Adaptacja produkcji rolnej w wojewodztwie podlaskim do ...

INSTYTUT OCHRONY ŒRODOWISKA 

Maciej Sadowski, Zdzis³aw Wyszyñski, 

Tadeusz Górski, Ma³gorzata Liszewska, 

Anna Olecka, Tadeusz £oboda, Stefan Pietkiewicz 

ADAPTACJA PRODUKCJI ROLNEJ 

W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM 

DO OCZEKIWANYCH ZMIAN KLIMATU 

Monografia 

Warszawa 2009 

1

Praca powsta³a w wyniku realizacji, w latach 2006–2009, projektu badawczego Ministerstwa 

Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego, nr 2 P06S 025 30, p.n. „Opracowanie metodycznych podstaw 

adaptacji produkcji roœlinnej w gospodarstwach rolniczych o ro¿nych typach gospodarowania 

i skali produkcji do oczekiwanych zmian klimatycznych” 

Recenzent: prof. dr hab. Jan £abêtowicz 

Opracowanie edytorskie: Marta Radwan-Röhrenschef 

Redaktor naukowy i kierownik projektu badawczego: 

prof. dr hab. Maciej Sadowski – Instytut Ochrony Œrodowiska 

Zespó³ autorski: 

dr hab. Zdzis³aw Wyszyñski – prof. Szko³y G³ównej Gospodarstwa Wiejskiego 

prof. dr hab. Tadeusz Górski – Instytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa 

dr in¿. Ma³gorzata Liszewska – Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego 

i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego 

mgr Anna Olecka – Instytut Ochrony Œrodowiska 

prof. dr hab. Tadeusz £oboda – Politechnika Bia³ostocka 

dr hab. Stefan Pietkiewicz – prof. Szko³y G³ównej Gospodarstwa Wiejskiego 

© Copyright by: Maciej Sadowski, Zdzis³aw Wyszyñski, Tadeusz Górski, Ma³gorzata 

Liszewska, Anna Olecka, Tadeusz £oboda, Stefan Pietkiewicz, Warszawa 2009. 

WYDAWCA 

Dzia³ Wydawnictw IOŒ 

00-548 Warszawa, ul. Krucza 5/11 

tel. (0-22) 625-10-05 w 58, fax (0-22) 629-52-63 

www.ios.edu.pl; e-mail: wydawnictwa@ios.edu.pl 

ISBN 978-83-60312-36-0 

Wydanie I. Format B5 

Przygotowanie do druku i druk: Wydawnictwo Naukowe Gabriel Borowski 

www.borowski.net.pl, e-mail: wydawnictwo@borowski.net.pl 

2

Autorzy dziêkuj¹ Podlaskiemu Oœrodkowi Doradztwa Rolniczego 

w Szepietowie za pomoc w wyborze gospodarstw wzorcowych oraz 

konsultacje udzielane w trakcie realizacji projektu. Sk³adaj¹ równie¿ 

podziêkowania grupie rolników, którzy zgodzili siê na wspó³pracê 

i udzielili wyczerpuj¹cych informacji. 

Autorzy wyra¿aj¹ tak¿e podziêkowanie Duñskiemu Instytutowi 

Meteorologicznemu za udostêpnienie danych do scenariuszy zmian 

klimatu pochodz¹cych z archiwum danych PRUDENCE, utworzonego 

dziêki finansowemu wsparciu Unii Europejskiej realizacji projektu 

EVH2-CT2001-00132. 

3

SPIS TREŒCI 

1. Wprowadzenie.................................................................................................. 7 

2. Metodyka badañ ................................................................................................11 

2.1. Przedmiot badañ i materia³ badawczy ........................................................11 

2.2. Obszar i zakres badañ ............................................................................... 12 

2.3. Kryteria wyboru gospodarstw do badañ ................................................... 13 

3. Ocena obecnych warunków klimatycznych w województwie podlaskim .......... 15 

3.1. Regiony klimatyczne i zakres badañ .......................................................... 15 

3.2. Temperatura powietrza .............................................................................. 15 

3.3. Opady atmosferyczne ............................................................................... 20 

3.4. Inne elementy klimatu ................................................................................ 23 

4. Uwarunkowania produkcji rolniczej województwa podlaskiego ........................ 25 

4.1. Jakoœæ œrodowiska produkcyjnego ........................................................... 25 

4.2. Struktura u¿ytków rolnych ........................................................................ 32 

4.3. Produkcja rolna......................................................................................... 33 

5. Scenariusze klimatyczne ................................................................................... 34 

6. Warunki agroklimatyczne po roku 2070 w województwie podlaskim wed³ug 

dwóch scenariuszy ........................................................................................... 45 

7. Modelowanie plonów g³ównych gatunków roœlin uprawnych w województwie 

podlaskim po 2070 r. ........................................................................................ 49 

8. Ocena zmian plonów w województwie podlaskim do lat 2070-tych.................. 61 

9. Scenariusze produkcji rolniczej w œwietle zmian klimatu w analizowanych 

gospodarstwach województwa podlaskiego po 2070 roku ............................... 62 

9.1. Mo¿liwoœci adaptacyjne gospodarstw ...................................................... 62 

9.2. Gospodarstwa specjalizuj¹ce siê w produkcji mleka ................................. 63 

9.3. Gospodarstwa specjalizuj¹ce siê w produkcji ¿ywca rzeŸnego 

(wieprzowego, wo³owego lub gospodarstwa drobiarskie) ........................ 68 

9.4. Gospodarstwa specjalizuj¹ce siê w produkcji roœlinnej ............................. 70 

9.5. Wymagania dotycz¹ce produkcji mleka i ¿ywca rzeŸnego w województwie 

podlaskim w latach 2070-tych ................................................................... 73 

5

10.Wytyczne do krajowej strategii adaptacji w rolnictwie ...................................... 81 

11. Zalecenia ........................................................................................................... 83 

11.1. Adresaci zaleceñ ...................................................................................... 83 

11.2. Dzia³ania adaptacyjne ............................................................................... 84 

11.3. Badania naukowe ..................................................................................... 86 

11.4. Wnioski ................................................................................................... 87 

Piœmiennictwo........................................................................................................ 89 

6

1. WPROWADZENIE 

Adaptacja do zmian klimatu, zwana dalej w skrócie adaptacj¹, obok redukcji emisji 

gazów cieplarnianych, stanowi g³ówny filar Ramowej Konwencji NZ w sprawie 

zmian klimatu i Protoko³u z Kioto. Miêdzyrz¹dowy Zespó³ ds. Zmian Klimatu (IPCC), 

wspomagaj¹cy naukowo dzia³ania podejmowane w ramach realizacji postanowieñ Konwencji 

i Protoko³u, wydzieli³ piêæ kierunków, w których powinny zmierzaæ prace nad 

adaptacj¹. S¹ to: 

1) zwiêkszenie œwiadomoœci decydentów, 

2) integracja dzia³añ na ró¿nych poziomach (lokalnym, krajowym i globalnym), 

3) opracowanie i wdro¿enie konkretnego programu dzia³añ, 

4) ocena priorytetów strategii adaptacyjnych z uwzglêdnieniem wszystkich uwarunkowañ, 

oraz 

5) podejmowanie dzia³añ adaptacyjnych do zjawisk ekstremalnych [IPCC 2001]. 

Adaptacja jest podstawow¹ strategi¹, która zapewnia, ¿e ewentualne skutki zmian 

klimatycznych dla zdrowia, gospodarki i œrodowiska bêd¹ ograniczone do minimum. 

Istniej¹ ró¿ne definicje adaptacji do zmian klimatycznych. 

Wed³ug IPCC [IPCC 2008] adaptacjê do zmian klimatu nale¿y rozumieæ jako 

inicjatywy i œrodki s³u¿¹ce zmniejszeniu podatnoœci naturalnych i ludzkich systemów 

na zaistnia³e lub oczekiwane skutki zmian klimatu. 

Istniej¹ ró¿ne rodzaje adaptacji, np.: 

1) wyprzedzaj¹ca i reaktywna, 

2) prywatna i publiczna, 

3) autonomiczna i planowana. 

I tak, celem adaptacji planowanej jest zwiêkszenie zdolnoœci infrastruktury fizycznej 

do zniesienia silnego wp³ywu (czêsto rosn¹cego) zmian klimatycznych, zwiêkszenie 

elastycznoœci potencjalnie wra¿liwych systemów zarz¹dzanych przez ludzi, podniesienie 

zdolnoœci do adaptacji podatnych systemów naturalnych, odwrócenie tendencji 

zwiêkszaj¹cych podatnoœæ, poprawa stanu œwiadomoœci i wzbudzenie gotowoœci 

publicznej do dzia³ania. 

Jako przyk³ady adaptacji do zmian klimatu mo¿na podaæ wznoszenie zapór rzecznych 

lub wa³ów przybrze¿nych czy zamianê wra¿liwych roœlin na bardziej odporne na 

zmiany temperatury. 

Howden [2006] wymienia 6 czynników decyduj¹cych o efektywnoœci adaptacji. 

S¹ to: 

1) przekonanie, ¿e zmiany klimatyczne rzeczywiœcie zachodz¹ obecnie i prawdopodobnie 

bêd¹ zachodzi³y nadal, 

2) pewnoœæ, ¿e wywr¹ one istotny nacisk na nasze przedsiêwziêcie (proces produkcyjny), 

7

3) posiadanie technicznych i innych opcji odpowiedzi na te zmiany, 

4) posiadanie nak³adów umo¿liwiaj¹cych przeniesienie produkcji do innych warunków, 

5) dysponowanie infrastruktur¹, nowymi politykami i instytucjami wspieraj¹cymi nowy 

sposób gospodarowania i wykorzystania terenu, 

6) stosowanie ukierunkowanego monitoringu wdra¿ania adaptacji, aby wiedzieæ jak 

ona przebiega. 

Proces skutecznej adaptacji wymaga powi¹zania wydarzeñ uzale¿nionych od zmian 

klimatycznych z innymi czynnikami ryzyka, jak ryzyko rynkowe czy reakcje spo³eczne, 

oraz z innymi obszarami dzia³añ, jak zapewnienie zrównowa¿onego rozwoju. 

Przyjêty w listopadzie 2006 r. tzw. „Program dzia³añ z Nairobi nad oddzia³ywaniem, 

wra¿liwoœci¹ i adaptacj¹ do zmian klimatu” [Decyzja... 2005] przewiduje koniecznoœæ 

w³¹czenia siê krajów do oceny mo¿liwego wp³ywu zmian klimatu na ró¿ne 

dziedziny ¿ycia i stworzenie strategii ograniczenia tego wp³ywu przez dostosowanie 

do takich zmian. 

W „Planie dzia³añ z Bali” (przyjêtym w roku 2007) uznano adaptacjê jako jedno 

z kluczowych dzia³añ niezbêdnych do zrealizowania celów przywo³anej na wstêpie 

Konwencji po roku 2012. Plan zak³ada m.in. wzmocnienie miêdzynarodowej wspó³pracy 

w celu wsparcia pilnego wdro¿enia dzia³añ adaptacyjnych, wypracowanie strategii 

redukcji zarówno ryzyka zwi¹zanego ze zmianami klimatycznymi, jak i klêsk ¿ywio- 

³owych spowodowanych tymi zmianami, oraz zwiêkszanie odpornoœci gospodarki na 

te zmiany. 

Unia Europejska (UE), maj¹c na celu wdro¿enie Programu z Nairobi, opracowa³a 

Zielon¹, a nastêpnie Bia³¹ Ksiêgê [COM... 2009], nakreœlaj¹c¹ ramy dzia³añ na rzecz 

adaptacji do oczekiwanych zmian klimatu. Program pracy na rzecz adaptacji podzielono 

na trzy etapy. W etapie I (lata 2009–2012) zostan¹ utworzone podstawy do 

przygotowania wszechstronnej strategii UE, która zostanie stworzona w II etapie, rozpoczynaj¹cym 

siê w 2013 r. Etap III bêdzie etapem wdra¿ania strategii. 

Etap I sk³ada siê z czterech g³ównych elementów: 

1) stworzenie rzetelnej bazy wiedzy na temat zagro¿eñ zwi¹zanych ze zmianami klimatu 

w Unii Europejskiej, 

2) uwzglêdnienie wp³ywu zmian klimatycznych w g³ównych obszarach polityki Unii 

Europejskiej, 

3) ³¹czenie ró¿nych instrumentów politycznych w celu osi¹gniêcia jak najlepszych 

wyników; aby u³atwiæ przystosowanie do zmian klimatu, konieczne mog¹ okazaæ 

siê innowacyjne mechanizmy finansowania (obejmuj¹ce instrumenty rynkowe czy 

partnerstwo publiczno-prywatne), 

4) wspieranie dzia³añ na rzecz przystosowania do zmian klimatu podejmowanych na 

szczeblu miêdzynarodowym. 

Efektywne wdro¿enie I etapu wymagaæ bêdzie bliskiej wspó³pracy w³adz krajowych, 

regionalnych i lokalnych. O ile w odniesieniu do wiêkszoœci sektorów gospo- 

8

darczych g³ównym decydentem jest rz¹d, który ma w rêku instrumenty umo¿liwiaj¹ce 

kszta³towanie polityki adaptacyjnej (ochrona wybrze¿a, zdrowie i opieka spo³eczna, 

gospodarka wodna, energetyka i in.), o tyle w rolnictwie sytuacja jest bardziej skomplikowana. 

Decydentami w tym sektorze s¹ przede wszystkim rolnicy, a rola pañstwa 

sprowadza siê do sformu³owania ogólnych ram polityki rolnej i jej instrumentów. 

Celem pracy, która stanowi przedmiot niniejszej publikacji, by³o opracowanie 

metodycznych podstaw do planowania produkcji rolnej w zmienionych warunkach 

klimatycznych dla gospodarstw o ró¿nym typie produkcji i ró¿nej wielkoœci area³u 

po³o¿onych w województwie podlaskim przez uwzglêdnienie w analizach mo¿liwych 

nastêpstw wp³ywu g³ównych czynników modyfikuj¹cych produkcjê rolnicz¹ w warunkach 

ocieplenia klimatu. Na potrzeby prezentowanej pracy uznano, ¿e adaptacja w rolnictwie 

do zmian klimatycznych to wszystkie dzia³ania, które umo¿liwi¹ w przysz³oœci 

utrzymanie produkcji rolniczej przynajmniej na dotychczasowym poziomie. Powszechnie 

stosowane modele prognostyczne s¹ w³aœciwym narzêdziem do oceny oczekiwanych 

zmian klimatu lub ich skutków w skali globalnej i kraju, nie mog¹ jednak stanowiæ 

podstawy do przygotowania realistycznego programu adaptacyjnego w rolnictwie na 

poziomie regionu i gospodarstwa. Proces adaptacji zale¿y w znacznym stopniu od 

subiektywnych ocen i mo¿liwoœci indywidualnych rolników, st¹d korzyœæ z wykorzystania 

wyników modeli jest ograniczona. 

Jak wynika z dotychczasowych analiz IPCC [IPCC 2001], skuteczna adaptacja 

w rolnictwie w ponad 50 procentach zale¿y od œwiadomoœci i dzia³añ podejmowanych 

bezpoœrednio w gospodarstwie przez samych rolników. Konieczne s¹ metody 

adaptacji uwzglêdniaj¹ce tê specyfikê. Wynika st¹d zatem koniecznoœæ opracowania 

metodyki przygotowania planu adaptacji na poziomie ni¿szym ni¿ krajowy. 

Rolnictwo nale¿y do tych dziedzin, które najwczeœniej i najsilniej odczuj¹ wp³yw 

zmian klimatu, a bior¹c pod uwagê znaczenie tego dzia³u gospodarki dla zrównowa- 

¿onego rozwoju, dzia³ania adaptacyjne powinny byæ podjête jak najszybciej. 

Niekorzystny wp³yw zmian klimatu na rolnictwo wyra¿aæ siê mo¿e m.in. przez: 

1) wzrost deficytu wody w lecie, 

2) zagêszczanie gleb, 

3) ubytki wêgla w glebie i jego mineralizacjê, 

4) stres termiczny dla roœlin i zwierz¹t, 

5) wzrost zagro¿enia przez szkodniki i choroby, 

6) wzrost ryzyka wystêpowania przymrozków, 

7) wzrost ryzyka wystêpowania niebezpiecznych zjawisk. 

Zmiany klimatyczne bêd¹ modyfikowa³y wzrost i rozwój roœlin oraz ich wystêpowanie 

w poszczególnych siedliskach. Dotyczyæ to bêdzie równie¿ roœlin rolniczych. 

Oczekiwane zmiany klimatu mog¹ spowodowaæ utratê b¹dŸ zmniejszenie znaczenia 

dotychczas uprawianych roœlin. Konieczne mo¿e siê okazaæ przystosowanie dotychczas 

uprawianych roœlin do nowych warunków przez hodowlê nowych gatunków 

i odmian, poniewa¿ te obecnie uprawiane mog¹ Ÿle siê adaptowaæ do nowych warunków 

klimatycznych [Tyree i Alexander 1993, Woodward 2002]. 

9

Wiêkszoœæ uprawianych w Polsce roœlin nale¿y do typu fotosyntetycznego C3. 

Chocia¿ charakteryzuje je lepszy wzrost przy zwiêkszonym stê¿eniu CO 2 

w atmosferze 

ni¿ roœlin typu C4, to jednak zarówno ich wzrost, jak i plonowanie, przy du¿ej 

wra¿liwoœci tych roœlin na wysokie temperatury i niedobór opadów, nie zwiêksz¹ siê, 

a przeciwnie – ulegn¹ ograniczeniu. 

Przy spodziewanym podwy¿szeniu temperatury i zmniejszeniu sum opadów wzroœnie 

znaczenie pochodz¹cych z rejonów tropikalnych i subtropikalnych roœlin o mechanizmie 

fotosyntezy C4, które charakteryzuje lepszy wzrost w warunkach wy¿szej 

temperatury. O tych mo¿liwoœciach œwiadczy stale rosn¹cy udzia³ kukurydzy w strukturze 

produkcji zbó¿ [Cure i Acock 1986, Kimball 1983]. W warunkach zwiêkszonego 

stê¿enia CO 2 

stwierdza siê równie¿ wzrost intensywnoœci fotosyntezy roœlin typu C4 

[Ghannoum i in. 2000]. 

Wzrost temperatury zwiêkszy intensywnoœæ oddychania i spowoduje redukcjê 

akumulacji biomasy netto. Niektóre fazy wzrostu i rozwoju roœlin s¹ szczególnie wra¿- 

liwe na wysok¹ temperaturê, która jest bardzo szkodliwa np. dla kukurydzy wyrzucaj¹cej 

wiechy (kolby), soi w stadium kwitnienia czy te¿ pszenicy w fazie wype³niania 

ziarna. Wy¿sza ni¿ obecnie temperatura wskazuje na bezpoœredni wp³yw negatywny, 

niezale¿nie od dawki nawozów mineralnych, na plonowanie pszenicy ozimej (Lambers 

i in. 1990, Mitchell i in. 1993, P³a¿ek 2004). 

