سا٠ان نو - ketab farsi

1973
.11
مقصود هرگونه قيمتي است كه با رقابت ذهني،‏ ايستا،‏ و ايده آل اين سيستم فكري
متباين است.‏ در اين مورد خاّص چپگرايان سنّتي ‏(نظير چپگرايان مجلّه ‏«مانتلي
رويوو»)‏ و نوماركسيست هاي مكتب ‏«سرمايهداري انحصاري»‏ نيز از اين قاعده
مستثني نميباشند.‏
برخي از اقتصاددانان نوكلاسيك تصور ميكنند كه تمامي نفت را بايد در زمان
كشف توليدشده تلقي كرد؛ از اينرو،‏ عقيده دارند به ذخاير نفت بايد بهمثابهي انبار كالا
نگريست.‏ به اينگونه براي آنان جايي براي رانت غير از توسل به ‏«قدرت بازار»‏ و
انحصار وجود ندارد؛ به آدلمن رجوع كنيد
براي بررسي انتقادي مفهوم رقابت رجوع كنيد به بينا ‏(فصل ‎1989‎الف؛
كليفتون ‎1977‎؛ زِملر ‎1984‎؛ شيخ ‎1982‎؛ ويكس ‏(فصل
ما هيچگونه كمبودي از لحاظ تفسيرهاي عاميانه از نظريهي رانت ماركس در
نوشتههاي مربوط به نفت نداريم.‏ براي نمونه يك ابداع جديد را ميتوان در اثر مامر
‎1‎‎29‎‏)‏ جستجو كرد.‏ وي رانت مطلق ماركس را با عنوان ‏«اجارهي
مرسوم پرداختي زمين»‏ براي پرداخت حق امتياز نفت نامگذاري كرده است.‏ مامر،‏ با
ناديده گرفتن اينهمه بررسي در مورد نفت و رانت،‏ بدون كمترين مطالعه،‏ در اين
كتاب اظهارفضل ميكند.‏ بقيهي اين مجلد آكنده از ساختارهاي بهاصطلاح حاكم بر
نفت است كه بدون ذكر هيچ علت تئوريك در كنار يكديگر خودنمايي ميكنند.‏ در اين
كتاب هيچ سخني در ويژگي بحران نفت،‏ تحولات ناشي از وحدت رقابتي اين صنعت،‏
و جهانيشدن آن در ميان نيست.‏
در بحران اواسط دههي 1980، شوخي زير ورد زبان مردم تگزاس بود:‏ ‏«آيا
ميدانيد چرا امسال مرسدس بنز نه صندلي دارد نه رل؟»‏ پاسخ اين بود:‏ ‏«چون نفتيها
نشيمن خويش را از دست دادهاند و نميدانند به كه و كدام طرف رو كنند.»‏ در اين
توسط عربستان سعودي پروژهاي
زمان،‏ ترفند ‏«توليد متغير»‏
خودشكن و شكستخورده بود.‏ اين پروژه،‏ از يكسو،‏ با جلوگيري از توليد،‏ كل درآمد
رانتي را از طريق كميت كاهش داد.‏ از سوي ديگر،‏ با اشباع بازار ‏(كه فقط براي زماني
محدود ممكن است)‏ كل درآمدهاي رانتي را از طريق قيمت كاهش داد.‏
كاهش كُند قيمتهاي نفت،‏ در حالت اضافه عرضه در بازار،‏ ناشي از فرضيه
ارتدوكس ‏«قدرت بازار»‏ نيست؛ برعكس اين خود پيامد تكنيكي و ويژگي خود توليد
نفت است.‏
محسن مسرت و من نخستين كساني بوديم،‏ البته مستقل از يكديگر،‏ كه بحران
نفت اوايل دههي را تحليل و در حقيقت صنعت انرژي و نفت را بر پايه كنش
متقابل و پيچيدهي سرمايه و مالكيت ارضي با الهام از ماركس تئوريزه كرديم.‏ مسرت
مطالعات خود را بر زغال سنگ آمريكا متمركز نمود در حالي كه من توجهم را به نفت
آمريكا معطوف كردم تا بتوانم جهانيشدن نفت و صنعت انرژي را از طريق مركزيت
كانون بحران جهاني نفت توضيح دهم.‏
نقص ديگر رهيافت مسرت به رانت تعيين دلبخواه قيمت نفت با تمركز بر قيمت
بازار مشتقات نهايي آن است ‏(به گفتهي نور ‏«قيمت نهايي نفت به مصرفكنندگان»‏
باز هم بايد خاطرنشان كرد كه اين انتخاب دلبخواه منجر به
تداخل و بههمريختگي فرايندهاي متفاوت توليد ميشود،‏ موجب اغتشاش در چيستي
