نولیبرالیس٠در بوته ي نقد

سرمایهداري و تولید رضایت 93
بیش از یک قرن و نیم پیش مارکس و انگلس ضمن تبیین علمی نظام سرمایهداري به شکل آخرین فورماسیون
موجود و مرحلهي پیشین سوسیالیسم،‏ فروپاشی درونی آن را که از پی تضادهاي درونیاش رخ میدهد،‏
پیشبینی کردند.‏ تاریخ سرمایهداري و بحرانهایی که تاکنون نیز شاهد آنها هستیم مهر تأییدي است بر این
پیشبینیها.‏ اما پرسش این است که علیرغم وجود چنین بحرانهایی،‏ چه عواملی موجب پایداري نظام
سرمایهداري بوده است؟ بیشک یکی از این عوامل،‏ که سرمایهداري نیز همچون صورتبنديهاي پیشین جوامع،‏
جهت استحکام زیربناي خود از آن سود بردهاست عامل روبناي فرهنگی بودهاست.‏ انقلاب اطلاعات و ارتباطات
همسو با ایجاد دگرگونی در زیربناي تولیدي،‏ در روبناي فرهنگی نیز به دستاوردهاي عظیمی دست یافته و به
مدد این ‏«دگرگونیهاي بزرگ»‏ توانسته بر اذهان و باور عمومی مردم نفوذ کرده و هر اصلی از اصولش را ‏«امر
بدیهی»‏ دوران ما جلوه دهد.‏ یکی از مهمترین دلایلی که سرمایهداري با همهي بحرانهایی که از سر گذرانده،‏
توانسته همچنان به حیات خود ادامه دهد،‏ همین سیاستهایی است که در گسترهي ‏«روبناي فرهنگی»‏ اعمال
کرده است.‏
نظام سرمایهداري نظامی است که همواره منطق حاکم بر آن ‏«بیشینهسازي»‏ سود بوده و از نخستین روز شکل
گیرياش،‏ در ناحیهي کوچکی در اروپاي غربی،‏ به جهانگستري و فتح جغرافیاي جهان گرایش داشته است.‏
همان ویژگیاي که مارکس و انگلس در مانیفست توصیفش کردند و امروز به وضوح قابل مشاهده است.‏ اختلاف
دیدگاهی که نزد اندیشمندان مختلف در مورد آغاز شکلگیري ‏«امپریالیسم»‏ وجود دارد،‏ به طوريکه کسانی آن
را آخرین مرحلهي سرمایهداري دانسته ‏(لنین)‏ یا همزاد سرمایهداري میدانند ‏(سمیر امین)‏ و یا مرگبارترین
مرحلهي آن ‏(استوان مزاروش)،‏ اختلاف قابلتوجهی است،‏ اما آنچه در تمام این تعابیر مشترك است همانا نفسِ‏
وجود ‏«سرمایهداري»‏ در تکوینِ‏ ‏«امپریالیسم»‏ است.‏
امپریالیسم و منطق وجودي آن حاصل اشتباه این یا آن دولت نیست که دولتی میانهرو قادر به توقف
سیاستهاي جهانگسترانهي آن باشد.‏ همچنین امپریالیسم همچون ‏«استکبار جهانی»‏ گزارهاي ‏«اخلاقی»‏ براي
بیان خواستهاي ایدئولوژیک و شعارهاي پوپولیستی محسوب نمیشود،‏ بلکه تعبیري علمی و یکی از راهکارهاي
فرار از بحرانِ‏ نظامی است که با تضادهاي درونزاي خود دستوپنجه نرم میکند.‏ گر چه جهانگستري نظام
سرمایهداري از همان ابتداي شکلگیري در ذاتش نهفته بوده،‏ نادیده انگاشتن شرایط و قابلیتهاي کنونی براي
استحکامِ‏ جهانشمولی آن فقط یادآور فقرِ‏ تحلیل از وضعیت موجود است.‏
امروز امپریالیسم در قالب ‏«روابط سلطه و تابعیت،»‏ تابعیت اکثریتی محروم از اقلیتی صاحب قدرت و ثروت عمل
میکند و این تابعیت نه فقط در عرصهي روابط بینالمللی که در چارچوب مرزهاي کشورهاي سرمایهداري نیز
اعمال میشود.‏