Polskie rolnictwo, pomimo zachodz¹cych przeobra¿eñ strukturalnych, charakteryzuje 

du¿e zró¿nicowanie struktury obszarowej gospodarstw i technologii produkcji 

poszczególnych gatunków roœlin uprawnych. Œrednia powierzchnia gospodarstwa jest 

wci¹¿ jedn¹ z najmniejszych w Unii Europejskiej, a plony roœlin uprawnych s¹ niemal 

o po³owê mniejsze w porównaniu z uzyskiwanymi w krajach o wysokim poziomie 

rolnictwa [Klepacki 1998, Starczewski i Wielogórska 2004, GUS 2005]. Strukturê 

zasiewów w Polsce charakteryzuje ma³a bioró¿norodnoœæ – dominuj¹ roœliny zbo¿owe, 

które zajmuj¹ 74,3% powierzchni [GUS 2005]. 

W porównaniu do pozosta³ych krajów Unii Europejskiej w Polsce przewa¿aj¹ 

gleby lekkie, na których, w warunkach zmian klimatu, uprawa roœlin bêdzie ograniczona 

przez niekorzystne zmiany stosunków wodnych. St¹d nale¿y oczekiwaæ, ¿e 

w strukturze zasiewów powinien zwiêkszyæ siê udzia³ roœlin przystosowanych do 

warunków suszy. 

Prowadzone dotychczas w Polsce prace w zakresie adaptacji koncentrowa³y siê 

na ocenie wp³ywu zmian klimatu na produktywnoœæ rolnicz¹ [Ryszkowski i Kêdziora, 

1993] albo na scenariuszach adaptacji w skali kraju [Sadowski, red. 1996] lub regionu 

[Stuczyñski i in., 2000]. Tak¿e na tych dwóch elementach koncentruje siê wiêkszoœæ 

prac prowadzonych na œwiecie. Niewielu natomiast autorów zajmowa³o siê powi¹zaniem 

tych wyników z konkretn¹ dzia³alnoœci¹ na poziomie gospodarstw i lokalnych 

warunków. Nieliczne tylko prace uwzglêdniaj¹ problem adaptacji indywidualnych gospodarstw 

rolnych [Schimmelpfennig i in. 1996]. 

Na badanym w ramach prezentowanej pracy obszarze stwierdzono w ci¹gu ostatnich 

20 lat istotne zmiany w produkcji roœlinnej: dwukrotnie wzrós³ area³ pszenicy, 

10

Ocenê aktualnego stanu klimatu przeanalizowano na podstawie danych z dwóch 

stacji meteorologicznych: w Bia³ymstoku i w Suwa³kach – jako najbardziej wiarygodnych 

i reprezentatywnych dla klimatu województwa. 

Do oceny przysz³ych warunków klimatycznych w po³owie XXI wieku wykorzystano 

wyniki kilku modeli globalnej cyrkulacji oraz scenariusze zmian emisji gazów 

cieplarnianych SRES przygotowane przez IPCC. 

Pocz¹tkowo przeanalizowano i zweryfikowano wyniki czterech modeli (HadCM3, 

GFDL, CCC i CSIRO) generuj¹cych wyniki dla po³owy XXI wieku. Uzyskane wyniki 

weryfikacji wskazywa³y na dobre odtworzenie serii kontrolnej. Jednak¿e scenariusze 

uzyskane dla po³owy XXI wieku wskazywa³y na stosunkowo niewielkie zmiany temperatury 

i opadów (jednak z wyraŸn¹ tendencj¹ wzrostow¹ temperatury) w odniesieniu 

do okresu wspó³czesnego, a tym samym niewielki wp³yw na warunki klimatyczne 

i plony. Z tego wzglêdu zdecydowano siê przesun¹æ badany okres na drug¹ po³owê 

XXI wieku (lata 2070-te). 

Do oceny zmian klimatycznych w drugiej po³owie XXI wieku wykorzystano 

zatem scenariusze zmian klimatu dla Europy wygenerowane w ramach projektu PRU- 

DENCE oraz dwa regionalne modele klimatyczne ICTP-RegCM oraz GKSS-CLM. 

Obliczone scenariusze zmian klimatu pos³u¿y³y do oceny zmian plonowania podstawowych 

roœlin uprawianych w województwie podlaskim. 

Do oceny plonów g³ównych roœlin uprawnych wykorzystano modele statystyczno-empiryczne 

rozwiniête i stosowane w Instytucie Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa 

[Górski i in 1997]. Podstawowe dane meteorologiczne (temperatura, 

opad, promieniowanie s³oneczne), stanowi¹ce wejœcie do modeli, uzyskano z dwóch 

niezale¿nych scenariuszy klimatycznych: RegCM (ICTP) oraz CLM (GKSS), podaj¹cych 

wartoœci dobowe w latach 2071–2100 w siatce geograficznej 0,5 × 0,5 

stopnia. Do scharakteryzowania terenu województwa podlaskiego u¿yto 10 punktów 

wêz³owych. 

Plony obliczone dla województwa stanowi³y z kolei podstawê do oceny przysz³ych 

zmian w wybranych gospodarstwach rolnych. Przyjêto, ¿e tendencja zmian 

plonów w gospodarstwach bêdzie taka sama jak na poziomie ca³ego województwa. 

2.2. OBSZAR I ZAKRES BADAÑ 

Do badañ wybrano wzorcowe gospodarstwa, ró¿ni¹ce siê pod wzglêdem area³u 

i skali produkcji. Stanowi³y one podstawê do ustalenia tzw. œredniego gospodarstwa 

dla danego kierunku produkcji. Dla wszystkich wybranych gospodarstw przeprowadzono 

analizê produkcji roœlinnej (uprawiane gatunki i ich plony, struktura zasiewów, 

technologie produkcji poszczególnych gatunków), z uwzglêdnieniem aktualnych warunków 

siedliskowych (glebowych i klimatycznych). 

Na podstawie globalnej produkcji produktów zwierzêcych w ca³ym województwie 

i we wzorcowych gospodarstwach, oszacowano teoretyczn¹ liczbê (z uwzglêd- 

12

nieniem tzw. œredniego gospodarstwa) gospodarstw niezbêdnych do zagwarantowania 

produkcji zwierzêcej w województwie przynajmniej na poziomie osi¹ganym 

w latach 2005–2007. 

Przewidywana liczba gospodarstw zosta³a ustalona w kilku docelowych wariantach, 

uwzglêdniaj¹cych mo¿liwe ich zró¿nicowanie pod wzglêdem powierzchni i skali 

produkcji. Rodzaj i skala produkcji zwierzêcej w gospodarstwach wzorcowych s¹ 

determinowane przez strukturê zasiewów i uzyskiwane plony uprawianych gatunków 

roœlin. Pasze produkowane we w³asnych gospodarstwach s¹ uzupe³niane zakupami, 

g³ównie pasz treœciwych spoza gospodarstwa. 

W procesie adaptacji produkcji rolniczej w badanym rejonie do zmian klimatycznych 

uwzglêdniono niezbêdn¹ dodatkow¹ powierzchniê uprawy zbó¿, bilansuj¹c¹ 

pasze zakupywane przez gospodarstwa specjalizuj¹ce siê w produkcji zwierzêcej. 

Ponadto, wydzielono roœlinn¹ produkcjê towarow¹ (nasiona rzepaku, ziarno zbó¿, 

itp.) i dokonano jej adaptacji z wykorzystaniem gospodarstw wzorcowych specjalizuj¹cych 

siê w produkcji roœlinnej w tym województwie. 

2.3. KRYTERIA WYBORU GOSPODARSTW DO BADAÑ 

W celu opracowania programu adaptacji produkcji roœlinnej do spodziewanych 

zmian klimatycznych dla województwa podlaskiego na poziomie gospodarstw rolnych 

wytypowano do badañ, we wspó³pracy z Podlaskim Oœrodkiem Doradztwa 

Rolniczego w Szepietowie, 40 gospodarstw, uznanych za wzorcowe. Rozmieszczenie 

badanych gospodarstw w poszczególnych powiatach przedstawiono na rysunku 1. 

Wybrane gospodarstwa charakteryzuje du¿a koncentracja i intensywnoœæ produkcji. 

Uznano je za docelowe w procesie restrukturyzacji rolnictwa w tym rejonie, 

w badanym horyzoncie czasowym do lat 2070-tych. Spoœród wybranych gospodarstw 

wzorcowych wydzielono grupy, sk³adaj¹ce siê z kilku gospodarstw, specjalizuj¹cych 

siê w dominuj¹cych w województwie kierunkach produkcji – mleka, ¿ywca 

wieprzowego, wo³owego lub gospodarstwa drobiarskie oraz gospodarstwa specjalizuj¹ce 

siê w produkcji roœlinnej. 

Wytypowane do badañ gospodarstwa to: 

1) gospodarstwa ekologiczne: 

– o powierzchni 5–10 ha, 

– powy¿ej 10 ha; 

2) gospodarstwa konwencjonalne o nastêpuj¹cych kierunkach produkcji: 

– mlecznym, 

– produkcji ¿ywca wo³owego, 

– produkcji ¿ywca wieprzowego, 

– drobiarskim, 

oraz 

– roœlinnym. 

13

Rys. 1. Rozmieszczenie wybranych gospodarstw na terenie województwa podlaskiego; 

• – badane gospodarstwa 

Powierzchnia wymienionych gospodarstw jest zró¿nicowana i wynosi: 

1) do 30 ha, 

2) powy¿ej 30 ha. 

Wybrane gospodarstwa stanowi³y podstawê do ustalenia tzw. œredniego gospodarstwa 

dla danego kierunku produkcji. 

Do szczegó³owych badañ mo¿liwoœci adaptacyjnych gospodarstw wybrano województwo 

podlaskie – region pó³nocno-wschodniej Polski, niemal jednorodny pod 

wzglêdem klimatycznym, o wysokiej wra¿liwoœci na zmiany klimatu, najkrótszym okresie 

wegetacyjnym i wysokiej amplitudzie rocznej temperatury [Kostrzewska i in. 2004]. 

14

3. OCENA OBECNYCH WARUNKÓW 

KLIMATYCZNYCH W WOJEWÓDZTWIE 

PODLASKIM 

3.1. REGIONY KLIMATYCZNE I ZAKRES BADAÑ 

Województwo podlaskie jest usytuowane w najch³odniejszym regionie Polski. 

Na potrzeby niniejszego opracowania w wybranym województwie wyró¿niono dwa 

regiony klimatyczne: 

1) region pó³nocny, obejmuj¹cy powiaty: suwalski, sejneñski i augustowski, 

2) region po³udniowy, obejmuj¹cy pozosta³¹ czêœæ województwa. 

Region pó³nocny jest ch³odniejszy, najd³u¿ej zalega w tym regionie pokrywa œnie- 

¿na, notuje siê tu tak¿e najwiêksze œrednie roczne prêdkoœci wiatru. Region po³udniowy 

cechuje kontynentalizm termiczny, przy pewnym zró¿nicowaniu opadowym zwi¹zanym 

z przebiegiem doliny Narwi i Biebrzy oraz obecnoœci¹ rozleg³ych kompleksów 

leœnych. Najkorzystniejsze warunki klimatyczne dla rolnictwa wystêpuj¹ w po³udniowo-zachodniej 

czêœci województwa, gdzie obserwuje siê cieplejsze zimy oraz ni¿sze 

opady w sezonie letnim [Górniak 2008]. 

Przedstawiony podzia³ na regiony klimatyczne pozwoli³ bardziej precyzyjnie prognozowaæ 

zmiany produkcji roœlinnej wynikaj¹ce ze zmian klimatycznych. 

W ramach studium analizie poddano temperaturê powietrza dla dwóch wybranych 

stacji meteorologicznych reprezentuj¹cych oba regiony klimatyczne województwa: 

Suwa³ki (pó³nocny) i Bia³ystok (po³udniowy). Z powodu zmiany lokalizacji obydwu 

podlaskich stacji (Bia³ystok w 1970 r., Suwa³ki w 1967 r.), co zaburzy³o jednorodnoœæ 

serii pomiarowej, zdecydowano o skróceniu analizowanych trendów z okresu od lat 

1951–2005 do lat 1971–2005. 

Analizowano wartoœci œrednie dekadowe oraz miesiêczne i roczne [Kaczmarek 1996, 

IMGW 1989–1998, GUS 1995–2006], ze szczególnym uwzglêdnieniem lat 1990–2000. 

Drugim elementem podlegaj¹cym analizie by³y sumy dekadowe oraz miesiêczne i roczne 

opadów atmosferycznych dla obu stacji i porównywalnego okresu. 

3.2. TEMPERATURA POWIETRZA 

Œrednia roczna temperatura powietrza w latach 1990–2000 wynios³a 7,3°C w Bia³ymstoku 

oraz 6,9°C w Suwa³kach i by³a wy¿sza o 0,4°C od œredniej w okresie 1971–2005 

na obydwu stacjach oraz odpowiednio o 0,6°C i 0,7°C w stosunku do okresu 

1971–1990. 

Na obydwu stacjach meteorologicznych widoczna jest tendencja rosn¹ca œredniej 

rocznej temperatury powietrza (rys. 2). 

15

Rys. 2. Przebieg œredniej rocznej temperatury powietrza w latach 1971–2005 w Bia³ymstoku 

i Suwa³kach 

Pomimo krótkiego okresu analizowanego trend wzrostowy temperatury powietrza 

jest widoczny w miesi¹cach ch³odnych (przebieg œredniej miesiêcznej temperatury 

powietrza dla stycznia przedstawiono na rys. 3). Podobne wyniki analizy przedstawi³ 

Górniak [2008], który wykaza³ tendencjê wzrostow¹ temperatury powietrza w Suwa³kach 

dla miesiêcy zimowych, œrednio o 0,2 – 0,3°C /10 lat w latach 1931–1995 

(w styczniu œrednio o 0,45°C /10 lat). 

16

Rys. 3. Przebieg œredniej temperatury powietrza w styczniu w okresie 1971–2005 w Bia³ymstoku 

i Suwa³kach 

Œrednia temperatura powietrza dla ciep³ych miesiêcy w okresie 1971–2005 nie 

wykazuje wyraŸnej tendencji zmian w czerwcu i sierpniu, przebieg œredniej temperatury 

lipca na obu stacjach wykazuje natomiast w ostatnich latach tendencjê rosn¹c¹ 

(rys. 4). Analiza 65-letniego ci¹gu pomiarów temperatury w Suwa³kach dokonana 

przez Górniaka [2008] wykaza³a tendencjê spadkow¹ zarówno dla okresu letniego 

(œrednio o 0,17°C /10 lat), jak i jesiennego. 

Porównanie wartoœci œrednich miesiêcznych i rocznej temperatury powietrza dla 

stacji Bia³ystok i Suwa³ki dla ci¹gu lat 1990–2000 z dwoma okresami: lata 1971–2005 

oraz lata 1971–1990 wykaza³o wyraŸne ocieplenie miesiêcy zimowych w latach 

90-tych (wartoœci dodatnie na rys. 5), co wp³ynê³o na podwy¿szenie œredniej rocznej 

temperatury powietrza. 

17

Rys. 4. Przebieg œredniej temperatury powietrza w lipcu w okresie 1971–2005 w Bia³ymstoku 

i Suwa³kach 

18

Rys. 5. Ró¿nice w wartoœciach œredniej miesiêcznej i rocznej temperatury powietrza obliczonej 

dla okresów: 1990–2000 minus 1971–2005 oraz 1990–2000 minus 1971–1990 

w Bia³ymstoku i Suwa³kach 

W celu okreœlenia warunków klimatycznych produkcji rolnej jako punktu odniesienia 

dla przysz³ych prognoz pozyskano równie¿ dane dekadowe dotycz¹ce 10-letniego 

okresu 1989–1998 [IMGW 1989–1998]. Uœrednione wartoœci dekadowe w latach 

1989–1998 w Bia³ymstoku i Suwa³kach przedstawiono na rysunku 6. W ci¹gu 

ca³ego roku, poza okresem od trzeciej dekady lipca do pierwszej dekady wrzeœnia, 

œrednia temperatura dekadowa w Suwa³kach jest ni¿sza od tej temperatury w Bia³ymstoku. 

19

Rys. 6. Przebieg œredniej dekadowej temperatury powietrza uœrednionej w latach 1989–1998 

w Bia³ymstoku i Suwa³kach 

3.3. OPADY ATMOSFERYCZNE 

Jednym z wa¿niejszych elementów klimatycznych, poza temperatur¹ powietrza, 

s¹ opady atmosferyczne. Po³o¿enie Polski w klimacie umiarkowanym przejœciowym 

powoduje znaczn¹ ich zmiennoœæ z roku na rok, co poci¹ga za sob¹ trudnoœci w ich 

racjonalnym gospodarowaniu. 

Œrednie roczne opady w latach 1990–2000 wynios³y 583 mm w Bia³ymstoku i 584 

w Suwa³kach. Przegl¹d wieloletniej serii sum opadów na stacjach w Bia³ymstoku 

i Suwa³kach nie wykaza³ istotnych statystycznie trendów zmian w sumach opadów, 

jednak seriê lat 1990–2000 charakteryzowa³y ni¿sze sumy opadów w stosunku do 

wielolecia 1971–2005 o 7% na obydwu stacjach (rys. 7). 

Z porównania œrednich miesiêcznych wieloletnich sum opadów dla okresów: lata 

1990–2000 oraz lata 1971–2005 wynika, ¿e ni¿sze opady wystêpowa³y w wiêkszoœci 

miesiêcy w latach 90-tych. Szczególnie niekorzystna sytuacja wyst¹pi³a w Suwa³kach, 

gdzie sumy opadów miesiêcznych by³y ni¿sze w okresie 1990–2000 o 18% w maju 

i lipcu oraz o 27% w czerwcu i 24% w sierpniu w stosunku do odpowiednich sum 

opadów w latach 1971–1990 (rys. 8). 

20

Rys. 7. Przebieg rocznych sum opadów w latach 1971–2005 w Bia³ymstoku i Suwa³kach 

21

Rys. 8. Stosunek miesiêcznych i rocznych sum opadów w okresie 1990–2000 do odpowiednich 

wartoœci w latach 1971–2005 i 1971–1990 w Bia³ymstoku i Suwa³kach 

22

Przegl¹d dekadowych sum opadów uœrednionych w latach 1989–1998 [IMGW 

1989–1998] w Bia³ymstoku i Suwa³kach nie wykaza³ jednoznacznie uprzywilejowania 

któregoœ z rejonów pod wzglêdem opadowym, s¹ widoczne natomiast ni¿sze sumy 

opadów w Suwa³kach w okresie wiosenno-letnim (od trzeciej dekady kwietnia do 

drugiej dekady czerwca, rys. 9). 

