Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak
Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak
neetničkim sponama. Kod komunista vizija poželjnog društva nije bio skup kulturno i etnički ravnopravnih pojedinaca (sunarodnika po poreklu), već pre svega u društveno-ekonomskom pogledu izjednačenih ljudi i grupa. U socijalističkim režimima klasne suprotnosti potiskivale su nacionalne, a prosvetiteljski ateizam slabio konfesionalne napetosti. Dok se u različitim oblicima buržoaskih ideologija i sistema sreće rasizam (konzervativni i liberalni rasizam u SAD, nemački fašistički rasizam), kod levice različita, mahom pragmatična oživljavanja nacionalizma, nisu nikada primala ekstremni rasistički ton (npr. Kominternina uputstva o podsticanju nacionalizma u razbijanju antiboljševičke Jugoslavije 1924-1935). Najopštije govoreći, komunisti nisu naciji prilazili kao entitetu nezavisnom od volje pojedinca, već je shvatali kao stvar izbora (Staljin se kao Gruzijac osećao Rusom, a Tito, rođen u hrvatskoslovenačkom braku, često se izjašnjavao Jugoslovenom). Na Balkanu je sa socijalističkom modernizacojom odozgo stizalo i državno poimanje nacije čija je posledica i stvaranje novih političkih nacija. Prioritet klasne radničke solidarnosti nad nacionalnom slabio je objektivno prisutni etničko-konfesionalni potencijal zakasnelih nacija u ovom prostoru. Ipak sa uvođenjem višepartijskog sistema 1990. u Jugoslaviji oživljava arhaično narodnjačko shvatanje nacije kao zajednice vezane poreklom i kulturom. Bilo bi pogrešno odgovornost za ovo stanje pripisati isključivo komunističkoj politici potiskivanja nacionalnog osećanja, a smetnuti s uma snažan uticaj nasleđa i hazardnu politiku poslekomunističkih režima. Jedno često poređenje može ilustrovati značaj dugih procesa ove vrste u istoriji. Tokvil se divio građanskom osećanju Amerikanaca: jednoj naciji sačinjenoj od svih nacija sveta, društvu bez istorije i predrasuda, sećanja i kolotečine. Ovde su manje važni prigovori Tokvilovoj oceni o demokratskom karakteru američke nacije, koja je do 1860-ih počivala na službenom robovlasništvu i podvlašćenosti obojenih. Može li, naime, društvo čiji je razvoj u skoroj prošlosti počivao na institucionalizovanom robovlasništvu, a koje ni danas nije prevladalo rasizam, biti obrazac formiranja demokratske nacije? Važnije je u «američkom loncu za topljenje» uočiti odsustvo nasleđa koje nije pritiskalo «društvo bez istorije». U socijalističkoj Jugoslaviji napetosti između nacija ispoljavale su se najotvorenije u ekonomskom obliku pokrivajući zapretene konfesionalne i etničke sadržaje presocijalističkog nasleđa. Za razliku od SAD, bila su živa istorijska sećanja različite starosti, koja su se lako dala razbuditi, kao i narodnjačko shvatanje nacije koje je 1990. aktivirano kao sredstvo za rušenje komunističkog shvatanja nacije. U svakom režimu nacionalizam se ispoljava u meri u kojoj to dopušta ideologija i opšteprihvaćeni sistem vrednosti. U Titovoj Jugoslaviji ispoljeni nacionalizam bio je direktno ili indirektno materijalne prirode, jer je političko (klasno) shvatanje nacije bilo nadmoćno nad etničkim. Latentno prisutnu međunacionalnu napetost su frakcije monopolske partije podsticale i obuzdavale odozgo, a nošena je pretežno osećanjem ugroženosti materijalnih interesa i prestiža vlastite grupe. Odozgo usmeravani i dozirani, politički nacionalizam ispoljavao se u krilu komunističke ideologije u dozvoljenom obliku spora oko regionalnih ekonomskih interesa. Premda Veber izričito tvrdi da patos nacionalnog emocionalnog uticaja nije pretežno ekonomskog porekla, već se zasniva na osećanju prestiža koji se može povezati sa specifičnom verom u odgovornost pred potomcima za način na koji se raspodeljuje moć između