واقعي رانت ميگردد.‏ به بيان ديگر،‏ هنگامي كه نفت خام ارزشگذاري و فروخته
ميشود و بازار را ترك ميكند،‏ ديگر تحت قانون رانت از ديدگاه ماركس و در قلمرو
مالكيت ارضي نيست.‏ در غيراينصورت،‏ اين خود بازگشتي است به مفهوم بورژوايي
‏«رانت»‏ كه ما را در نهايت التقاط به بن بست ‏«قدرت بازار»‏ برميگرداند.‏ شواليه ‏(كه
نظرات وي در مقالهي بينا ‎1989‎ب،‏ صفحات ‎95‎‎97‎ مورد انتقاد قرار گرفته)‏ نيز در
اين معماي گمراه كننده اُرتدوكس گرفتار آمده است.‏ شواليه بر رانت انحصاري و چهار
نوع رانت متفاوت تفاضلي،‏ يعني،‏ الف)‏ رانت كيفيتي،‏ ب)‏ رانت جايگاهي،‏ پ)‏ رانت
استخراجي،‏ و ت)‏ رانت فناورانه تكيه ميكند.‏ براي بررسي انتقادي نظر مخالف به
نوشتارهاي بينا ‎1989‎ب و رجوع كنيد.‏
بحران نفت اوايل دههي 1970، از جمله،‏ به ديدگاههاي توطئهآميز خيالي منجر
شد كه رفته رفته با واقعيت پايدار جهانيشدن نفت به كنار رفت.‏ با اين همه،‏ بقاياي
اين رهيافت غيرانتقادي و در واقع ابلهانه به نفت هنوز از تخيل كژديسهي علاقهمندان
نظريهي توطئه زدوده نشده است.‏ نكته مورد اشاره در اينجا تجديدحيات اخير اين
نگرش توسط نيتزن و بيچلر است.‏ آنها مينويسند:‏ ‏«تحليل ما بر فرايند انباشت
تفاضلي سرمايهي متمركز بوده و جستجو براي فرا رفتن از ‏"نرخ عادي بازده"‏ و
گسترش سهم فردي در كل جريان سود را مورد تاكيد قرار ميدهد»‏
446، تاكيدها در متن اصلي است).‏ اين مؤلفان به نحو استهزاءآميزي بحران نفت پس
از را به عنوان ‏«كشمكشهاي انرژي»‏ بشمار آورده و تاكيد ميكنند كه اين
ترتيبات قبلي و كشمكشهاي توطئهآميز پيامد ‏«جستجو ‏[توسط شركتهاي نفتي]‏
براي فرا رفتن از ‏"نرخ عادي بازده"و گسترش سهم فردي ‏[واحد توليد]‏ در كل جريان
سود است»‏ ‏(همان جا،‏ صفحه آنها اشاره ميكنند كه ‏«نقطه آغاز
روششناسي»شان نرخ بازده تفاضلي است،‏ در حاليكه به غلط آن را انباشت سرمايهي
تفاضلي ناميده اند ‏(بيچلر و نيتزن 609)، هر چند نتيجهي نهايي آن نيز
با حساب سرانگشتي جز تكيه بر نرخ بازده تفاضلي معمول در محاسبات حسابداري
نيست.‏ به اينگونه،‏ با توجه به برگردان مكرر انحصار نفتي توطئهگرانه ‏(نوكلاسيكي)‏
در اينجا و ساير كارهاي بعدي آنها،‏ نه انباشت سرمايه و نه دولت سرمايه داري جايي
در سرزمين خيالي اينهمانگويانهشان ندارد.‏ با اين همه،‏ آنچه به نحو متاثركنندهاي
شگفتآور است تكيهي برخي از نويسندگان خودخواندهي ماركسيست به اين طرح
كودكانه و ارتدوكس است كه به عنوان خوراك ادعاي ظاهري نوع جديدي از
جوابگوييهاي راديكال طرح ميشود كه گويا نفت گرچه غير مستقيم،‏ به شيوهاي
خيالي و توطئهآميز دو مؤلف بالا دليل جنگ و اشغال عراق توسط آمريكا است
‏(براي نمونه رجوع كنيد به بوئل و ديگران،‏ ‎2005‎الف و ‎2005‎ب).‏ اين قبيل راديكالها
حتي از خطاهاي بسيار ساده در علم روششناسي نيز چندان خبر ندارند،‏ و اگر هم
دارند ترك اينگونه عادات عاميانه برايشان دشوار بهنظر ميرسد.‏
.(446
1996، صفحه
مراجع
References
Adelman, M. 1986. “Scarcity and World Oil Prices.” Review of
Economics and Statistics 68: 387–97.