Rys. 9. Przebieg dekadowych sum opadów uœrednionych w latach 1989–1998 w Bia³ymstoku 

i Suwa³kach 

3.4. INNE ELEMENTY KLIMATU 

Oprócz temperatury powietrza i opadów, przeanalizowano tak¿e, na podstawie 

danych pomiarowych i literaturowych, inne elementy klimatyczne, warunkuj¹ce produkcjê 

roœlinn¹ oraz zjawiska atmosferyczne niekorzystne dla rozwoju roœlin. 

Istotnym elementem jest d³ugoœæ okresu wegetacyjnego. Województwo podlaskie 

charakteryzuje najkrótszy w kraju (poza górami) okres wegetacyjny – od 195 dni 

na pó³nocy do 215 dni na po³udniowym zachodzie. Pocz¹tek okresu wegetacyjnego 

w najcieplejszej, po³udniowo-zachodniej czêœci województwa, przypada na pierwsze 

dni kwietnia, koniec zaœ na pocz¹tek I dekady listopada. W pó³nocnej, najch³odniejszej 

czêœci województwa, okres wegetacyjny rozpoczyna siê zazwyczaj w drugiej 

dekadzie kwietnia i koñczy w drugiej dekadzie paŸdziernika. Tak znaczne skrócenie 

23

Tabela 1. Uprawiane gatunki roœlin w badanych gospodarstwach województwa podlaskiego 

i ich udzia³ (%) w strukturze zasiewów – aktualnie (w 2007 r.) i 20 lat temu 

Gatunek 

Lata 

20 lat temu w 2007 r. 

Pszenica 7,53 14,61 

Żyto 14,73 4,85 

Jêczmieñ 4,72 7,66 

Owies 4,26 3,59 

Pszen¿yto 4,15 4,49 

Mieszanki zbo¿owe 19,82 4,30 

Mieszanki zbo¿owo-str¹czkowe 1,69 1,81 

Kukurydza 1,69 8,97 

Sorgo – 0,22 

Ziemniaki 8,71 0,22 

Burak cukrowy i pastewny 1,05 0,01 

Roœliny motylkowe 1,60 2,52 

Rzepak 0,40 7,63 

Trwa³e u¿ytki zielone 28,00 36,72 

Inne 2,70 2,40 

Razem 100,00 100,00 

piêciokrotnie – kukurydzy, pojawi³a siê uprawa sorga paszowego (obie roœliny 

typu C4, termolubne), kilkukrotnie wzrós³ area³ rzepaku, zmniejszy³ siê area³ mieszanek 

zbo¿owych, zanik³a uprawa buraka cukrowego i ziemniaka (tab. 1). Jednoczeœnie 

zwiêkszy³ siê udzia³ trwa³ych u¿ytków zielonych w u¿ytkach rolnych z 28% 

do oko³o 37%. 

2. METODYKA BADAÑ 

2.1. PRZEDMIOT BADAÑ I MATERIA£ BADAWCZY 

Opracowanie strategii adaptacji na poziomie krajowym wymaga dokonania oceny 

trzech podstawowych elementów, tj. oceny zmian klimatu w danym kraju w okreœlonym 

horyzoncie czasowym i oceny wp³ywu tych zmian na gospodarkê i spo³eczeñstwo. 

Trzecim kluczowym elementem jest wybór dzia³añ adaptacyjnych. Ostatni element 

to ich wdra¿anie. 

11

okresu wegetacyjnego w tym regionie implikuje spiêtrzenie robót polowych na wiosnê, 

opóŸnia termin wiosennych siewów, jesieni¹ przyspiesza termin siewu ozimin 

oraz ogranicza mo¿liwoœæ uprawy poplonów [IUNG 2006]. 

Rolniczy okres gospodarczy i klimatyczny okres wegetacji roœlin we wschodniej 

Polsce wyd³u¿a siê, czego dowodem s¹ stosunkowo wczesne terminy siewu np. 

mieszanek zbo¿owych przez niektórych rolników – ju¿ 5 kwietnia w czêœci po³udniowej 

i 18 kwietnia w czêœci pó³nocnej województwa podlaskiego. 

W czêœci pó³nocnej województwa terminy siewów i zbiorów by³y zwykle póŸniejsze 

ni¿ w czêœci po³udniowej. Œrednie terminy siewu (w kolejnych dniach kalendarzowych 

roku) dla podstawowych roœlin uprawnych, odpowiednio w czêœci po³udniowej 

i pó³nocnej, przedstawiaj¹ siê nastêpuj¹co: 

1) mieszanka zbo¿owa w dniach 111 (najwczeœniej w 95 dniu) i 111 (najwczeœniej 

w 108 dniu), 

2) mieszanka zbo¿owo-str¹czkowa w dniach 112 i 114, 

3) pszenica ozima w dniach 265 i 267, 

4) pszen¿yto ozime w dniach 262 i 261, 

5) ¿yto w dniu 261, ziemniaki w dniach 120 i 131, 

6) przemienne u¿ytki zielone w dniach 123 i 161. 

Nastêpstwem tych zmian ju¿ jest i bêdzie w przysz³oœci dalsze przesuniêcie faz 

rozwojowych oraz terminów wykonywania zabiegów agrotechnicznych, w tym siewów 

i zbiorów. 

Œrednie terminy zbioru dla podstawowych upraw w czêœci po³udniowej i pó³nocnej 

przedstawiono w tabeli 2. 

Tabela 2. Œrednie terminy zbioru podstawowych upraw (liczone w kolejnych dniach kalendarzowych 

roku) w województwie podlaskim 

Uprawa Czêść południowa Czêść północna 

Mieszanka zbo¿owa 219 228 

Mieszanka zbo¿owo-str¹czkowa 231 227 

Pszenica ozima 223 242 

Pszen¿yto ozime 221 228 

Żyto 229 238 

Ziemniaki 253 277 

Trwa³e u¿ytki zielone I pokos 157 173 

Trwa³e u¿ytki zielone II pokos 212 246 

Przemienne u¿ytki zielone I pokos 167 180 

Przemienne u¿ytki zielone II pokos 221 235 

Przemienne u¿ytki zielone III pokos 254 250 

24

Termin zbioru I pokosu na trwa³ych u¿ytkach zielonych w wielu gospodarstwach 

nie zale¿y od warunków klimatycznych, poniewa¿ rolnicy otrzymuj¹ rekompensatê 

finansow¹, jeœli nie skosz¹ trawy do koñca czerwca, co umo¿liwia wylêg ptaków na 

³¹kach, ale otrzymywane siano jest gorszej jakoœci. 

W nastêpstwie wyd³u¿ania siê okresu wegetacji oziminy mog¹ byæ wysiewane po 

wiêkszej liczbie przedplonów. Bêd¹ one lepiej wykorzystywaæ zimowe zapasy wody 

oraz obfitsze opady wiosenne, a faza ich krytycznej wra¿liwoœci na niedobór wody 

(strzelanie w ŸdŸb³o – zawi¹zywanie ziarniaków) przypadnie na maj i pocz¹tek czerwca. 

Niewielka czêœæ zajmowanego wczeœniej przez zbo¿a jare area³u ju¿ jest obsiewana 

kukurydz¹, która jako roœlina o typie fotosyntezy C 4 

powinna reagowaæ wzrostem 

plonu w nastêpstwie ocieplenia klimatu, a zatem na ca³ym Podlasiu bêd¹ mog³y dojrzewaæ 

nawet póŸne jej odmiany. Prawdopodobnie udzia³ zbó¿ w strukturze zasiewów 

bêdzie nadal wzrasta³, a w niektórych gospodarstwach bêd¹ stosowane zmianowania 

z³o¿one z samych zbó¿ (kukurydza i zbo¿a ozime), w których kukurydza spe³nia 

rolê roœliny fitosanitarnej, poniewa¿ nie przenosi na roœliny nastêpcze patogenów 

powoduj¹cych choroby podstawy ŸdŸb³a zbó¿. 

Analiza kolejnych charakterystyk klimatycznych wykaza³a, ¿e na Podlasiu wystêpuje 

najwiêksza w kraju liczba dni przymrozkowych (z temperatur¹ minimaln¹

Koñcowy syntetyczny wskaŸnik, wyra¿aj¹cy w punktach jakoœæ œrodowiska przyrodniczego 

w aspekcie gospodarki rolnej, jest sum¹ wskaŸników oceny wymienionych 

czynników. 

Tabela 3. Jakoœæ rolniczej przestrzeni produkcyjnej 

:\V]F]HJyOQLHQLH 

 

ród³o: Biesiacki A. i in. 2004. 

MDNR FL 

UROQLF]HM 

JOHE 

:VND QLNERQLWDFML 

DJURNOL 

PDWX 

U]H E\ 

WHUHQX 

ZDUXQNyZ 

ZRGQ\FK 

2JyOQ\ZVND QLN 

MDNR FLUROQLF]HM 

SU]HVWU]HQL 

SURGXNF\MQHM 

3RGODVNLH 

3ROVND 

Porównanie warunków produkcji rolnej województwa podlaskiego z warunkami 

w ca³ej Polsce oparte na syntetycznym wskaŸniku jakoœci rolniczej przestrzeni produkcyjnej, 

wskazuje na znacznie gorsze mo¿liwoœci produkcyjne województwa podlaskiego 

ni¿ w innych czêœciach kraju. WskaŸnik ten wynosi dla województwa podlaskiego 

55,0 punktów i jest o 11,6 punktów ni¿szy od analogicznego wskaŸnika dla 

obszaru ca³ego kraju, wynosz¹cego 66,6 punktów (tab. 3). W ramach województwa 

wskaŸnik ten wykazuje du¿e zró¿nicowanie w uk³adzie terytorialnym, od mniej ni¿ 50 

punktów w powiatach sejneñskim, suwalskim, grajewskim i kolneñskim do ponad 60 

punktów w powiatach wysokomazowieckim, zambrowskim i bielskim. 

Na obszarze województwa podlaskiego zdecydowanie dominuj¹ gleby wytworzone 

z piasków, gleby gliniaste stanowi¹ oko³o 12%, a gleby organiczne i organiczno-mineralne 

oko³o17% u¿ytków rolnych. W strukturze gruntów ornych dominuj¹ 

gleby klas IVa, IVb i V stanowi¹ce ³¹cznie oko³o 75% ich powierzchni. Gleby najs³absze, 

zaliczane do VI i VIR klasy bonitacyjnej, zajmuj¹ oko³o18% gruntów ornych. 

Gleby klas IIIa i IIIb natomiast stanowi¹ ³¹cznie zaledwie 8% area³u gruntów ornych. 

Trwa³e u¿ytki zielone województwa s¹, podobnie jak grunty orne, niskiej jakoœci – 

dominuj¹ ³¹ki i pastwiska IV i V klasy bonitacyjnej (oko³o 78%) oraz klasy VI i VIPsZ 

(oko³o18% ogó³u trwa³ych u¿ytków zielonych). 

Jak wynika z analizy opinii wyra¿onych przez rolników w badanych gospodarstwach 

w województwie podlaskim, dostêpnoœæ wody stanowi warunek rozwoju produkcji 

rolniczej, tote¿ poza charakterystyk¹ elementów klimatycznych przygotowanych 

na potrzeby projektu przeprowadzono na podstawie literatury [IUNG 1988, 2004, 

2006, PIG 2006] analizê warunków glebowych, zarówno w aspekcie klas bonitacyjnych 

i w³asnoœci wilgotnoœciowych gleb, jak i poziomu wód podziemnych. Na obszarze 

Podlasia wystêpuje du¿e zró¿nicowanie stosunków wilgotnoœciowych gleb. Obok 

du¿ego udzia³u gleb niedostatecznie uwilgotnionych, jest równie¿ du¿o gleb podmok³ych. 

Optymalne uwilgotnienie cechuje 23,1% gruntów ornych i 42,8% trwa³ych 

26

u¿ytków zielonych. Okresowy lub sta³y niedobór wilgoci wystêpuje na 50,7 procentach 

gruntów ornych oraz na 25,8 procentach trwa³ych u¿ytków zielonych. Gleby 

okresowo lub stale podmok³e stanowi¹ 13,5% gruntów ornych oraz 31,4% u¿ytków 

zielonych. 

Najwiêkszy udzia³ gruntów ornych o ma³ych potencjalnych zasobach wody dostêpnej 

dla roœlin wystêpuje w powiatach: bia³ostockim, grajewskim, kolneñskim, hajnowskim 

i ³om¿yñskim. Decyduje o tym przede wszystkim wystêpuj¹cy na tych obszarach 

typ gleb lekkich, o du¿ej zawartoœci frakcji piasku w swoim sk³adzie. Wiêkszoœæ 

gruntów ornych o du¿ych potencjalnych zasobach wody ogólnie dostêpnej 

wystêpuje natomiast w powiatach: augustowskim, monieckim, sejneñskim, wysokomazowieckim 

oraz zambrowskim. Lepsze warunki retencyjne na tych obszarach s¹ 

skutkiem wiêkszego udzia³u wysokiej zawartoœci frakcji czêœci sp³awialnych w glebach. 

Wa¿ne znaczenie ze wzglêdu na produkcjê roln¹ ma tak¿e poziom zwierciad³a 

wody gruntowej, który na badanym obszarze w wiêkszej czêœci znajduje siê poza 

zasiêgiem strefy korzeniowej. 

Gleby lekkie, przewa¿aj¹ce na obszarach u¿ytków rolnych województwa podlaskiego, 

charakteryzuje ma³a pojemnoœæ retencyjna oraz szybka infiltracja wody opadowej 

do g³êbszych poziomów profilu glebowego. Warunki takie s¹ typowe dla znacznej 

czêœci pokrywy glebowej – gleby zbyt suche s¹ rozproszone w ca³ym regionie, tworz¹c 

wiêksze kompleksy Szczególnie niekorzystne warunki wodne i znaczne zagro¿enie susz¹ 

wystêpuje w pó³nocnej i zachodniej czêœci województwa podlaskiego (rys. 10). 

Analiza rzeczywistego zapasu wody dostêpnej dla roœlin w profilu glebowym na 

g³êbokoœci 100 cm w I dekadzie czerwca dwóch lat: suchego 1996 r. (rys. 11) oraz 

mokrego 2001 r. (rys. 12) wykaza³a, ¿e w obydwu wypadkach na suszê s¹ nara¿one te 

same obszary województwa, zmienia siê jedynie zasiêg terytorialny. W latach suchych 

problem suszy dotyczy w³aœciwie wszystkich powiatów poza hajnowskim i bielskim, 

gdzie poziom wód gruntowych jest stosunkowo wysoki. W latach wilgotnych natomiast 

ryzyko suszy glebowej jest najwy¿sze w powiatach suwalskim oraz sejneñskim, 

sokólskim i ³om¿yñskim (pó³nocna i zachodnia czêœæ województwa). 

W czerwcu 2006 r. ponownie wyst¹pi³ niedobór opadów i wzrost parowania terenowego, 

prowadz¹ce do obni¿enia zwierciad³a wód podziemnych. W marcu, kwietniu, 

czerwcu i lipcu opady na obydwu podlaskich stacjach: w Bia³ymstoku i Suwa³kach, 

nie przekroczy³y 50% normy wieloletniej. Stany wód podziemnych poni¿ej stanów 

œrednich z wielolecia zanotowano wtedy w ca³ym województwie podlaskim (rys. 13). 

Tak niekorzystne warunki pogodowe spowodowa³y znacz¹ce straty w plonach upraw 

w ca³ym województwie. 

W perspektywie zmian klimatu i mo¿liwoœci pog³êbienia siê ujemnych bilansów 

wodnych w sezonie wegetacyjnym mo¿e nast¹piæ dalsza marginalizacja znacz¹cych 

obszarów gleb lekkich, które bêd¹ wy³¹czane z produkcji rolnej. Adaptacja do takich 

mniej korzystnych warunków wymagaæ bêdzie zwiêkszenia iloœci wody retencjonowanej 

w glebie przez wprowadzanie infrastruktury s³u¿¹cej ma³ej retencji wodnej oraz 

renaturalizacji siedlisk mokrad³owych. W³aœciwa ich lokalizacja bêdzie mia³a kluczowy 

27

Rys. 10. Poziom zwierciad³a wody gruntowej w województwie podlaskim [ IUNG 2006] 

28

Rys. 11. Rzeczywisty zapas wody dostêpnej dla roœlin w profilu glebowym do g³êbokoœci 100 cm, 

I dekada czerwca 1996 r. w województwie podlaskim [ IUNG 2006] 

29

Rys. 12. Rzeczywisty zapas wody dostêpnej dla roœlin w profilu glebowym do g³êbokoœci 100 cm, 

I dekada czerwca 2001 r. w województwie podlaskim [ IUNG 2006] 

30

Rys. 13. Po³o¿enie œredniego poziomu wód gruntowych w II kwartale roku hydrologicznego 

2006, wzglêdem œredniego poziomu w wieloleciu [PIG 2006] 

31

wp³yw na stan wód gruntowych w bezpoœrednim otoczeniu oraz na warunki mikroklimatyczne 

warunkuj¹ce iloœæ wody dostêpnej dla roœlin w okresach suchych [IUNG 

2006]. Dotyczy to szczególnie obszarów pó³nocnych (powiaty suwalski i sejneñski), 

wschodnich (powiaty sokólski i moniecki) oraz zachodnich (powiat ³om¿yñski). Tereny 

te ju¿ obecnie doznaj¹ czêstych niedoborów wodnych skutkuj¹cych spadkiem 

plonów i ograniczeniem produkcji. 

4.2. STRUKTURA U¯YTKÓW ROLNYCH 

Oceny struktury u¿ytków rolnych w województwie podlaskim dokonano na podstawie 

danych statystycznych i literaturowych [BDR, GUS 2008] oraz opracowania 

IUNG [2006] 

Udzia³ u¿ytków rolnych w ogólnej powierzchni gruntów Podlasia w 2007 r. wyniós³ 

55,5%, lasy i grunty leœne natomiast stanowi³y 30,5% powierzchni województwa, 

nieu¿ytki rolne zaœ oraz pozosta³e grunty 14,0% (rys. 14). 

W województwie podlaskim dominuj¹ gospodarstwa ma³e, do 1 ha (16%) oraz 

œrednie 7–10 ha (13%) i 10–15 ha (14%). Gospodarstwa du¿e, 30–50 ha stanowi¹ 4% 

liczby gospodarstw indywidualnych, a powy¿ej 50 ha – zaledwie 1%. 

Gospodarstwa rolne sektora prywatnego, które stanowi¹ 99,9% liczby gospodarstw, 

dysponuj¹ 98,9 procentami ogólnej powierzchni gruntów, w których grunty 

orne stanowi¹ 62,9%, ³¹ki zaœ i pastwiska zajmuj¹ odpowiednio 24,8% oraz 10,4%. 

Zaledwie 1,4% powierzchni zajmuj¹ pozosta³e u¿ytki rolne. Sektor prywatny obejmuje 

Rys. 14. Struktura u¿ytkowania gruntów w województwie podlaskim w 2007 r. [GUS 2008] 

32

wszystkie typy gospodarstw – od gospodarstw o intensywnej produkcji do gospodarstw 

ekologicznych. Ponad 40% ludnoœci województwa mieszka na terenach wiejskich. 