svoje i tuđih političkih zajednica, u socijalizmu se pomenuti uticaj legalno ispoljavao samo u formi zaštite regionalnih ekonomskih interesa. Pošto u komunističkom internacionalizmu nije bilo mesta «krvnom pravu», a u ideologiji SKJ je oslobodilački učinak jugoslovenskih nacija i njihovih žrtava simetrično razdeljen, preostala je odbrana nacionalnog prestiža pretežno zaštitom ekonomskih interesa, i to gotovo isključivo unutar partijskog vrha. Povremena emfatična prihvatanja, odbijanja i ravnodušnost prema nacionalnom samopoimanju pretežno su odozgo dozirani nalazeći u različitim grupama nejednak odjek. Spontani nekontrolisani sukobi zatvarani su u najuža partijska tela, gde je jedinstvo lakše uspostavljano privremenim kompromisima čelnika, Titovom arbitražom i čistkama. Ubrzani i neravnomerni razvoj zemlje izazvao je potrese, raslojavanja i nove oblike sukoba, napetost između razvijenih i nerazvijenih, stvaranje novih centara itd. U višenacionalnoj državi to je lako prelazilo u osećaj regionalne i nacionalne eksploatisanosti. 106
Pretežno ekonomski ispoljeni oblici nacionalizma u socijalističkoj Jugoslaviji mogu se po svom poreklu uslovno razvrstati u tri grupe: (1) direktno materijalna odbrana regionalnog interesa (hrvatski otpor raspodeli deviznog dohotka od turizma i sukobi između republika oko investicija u razvoj); (2) direktno materijalna odbrana interesa slojeva koji su unutar vladajuće grupe bili privilegovani (republički otpori kadrovskom monopolu saveznog centra a kod raspodele rukovodećih mesta u partiji, vojsci, državi, diplomatiji itd.); (3) delimično indirektno materijalni izvori nacionalizma (otpor razvijene i nerazvijene periferije saveznom centru, sukobi centralista i federalista, unitarista i nacionalista, protivnika ipobornika veće uloge tržišta i sl.). Zatečeni neravnomerni ekonomski razvoj regiona i nejednaka struktura privrede određivali su shvatanje nacionalnog prestiža i dopuštene oblike njegovog ispoljavanja. Trajna napetost između socijalističkog načela solidarnosti i smanjivanja razlika između regionalne razvijenosti s jedne i tržišnog zahteva da «svako treba da živi od svoga rada», s druge strane se sa hlađenjem revolucionarnog zajedništva lako preobražavala u osećaj eksploatisanosti (ali ne i etničke ugroženosti) vlastite nacije. Dozvoljeni ideološki oblik ispoljavanja ekonomskih suprotnosti odvijao se u obliku različito akcentovanih interesa radničke klase i samoupravljanja. Na rastegljiva samoupravna načela podjednako su se pozivali razvijeni i nerazvijeni, proizvođači sirovina i finalnih proizvoda, centralisti i federalisti, dohodaši i profitaši itd. Delimično uvažavanje tržišnih zakona i republičkih interesa davalo je integraciji države dinamičan karakter, ali je usložnjavalo i manevar neprikosnovenog harizmatskog vođe. Pomenute, pretežno ekonomske napetosti, prožimala je duga inercija komunističke i Titove lične bojazni od hegemonizma najbrojnije nacije. Uprkos federativnom uređenju države, zbog stalne sovjetske pretnje (i mogućeg oslonca na Srbe) bojazan nije slabila. Uz to, kod većine republika Beograd je kao prestonica ekonomski i politički bio skopčan sa predstavom o stalnoj srpskoj dominaciji. Tito je, u duhu boljševičke samokritike, tražio od komunista, pre svega, borbu protiv vlastitog nacionalizma, a Srbima je ponavljao: «Vi ste najveći i imate veću odgovornost od drugih u Jugoslaviji» (Vuković 1989, str. 468-469). Doduše, prilično rano počeo je i sa kritikom hrvatskog nacionalizma, strepeći od postojanog hrvatskog separatizma. Banac navodi da je Tito stalno kritikovao Hebrangov hrvatski nacionalizam, a Hebrang je još decembra 1943. optužio Tita da Dalmaciju tretira kao da nije deo Hrvatske. Kada je ZAVNOH 1943. proglasio pripajanje oslobođenih