Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak

trajanja. Ovi su izvirali iz potrebe izmešanih malih naroda da stvore beskonfliktnu državu na
vetrometini balkanskog prostora. Pokretač nešto kraćih procesa bila je težnja za etnički čistom
državom, u kojoj bi se izbegao eksploatisani položaj od srodne nacije. Pomenuti procesi
postajali bi delatni kada bi se oslonili na interes moćnih spoljnih sila, a domaće političke
ličnosti nisu ih mogle menjati nego obuzdavati ili aktivirati. Tito je vrlo brzo uočio da uspešne
međunacionalne politike nema bez nezavisnosti od spoljnih sila, pa je otuda njegova neobično
aktivna spoljna politika bila uslov relativno uspešnog samostalnog rešavanja unutrašnjih
međunacionalnih sukoba. To je mogao postići samo političar koji se uzdigao do ranga
državnika. Istorija će Tita duže beležiti kao vladara višenacionalne balkanske države nego kao
komunističkog vođu, iako je bez komunističkog internacionalizma njegova nadnacionalna
uloga nezamisliva. Za ocenu Titovog učinka u oblasti međunacionalnih odnosa važno je uočiti
postojanje raznih vremena, tj. dužih i kraćih procesa, na koje je uticala njegova aktivnost.
Procesi se mogu analitički razdvojiti ako se razmotre teškoće u osiguranju građanske lojalnosti
multinacionalnoj državi, lojalnosti koja se kosila sa čvršćim ili slabijim sponama sa drugim
grupama i ustanovama. Učinak komunističke internacionalizacije, modernizacije i Titovog
autoriteta može se meriti stupnjem slabljenja tradicionalnih oblika lojalnosti verskom
izvandržavnom centru (kod katolika i muslimana) i lokalnom plemenskom patrijarhalnom
autoritetu (na Kosovu i u Crnoj Gori). Nije nebitno svedočanstvo internacionalizacije 1.200.000
deklarisanih Jugoslovena u popisu stanovništva 1981. Nadnacionalni klasni autoritet partije
slabio je lojalnosti naciji i republici, kod nacionalnih manjina potkopavao je spone sa
izvandržavnom maticom, a prekidao je i naddržavne ideološke lojalnosti (npr. vernost SSSR-u
kod ibeovaca). Osiguravanje lojalnosti prema SFRJ teklo je uz mnogo zastoja, protivrečnosti,
kolebanja i reaktivnog ponašanja. Napetost između različitih lojalnosti nije prevladavana
neideološkom kulturom insitucionalno osigurane tolerancije (usavršavanjem ustanova za
rešavanje sukoba interesa bez partijske arbitraže), već pretežno oslobodilačkom kulturom po
obrascu patriota – izdajnik ili komunista – reakcija. Premda kosmopolitska, komunistička
politička kultura je zapostavila izvanpartijske mehanizme međunacionalne tolerancije, pa je
otuda ostao nerazvijen nadnacionalni neideološki patriotizam. Vodeća uloga partije
sankcionisana je Ustavom 1974, kada je Skupština SFRJ izabrala 82-godišnjeg Tita za
doživotnog predsednika republike. Njegova ličnost i funkcije bile su na nivou federacije jedine
ustanove koje su ojačane i (pored armije) nisu «federirane» (Imširović 1991, str. 187). Što je
Titova arbitraži bivala aktuelnija, to je praznina nakon njegovog nestanka postajala opasnija.
Jedna od posledica preterane koncentracije integrativnih sadržaja u partiji i kod vođe bilo je i
relativno lako oživljavanje romantičarskog etničko-genealoškog poimanja nacije nakon
nestanka SKJ i skoro poluvekovne nadmoći političko – prosvetiteljskog komunističkog
shvatanja nacije. Istini sa volju, na Balkanu etničko–genealoško shvatanje nacije nije uvek
imalo šovinistički ton, već katkad i progresivno oslobodilačku ulogu u borbi protiv stranih
zavojevača. Ratni uspesi u oba svetska rata nisu pogodovali demontaži etničkog nacionalnog
potencijala. Komunisti su nacionalnom pitanju nametali klasni (građanski) ton, ali je istorijsko
sećanje diktiralo etnički naboj. U dubini zamršenih procesa odvijao se sukob dva različita
poimanja kolektivnog identiteta (nacije), čiji su vidljivi raspleti bili neobično konfliktni i burni.
Dubinske strukture i njihove tačke raspadanja moguće je nazreti samo ako se istorijsko vreme,
u brodelovskom smislu, razloži na (1) dugo trajanje otporno na promene i (2) procese kraćeg
daha, gde se jasnije raspoznaju događaji i uticajni pojedinci. Kada se na ovaj način raščlani
istorijski tok, može se diferenciranije oceniti Titova uloga u balkanskim nacionalnim
procesima. Za nekoliko desetleća vlasti Tito nije mogao da razgradi etničko-genealoško
poimanje nacije niti da ga trajno suzbije radikalnom laicizacijom, prosvećivanjem i građansko
političkim shvatanjem nacije. Za ovaj preobražaj na Zapadu su bila potreba stoleća. Ipak se
može reći da su komunisti ovaj složeni proces prvi ozbiljno shvatali i postavili u okvir
demokratskog rešavanja balkanskog pitanja unutar federacije ravnopravnih naroda. Odmerenije
je pitanje kakva je bila Titova uloga u sklopu komunističke politike, tj. neke vrste srednjeg
istorijskog vremena (boljševička politička kultura) sa nešto sporijim ritmom od brzo smenjivih
političkih zbivanja (čistke, koalicije, pragmatizam vlasti).
124