Podlaskie rolnictwo to 110 353 gospodarstw (z tego 92 023 o areale powy¿ej 1 ha 

u¿ytków rolnych). W 52 064 gospodarstwach rolnicy maj¹ przygotowanie zawodowe. 

4.3. PRODUKCJA ROLNA 

Wysoki udzia³ trwa³ych u¿ytków zielonych (TUZ) w strukturze u¿ytków rolnych, 

sprzyjaj¹ce warunki klimatyczne, pokoleniowa tradycja i zami³owanie rolników to czynniki, 

które decyduj¹ o rozwoju hodowli i chowu byd³a mlecznego. Województwo 

podlaskie charakteryzuje najwy¿sza w kraju obsada byd³a – 67,5 sztuk na 100 ha 

u¿ytków rolnych (UR), przy œredniej krajowej 33,9 sztuk. 

Województwo to znajduje siê w œcis³ej czo³ówce krajowej w zakresie produkcji 

i przetwórstwie mleka, ten kierunek produkcji wykazuje na przestrzeni ostatnich lat 

najwiêksz¹ dynamikê rozwojow¹. 

Produkcja ¿ywca wieprzowego to, po bydle mlecznym, drugi wa¿ny kierunek 

produkcji zwierzêcej w województwie podlaskim. Obsada trzody chlewnej jest ni¿sza 

ni¿ œrednia w kraju i wynosi 81,6 sztuk na 100 ha u¿ytków rolnych, przy œredniej 

krajowej 117,6 sztuk. 

Plony roœlin uprawianych w województwie podlaskim charakteryzuje du¿a zmiennoœæ 

(tab. 4). Roczne plony w latach 1998–2005 zmieniaj¹ siê w zakresie od 13 do 

100% w zale¿noœci od roœliny. Œwiadczy to o du¿ym wp³ywie warunków klimatycznych 

na plonowanie na Podlasiu i ich du¿ej zmiennoœci w latach. W suchym roku 

2000 plony wiêkszoœci gatunków by³y najni¿sze, np. kukurydzy ni¿sze o 13%, a jêczmienia 

o po³owê. 

Tabela 4. Plony wa¿niejszych uprawianych roœlin w województwie podlaskim (dt/ha) w latach 

1998–2005 

Uprawa 

Lata 

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 

Pszenica ozima 31,4 29,3 25,3 31,1 28,5 28,9 32,1 33 

Pszenica jara 27,4 25,7 15,7 27,6 29,0 26,1 28,9 28,9 

Jêczmieñ ozimy 24,1 24,9 18,2 29,3 23,6 26,7 28,8 29,3 

Jêczmieñ jary 25,4 24 14,2 26,8 26,6 25,1 28,4 28,3 

Owies 22,6 20,8 11,3 23,5 20,2 21,6 24,2 24,7 

Ziemniaki 199 161 194 177 185 169 172 186 

Burak cukrowy 378 304 326 412 372 360 414 364 

Siano z ³¹k trwa³ych 50,6 36,7 53,8 43,3 44,1 52,7 56,2 

Okopowe pastewne 342 302 311 319 289 323 320 358 

Kukurydza na zielonkê 467 446 420 478 417 426 455 436 

33

5. SCENARIUSZE KLIMATYCZNE 

Analizy wyników obserwacji szeregu parametrów meteorologicznych, jak równie¿ 

symulacje matematyczne, wskazuj¹ na zmiany klimatu, których kierunek i wielkoœæ 

mo¿e znacz¹co wp³yn¹æ na rozwój gospodarki rolnej. Z tego wzglêdu wa¿nym etapem 

projektu jest okreœlenie spodziewanych zmian klimatu w rozwa¿anym obszarze. 

Najbardziej zaawansowanymi narzêdziami dostêpnymi do badania odpowiedzi systemu 

klimatycznego na zwiêkszaj¹ce siê koncentracje gazów cieplarnianych w atmosferze 

s¹ numeryczne modele ogólnej cyrkulacji (ang. General Circulation Models), 

zawieraj¹ce trójwymiarowy opis procesów fizycznych zachodz¹cych w atmosferze, 

oceanie, kriosferze, czyli pokrywie œnie¿nej i lodowej wystêpuj¹cej na wiêkszoœci obszarów 

polarnych, oraz terenów wysokogórskich na kuli ziemskiej oraz na powierzchni 

Ziemi. 

Istotnym czynnikiem wp³ywaj¹cym na wyniki symulacji klimatu s¹ za³o¿enia strategii 

rozwoju ekonomicznego œwiata, a co za tym idzie antycypowane scenariusze 

emisji gazów cieplarnianych i innych zanieczyszczeñ. Jako standard do oceny wp³ywu 

zmian klimatu jest zalecany zestaw scenariuszy emisji opracowany na zlecenie Miêdzyrz¹dowego 

Zespo³u ds. Zmian Klimatu (IPCC) opisany w Specjalnym Raporcie 

o Scenariuszach Emisji [SRES, Nakicenovic i Swart, 2000]. Poprzednio oszacowania 

klimatyczne by³y oparte g³ównie na tzw. scenariuszach IS92a, zawartych w Suplemencie 

do Oszacowania (Emisji– przyp. Red.) IPCC z roku 1992 – Supplementary Report 

to the IPCC Assessment [Leggett i in., 1992]. 

Globalne scenariusze emisji SRES dziel¹ siê ogólnie na cztery grupy, których 

charakterystyki przedstawiono w tabeli 5. 

Scenariusze typu B, opracowane przy za³o¿eniu zrównowa¿onego rozwoju œrodowiska, 

prognozuj¹ na ogó³ ni¿sz¹ temperaturê ni¿ scenariusze typu A. Symulacje 

przewiduj¹ w Europie ocieplenie – w miesi¹cach letnich wiêksze wzrosty temperatury 

przewidywane s¹ w czêœci po³udniowo-wschodniej, w zimie natomiast – na pó³noc- 

Tabela 5. Scenariusze emisji wg SRES 

A1 Bardzo szybki globalny wzrost ekonomiczny, populacja osi¹ga maksimum 

w œrodku stulecia, wprowadzanie nowych bardziej efektywnych technologii. 

A2 Du¿e zró¿nicowanie ze sta³ym wzrostem populacji w skali globu, rozwój 

ekonomiczny zorientowany regionalnie ze zmianami technologicznymi 

mniejszymi ni¿ w innych scenariuszach. 

B1 Populacja osi¹ga maksimum w œrodku wieku podobnie jak w przypadku A1, 

du¿y nacisk po³o¿ony jest na zachowanie równowagi œrodowiska, 

wprowadzanie nowych oszczêdnych i czystych technologii. 

B2 Stosowane s¹ rozwi¹zania lokalne problemów ekonomicznych i socjalnych, 

istotny nacisk k³adzie siê na zrównowa¿ony rozwój œrodowiska, populacja 

roœnie w sposób ci¹g³y aczkolwiek wolniej ni¿ w scenariuszu A2. 

34

nym wschodzie. Modelowany klimat charakteryzuje wyraŸne zmniejszenie opadów 

w po³udniowej czêœci Europy. Analizy rozk³adu przestrzennego temperatury i opadu 

w Europie Œrodkowej [Liszewska i Osuch, 2002, Parry 2000] pokazuj¹, ¿e wiêksze 

wzrosty temperatury, do 5°C w lecie, przewidywane s¹ w Europie po³udniowo-wschodniej. 

Opad natomiast wykazuje nastêpuj¹c¹ ogóln¹ tendencjê we wszystkich sezonach: 

zmniejszenie opadu na po³udniu i zwiêkszenie opadu na pó³nocy. 

Analiza wyników globalnych modeli klimatu przeprowadzona na podstawie symulacji 

dostêpnych poprzez Centrum Udostêpniania Danych dzia³aj¹ce w ramach IPCC 

(DDC-Data Distribution Centre) dla obszaru Polski wskazuje na wzrost temperatury 

w latach 2036–2065 w porównaniu do temperatury wystêpuj¹cej w okresie referencyjnym, 

tj. w latach 1961–1990. Na rysunku 15 pokazano histogramy i funkcje gêstoœci 

temperatury i opadów symulowanych przez cztery modele (HadCM3, GFDL, CCCma 

i CSIRO) dla zimy i lata. S¹ to wartoœci uœrednione dla Polski, a histogramy 

odnosz¹ siê do okresu kontrolnego, tj. lat 1961–1990. Widoczne jest wyraŸne przesuniêcie 

temperatury w kierunku wy¿szych wartoœci, w odniesieniu natomiast do opadu 

nie stwierdzono wyraŸnej tendencji. 

Ocieplenie w Polsce jest równie¿ widoczne w przebiegach rocznych temperatury. 

Na rysunku 16 przedstawiono przyk³ady diagramów temperatury i opadu dla dwóch 

modeli HadCM3 i GFDL. Wykresy wskazuj¹ na du¿¹ niepewnoœæ projekcji, o czym 

miêdzy innymi mo¿e œwiadczyæ du¿e rozproszenie wartoœci, przy czym w symulacjach 

na lata 2036–2065 jest ich wiêcej. Je¿eli chodzi o opady, to charakteryzuj¹ je 

du¿e zmiennoœci – wartoœci oddalone mog¹ wskazywaæ na zwiêkszone opady. 

W tabeli 6 przedstawiono sumaryczne porównanie zmian temperatury powietrza 

przy powierzchni ziemi i opadów w Polsce w latach 2036–2065 w stosunku do okresu 

1961–1990, dla dwóch zestawów scenariuszy emisji – IS92a oraz SRES. 

Do wstêpnej analizy potencjalnych zmian warunków rolniczych pod wp³ywem 

zmienionego klimatu wybrano dwa modele, na podstawie których opracowano scenariusze 

klimatyczne, ECHAM5 i GFDL dla okresu 2046–2055. Przygotowano szeregi 

czasowe wartoœci dobowych nastêpuj¹cych parametrów meteorologicznych: 

1) œredniej temperatury powietrza na wysokoœci 2 m, 

2) temperatury maksymalnej i minimalnej, 

3) opadu 

oraz 

4) promieniowania krótkofalowego dochodz¹cego do powierzchni Ziemi. 

Tabela 6. Zmiany temperatury powietrza przy powierzchni Ziemi i opadów w Polsce w latach 

2036–2065 w stosunku do lat 1961–1990, dla scenariuszy emisji IS92a oraz SRES 

Wyszczególnienie IS92a SRES 

Temperatura [K] + 1.5–4 + 2–3 

Opad [%] –5 – +16 + 8 

35

Rys. 15. Temperatura i opady w Polsce w symulacjach HadCM3, GFDL, CCCma, CSIRO dla 

zimy i lata, linia cienka: lata 1961–1990, linia gruba ci¹g³a: lata 2036–2065 A2, linia 

gruba przerywana: lata 2036–2065 B2 

36

Rys. 16. Przebieg roczny temperatury i opadów w Polsce w symulacjach A2: HadCM3 i GFDL, 

w latach 1961–1990 i 2036–2065 

37

ECHAM5 – model ogólnej cyrkulacji atmosfery – jest najnowsz¹ wersj¹ (5-t¹ 

generacj¹) modeli ECHAM opracowanych w Instytucie Meteorologii Maxa Plancka 

w Hamburgu, opartych na spektralnym modelu prognostycznym ECMWF. Model 

GFDLcm2 (Geophysical Fluid Dynamics Laboratory Coupled Model, ver. 2) jest 

natomiast modelem ogólnej cyrkulacji atmosfery i oceanu Instytutu NOAA w USA. 

Oba modele by³y u¿ywane do symulacji zmian klimatu w Czwartym Raporcie IPCC. 

Na rysunku 17 przedstawiono przyk³ady analizy klimatu symulowanego przez oba 

modele – ECHAM5 i GFDLcm2, dla wiosny i lata, które s¹ najistotniejsze z punktu 

widzenia rolnictwa. 

Symulacje ró¿ni¹ siê szczególnie w porze wiosennej, model ECHAM5 wskazuje 

wy¿sze wartoœci temperatury: od 8°C na wschodzie do 10°C nad Ba³tykiem, model 

GFDL natomiast pokazuje wartoœci temperatury od 5°C na pó³nocnym wschodzie do 

6°C w pozosta³ej Polsce. Oba modele wskazuj¹ wzrost temperatury do 1,5°C w lecie, 

model ECHAM5 symuluje wy¿sze przyrosty, powy¿ej 2°C, w odniesieniu do wiosny. 

Model GFDL symuluje wy¿sze wartoœci opadów dla Polski ni¿ model ECHAM5 

(rys. 18). Oba modele wskazuj¹ na zmniejszenie opadu w Polsce w po³owie stulecia. 

W obu modelach w przebiegu œrednich rocznych wartoœci temperatury i opadu 

w Polsce dla ca³ego stulecia (rys. 19) jest wyraŸnie widoczny trend wzrostowy temperatury 

dla obu projekcji, w odniesieniu natomiast do opadu nie ma okreœlonej tendencji. 

Rys. 17. Temperatura w Polsce w latach 2045–2055 (lato, wiosna) dla modeli GFDL i ECHAM5 

(po lewej stronie), zmiana temperatury w latach 2045–2055 w stosunku do pierwszego 

dziesiêciolecia XXI wieku (po prawej) 

38

Rys. 18. Opady w Polsce w latach 2045–2055 (lato i wiosna) dla modeli GFDL i ECHAM5 

(po lewej stronie), wzglêdna zmiana opadu w latach 2045–2055 w stosunku do pierwszego 

dziesiêciolecia XXI wieku (po prawej) 

Rys.19. Uœrednione wartoœci temperatury i opadów w latach 2000–2100 dla dwóch modeli 

GFDL i ECHAM5 

39

Funkcje gêstoœci prawdopodobieñstwa temperatury i opadu dla Polski pó³nocno- 

-wschodniej w latach 2045–2055 wed³ug projekcji GFDL i ECHAM5 przedstawiono 

na rysunku 20. Model ECHAM5 symuluje klimat cieplejszy – œrednia wartoœæ temperatury 

w regionie pó³nocno-wschodnim wynosi nieco ponad 9°C, model GFDL natomiast 

symuluje temperaturê oko³o 7°C. Rozk³ad funkcji gêstoœci opadu w obu modelach 

jest podobny. 

Rys. 20. Histogramy wartoœci dobowych temperatury i opadu w pó³nocno-wschodniej Polsce 

w latach 2045–2055 wg modeli GFDL i ECHAM5 

Wyniki uzyskane z ró¿nych modeli klimatycznych, zarówno tych przedstawionych 

w projekcie, jak i innych, wskazuj¹ na du¿¹ zgodnoœæ w przewidywaniu 

ocieplenia dla obszaru Polski, w tym równie¿ dla regionu pó³nocno-wschodniego. 

W zale¿noœci od modelu wielkoœæ tego ocieplenia jest jednak ró¿na. Je¿eli zaœ chodzi 

o opad, modele nie s¹ zgodne i niemo¿liwe jest jednoznaczne okreœlenie kierunku 

zmian tego parametru. Opad jest parametrem niezwykle trudnym do symulacji, 

parametryzacje procesów konwekcyjnych s¹ Ÿród³em du¿ych niepewnoœci w modelowaniu 

klimatu. 

40

Modele ogólnej cyrkulacji maj¹ obecnie rozdzielczoœæ przestrzenn¹ w zakresie od 

150 do 300 km, co nie jest wystarczaj¹ce do badania wp³ywu zmian klimatu na ró¿ne 

elementy œrodowiska i dzia³alnoœæ cz³owieka. Przyk³adowe rozdzielczoœci modeli globalnych 

pokazano na rysunku 21. 

Rys. 21. Rozdzielczoœæ modeli GFDL i HadCM3 

W celu oszacowania zmian klimatu w skali regionalnej niezbêdne jest przejœcie do 

skal mniejszych (ang. downscaling). Wykorzystywane s¹ do tego modele regionalne 

o wiêkszej rozdzielczoœci. W niniejszym opracowaniu zastosowano modele o rozdzielczoœci 

oko³o 56 × 56 km. Przyk³adowy rozk³ad temperatury powietrza na wysokoœci 

2 m, w styczniu 2071 r., w scenariuszu A2 w symulacji ICTP w siatce CRU 

przedstawiono na rysunku 22. 

41

Rys. 22. Rozdzielczoœæ modelu ICTP-RegCM na przyk³adzie rozk³adu temperatury powietrza 

na wysokoœci 2 m w styczniu 2071 r. (scenariusz A2, symulacja ICTP, siatka CRU) 

Do przechodzenia ze skali modeli ogólnej cyrkulacji do skali regionalnej stosuje 

siê g³ównie dwa podejœcia: empiryczno-statystyczne oraz dynamiczne [Wilby 

i in. 2004]. 

W podejœciu empiryczno-statystycznym wykorzystuje siê zwi¹zki empiryczne miêdzy 

zmiennymi wielkoskalowymi (predyktorami) a lokalnymi (predyktandami). Predyktory 

s¹ okreœlane na podstawie symulacji globalnych modeli klimatu. G³ównym 

wymogiem dla wszystkich technik empiryczno-statystycznych jest dostêpnoœæ danych 

obserwacyjnych badanego parametru, wa¿ne jest te¿, aby predyktor by³ zmienn¹, 

która jest w³aœciwie symulowana przez globalne modele klimatu. W podejœciu tym 

zak³ada siê, ¿e modele statystyczne opracowane dla przesz³oœci bêd¹ dzia³a³y równie¿ 

w zmienionych warunkach klimatycznych. 

W podejœciu dynamicznym wykorzystuje siê regionalne modele klimatyczne 

o wysokiej rozdzielczoœci przestrzennej, obecnie w zakresie 10–50 km, w których 

warunki pocz¹tkowe i brzegowe s¹ pobierane z globalnych projekcji klimatycznych. 

Modele regionalne, uwzglêdniaj¹ce geograficzne szczegó³y regionu (np. topografiê, 

u¿ytkowanie terenu), umo¿liwiaj¹ opisanie zjawisk klimatycznych (np. cyrkulacji powietrza 

w skali regionalnej) zwi¹zanych z tymi szczegó³ami, które nie s¹ symulowane 

42

przez modele ogólnej cyrkulacji pracuj¹ce w siatkach o znacznie wiêkszych oczkach. 

Zalet¹ podejœcia dynamicznego jest spójnoœæ opisu fizycznego rozwa¿anych procesów 

klimatycznych, a przy obecnych mo¿liwoœciach komputerowych podejœcie to 

sta³o siê bardziej dostêpne do zastosowania. 