italijanskih područja «matici Zemlji Hrvatskoj», Tito je kritikovao Hrvate što prisvajaju suverenitet koji pripada samo Jugoslaviji (Banac 1990, str. 100- 101). Titov oslonac bio je posle rata mladi borački kadar, koji je logikom ratnog učinka i proverene lojalnosti dospeo do većine upravnih položaja u Srbiji, BiH, a delom i u Hrvatskoj. Sve do kraja 1942. oslobodilački pokret u Hrvatskoj bio je gotovo isključivo srpski, pa su hrvatski komunisti stoga kritikovani. Đilas svedoči da su Politbiro i Tito priznavali da su do pada Italije ogromni deo rata nosili Srbi (Đorgović 1989, str. 170), a slična je ocena i Ive Banca (Banac 1990, str. 93). U partijskim izveštajima o stanju u Hrvatskoj krajem 1940-ih otvoreno se isticalo da se «veliki deo hrvatskih masa kompromitovao za vreme rata saradnjom sa okupatorom» (Zapisnici 1995, str. 612-614). Tako su npr. Srbi u BiH, iako nisu bili u apsolutnoj većini (1953, 44%), imali kao provereni borci dominantan uticaj u partiji i vladi. U sastavu CK BiH je 1954. bilo 46 Srba, 3 Hrvata i 6 Jugoslovena, a CK Hrvatske je iste godine brojao 41 Hrvata, 10 Srba, jednog Jugoslovena i 9 neopredeljenih (Shoup 1968, p. 276-277). U partijskim zapisnicima između 1945. i 1952. mogu se uočiti sporovi između republika o izgradnji industrijskih kapaciteta, ali Đilas tvrdi da to nisu bili međunacionalni sukobi, već više lokalne sebičnosti koje nisu uzimane kao ozbiljan politički problem. Đilas se sećao da, dok je bio u vrhu, nije bilo nikakvih napetosti između hrvatskog i srpskog rukovodstva, već naprotiv bliskosti. Slovenci su, pak, već tada «zadržali jednu dozu autonomije, koju niko drugi nije imao, i to su je zadržavali kroz praksu, kroz insistiranje na posebnoj privredi, na tome da je uspon njen industrijski razvitak i da daje mnogo» (Đorgović 1985, str. 153-154). Isti svedok dodaje da, dok se «osećala Kardeljeva inklinacija ka zaštiti Slovenije (on bi uvek grdio Slovence, ali bi ih ipak podupro)», «kod Tita se nikakva inklinacija ka hrvatskim interesima nije osećala... u pogledu nekakvog hrvatizma» (Đorgović 1989, str. 152). 107
- Page 56 and 57: Titova samostalnost do zaposedanja
- Page 58 and 59: svetovnih prosvetiteljskih ideologi
- Page 60 and 61: aktuelnost ideologije i kulta vođe
- Page 62 and 63: Svaka partija insistira na discipli
- Page 64 and 65: ehabilitovani. Tito je oktobra 1949
- Page 66 and 67: mobilizacijama menjao društvenu st
- Page 68 and 69: itualno dodeljivana u opomeni član
- Page 70 and 71: predviđeno. Ranković se tog dogov
- Page 72 and 73: proračun. Posledice čistke u Hrva
- Page 74 and 75: Vuković 1989, str. 516). Posle Pra
- Page 76 and 77: Tuhačevskim na čelu, Hruščov je
- Page 78 and 79: ila njegova stvarna politička part
- Page 80 and 81: koalicije, raskidao ranije, ali uve
- Page 82 and 83: 76). Neslaganja sa Kočom i Nikezi
- Page 84 and 85: Začetak procesa nastanka harizme r
- Page 86 and 87: usklađivanje plana i tržišta itd
- Page 88 and 89: acionalnosti, koja se ispoljava u n
- Page 90 and 91: 1945. nacionalizovala inostrani kap
- Page 92 and 93: VI TITOVA NACIONALNA POLITIKA Najop
- Page 94 and 95: kultura, nešto kraći je boljševi
- Page 96 and 97: nešto pouzdaniji odgovor može pru
- Page 98 and 99: prirodna posledica okolnosti da su
- Page 100 and 101: (velikosrpski burž. unitarist) (se
- Page 102 and 103: nesiguran po rasejane Srbe. Federac
- Page 104 and 105: Slovenaca i Hrvata, a saradnja sa B
- Page 108 and 109: Titov odnos prema dominantnoj nacij
- Page 110 and 111: Nerazvijeni regioni bogati rudama i
- Page 112 and 113: ezbednost «prejašila partiju». N
- Page 114 and 115: Po dostupnoj literaturi i usmenim s
- Page 116 and 117: str. 74). Stambolić i Pečujlić s
- Page 118 and 119: SIV-a (Nenadović 1989, str. 155).
