Kitab oz format DEYİSHİKLİKLÜER. 26 11 2008 1.indd - Inter ...

Ön söz
“Hər insanın vətəndaşlıq almaq hüququ var. Heç kəs əsassız olaraq
vətəndaşlığından məhrum edilə bilməz”. Bu qısa ifadə ilə 1948-ci ilin
Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 15-ci maddəsi hər bir
ölkədə hər insanın Dövlətlə qanuni əlaqəsini təmin edir. Vətəndaşlıq
və ya milli mənsubiyyət (bu terminlərdən, adətən beynəlxalq hüquqda
olduğu kimi, eyni dərəcədə hazırkı nəşrdə istifadə olunacaq) insana
ozünüeyniləşdirmə hissi yaradır, həmçinin insanların Dövlət tərəfindən
müdafiəsini, habelə bir çox vətəndaş və siyasi hüquqlarını təmin edir.
Vətəndaşlıq əbəs yerə “hüquq əldə etmək hüququ” adlandırılırmır.
Vətəndaşlığın verilməsi, verilməsindən imtina və ya itirilməsinə dair
beynəlxalq qanunlar sisteminə baxmayaraq, bütün dünyada milyonlarla
insanın vətəndaşlığı yoxdur. Onlar vətəndaşlığı olmayan şəxslərdir.
Vətəndaşsızlıq bir çox səbəblərin nəticəsi ola bilər, bunlara hüquq
normalarının toqquşması, ərazinin verilməsi, nikah haqqında qanunlar,
inzibati təcrübə, ayrı-seçkilik, doğulduqda qeydiyyatın aparılmaması,
vətəndaşlıqdan məhrum etmə (Dövlət insanı vətəndaşlığından məhrum
etdikdə) və vətəndaşlıqdan imtina (şəxs Dövlətin müdafiəsindən imtina
etdikdə) daxildir.
Vətəndaşlığı olmayanların çoxu məcburi köçürülmənin qurbanıdırlar.
Öz evlərini tərk etməyə məcbur olan insanlar daha həssas və
vətəndaşsızlığa məruz qalandırlar, xüsusilə onların köçürülməsi
sərhədlərin dəyişdirilməsi ilə müşayiət olunursa və ya bu hadisələr
onların köçməyindən sonra baş veribsə. Və əksinə, vətəndaşlığı olmayan
və ya vətəndaşlığından məhrum edilmiş şəxslər çox vaxt
adətən yaşadıqları yeri tərk etməyə məcbur olurlar. Vətəndaşsızlığın
qaçqınların vəziyyəti ilə məhz bu əlaqəsinə görə vətəndaşsızlığın
qarşısının alınması və azaldılmasına nəzarəti BMT-nin Baş Məclisi
BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığına (BMT QAK) həvalə edib.
Son məlumatlara əsasən dünyada on bir milyona yaxın vətəndaşlığı
olmayan insan var. Lakin, bu rəqəm yalnız “fərz ediləndir”. Vətəndaşlığı
olmayan şəxslərin sayı barədə müfəssəl məlumatın yığılması xeyli
çətinləşdirilir, vətəndaşsızlıq konsepsiyası bir çox ölkələr tərəfindən
mübahisə edildikdən, hökumətlər vətəndaşlığı olmayan şəxslərin sayı
barədə məlumatı çox həvəssiz açıqlayırlar, beynəlxalq təşkilatlar isə
vətəndaşsızlıq problemini o qədərdə gərgin saymırlar.
Lakin, son illərdə beynəlxalq ictimaiyyət o faktı yaxşı anlamağa başlayıb
ki, insan hüquqlarına hörmət insanların kütləvi surətdə ölkələrini tərk
etmələrinin və köçürülmələrin qarşısını almağa kömək edir. Analoji
olaraq, beynəlxalq müqavilələrdə olan prinsiplər nöqteyi-nəzərindən
başa düşülür ki, Dövlətlər vətəndaşsızlıq problemlərini həll etməyə
borcludurlar. Hakimiyyət orqanları (həm formaca, həm də təcrübədə)
qəbul etməlidirlər ki, onlar müəyyən ölkə ilə həqiqi bağlılığını göstərə
3