W zwi¹zku z brakiem dostêpu do danych obserwacyjnych badanych parametrów 

w interesuj¹cym nas obszarze w projekcie zastosowano podejœcie dynamiczne – wykorzystuj¹c 

udostêpnione do badañ naukowych wyniki projektu europejskiego PRU- 

DENCE (Prediction of Regional scenarios and Uncertainties for Defining EuropeaN 

Climate change risks and Effects, http://prudence.dmi.dk/). W projekcie PRUDENCE 

wygenerowano szereg scenariuszy zmian klimatu dla Europy o wysokiej rozdzielczoœci 

przestrzennej 0,5x0,5° dla okresu 2071–2100, uwzglêdniaj¹cych niepewnoœci zwi¹zane 

z samymi modelami, naturaln¹ zmiennoœci¹ klimatu oraz alternatywnymi scenariuszami 

przysz³ego sk³adu atmosfery. Jednym z celów projektu PRUDENCE by³o 

dostarczenie danych do rozmaitych oszacowañ w zwi¹zku z europejsk¹ polityk¹ adaptacji 

lub z³agodzenia ryzyka wynikaj¹cego ze zmian klimatu. 

Ze wzglêdu na zbyt ma³¹ rozdzielczoœæ modeli globalnych i zbyt ma³e zmiany 

klimatyczne symulowane przez te modele w odniesieniu do polowy XXI wieku, 

a tak¿e zbyt nisk¹ wra¿liwoœæ modelu „pogoda – plon” na takie zmiany, zdecydowano 

sie na skorzystanie z wyników projektu PRUDENCE i symulowanych scenariuszy 

dla okresu po roku 2070. 

Wybrano dwa modele regionalne: ICTP-RegCM oraz GKSS-CLM. Symulacje by³y 

oparte na projekcji modelu globalnego HadAM3H (Hadley Centre) dla scenariusza emisji 

SRES A2. 

Regionalny model klimatu RegCM opracowano i udoskonalono w oœrodku ICTP 

(International Centre for Theoretical Physics we W³oszech) [Giorgi i in. 1993a,b, 1999, 

Pal i in., 2000]. Jest to model hydrostatyczny, œciœliwy, ze wspó³rzêdn¹ pionow¹ sigma, 

oparty na hydrostatycznej wersji modelu MM5 z NCAR/ Pennsylvania State 

University. W modelu s¹ symulowane: transfer promieniowania przez atmosferê, 

opad w du¿ej skali i opad konwekcyjny, planetarna warstwa graniczna, biosfera, zbiorniki 

wodne, aerozole i chemia atmosfery. 

Regionalny model CLM jest klimatyczn¹ wersj¹ modelu lokalnego Lokalmodell 

(LM), u¿ywanego przez niemieck¹ s³u¿bê meteorologiczn¹ German Weather Service 

– GKSS [Steppeler i in., 2003]. Jest to model niehydrostatyczny, w pe³ni 

elastyczny. Obliczenia s¹ prowadzone w obróconej sferycznej siatce C Arakawy 

w poziomie i w hybrydowych wspó³rzêdnych pionowych. 

Oba modele, RegCM oraz CLM, prognozuj¹ znaczny i zbli¿ony do siebie wzrost 

œredniej temperatury, lecz ró¿ni¹ siê wyraŸnie w ocenie przysz³ych opadów i warunków 

wilgotnoœciowych (rys. 23). Œrednia temperatura roczna w latach 2071–2100 dla 

obszaru Polski pó³nocno-wschodniej w symulacji scenariuszowej ICTP-RegCM wynosi 

10,8°C, w modelu GKSS-CLM natomiast jest to 9,5°C, w celu porównania: dla 

okresu referencyjnego 1961–1990 modele wykazuj¹ odpowiednio 6,9°C oraz 6,0°C. 

Symulowany przebieg roczny opadów jest zupe³nie inny dla obu modeli, model 

43

Rys. 23. Diagramy klimatyczne Walter’a i Lieth’a dla obszaru Polski pó³nocno-wschodniej 

dla dwóch modeli ICTP-RegCM i GKSS-CLM i okresów 1961–1990 (przebiegi kontrolne 

po lewej stronie) oraz 2071–2100 (przebiegi scenariuszy A2 po prawej); czerwona 

linia obrazuje zmiany temperatury powietrza, a niebieska – opadu. Pogrubiona 

oœ X ilustruje okres z temperatur¹ poni¿ej zera; liczby po lewej stronie osi Y oznaczaj¹: 

liczba górna – œredni¹ max temp. dobow¹ najcieplejszego miesi¹ca, liczba 

dolna – œredni¹ min. temp. dobow¹ najzimniejszego miesi¹ca; liczby nad wykresem 

z prawej strony to œrednia roczna temperatura powietrza i suma roczna opadu 

ICTP-RegCM przewiduje wiêksz¹ sumê roczn¹ opadu ni¿ model GKSS-CLM, 

w modelu ICTP-RegCM jest widoczne zwiêkszenie opadu w latach 2071–2100 w stosunku 

do lat 1961–1990, sytuacja wygl¹da natomiast odwrotnie w odniesieniu do 

modelu GKSS-CLM. Oba modele przewiduj¹ obfite opady zimowe, a model ICTP- 

RegCM równie¿ w lecie. W modelu GKSS-CLM opady letnie malej¹ do poziomu znacznie 

ni¿szego ni¿ aktualny, co zbli¿a cykl roczny do obecnego cyklu œródziemnomorskiego. 

44

6. WARUNKI AGROKLIMATYCZNE PO ROKU 2070 

W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM WED£UG 

DWÓCH SCENARIUSZY 

W obu scenariuszach – zarówno GKSS, jak i ICTP – prognozuje siê znaczny 

i zbli¿ony do siebie wzrost œredniej temperatury (rys. 24), lecz ró¿ni¹ siê one wyraŸnie 

w ocenie przysz³ych opadów i warunków wilgotnoœciowych (rys. 25). W obu 

scenariuszach przewiduje siê obfite opady zimowe, w scenariuszu ICTP równie¿ w lecie. 

W scenariuszu GKSS opady letnie malej¹ do poziomu znacznie ni¿szego ni¿ aktualny, 

co zbli¿a cykl roczny do obecnego œródziemnomorskiego z minimum opadów w lecie. 

Oznacza to czêste wystêpowanie susz rolniczych. Zwa¿ywszy, ¿e przy obu scenariuszach 

znacznie wzroœnie temperatura, a przy scenariuszu ICTP tak¿e napromienienie 

(rys. 27), bilanse wodne ulegn¹ wyraŸnemu zachwianiu (rys. 27a) przy obu scenariuszach. 

Co wiêcej, znacznie zwiêkszy siê zmiennoœæ warunków wilgotnoœciowych 

(rys. 27b). Mo¿na st¹d wnosiæ, nawet bez szczegó³owych obliczeñ, ¿e wyst¹pi¹ lata, 

w których wiele upraw bez nawodnieñ musia³oby wyschn¹æ ca³kowicie. 

°C 

kolejny dzieñ roku 

Rys. 24. Cykl roczny œredniej temperatury w Bia³ymstoku w latach 1970–1998 oraz w latach 

2071–2099 wg scenariuszy GKSS i ICTP; krzywe otrzymano jako funkcje okresowe 

na podstawie danych miesiêcznych 

45

mm 

Rys. 25. Œrednie miesiêczne sumy opadów w Bia³ymstoku w latach 1978–1998 oraz w latach 

2071–2099 wg dwóch scenariuszy 

MJ/m 2 

Rys. 26. Œrednie miesiêczne sumy ca³kowitego napromienienia s³onecznego w Suwa³kach 

w latach 1983–1992 oraz w latach 2071–2099 wg dwóch scenariuszy 

46

mm 

Rys. 27a. Œrednie wartoœci klimatycznych bilansów wodnych w Bia³ymstoku w latach 

1970–1998 i w latach 2071–2099 wg dwóch scenariuszy 

% 

Rys. 27b. Wspó³czynniki zmiennoœci (%) klimatycznych bilansów wodnych w Bia³ymstoku 

w latach 1970–1998 i w latach 2071–2099 wg dwóch scenariuszy 

47

W zale¿noœci od scenariusza okres wegetacyjny ulegnie wyd³u¿eniu o oko³o 3–4 

tygodnie w porównaniu z obecnym okresem wegetacyjnym. Pocz¹tek okresu wegetacyjnego 

przesunie siê na III dekadê marca, a na pó³nocy na III dekadê marca 

lub I dekadê kwietnia (rys. 28 i 29). 

Scenariusz GKSS 

Scenariusz ITCP 

Rys. 28. D³ugoœæ okresu wegetacyjnego wg wybranych scenariuszy klimatycznych po roku 

2070 dla województwa podlaskiego 


Scenariusz ITCP 

Rys. 29. Pocz¹tek okresu wegetacyjnego w województwie podlaskim wg badanych scenariuszy 

klimatycznych dla lat 2071–2099 

48

W razie niedoboru opadów plony roœlin pastewnych bêd¹ stosunkowo niskie 

i zmienne. Prawdopodobnie zmniejszeniu ulegnie powierzchnia uprawy koniczyny czerwonej 

i jej mieszanek z trawami oraz jednorocznych roœlin pastewnych, z wyj¹tkiem 

kukurydzy. O wielkoœci produkcji pasz objêtoœciowych decydowaæ bêd¹ kukurydza 

i lucerna i tak¹ te¿ tendencjê zaobserwowano w badanych gospodarstwach województwa 

podlaskiego. 

W odniesieniu do buraka cukrowego mo¿na siê spodziewaæ, ¿e wzrost temperatury 

i wzrost stê¿enia CO 2 

bêd¹ sprzyjaæ wiêkszej koncentracji cukru w korzeniach tej 

roœliny, wielkoœæ produkcji natomiast bêdzie zale¿eæ g³ównie od przyjêtych rozwi¹zañ 

we Wspólnej Polityce Rolnej Unii Europejskiej w odniesieniu do rynku cukru. 

Suche lato spowoduje z³y stan bulw ziemniaka i w niektórych gospodarstwach 

bulwy te nie bêd¹ siê nadawa³y do przechowywania. Przy czêstych niedoborach wody, 

które mog¹ wyst¹piæ w wyniku spodziewanego ocieplenia klimatu, dobr¹ jakoœæ bulw 

ziemniaka mo¿e zapewniæ tylko deszczowanie, a w rejonach pozbawionych mo¿liwoœci 

deszczowania, ziemniak powinien byæ uprawiany tylko na lepszych glebach. Nale- 

¿y przypuszczaæ, ¿e nawet w warunkach niedoborów wody niewielkie iloœci ziemniaków 

bêd¹ uprawiane przez czêœæ rolników na w³asne potrzeby. 

Zmiany klimatu spowoduj¹ prawdopodobnie ograniczenie powierzchni uprawy 

³ubinów i seradeli. Groch bêdzie móg³ byæ uprawiany na Podlasiu, a przede wszystkim 

w jego po³udniowej czêœci. Mo¿na równie¿ oczekiwaæ, ¿e bêd¹ wprowadzane do 

uprawy ozime lub zimuj¹ce formy bobiku, grochu ewentualnie ³ubinu w¹skolistnego 

lub bia³ego. 

W niedalekiej przysz³oœci nale¿y oczekiwaæ rejonizacji uprawy rzepaku ozimego 

na pó³nocy kraju, w tym w pó³nocnej czêœci województwa podlaskiego, a tak¿e 

innych wzglêdnie ciep³olubnych gatunków roœlin oleistych. 

7. MODELOWANIE PLONÓW G£ÓWNYCH 

GATUNKÓW ROŒLIN UPRAWNYCH 

W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM PO 2070 R. 

Do oceny plonów g³ównych roœlin uprawnych wykorzystano modele statystyczno-empiryczne 

rozwiniête i stosowane w Instytucie Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa 

[Górski i in 1997]. Podstawowe dane meteorologiczne (temperatura, opad, 

napromienienie s³oneczne), stanowi¹ce wejœcie do modeli, uzyskano z dwóch niezale¿nych 

scenariuszy klimatycznych ICTP oraz GKSS, podaj¹cych wartoœci dobowe 

w latach 2071–2099 w siatce geograficznej 0,5 × 0,5 stopnia. Do scharakteryzowania 

terenu województwa podlaskiego u¿yto 10 punktów wêz³owych. W tabeli 7 zamieszczono 

œrednie indeksy pogodowe plonowania osi¹gane dla 9 upraw w latach 

2071–2080 w 10 punktach charakteryzuj¹cych województwo podlaskie. 

49

Tabela 7. Œrednie indeksy pogodowe plonowania w latach 2071–2080 w 10 punktach województwa 

podlaskiego 

Punkt 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 

φ 54,25 54,25 53,75 53,75 53,25 53,25 53,25 52,75 52,75 52,25 

λ 22,75 23,25 22,75 23,75 21,75 22,75 23,75 22,25 23,75 23,25 

Gp 78 77 81 70 82 72 67 68 67 67 

Gzy 73 72 75 70 75 71 69 68 69 68 

Gj 68 68 71 68 73 70 68 69 70 71 

Go 59 58 59 54 60 55 53 53 53 54 

Gk 82 80 79 73 80 76 72 74 73 74 

Gz 44 42 40 33 41 34 33 32 32 30 

Gb 77 76 75 71 77 74 72 75 73 75 

Gr 59 58 63 56 67 60 55 63 57 61 

Gs 61 60 60 52 59 51 51 48 51 51 

Ip 86 83 83 78 85 80 74 74 68 63 

Izy 90 88 91 89 92 89 87 85 83 79 

Ij 100 100 102 103 102 103 103 102 102 99 

Io 83 82 83 83 83 83 83 81 81 76 

Ik 96 95 94 95 93 92 93 86 87 81 

Iz 67 64 61 52 56 51 44 37 38 27 

Ib 108 107 113 109 115 114 111 111 111 109 

Ir 108 108 109 108 112 111 109 114 112 110 

Is 66 65 63 60 59 57 55 49 48 41 

Objaœnienia: ϕ, λ – wspó³rzêdne geograficzne; G – wg scenariusza GKSS, I – wg scenariusza ICTP, 

p – pszenica ozima, zy – ¿yto, j – jêczmieñ jary, o – owies, k – kukurydza, z – ziemniak, b – burak 

cukrowy, r – rzepak ozimy, s – siano ³¹kowe. 

Zmiennoœæ „miêdzy latami” prezentuj¹ histogramy (rys. 31). Poniewa¿ 10-letnie 

dane nie wystarczaj¹ do w³aœciwego opisu zmiennoœci, wykorzystano tu ca³y okres 

29-letni (2071–2099) i potraktowano ³¹cznie 10 punktów. 

Zastosowane modele statystyczno-empiryczne zawieraj¹ implicite za³o¿enie okreœlonego 

t³a pozaklimatycznego, na którym by³y budowane, nale¿a³o zatem modele 

zmodyfikowaæ, przystosowuj¹c je do t³a województwa podlaskiego. Dostêpne serie 

plonów w województwie (od 1998 r.) s¹ za krótkie do budowy modeli, dlatego 

te¿ wykorzystano dane z lat 1970–1998, z szeœciu by³ych województw: bia³ostockiego, 

suwalskiego, ³om¿yñskiego, ostro³êckiego, siedleckiego i bialskopodlaskiego, 

w których – jak mo¿na s¹dziæ – t³o pozaklimatyczne jest zbli¿one do t³a obecnego 

województwa podlaskiego. Uzyskano w ten sposób zbiór 174 danych o plonach 

50

(29 lat × 6 województw) poszczególnych upraw, u¿ytych w konstrukcji modeli. Tylko 

modele dotycz¹ce kukurydzy, ze wzglêdu na ca³kowity brak danych o plonach na 

Podlasiu przed 1998 r., modele adaptowano z ogólnych modeli dla Polski, wnosz¹c 

jednak pewne poprawki do parametrów empirycznych na podstawie materia³ów zebranych 

w województwie podlaskim po 1998 r. 

Przed wykorzystaniem danych o plonach, nale¿a³o z nich wyeliminowaæ zmiennoœæ 

wieloletni¹ (trend) powodowan¹ postêpem biologicznym i agrotechnicznym. 

Poniewa¿ trendu zmian w Polsce nie mo¿na opisaæ wielomianem niskiego rzêdu (ze 

wzglêdu na transformacjê ekonomiczn¹ w latach 1990–1993), zastosowano tu funkcjê 

produkcji przedstawiaj¹c¹ potencja³ plonowania w zale¿noœci od zu¿ytych œrodków 

[Górski i in. 2008]. 

U¿yte dane meteorologiczne w województwach suwalskim, bia³ostockim, ostro- 

³êckim i siedleckim pochodz¹ ze stacji synoptycznych, w województwach ³om¿yñskim 

i bialskopodlaskim zaœ z interpolacji miêdzy pobliskimi stacjami. Dane o opadach, 

które charakteryzuj¹ du¿e gradienty przestrzenne, pochodzi³y z posterunków 

opadowych ulokowanych centralnie w dwóch wy¿ej wymienionych województwach. 

PRZYK£AD. MODEL PLONOWANIA W FUNKCJI DANYCH METEOROLOGICZNYCH 

Indeks pogodowy pszenicy ozimej (IPP) oznacza procentowe odchylenie plonów od ich œredniego 

poziomu uzyskanego w szeœciu wymienionych województwach. Indeks „110” bêdzie wiêc 

oznaczaæ plon o 10% wy¿szy od uzyskiwanych w klimacie lat 1970–1998, indeks „50” plon 

o po³owê ni¿szy. 

IPP = –1932+0,0448 u10a+0,2719 w10a–0,0008715 w10a 2 +2,013 t12a+1,41 t3+49,7 

LN(t4)–0,3096 t4 2 +0,07u4+193,14 LN(t5)–0,4614 t5 2 +71,32 LN(t6)–0,099 t6 2 +362,21 

LN(t7)–0,582 t7 2 +18,28 t8–0,5445 t8 2 –3,405 LN(p3+0,1)+0,09193 w4–0,000989 w4 

w5+26,37 LN(w5+50)–0,0003818 w5 w6+7,003 LN(w6+100)–0,0000595 w6 w7–0,000287 

w7 w8+9,844 LN(w8+50)+7,708 LN(u7)+0,315 tz t3+128,07 LN(u8)/(t4567–6), 

gdzie: 

u – us³onecznienie (godz.); 

t – œrednia temperatura ( o C); 

p – opad atmosferyczny (mm); 

w – wskaŸnik klimatycznego bilansu wodnego [Doroszewski, Górski 1995], zwiêkszony o wartoœæ 

150, aby unikn¹æ wartoœci ujemnych (mm); 

subskrypty 3, 4….12 – kolejne miesi¹ce roku; 

tz – œrednia temperatura zimy (grudzieñ – luty); 

a – rok poprzedzaj¹cy zbiór. 

Oba scenariusze przewiduj¹ wzrost temperatury, co powoduje okreœlone przyœpieszenie rozwoju 

roœlin; zastosowano wiêc w kalkulacjach pewne poprawki redukuj¹ce wp³yw przesuniêcia 

fazowego. Poniewa¿ czynnik solarny w modelach pogoda–plon jest reprezentowany przez us³onecznienie, 

w scenariuszach zaœ przez napromienienie, obie wielkoœci przeliczono na podstawie 

dziesiêcioletnich (1983–1992) danych aktynometrycznych z Suwa³k, co da³o wzór: 

cd. na str. 52 

51

cd. ze str. 51 

u = –55 + 0,666 g + 63,3 cos t –7,2 cos 2 t – 18,1 sin t, przy R 2 = 96,6 i se =16 godz.; 

gdzie: 

u – us³onecznienie (godz), 

g – napromienienie miesiêczne (MJ m -2 ), 

t – kolejny dzieñ roku w mierze k¹towej. 