- Page 120 and 121: Perović je pisala: «Velikosrpski
- Page 122 and 123: *** Jugoslovenski socijalizam reša
- Page 124 and 125: trajanja. Ovi su izvirali iz potreb
- Page 126 and 127: 20.veka godina bila nezadrživ tren
- Page 128 and 129: io izdeljen na 10. država. Postoja
- Page 130 and 131: senka revizioniste i desničara, et
- Page 132 and 133: procenila da novom politikom treba
- Page 134 and 135: uzmičući pred domaćim staljinist
- Page 136 and 137: 1963, a krajem iste godine Tito je
- Page 138 and 139: Beogradu (Vukmanović 1985, II, str
- Page 140 and 141: odricanja težio je da postigne nez
- Page 142 and 143: Zapad je još uvek sumnjao da se ra
- Page 144 and 145: zapadnim interesima za očuvanje in
- Page 146 and 147: Jutte 1983, S. 86) do 1955. američ
- Page 148 and 149: Jugoslavija je preko nesvrstane pol
- Page 150 and 151: gledala kao malu zemlju, već kao d
- Page 152 and 153: Uzroke, posledice i istorijsku funk
- Page 154 and 155: i otvoreno kod Staljina, a nešto s
neetničkim sponama. Kod komunista vizija poželjnog društva nije bio skup kulturno i etnički<br />
ravnopravnih pojedinaca (sunarodnika po poreklu), već pre svega u društveno-ekonomskom<br />
pogledu izjednačenih ljudi i grupa. U socijalističkim režimima klasne suprotnosti potiskivale su<br />
nacionalne, a prosvetiteljski ateizam slabio konfesionalne napetosti. Dok se u različitim<br />
oblicima buržoaskih ideologija i sistema sreće rasizam (konzervativni i liberalni rasizam u<br />
SAD, nemački fašistički rasizam), kod levice različita, mahom pragmatična oživljavanja<br />
nacionalizma, nisu nikada primala ekstremni rasistički ton (npr. Kominternina uputstva o<br />
podsticanju nacionalizma u razbijanju antiboljševičke Jugoslavije 1924-1935). Najopštije<br />
govoreći, komunisti nisu naciji prilazili kao entitetu nezavisnom od volje pojedinca, već je<br />
shvatali kao stvar izbora (Staljin se kao Gruzijac osećao Rusom, a Tito, rođen u hrvatskoslovenačkom<br />
braku, često se izjašnjavao Jugoslovenom). Na Balkanu je sa socijalističkom<br />
modernizacojom odozgo stizalo i državno poimanje nacije čija je posledica i stvaranje novih<br />
političkih nacija. Prioritet klasne radničke solidarnosti nad nacionalnom slabio je objektivno<br />
prisutni etničko-konfesionalni potencijal zakasnelih nacija u ovom prostoru. Ipak sa uvođenjem<br />
višepartijskog sistema 1990. u Jugoslaviji oživljava arhaično narodnjačko shvatanje nacije kao<br />
zajednice vezane poreklom i kulturom. Bilo bi pogrešno odgovornost za ovo stanje pripisati<br />
isključivo komunističkoj politici potiskivanja nacionalnog osećanja, a smetnuti s uma snažan<br />
uticaj nasleđa i hazardnu politiku poslekomunističkih režima. Jedno često poređenje može<br />
ilustrovati značaj dugih procesa ove vrste u istoriji. Tokvil se divio građanskom osećanju<br />
Amerikanaca: jednoj naciji sačinjenoj od svih nacija sveta, društvu bez istorije i predrasuda,<br />
sećanja i kolotečine. Ovde su manje važni prigovori Tokvilovoj oceni o demokratskom<br />