———. 1990. “Mineral Depletion, with Special Reference to
Petroleum.” Review of Economics and Statistics 72: 1–10.
Alfonso, P. J.P. 1966. “The Organization of Petroleum Exporting
Countries.” Monthly Bulletin (Ministry of Mines and Hydrocarbons,
Caracas) 1, nos. 1–4.
Ball, G.W. 1965. “Circular Aerogram 5671: Energy Diplomacy and
Global Issues” In Foreign Relations of the United States 1964–1968,
Vol. 34 (1999): 333. Washington, DC: Government Printing Office.
Barrow, J.D. 1991. Theories of Everything. New York: Oxford
University Press.
Bichler, S., and J. Nitzan. 1996. “Putting the State in Its Place: U.S.
Foreign Policy and Differential Capital Accumulation in Middle East
‘Energy Conflicts.’” Review of International Political Economy 3, no. 4:
608–61.
Bina, C. 1985. The Economics of the Oil Crisis. New York: St. Martin’s
Press.
———. 1988. “Internationalization of the Oil Industry: Simple Oil
Shocks or Structural Crisis?” Review: A Journal of Fernand Braudel
Center 11, no. 3: 329–79.
———. 1989a. “Competition, Control and Price Formation in the
International Energy Industry.” Energy Economics 11, no. 3: 162–68.
———. 1989b. “Some Controversies in the Development of Rent
Theory: The Nature of Oil Rent.” Capital and Class no. 39: 82–112.
———. 1990. “Limits to OPEC Pricing: OPEC Profits and the Nature
of Global Oil Accumulation.” OPEC Review 14, no. 1: 55–73.
———. 1992. “The Law of Economic Rent and Property.” American
Journal of Economics and Sociology 51, no. 2: 187–203.
———. 1993. “The Rhetoric of Oil and the Dilemma of War and
American Hegemony.” Arab Studies Quarterly 15, no. 3: 1–20.
———. 1994a. “Farewell to the Pax Americana.” In Islam, Iran, and
World Stability, ed. H. Zangeneh, 41–74. New York: St. Martin’s Press.
———. 1994b. “Review of American Hegemony and World Oil.”
Harvard Middle Eastern and Islamic Review 1, no. 2: 194–98.
———. 1994c. “Towards a New World Order.” In Islam, Muslims and
the Modern State, ed. H. Mutalib and T. Hashmi, 3–30. London:
Macmillan.
———. 1994d. “Oil, Japan, and Globalization.” Challenge 37, no. 3
(May–June): 41–48.
———. 1995. “On Sand Castles and Sand-Castle Conjectures: A
Rejoinder.” Arab Studies Quarterly 17, nos. 1–2: 167–71.
———. 1997. “Globalization: The Epochal Imperatives and
Developmental Tendencies” In The Political Economy of Globalization,
ed. D. Gupta, 41–58. Boston: Kluwer.
———. 2004a. “Is It the Oil, Stupid?” URPE Newsletter 35, no. 3: 5–8.
———. 2004b. “The American Tragedy: The Quagmire of War,
Rhetoric of Oil, and the Conundrum of Hegemony.” Journal of Iranian
Research and Analysis 20, no. 2: 7–22.
Bina, C., and M. Vo. 2005. “The Facade of Politics and Quantum Jitters
of Economics: Does OPEC Affect the Global Oil Prices?” Working
Paper, University of Minnesota, Morris (July).
Blair, J.M. 1976. The Control of Oil. New York: Pantheon.
،(6
.(6
(1995، صفحه
.(1990 ،1986)
1985
1981 ،1980
(swing production)
1992
1970
.12
.13
(2002، صفحات
.14
.15
.16
.17
،1980] صفحه .([70
،1985
.18
21
فصلنامه سامان نو – شماره سوم – مهرماه – 1386 اكتبر 2007