Na podstawie œrednich indeksów pogodowych z tabeli 7 przedstawiono ich rozk³ad przestrzenny 

w województwie podlaskim (rys. 30), stosuj¹c zamiast interpolacji metodê regresji wzglêdem 

wspó³rzêdnych. Tak np. rozk³ad przestrzenny indeksów (IPP) dla pszenicy ozimej wg scenariusza 

ICTP przedstawia równanie: 

IPP = 67,4 +25,5(ϕ– 52)–4,1(ϕ–52) 2 –2,93 (λ –20)–1,64 (ϕ–52)(λ –20), 

gdzie: 

ϕ, λ – wspó³rzêdne geograficzne. 

B³¹d standardowy równania dla 10 punktów wynosi tylko 0,4, jednak ze wzglêdu na nieliniowy 

charakter regresji, b³¹d poza obrêbem wyznaczonym tymi punktami mo¿e byæ znacznie wiêkszy. 

Dlatego te¿ na rysunku 30 nie nale¿y braæ pod uwagê terenów wychodz¹cych poza obszar 

województwa podlaskiego. 

Interpretacja uzyskanych wyników nie pozostawia w¹tpliwoœci, ¿e przy obu scenariuszach 

nast¹pi znaczne ograniczenie produkcyjnoœci siedlisk rolniczych. G³ównym 

czynnikiem ograniczaj¹cym plonowanie roœlin bêd¹ ostre susze letnie, choæ 

w niektórych latach (zw³aszcza w scenariuszu ICTP) uwilgotnienie gleby mo¿e byæ 

bliskie optymalnemu. Plony roœlin bêd¹ dodatkowo ograniczane zbyt wysok¹ temperatur¹, 

powoduj¹c¹ skracanie okresu wegetacji, a u ziemniaka – równie¿ z³e wi¹zanie 

bulw. 

W odniesieniu do ziemniaka (jest to prawdopodobnie przypadek skrajny) w 30–40% 

lat nie zbierze siê ¿adnego plonu, ale takie klêskowe lata bêd¹ siê zdarza³y nawet, jeœli 

chodzi o kukurydzê, która jak siê wydaje najlepiej z wszystkich roœlin uprawy polowej 

jest przystosowana do spodziewanych zmian klimatu. 

Jeœli zrealizuje siê scenariusz GKSS, nigdzie w województwie œrednie plony 

w latach 2071–2080 nie osi¹gn¹ poziomu „100” dla ¿adnej z dziewiêciu przedstawionych 

w tabeli 7. upraw. Najwy¿szy indeks pogodowy plonowania (75–80) uzyskuje 

kukurydza, najni¿szy ziemniak (30–40). 

Realizacja scenariusza ICTP pozwala na uzyskanie wyraŸnie wy¿szych œrednich 

plonów. W przypadku jêczmienia jarego, buraka cukrowego i rzepaku indeksy pogodowe 

plonowania przekraczaj¹ nawet „100”. Jednak¿e zmiennoœæ plonowania w latach 

przy tym scenariuszu bêdzie bardzo du¿a (zw³aszcza po roku 2080), co przedstawiaj¹ 

histogramy na rysunku 31. Przypadki klêskowych plonów bêd¹ równie czêste, 

jak przy scenariuszu GKSS. Ta du¿a zmiennoœæ jest oczywiœcie pochodn¹ du¿ej 

zmiennoœci bilansu wodnego (rys. 27), a tak¿e temperatury. W niektórych latach œred- 

52

nia temperatura miesiêcy letnich przekracza 26 o C, w innych jest podobna do obserwowanych 

obecnie. 

Nale¿y zwróciæ uwagê na silne niekiedy gradienty przestrzenne indeksów pogodowych 

(rys. 30). Na ogó³ bardziej uprzywilejowana bêdzie czêœæ pó³nocna województwa; 

w odniesieniu do ziemniaka ró¿nice miêdzy np. Suwa³kami a Siemiatyczami 

mog¹ byæ zasadnicze, dopuszczaj¹ce byæ mo¿e – przy scenariuszu ICTP – 

uprawê na pó³nocy. 

Interpretuj¹c wyniki przedstawione w tabeli 7 oraz na rysunkach 30 i 31, nale¿y 

zdawaæ sobie sprawê z niedostatków zastosowanych modeli empirycznych. Modele 

obejmuj¹ ró¿ne ekstremalne zdarzenia, jakie zasz³y w ci¹gu 29 lat (1970–1998), jednak¿e 

odpowiedŸ na pytanie o plon przy œredniej temperaturze lata równej 26 o C mo¿- 

na daæ tylko przez ekstrapolacje funkcji empirycznych (o niepewnej przecie¿ postaci 

analitycznej) do wartoœci niespotykanych wczeœniej. Ocena wp³ywu temperatury jest 

wiêc trudniejsza ni¿ ocena wp³ywu suszy, a jak siê wydaje, to w³aœnie temperatura 

spowoduje najwiêksze zmiany w potencjale produkcyjnym rolnictwa w koñcu wieku 

[Battisti, Naylor 2009]. 

W przedstawionych obliczeniach nie brano pod uwagê ewentualnego bezpoœredniego 

wp³ywu zwiêkszonej iloœci CO 2 

w atmosferze na produkcyjnoœæ roœlin. 

Po wielu latach badañ nie ma jasnych dowodów na trwa³e wystêpowanie takich 

efektów w uprawach polowych [Long i in.2005]. Niezale¿nie jednak od sposobu rozstrzygniêcia 

tej kwestii, mo¿na twierdziæ, ¿e to w³aœnie woda, napromienienie s³oneczne 

i temperatura okreœlaæ bêd¹ przysz³e plony. 

Opracowane histogramy indeksów pogodowych plonowania (IP, rys. 31) obrazuj¹ 

290 przypadków. Na ich podstawie mo¿na oceniæ wzglêdn¹ czêstoœæ warunków 

pogodowych w poszczególnych klasach, od ca³kowicie klêskowych (przedzia³ 0–10 IP), 

do przekraczaj¹cych œredni poziom obecny (przedzia³y ponad 100 IP). 

53

PSZENICA 

Scenariusz ICTP 


¯YTO 



54

JÊCZMIEÑ JARY 



OWIES 



55

KUKURYDZA 



ZIEMNIAK 



56

BURAK CUKROWY 



RZEPAK OZIMY 



57

SIANO £¥KOWE 



Rys. 30. Indeksy pogodowe dla podstawowych upraw w województwie podlaskim, w latach 

2071–2080 

58

Rys. 31. Histogramy indeksów pogodowych plonowania (IP) w latach 2071–2099. Oznaczenia 

w lewym górnym roku jak w tabeli 5; w prawym górnym roku pierwsza liczba 

oznacza indeks œredni, druga odchylenie standardowe 

60

8. OCENA ZMIAN PLONÓW W WOJEWÓDZTWIE 

PODLASKIM DO LAT 2070-TYCH 

Jak wspomniano, zmiany klimatu w okresie poprzedzaj¹cym ostatnie æwieræwiecze 

XXI wieku nie bêd¹ tak wyraŸne, aby mieæ znacz¹cy wp³yw na plony. Z tego 

wzglêdu nie prowadzono odrêbnych analiz dla ka¿dego z dziesiêcioleci, a jedynie w celu 

ilustracji przedstawiono interpolacje indeksów pogodowych plonowania dla lat 2030 

i 2050 na podstawie wyników dotycz¹cych okresu po roku 2070. Wyniki interpolacji 

zamieszczono w tabeli 8. 

W rozpatrywanym okresie nale¿y spodziewaæ siê stopniowego zmniejszania siê 

plonów, z nielicznymi wyj¹tkami. Mniejsze plony prawdopodobnie bêdzie mo¿na równowa¿yæ 

odpowiednimi zabiegami agrotechnicznymi. 

Tabela 8. Interpolowane wartoœci indeksów pogodowych plonowania dla lat 2030 i 2050 

Rok 2030 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 

GP 90 89 91 86 91 87 84 85 84 84 

Gzy 87 87 88 86 88 86 85 85 85 85 

Gj 85 85 86 85 87 86 85 85 86 86 

Go 81 80 81 78 81 77 78 78 78 78 

Gk 91 91 90 87 91 87 87 88 87 88 

Gz 73 73 72 68 72 70 68 68 68 67 

GB 89 89 88 86 89 88 87 88 87 88 

Gr 81 80 82 79 84 81 79 82 80 82 

Gs 82 81 81 77 81 77 77 75 77 77 

Ip 100 92 92 90 93 91 88 78 85 82 

Izy 95 94 96 94 96 95 94 93 92 90 

Ij 100 100 100 101 101 101 101 101 101 100 

Io 92 91 92 92 92 92 92 91 91 87 

Ik 98 98 97 98 97 96 97 93 94 91 

I¿ 84 83 82 77 79 77 73 70 71 65 

Ib 104 103 106 104 107 107 105 105 105 104 

Ir 104 104 104 104 106 105 104 107 106 105 

Is 84 83 82 81 81 80 79 76 75 72 

61

c.d. tabeli 8 

Rok 2050 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 

GP 85 84 87 79 88 81 77 78 77 77 

Gzy 82 81 83 79 83 80 79 78 79 78 

Gj 22 78 80 78 82 79 78 79 79 80 

Go 72 71 72 68 73 69 68 68 68 69 

Gk 88 86 86 82 86 84 81 82 82 82 

Gz 62 60 59 54 60 56 54 53 53 52 

GB 84 84 83 80 84 82 81 83 82 83 

Gr 72 71 75 70 77 73 69 75 71 73 

Gs 73 73 73 67 72 66 66 64 66 66 

Ip 100 88 88 85 90 86 82 69 78 75 

Izy 93 92 94 92 95 92 91 90 88 86 

Ij 100 100 101 102 102 102 102 102 102 99 

Io 88 88 88 88 88 88 88 87 87 84 

Ik 97 97 96 97 95 95 95 90 91 87 

I¿ 77 75 73 67 70 66 62 57 58 50 

Ib 105 105 109 106 110 110 108 108 107 106 

Ir 105 105 106 105 108 108 106 110 108 107 

Is 77 76 75 73 72 71 69 65 64 60 

Oznaczenia jak w tabeli 7. 

9. SCENARIUSZE PRODUKCJI ROLNICZEJ 

W ŒWIETLE ZMIAN KLIMATU 

W ANALIZOWANYCH GOSPODARSTWACH 

WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO PO 2070 ROKU 

9.1. MO¯LIWOŒCI ADAPTACYJNE GOSPODARSTW 

Ocenê mo¿liwoœci adaptacyjnych wzorcowych gospodarstw do zmian klimatycznych 

przeprowadzono wyró¿niaj¹c grupy reprezentuj¹ce podstawowe kierunki produkcji 

rolnej województwa, a mianowicie gospodarstwa specjalizuj¹ce siê: 

1) w produkcji mleka, 

2) w produkcji ¿ywca rzeŸnego (wo³owego, wieprzowego, drobiowego), 

3) w roœlinnej produkcji towarowej. 

62

Nale¿y oczekiwaæ, ¿e ca³a produkcja roœlinna w województwie, poza produkcj¹ 

zbó¿, warzyw i owoców na cele konsumpcyjne i przemys³owe, bêdzie po roku 2070 

ukierunkowana na zapewnienie pasz niezbêdnych w produkcji zwierzêcej. Przy za³o- 

¿eniu samowystarczalnoœci produkcji rolniczej województwa niezbêdne do produkcji 

zwierzêcej pasze treœciwe powinny byæ zapewnione przez uprawê zbó¿ w wielkoobszarowych, 

wyspecjalizowanych gospodarstwach zajmuj¹cych siê produkcj¹ roœlinn¹. 

W województwie bêdzie prowadzona równie¿ produkcja w gospodarstwach ekologicznych, 

ale w skali ogólnej puli gospodarstw i produkcji rolniczej bêdzie ona stanowi³a 

niewielki procent (aktualnie w ca³ym kraju 1% powierzchni u¿ytków rolnych 

zajmuj¹ gospodarstwa ekologiczne). Analizy wykaza³y ponadto, ¿e zarówno w gospodarstwach 

wzorcowych ukierunkowanych na produkcjê ¿ywca rzeŸnego drobiowego, 

jak i w zajmuj¹cych siê wielkotowarow¹ produkcj¹ roœlinn¹, uprawia siê wiele 

warzyw gruntowych, które stanowi¹ produkcjê uboczn¹. 

9.2. GOSPODARSTWA SPECJALIZUJ¥CE SIÊ W PRODUKCJI MLEKA 

Opracowane scenariusze adaptacji gospodarstw specjalizuj¹cych siê w produkcji 

mleka do zmian klimatycznych przygotowano w czterech wariantach, obejmuj¹cych: 

1) wszystkie gospodarstwa produkuj¹ce mleko, 

2) gospodarstwa o najwiêkszej produkcji mleka, 

3) gospodarstwa o najmniejszej produkcji mleka, 

4) gospodarstwa o najmniejszym udziale trwa³ych u¿ytków zielonych w u¿ytkach rolnych. 

Za reprezentanta ka¿dego z wariantów przyjêto tzw. œrednie gospodarstwo. 

Dla tak utworzonych gospodarstw obliczono nastêpuj¹ce parametry uœrednione dla 

3 lat (lata 2005–2007): 

1) produkcjê mleka (w tys. l), 

2) produkcjê ¿ywca wo³owego (w tonach), 

3) towarow¹ produkcjê zbó¿ i rzepaku (jeœli mia³a miejsce), 

4) powierzchniê, plony i zbiory uprawianych gatunków roœlin. 

Po uwzglêdnieniu obliczonych indeksów pogodowych plonowania uprawianych 

roœlin w województwie podlaskim i wskaŸnika bonitacji gleb w badanych gospodarstwach 

w porównaniu ze wskaŸnikiem dla województwa oszacowano plony i niezbêdn¹ 

powierzchniê u¿ytków rolnych w gospodarstwach wzorcowych, gwarantuj¹c¹ 

utrzymanie po roku 2070 produkcji mleka na aktualnym poziomie. 

W tabeli 9 przedstawiono uœrednion¹ produkcjê mleka w przyjêtych wariantach 

gospodarstw wzorcowych, uboczn¹ produkcjê ¿ywca wo³owego w tych gospodarstwach 

oraz powierzchniê u¿ytków rolnych (gruntów ornych i trwa³ych u¿ytków zielonych), 

jak¹ te gospodarstwa powinny mieæ, aby w ostatnich dekadach XXI wieku 

produkowaæ mleko na tym samym poziomie co obecnie, przy zapewnieniu mo¿liwo- 

63

œci zakupu pasz treœciwych. Z tabeli 9 wynika, ¿e zale¿nie od wariantu gospodarstw 

wzorcowych specjalizuj¹cych siê w produkcji mleka œrednie gospodarstwo wzorcowe 

produkuje 127,7 – 726,7 tys. l/rok. Ponadto takie gospodarstwo wzorcowe produkuje 

od 5,7 do 19,7 ton ¿ywca wo³owego rocznie. Powierzchnia gruntów ornych 

w takim gospodarstwie wynosi od 13,2 ha do 51,9 ha, a trwa³ych u¿ytków zielonych od 

17,3 do 48,8 ha. Gospodarstwo zakupuje pasze treœciwe w iloœci od 18,2 do 253,3 t/rok. 

Tabela 9. Adaptacja wzorcowych gospodarstw specjalizuj¹cych sie w produkcji mleka do zmian 

klimatycznych w latach 2070-tych (wartoœci œrednie) 

Warianty 

gospodarstw 

wzorcowych 

I. wszystkie 

gospodarstwa 

mleczne 

II. gospodarstwa 

o najwiêkszej 

produkcji 

mleka 

III. gospodarstwa 

o najmniejszej 


mleka 

IV. gospodarstwa 

o ma³ym 

udziale TUZ 

w UR 

64 

produkcja 

mleka 

w tys. 

l/rok 

Aktualna 

produkcja 

uboczna 

żywca 

wolowego 

w t/rok 

produkcja 

uboczna 

zbóż 

w t/rok 

Aktualna 

powierzchnia 

UR w ha, 

w tym 

GO 

TUZ 

Powierzchnia UR 

w 2070 r. 

w zależności 

od scenariusza 

klimatycznego w ha 

GKSS 

ICTP 

GO TUZ GO TUZ 

Zakupy pasz 

treściwych 

przez 

gospodarstwo 

w t/rok 

349,4 10,9 6,0 27,8 32,5 38,9 59,7 30,8 57,7 104,4 

726,7 19,7 – 51,9 48,8 69,6 89,8 56,9 86,7 253,3 

127,7 5,7 – 13,2 27,5 19,2 50,6 14,8 48,9 22,3 

213,0 8,0 28,0 30,7 17,3 43,7 31,9 35,0 30,8 18,2 

GO – grunty orne, TUZ – trwa³e u¿ytki zielone. 

W wariancie gospodarstwa, utworzonego jako uœrednione ze wszystkich wzorcowych 

gospodarstw mlecznych, poza g³ówn¹ produkcj¹ mleka i ¿ywca wo³owego, 

produkuje siê tak¿e 6 ton ziarna pszenicy, a w wariancie gospodarstwa utworzonego 

z wzorcowych gospodarstw o najmniejszym udziale trwa³ych u¿ytków zielonych 

w u¿ytkach rolnych – 28 ton ziarna pszenicy na rok. Produkcja pszenicy w tych 

gospodarstwach bêdzie produkcj¹ uboczn¹ przeznaczon¹ na rynek. Aby produkcja 

mleka w tych wariantowo ustalonych œrednich gospodarstwach wzorcowych mog³a 

byæ w latach 2070-tych na obecnym poziomie i aby gospodarstwa te charakteryzowa-

³a aktualna produkcja uboczna, powierzchnia gruntów ornych i trwa³ych u¿ytków zielonych 

– przy zmniejszonych plonach uprawianych roœlin – musi byæ wiêksza. 

Przy scenariuszu GKSS powierzchnia gruntów ornych bêdzie wynosi³a od 19 do 

69,5 ha w zale¿noœci od wariantu gospodarstwa, a przy scenariuszu ICTP od 14,8 do 

56,9 ha. Powierzchnia trwa³ych u¿ytków zielonych, powinna wynosiæ od 31,9 ha do 

80,8 ha i od 30,8 ha do 86,7 ha, odpowiednio dla obu scenariuszy. 