karakteru američke nacije, koja je do 1860-ih počivala na službenom robovlasništvu i<br />
podvlašćenosti obojenih. Može li, naime, društvo čiji je razvoj u skoroj prošlosti počivao na<br />
institucionalizovanom robovlasništvu, a koje ni danas nije prevladalo rasizam, biti obrazac<br />
formiranja demokratske nacije? Važnije je u «američkom loncu za topljenje» uočiti odsustvo<br />
nasleđa koje nije pritiskalo «društvo bez istorije». U socijalističkoj Jugoslaviji napetosti<br />
između nacija ispoljavale su se najotvorenije u ekonomskom obliku pokrivajući zapretene<br />
konfesionalne i etničke sadržaje presocijalističkog nasleđa. Za razliku od SAD, bila su živa<br />
istorijska sećanja različite starosti, koja su se lako dala razbuditi, kao i narodnjačko shvatanje<br />
nacije koje je 1990. aktivirano kao sredstvo za rušenje komunističkog shvatanja nacije.<br />
U svakom režimu nacionalizam se ispoljava u meri u kojoj to dopušta ideologija i<br />
opšteprihvaćeni sistem vrednosti. U Titovoj Jugoslaviji ispoljeni nacionalizam bio je direktno<br />
ili indirektno materijalne prirode, jer je političko (klasno) shvatanje nacije bilo nadmoćno nad<br />
etničkim. Latentno prisutnu međunacionalnu napetost su frakcije monopolske partije podsticale<br />
i obuzdavale odozgo, a nošena je pretežno osećanjem ugroženosti materijalnih interesa i<br />
prestiža vlastite grupe. Odozgo usmeravani i dozirani, politički nacionalizam ispoljavao se u<br />
krilu komunističke ideologije u dozvoljenom obliku spora oko regionalnih ekonomskih<br />
interesa. Premda Veber izričito tvrdi da patos nacionalnog emocionalnog uticaja nije pretežno<br />
ekonomskog porekla, već se zasniva na osećanju prestiža koji se može povezati sa specifičnom<br />
verom u odgovornost pred potomcima za način na koji se raspodeljuje moć između svoje i tuđih<br />
političkih zajednica, u socijalizmu se pomenuti uticaj legalno ispoljavao samo u formi zaštite<br />
regionalnih ekonomskih interesa. Pošto u komunističkom internacionalizmu nije bilo mesta<br />
«krvnom pravu», a u ideologiji SKJ je oslobodilački učinak jugoslovenskih nacija i njihovih<br />
žrtava simetrično razdeljen, preostala je odbrana nacionalnog prestiža pretežno zaštitom<br />
ekonomskih interesa, i to gotovo isključivo unutar partijskog vrha. Povremena emfatična<br />
prihvatanja, odbijanja i ravnodušnost prema nacionalnom samopoimanju pretežno su odozgo<br />
dozirani nalazeći u različitim grupama nejednak odjek. Spontani nekontrolisani sukobi<br />
zatvarani su u najuža partijska tela, gde je jedinstvo lakše uspostavljano privremenim<br />
kompromisima čelnika, Titovom arbitražom i čistkama. Ubrzani i neravnomerni razvoj zemlje<br />
izazvao je potrese, raslojavanja i nove oblike sukoba, napetost između razvijenih i nerazvijenih,<br />
stvaranje novih centara itd. U višenacionalnoj državi to je lako prelazilo u osećaj regionalne i<br />
nacionalne eksploatisanosti.<br />
106
Change language