Udzia³ trwa³ych u¿ytków zielonych w ogólnej powierzchni u¿ytków rolnych w województwie 

podlaskim wynosi aktualnie oko³o 35%. Oznacza to, ¿e po procesie adaptacji 

gospodarstwa województwa podlaskiego produkuj¹ce mleko przy wykorzystaniu 

trwa³ych u¿ytków zielonych mog¹ byæ podobne do wariantu gospodarstw wzorcowych 

o najmniejszym udziale trwa³ych u¿ytków zielonych (TUZ). W tych gospodarstwach 

aktualnie œredni udzia³ trwa³ych u¿ytków zielonych w ogólnej powierzchni 

u¿ytków rolnych wynosi 36%. W pozosta³ych wariantach gospodarstw udzia³ trwa- 

³ych u¿ytków zielonych jest znacznie wiêkszy, wynosz¹cy blisko 50% w wariancie 

gospodarstw o najwiêkszej produkcji i blisko 70% w wariancie gospodarstw o najmniejszej 

produkcji mleka. Œrednio dla wszystkich gospodarstw wzorcowych udzia³ 

trwa³ych u¿ytków zielonych wynosi 53,9%. Wzorcowe gospodarstwa mleczne ukierunkowane 

na produkcjê mleka i uboczn¹ produkcjê towarow¹ ¿ywca wo³owego zasadniczo 

nie prowadz¹ innej produkcji roœlinnej, niezwi¹zanej z produkcj¹ pasz dla 

krów. Jedyn¹ towarow¹ produkcj¹ roœlinn¹ jest produkcja pszenicy (oko³o 6 t/ha·rok 

we wszystkich gospodarstwach i 28 t/ha·rok w gospodarstwach o ma³ym udziale 

trwa³ych u¿ytków zielonych). 

Analizuj¹c produkcjê w gospodarstwach produkuj¹cych mleko przyjêtych za wzorcowe, 

nale¿y uwzglêdniæ niezbêdne zakupy pasz treœciwych, zró¿nicowane co do 

wielkoœci w zale¿noœci od wariantu gospodarstwa. Na wyprodukowanie zakupywanych 

pasz musi byæ zarezerwowana okreœlona powierzchnia gruntów ornych w województwie, 

poza powierzchni¹ niezbêdn¹ dla tych gospodarstw. Przy sumowaniu niezbêdnych 

powierzchni gruntów ornych do produkcji mleka uwzglêdniono ten fakt 

i pos³u¿ono siê przyk³adem gospodarstw wzorcowych, ale specjalizuj¹cych siê w produkcji 

roœlinnej, przyjmuj¹c, ¿e bêd¹ one g³ównymi dostarczycielami ziarna zbó¿ do 

produkcji pasz. 

W celu ustalenia powierzchni gruntów ornych i trwa³ych u¿ytków zielonych 

w latach 2070-tych obliczono aktualn¹ produkcjê wg powierzchni uprawy i plonów 

uprawianych gatunków roœlin w gospodarstwach wzorcowych. Po zastosowaniu obliczonych 

dla województwa indeksów pogodowych plonowania z poszczególnych 

scenariuszy klimatycznych (GKSS i ICTP) obliczono docelowe plony i niezbêdn¹ 

powierzchniê tych gospodarstw w latach 2070-tych, zapewniaj¹c¹ utrzymanie produkcji 

w tych gospodarstwach na dotychczasowym poziomie. Procedura ta pozwoli- 

³a tak¿e ustaliæ strukturê zasiewów w tych gospodarstwach. 

W tabeli 10 przedstawiono ocenê zmian plonów, powierzchni i struktury zasiewów 

w tych gospodarstwach z uwzglêdnieniem procesu adaptacji, polegaj¹cego na 

wykorzystaniu uœrednionych indeksów pogodowych plonowania dla obu scenariuszy 

65

Tabela 10. Gatunki roœlin, ich aktualne i spodziewane w latach 2070-tych plony, powierzchnia uprawy i udzia³ w strukturze zasiewów w zale¿noœci 

od wariantu wzorcowych gospodarstwach specjalizuj¹cych siê w produkcji mleka 

Gatunek 

Powierzchnia 

aktualna 

w ha 

Plon 

w t/ha 

Zbiór 

w t 

Indeks pogodowy 

plonowania 

GKSS 

Plony w 2070 r. 

Powierzchnia 

w 2070 r. 

2005– 

ICTP GKSS ICTP GKSS ICTP 

–2007 

Struktura zasiewów w % 

w latach 2070-tych 

Wszystkie wzorcowe gospodarstwa mleczne 

Żyto 0,21 4,4 0,94 0,71 0,873 3,12 3,84 0,29 0,25 0,75 0,76 0,81 

Pszenica 1,93 5,78 11,14 0,729 0,774 4,21 4,47 2,72 2,49 6,94 7,10 8,08 

Pszen¿yto 2,54 4,86 12,38 0,72 0,824 3,51 4,02 3,52 3,08 9,13 9,18 9,99 

Mieszanka 5,86 4,1 24,02 0,64 0,917 2,62 3,76 9,15 6,39 21,06 23,87 20,73 

Jêczmień 2,18 4,65 10,13 0,696 1,016 3,24 4,73 3,13 2,14 7,84 8,17 6,94 

Kukurydza 13,96 64,72 903,75 0,763 0,912 49,38 59,02 18,30 15,31 50,18 47,74 49,66 

Ziemniak 0,04 25,0 0,89 0,361 0,497 9,03 12,43 0,1 0,07 0,14 0,26 0,23 

Lucerna 0,71 45,0 32,14 1,000 1,000 45,0 45,0 0,71 0,71 2,55 1,85 2,30 

Sorgo 0,36 80,0 28,57 1,000 1,000 80,0 80,0 0,36 0,36 1,29 0,94 1,17 

Burak 0,04 80,0 2,86 0,745 1,108 59,6 88,64 0,05 0,03 0,14 0,13 0,09 

SUMA 27,82 – – – – – – 38,33 30,83 – – – 

Gospodarstwa wzorcowe o najwiêkszej produkcji mleka 

Pszenica 1,5 5,5 8,25 0,729 0,774 4,01 4,26 2,11 1,94 2,89 3,03 3,41 

Pszen¿yto 3,0 4,0 12,00 0,720 0,824 2,88 3,30 4,17 3,64 5,79 6,00 6,40 

Mieszanka 8,0 3,92 31,33 0,640 0,917 2,51 3,59 12,5 8,72 15,43 17,97 15,33 

Jêczmień 2,0 5,50 11,00 0,696 1,016 3,83 5,59 2,67 1,97 3,86 3,84 3,46 

Kukurydza 34,0 67,11 2281,67 0,763 0,912 51,2 61,2 44,56 37,28 65,60 64,07 65,53 

Lucerna 3,33 45,00 150,00 1,000 1,000 45,0 45,0 3,33 3,33 6,42 4,78 5,85 

SUMA 51,83 – – – – – – 69,55 56,89 – – – 

GKSS 

2070 

ICTP 

2070 

66

c.d. tabeli 10 

Gospodarstwa wzorcowe o najmniejszej produkcji mleka 

Żyto 0,33 4,2 1,4 0,71 0,873 2,98 3,67 0,46 0,38 2,51 2,39 2,57 

Pszenżyto 3,33 5,35 17,83 0,72 0,824 3,85 4,41 4,63 4,05 25,28 24,08 27,42 

Mieszanka 5,0 4,18 20,92 0,64 0,917 2,68 3,84 7,81 5,45 37,97 40,61 36,90 

Jęczmień 1,5 5,3 7,95 0,696 1.016 3,69 5,38 2,16 1,48 11,39 11,23 10,02 

Kukurydza 2,67 67,5 180,0 0,763 0,912 51,5 61,56 3,49 2,92 20,27 18,15 19,77 

Ziemniak 0,17 25,0 4,17 0,361 0,497 9,03 12,43 0,46 0,34 1,29 2,39 2,30 

Burak 0,17 80,0 13,33 0,745 1,108 59,6 89,64 0,22 0,15 1,29 1,14 1,01 

SUMA 13,17 – – – – – – 19,23 14,77 – – – 

Gospodarstwa o małym udziale trwałych użytków zielonych w powierzchni użytków rolnych 

Żyto 0,33 4,2 1,4 0,71 0,873 2,98 3,67 0,47 0,38 1,16 1,08 1,09 

Pszenica 7,5 5,8 43,7 0,729 0,774 4,25 4,52 10,29 9,69 24,43 23,55 27,71 

Pszenżyto 2,5 5,3 13,25 0,72 0,824 3,82 4,37 3.,47 3,03 8,14 7,94 8,67 

Mieszanka 9,5 4,12 39,17 0,64 0,917 2,64 3,78 14,84 10,36 30,94 33,97 29,63 

Jęczmień 3,33 4,0 13,3 0,696 1,016 2,78 4,06 4,79 3,28 10,85 10,69 9,38 

Kukurydza 7,5 66,1 495,8 0,763 0,912 50,44 60,29 9,83 8,27 24,43 22,50 23,65 

SUMA 30,7 – – – – – – 43,69 34,97 – – – 

67

klimatycznych. Wobec spodziewanej obni¿ki plonów powierzchnia gruntów ornych 

w ka¿dym z wariantów gospodarstw wzorcowych wymaga istotnego powiêkszenia 

w celu utrzymania produkcji na dotychczasowym poziomie – w wiêkszym stopniu 

przy scenariuszu GKSS ni¿ przy scenariuszu ICTP. 

Zmiany klimatu spowoduj¹ w przysz³oœci zmiany udzia³u poszczególnych uprawianych 

w gospodarstwie gatunków w strukturze zasiewów o 2–5%. Nie nast¹pi jednak 

znacz¹ce naruszanie proporcji w strukturze zasiewów na gruntach ornych, w porównaniu 

do obecnej struktury (tab. 10). 

Na uwagê zas³uguje bardzo ma³a bioró¿norodnoœæ gatunków uprawianych w adaptowanych 

gospodarstwach. Œrednie gospodarstwo ustalone na podstawie wszystkich 

gospodarstw wzorcowych ma i bêdzie mia³o w uprawie 9 gatunków oraz mieszankê 

zbo¿ow¹. W pozosta³ych wariantach od 6 do 7 gatunków. Przy ogromnej przewadze 

zbó¿ widaæ piln¹ potrzebê wdra¿ania nowych gatunków do uprawy, takich np. jak ju¿ 

zaznaczaj¹ce swoj¹ obecnoœæ sorgo (nowa roœlina C4). Jest jednak ma³o prawdopodobne, 

¿eby wdro¿enie tej roœliny do uprawy sta³o siê szybko konkurencyjne dla 

roœlin dotychczasowo tradycyjnie uprawianych w tych gospodarstwach wzorcowych. 

W chwili obecnej w strukturze zasiewów najwiêkszy udzia³ we wszystkich typach 

wzorcowych gospodarstw mlecznych stanowi¹ kukurydza i mieszanka zbo¿owa, czyli 

roœliny o pewnej gwarancji plonowania nawet przy zmieniaj¹cym siê klimacie. Zarówno 

w wariancie œredniego gospodarstwa wzorcowego ustalonego na podstawie wszystkich 

gospodarstw produkuj¹cych mleko, jak i w wariancie gospodarstwa utworzonego 

z gospodarstw o najwiêkszej produkcji mleka, udzia³ kukurydzy w uprawie jest 

i bêdzie du¿y, odpowiednio oko³o 50 i oko³o 65%. Œrednie wzorcowe gospodarstwo 

utworzone z gospodarstw o najmniejszej produkcji mleka charakteryzuje i bêdzie prawdopodobnie 

charakteryzowa³ niemal dwukrotnie wiêkszy udzia³ w uprawie mieszanki 

zbo¿owej ni¿ kukurydzy. Tak¿e du¿y udzia³ w strukturze zasiewów mieszanki zbo- 

¿owej, a mniejszy kukurydzy, wystêpuje w gospodarstwie utworzonym z gospodarstw 

o ma³ym udziale trwa³ych u¿ytków zielonych. W tym typie gospodarstwa wzorcowego 

zwraca uwagê du¿y udzia³ w uprawie pszenicy. 

9.3. GOSPODARSTWA SPECJALIZUJ¥CE SIÊ W PRODUKCJI ¯YWCA 

RZE•NEGO (WIEPRZOWEGO, WO£OWEGO LUB GOSPODARSTWA 

DROBIARSKIE) 

W tabeli 11 przedstawiono potrzeby adaptacyjne wzorcowych gospodarstw specjalizuj¹cych 

siê w produkcji ró¿nego rodzaju ¿ywca rzeŸnego. Przy ma³ej liczbie 

gospodarstw wzorcowych przyjêto dla ka¿dego kierunku produkcji ¿ywca jeden wariant 

– tzw. œredniego gospodarstwa, ustalonego na podstawie wszystkich gospodarstw 

wzorcowych o danym kierunku produkcji. 

68

Tabela 11. Adaptacja do zmian klimatycznych w latach 2070-tych wzorcowych gospodarstw produkuj¹cych ¿ywiec rzeŸny 

Warianty gospodarstw 

wzorcowych 

Produkcja ¿ywca 

wo³owego rzeŸnego 


wieprzowego rzeŸnego 


drobiowego rzeŸnego 

Aktualna produkcja w t/rok Aktualna 

powierzchnia 

żywca 

rzeźnego uboczna roślinna UR w ha, 

w tym 

wołowego 

Powierzchnia UR 

w 2070 r. w zależności 

od scenariusza klimatycznego 

w ha, w tym 

GKSS ICTP 

GO TUZ GO TUZ GO TUZ 

Zakupy pasz 

treściwych 

przez 

gospodarstwo 

w t/rok 

21,0 – 14,0 59,0 20,36 108,46 15,30 104,80 – 

122,5 13,44 (rzepak) 29,50 0 41,65 0 32,54 0 201,00 

155,0 

303,0 

ziemniaki, cebula, 

broku³y, marchew 

34,0 0 52,29 0 41,19 0 200,00 

GO – grunty orne, TUZ – trwa³e u¿ytki zielone, UR – u¿ytki rolne. 

69

Œrednie gospodarstwo wzorcowe specjalizuj¹ce siê w produkcji ¿ywca wo³owego 

charakteryzuje ma³y udzia³ gruntów ornych, a du¿y trwa³ych u¿ytków zielonych. 

Produkcja oparta jest tylko na paszach w³asnych, nie wystêpuje zakup pasz spoza 

gospodarstwa. W gospodarstwach produkuj¹cych ¿ywiec wieprzowy i drobiowy 

o skali produkcji decyduje g³ównie zakup pasz treœciwych spoza gospodarstwa, 

a w mniejszym stopniu pasza wyprodukowana w gospodarstwie. Ponadto gospodarstwa 

te nie maj¹ trwa³ych u¿ytków zielonych i charakteryzuje je prowadzenie okreœlonej 

ubocznej towarowej produkcji roœlinnej. S¹ to nasiona rzepaku w gospodarstwie 

produkuj¹cym ¿ywiec wieprzowy w iloœci 13,4 t/rok i warzywa w gospodarstwie 

produkuj¹cym ¿ywiec drobiowy, w iloœci 303 t/rok ³¹cznie takich gatunków 

warzyw, jak: ziemniaki, cebula, broku³y i marchew (tab. 11). 

W celu utrzymania produkcji ¿ywca wo³owego na obecnym poziomie powierzchnia 

gruntów ornych w gospodarstwie wzorcowym powinna ulec zwiêkszeniu o 10% 

wg scenariusza ICTP i 40% wg scenariusza GKSS, a powierzchnia trwa³ych u¿ytków 

zielonych o oko³o 80%, odpowiednio do scenariuszy. W gospodarstwie produkuj¹cym 

¿ywiec wieprzowy odpowiednie wartoœci dla gruntów ornych wynosz¹ 10 i 30%, 

a drobiowy 20 i 50%. Oba rodzaje gospodarstw bêd¹ musia³y mieæ zapewnion¹ mo¿- 

liwoœæ zakupu znacznych iloœci pasz treœciwych. 

W tabeli 12 przedstawiono – podobnie jak dla gospodarstw specjalizuj¹cych siê 

w produkcji mleka – gatunki roœlin wystêpuj¹ce w tych gospodarstwach w uprawie 

oraz obecn¹ i przewidywan¹ strukturê zasiewów. Indeksy pogodowe plonowania 

pozwoli³y ustaliæ spodziewane plony i powierzchniê tych gospodarstw w latach 

2070-tych. 

9.4. GOSPODARSTWA SPECJALIZUJ¥CE SIÊ W PRODUKCJI ROŒLINNEJ 

Adaptacja gospodarstw specjalizuj¹cych siê w produkcji roœlinnej polega³a praktycznie 

na ustaleniu plonów i powierzchni tych gospodarstw w roku 2070, z wykorzystaniem 

indeksów pogodowych plonowania dla dwóch rozpatrywanych scenariuszy 

klimatycznych, stosowanych w grancie (tab. 13). Gospodarstwa te w olbrzymiej wiêkszoœci 

uprawiaj¹ zbo¿a, które aktualnie zajmuj¹ w ich strukturze zasiewów 72,9%. 

Udzia³ rzepaku wynosi oko³o 20%, a gryki i gorczycy kilka procent. Przewidywane 

zmiany w strukturze zasiewów s¹ praktycznie nieistotne i odzwierciedlaj¹ niewielkie 

ró¿nice w indeksach pogodowych plonowania. Dla gryki i gorczycy nie oceniono 

wp³ywu zmian klimatycznych (brak indeksu) i przyjêto dla indeksu pogodowego plonowania 

wartoœci 1. 

W zale¿noœci od scenariusza klimatycznego gospodarstwa te powinny zwiêkszyæ 

sw¹ powierzchniê z 425 ha do oko³o 600 ha wg scenariusza GKSS i do 490 ha 

wg scenariusza ICTP. Udzia³ zbó¿ w strukturze zasiewów bêdzie nawet wiêkszy 

i bêdzie wynosi³ 74,6% (GKSS) i 76,7% (ICTP). Je¿eli chodzi o uprawy rzepaku, 

w jednym scenariuszu przewiduje siê spadek plonów o 40%, a w drugim ich wzrost 

o 10% (tab. 13). 

70

Tabela 12. Gatunki roœlin, ich aktualne i spodziewane w latach 2070-tych plony, powierzchnia uprawy i udzia³ w strukturze zasiewów 

we wzorcowych gospodarstwach produkuj¹cych ¿ywiec rzeŸny 

Gatunek 

Powierzchnia 

aktualna 

w ha 

Plon 

w t/ha 

Zbiór 

w t 

Indeks 

pogodowy 

plonowania 

Plony w latach 

2070-tych w t/ha 

Powierzchnia 

w latach 

2070-tych w ha 

Struktura zasiewów w %, 

w latach 

GKSS ITCP GKSS ITCP GKSS ICTP 2006–2008 GKSS 

2070 

Gospodarstwa wzorcowe produkuj¹ce ¿ywiec rzeŸny wo³owy 

Mieszanka 8,00 4,5 36,00 0,640 0,917 2,88 4,13 12,50 8,72 57,14 61,39 56,99 

Kukurydza 6,00 70,0 420,00 0,763 0,912 53,41 64,84 7,86 6,58 42,86 38,61 43,01 

SUMA 14,00 – – – – – – 20,36 15,30 – – – 

Gospodarstwa wzorcowe produkuj¹ce ¿ywiec rzeŸny wieprzowy 

Pszen¿yto 15,30 4,33 66,2 0,720 0,824 3,12 3,57 21,25 18,57 51,86 51,02 57,07 

Jęczmień 10,00 4,00 40,0 0,696 1,016 2,78 4,06 14,37 9,84 33,90 34,50 30,24 

Rzepak 4,20 3,2 13,44 0,599 1,101 1,92 3,52 6,03 4,13 14,24 14,48 12,69 

SUMA 29,50 – – – – – – 41,65 32,54 – – – 

Gospodarstwa wzorcowe produkuj¹ce ¿ywiec rzeŸny drobiowy 

Żyto 14,70 3,5 51,45 0,710 0,873 2,49 3,06 20,70 16,84 43,24 39,59 40,88 

Pszenica 5,00 5,0 25,00 0,729 0,774 3,65 3,87 6,86 6,46 14,71 13,12 15,68 

Rzepak 5,00 2,8 14,00 0,599 1,101 1,68 3,08 8,35 4,54 14,71 15,97 11,02 

Ziemniak 4,00 28,0 112,00 0,361 0,497 10,11 13,92 11,08 8,04 11,76 21,19 19,52 

Cebula 2,00 35,00 70,00 1,000 1,000 35,00 35,00 2,00 2,00 5,88 3,82 4,86 

Broku³y 1,30 13,00 16,90 1,000 1,000 13,00 13,00 1,30 1,30 3,82 2,49 3,16 

Marchew 2,00 45,00 90,00 1,000 1,000 45,00 45,00 2,00 2,00 5,88 3,82 4,86 

SUMA 34,00 – – – – – – 52,29 41,19 – – – 

ICTP 

2070 

71

Tabela 13. Gatunki roœlin, ich aktualne i spodziewane w latach 2070-tych plony, powierzchnia uprawy i udzia³ w strukturze zasiewów 

we wzorcowych gospodarstwach specjalizuj¹cych siê w produkcji roœlinnej 

Gatunek 

Powierzchnia 

aktualna 

w ha 

Plon 

w t]/ha 

Zbiór 

w t 

Indeks 

pogodowy 

plonowania 

Plony w latach 

2070-tych w t/ha 

Powierzchnia 

w 2070 r. w ha 

GKSS ICTP GKSS ICTP GKSS ICTP 

Struktura zasiewów w % 

w latach 

GKSS 

2006–2008 

2070 

Zboża razem 310,00 – – – – – – 447,32 373,31 72,94 74,61 76,66 

W tym: 

Żyto 43,00 4,73 203,6 0,710 0,873 3,36 4,13 61,43 49,26 10,12 10,25 10,12 

Pszenica 157,00 6,48 1018,1 0,729 0,774 4,73 5,02 215,36 202,84 36,94 40,37 41,65 

Pszenżyto 17,50 5,00 87,5 0,720 0,824 3,6 4,12 24,31 21,24 4,12 4,06 4,36 

Jêczmień 55,00 4,00 220,0 0,696 1,016 2,78 4,06 79,02 54,13 12,94 14,81 11,11 

Owies 37,50 4,00 150,0 0,558 0,818 2,23 3,27 67,20 45,84 8,88 11,21 9,41 

Rzepak 85,00 2,97 252,5 0,599 1,101 1,78 3,27 122,13 83,66 20,00 20,37 17,18 

Gryka 17,50 2,10 36,75 1,000 1,000 2,1 2,1 17,50 17,50 4,12 2,92 3,59 

Gorczyca 12,50 1,20 15,00 1,000 1,000 1,20 1,20 12,50 12,50 2,94 2,09 23,10 

SUMA 425,00 – – – – – – 599,45 486,97 – – – 

ICTP 

2070 

72

9.5. WYMAGANIA DOTYCZ¥CE PRODUKCJI MLEKA I ¯YWCA RZE NEGO 

W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM W LATACH 2070-TYCH 

Zarówno produkcja mleka, jak i produkcja ¿ywca stanowi¹ podstawê rolnictwa 

w województwie. Z tego wzglêdu mo¿liwoœciom adaptacyjnym tych dwóch rodzajów 

produkcji poœwiecono szczególna uwagê. 

Przeprowadzona analiza mo¿liwoœci adaptacyjnych poszczególnych gospodarstw 

wzorcowych o okreœlonych kierunkach produkcji pozwala ustaliæ niezbêdn¹ liczbê 

gospodarstw i i niezbêdn¹ powierzchniê u¿ytków rolnych, zapewniaj¹cych w latach 

2070-tych produkcjê poszczególnych produktów rolniczych na aktualnym poziomie 

wystêpuj¹cym w województwie podlaskim. W tabelach 14–16 przedstawiono 

zbiorcze dane dotycz¹ce adaptacji gospodarstw specjalizuj¹cych siê w produkcji 

mleka, ¿ywca wo³owego, ¿ywca wieprzowego oraz ¿ywca drobiowego w skali województwa. 

Przy wydzielonych czterech wariantach wzorcowych gospodarstw specjalizuj¹cych 

siê w produkcji mleka œrednia produkcja mleka w poszczególnych gospodarstwach 

wynosi³a: 

1) œrednie gospodarstwo utworzone ze wszystkich badanych wzorcowych gospodarstw 

mlecznych – 349,4 tys. l/rok, 

2) gospodarstwo utworzone z 3 najwiêkszych gospodarstw – 726,7 tys. l/rok, 

3) gospodarstwo utworzone z 3 najmniejszych gospodarstw – 127,7 tys. l/rok 

4) gospodarstwo utworzone z 3 gospodarstw o najmniejszym udziale trwa³ych u¿ytków 

zielonych – 213,0 tys. l/rok. 

Docelowo, aby osi¹gn¹æ produkcjê mleka na poziomie z lat 2005–2007 potrzeba 

odpowiednio: 4960 gospodarstw œrednich, 2385 gospodarstw najwiêkszych, 13 573 

gospodarstw najmniejszych oraz 8125 gospodarstw o najmniejszym udziale trwa- 

³ych u¿ytków zielonych. 

W celu ustalenia powierzchni u¿ytków rolnych wymaganej do zapewnienia produkcji 

mleka na dotychczasowym poziomie wziêto pod uwagê: 

1) aktualn¹ powierzchniê gruntów ornych i trwa³ych u¿ytków zielonych w tych gospodarstwach, 

2) spodziewany spadek plonów zielonki na trwa³ych u¿ytkach zielonych i wiêkszoœci 

gatunków roœlin uprawianych dla potrzeb paszowych, 

3) ró¿nice w wartoœci bonitacyjnej gleb wystêpuj¹cych w poszczególnych wariantach 

gospodarstw wzorcowych i gleb wystêpuj¹cych w ca³ym województwie. 

Tak ustalona niezbêdna powierzchnia u¿ytków rolnych zapewniaj¹ca produkcjê 

mleka w województwie podlaskim w latach 2070-tych na aktualnym poziomie bêdzie 

wynosi³a, w zale¿noœci od scenariuszy klimatycznych, od 129,4 tys. ha gruntów 

ornych (przy za³o¿eniu wariantu gospodarstw najwiêkszych i scenariusza ICTP) do 

418,6 tys. ha (przy za³o¿eniu gospodarstw o najmniejszym udziale trwa³ych u¿ytków 

zielonych i scenariusza GKSS) oraz od 217,4 (gospodarstwa o najwiêkszej 

73

produkcji, scenariusz ICTP) do 577,6 tys. ha trwa³ych u¿ytków zielonych (gospodarstwa 

o najmniejszej produkcji, scenariusz GKSS). Ponadto, produkuj¹ce mleko 

w latach 2070-tych gospodarstwa bêd¹ musia³y zakupiæ od 147,9 tys. t (gospodarstwa 

o najmniejszym udziale trwa³ych u¿ytków zielonych) do 604,1 (gospodarstwa 

o najwiêkszej produkcji) pasz treœciwych, co oznacza potrzebê zabezpieczenia dodatkowej 

powierzchni gruntów ornych do wyprodukowania tej paszy w gospodarstwach 

specjalizuj¹cych siê w produkcji roœlinnej (tab. 14). Gospodarstwa produkuj¹ce mleko 

wyprodukuj¹ tak¿e jako produkt uboczny odpowiednio od 46,9 tys. t (wariant II) 

do 77, 8 tys. t (wariant III) ¿ywca wo³owego oraz 227,5 tys. t ziarna pszenicy (wariant 

IV) i 29,8 tys. t ziarna pszenicy (wariant I). 

W produkcji ¿ywca wo³owego w latach 2070-tych uwzglêdniono produkcjê ¿ywca 

wo³owego w gospodarstwach specjalizuj¹cych siê w produkcji mleka oraz gospodarstwa 

specjalizuj¹ce siê tylko w produkcji ¿ywca wo³owego. Do utrzymania produkcji 

¿ywca wo³owego w latach 2070-tych, przy za³o¿eniu, ¿e obecna produkcja ¿ywca 

wo³owego w województwie wynosi 71,2 tys. t/rok i uwzglêdnieniu wielkoœci produkcji 

Tabela 14. Liczba gospodarstw specjalizuj¹cych siê w produkcji mleka i zajmowana przez nie 

powierzchnia u¿ytków rolnych w województwie podlaskim w latach 2070-tych 

w zale¿noœci od wariantu gospodarstw wzorcowych 

Warianty 

gospodarstw 

wzorcowych 

Średnia 

produkcja w 

gospodarstwie 

w tys. l/rok 

Liczba 

gospodarstw 

w województwie 

Niezbędna powierzchnia 

UR w woj. podlaskim 

w tys. ha w latach 

2070-tych 

GO 

GKSS 

GO 

ICTP 

TUZ 

GKSS 

TUZ 

ICTP 

Zakup 

pasz w 

tys. t 

Produkcja 

żywca 

w tys. t 

I. Wszystkie 

gospodarstwa 

produkuj¹ce 

349,4 4960 207,5 164,3 318,7 307,9 515,8 54,2 

mleko 

II. Gospodarstwa 


726,7 2385 158,2 129,4 225,0 217,4 604,1 46,9 


mleka 

III. Gospodarstwa 

o najmniejszej 127,7 13573 386,3 296,6 577,6 558,0 302,7 77,8 


mleka 

IV. Gospodarstwa 

o ma³ym 213,0 8125 418,6 335,0 283,3 273,8 147,9 65,0 

udziale 

TUZ w UR 

GO – grunty orne, TUZ – trwa³e u¿ytki zielone, UR – u¿ytki rolne. 

74

ubocznej gospodarstw produkuj¹cych mleko, gospodarstwa specjalizuj¹ce siê w produkcji 

¿ywca wo³owego powinny wyprodukowaæ 17 tys. t/rok przy wariancie œredniego 

gospodarstwa wzorcowego utworzonego na bazie wszystkich wzorcowych 

gospodarstw produkuj¹cych mleko, 24,3 tys. t/rok przy wariancie œredniego gospodarstwa 

utworzonego z 3 najwiêkszych wzorcowych gospodarstw produkuj¹cych mleko 

oraz 6,2 tys. t/rok przy wariancie o najmniejszym udziale trwa³ych u¿ytków zielonych. 

Uboczna produkcja ¿ywca wo³owego, jeœliby mleko by³o produkowane tylko 

przez gospodarstwa najmniejsze, by³aby wiêksza o 6,6 tys. t/rok od dotychczasowej. 

Oznacza to, ¿e produkcja ¿ywca wo³owego w gospodarstwach specjalizuj¹cych 

siê w jego produkcji nie by³aby wtedy potrzebna. Do utrzymania produkcji 

¿ywca wo³owego na aktualnym poziomie przy uwzglêdnieniu tej produkcji w gospodarstwach 

specjalizuj¹cych siê w produkcji mleka potrzebna bêdzie w latach 

2070-tych powierzchnia u¿ytków rolnych wynosz¹ca od 6,1 tys. ha gruntów ornych 

i 45,5 tys. ha trwa³ych u¿ytków zielonych (scenariusz ICTP, gospodarstwa o najmniejszym 

udziale trwa³ych u¿ytków zielonych) do 31,9 tys. ha gruntów ornych 

i 184,8 tys. ha trwa³ych u¿ytków zielonych (scenariusz GKSS, najwiêksze gospodarstwa). 

W gospodarstwach najmniejszych, które charakteryzuje nadwy¿ka produkcji 

¿ywca wo³owego w porównaniu do jej aktualnego poziomu, nie bêdzie potrzebna 

dodatkowa powierzchnia u¿ytków rolnych (tab. 15). 

W gospodarstwach specjalizuj¹cych siê w produkcji ¿ywca wieprzowego i drobiowego 

(tab. 16) produkcja w niewielkim stopniu zwi¹zana jest z wielkoœci¹ gospodarstwa 

i produkcj¹ pasz w³asnych. Oparta jest na paszach treœciwych pochodz¹cych 

z zakupu spoza gospodarstwa. Pasze dla tych kierunków s¹ produkowane tylko na 

gruntach ornych. Ziarno zbó¿ pozyskiwane w gospodarstwie jest zwykle tylko uzupe³nieniem 

pasz z zakupu. St¹d wa¿na jest sumaryczna powierzchnia gruntów ornych 

obejmuj¹ca w³asn¹ powierzchniê przeznaczon¹ na produkcjê pasz i powierzchniê niezbêdn¹ 

do wyprodukowania pasz treœciwych pochodz¹cych z zakupu. 

Bior¹c pod uwagê produkcjê ¿ywca wieprzowego i drobiowego w województwie 

(123,13 tys. t ¿ywca wieprzowego i 68,19 tys. t ¿ywca drobiowego) oraz œredni¹ 

produkcjê tych produktów w badanych gospodarstwach wzorcowych (odpowiednio 

0,12 i 0,16 tys. t œrednio dla gospodarstw), potrzebnych bêdzie odpowiednio 1026 

gospodarstw produkuj¹cych ¿ywiec wieprzowy i 426 produkuj¹cych ¿ywiec drobiowy. 

Przy uwzglêdnieniu pasz pochodz¹cych z zakupu i pasz w³asnych suma powierzchni 

gruntów ornych niezbêdnych do wyprodukowania zak³adanych iloœci ¿ywca wieprzowego 

wynosiæ bêdzie 90,1 tys. ha wg scenariusza ICTP i 110,7 tys. ha wg scenariusza 

GKSS, natomiast ¿ywca drobiowego odpowiednio 46,8 i 57,6 tys. ha. 

O powierzchni gruntów ornych w województwie podlaskim niezbêdnych do utrzymania 

na wymaganym poziomie produkcji ¿ywca wieprzowego i drobiowego w du- 

¿ym stopniu decyduj¹ przewidywane zmiany w plonowaniu gatunków roœlin wykorzystywanych 

do produkcji pasz dla tych zwierz¹t w gospodarstwach specjalizuj¹cych 

siê w produkcji roœlinnej (tab. 13) i wskaŸnik bonitacji gleb gruntów ornych w tych 

gospodarstwach – 0,87 oraz œrednio dla gruntów ornych województwa – 0,67. 

75

Tabela 15. Liczba gospodarstw produkuj¹cych ¿ywiec wo³owy i zajmowana przez nie powierzchnia 

u¿ytków rolnych w latach 2070-tych w zale¿noœci od wariantu gospodarstw 

specjalizuj¹cych siê w produkcji mleka 

Warianty 

gospodarstw 

wzorcowych 

I. Wszystkie 

gospodarstwa 

produkuj¹ce 

mleko 



produkcji mleka 





o ma³ym 

udziale TUZ 

w UR 

Średnia 

produkcja 

żywca 

wołowego w 

gospodarstwach 

mlecznych 

w tys. t/rok 

Różnica 

pomiędzy 

produkcją 

oczekiwaną 

a uboczną 

żywca 

wołowego 

w tys. t/rok 

Niezbędna 

liczba 

gospodarstw 

produkujących 

żywiec 

wołowy 

Niezbędna powierzchnia 

UR w woj. podlaskim 

w tys. ha w 2070 latach 

GO 

GKSS 

GO 

ICTP 

TUZ TUZ 

GKSS ICTP 

54,2 17,0 810 22,4 16,8 129,3 124,9 

46,9 24,3 1155 31,9 24,0 184,8 178,3 

77,8 –6,6 – – – – – 

65,0 6,2 295 8,2 6,1 47,1 45,5 

Tabela 16. Liczba gospodarstw produkuj¹cych ¿ywiec wieprzowy i drobiowy oraz suma niezbêdnej 

powierzchni gruntów ornych przeznaczonych do tej produkcji w województwie 

podlaskim w latach 2070-tych 

Rodzaj 

żywca 

Produkcja żywca 

w tys. t/rok 

województwo 

gospodarstwa 

Liczba 

gospodarstw 

Powierzchnia 

GO w gospodarstwach 

w tys. ha 

GKSS ICTP 

Zakup 

pasz 

w tys. 

t/rok 

Powierzchnia 

na 

zakupywane 

pasze 

w tys. ha 

Suma 

powierzchni 

w tys. ha 

GKSS ICTP GKSS ICTP 

Wieprzowy 123,13 0,12 1026 40,8 31,9 202,0 69,9 58,2 110,7 90,1 

Drobiowy 68,19 0,16 426 27,2 21,5 87,8 30,4 25,3 57,6 46,8 

Poniewa¿ produkcja mleka i ¿ywca wo³owego jest realizowana z wykorzystaniem 

trwa³ych u¿ytków zielonych, w tabeli 17a przedstawiono ³¹czn¹ powierzchniê gruntów 

ornych i trwa³ych u¿ytków zielonych, niezbêdn¹ do wyprodukowania mleka i ¿ywca 

76

wo³owego na obecnym poziomie w latach 2070-tych, z uwzglêdnieniem powierzchni 

gruntów ornych potrzebnej do wyprodukowania pasz pochodz¹cych z zakupu z zewn¹trz. 

W celu ustalenia tej powierzchni pos³u¿ono siê gospodarstwami specjalizuj¹cymi 

siê w produkcji roœlinnej (patrz tab. 13). 

W tabeli 17b natomiast przedstawiono odrêbnie powierzchniê gruntów ornych 

i trwa³ych u¿ytków ornych niezbêdn¹ do wyprodukowania mleka i ¿ywca wo³owego 

w 4 typach gospodarstw mlecznych oraz powierzchniê gruntów ornych potrzebn¹ 

do produkcji ¿ywca wieprzowego i drobiowego, niezbêdn¹ do zapewnienia w latach 

2070-tych produkcji tych produktów na aktualnym poziomie, a tak¿e sumê tych 

powierzchni dla poszczególnych scenariuszy klimatycznych. W zale¿noœci od przyjêtego 

wariantu wzorcowych gospodarstw mlecznych ³¹czna powierzchnia gruntów 

ornych niezbêdna do wyprodukowania mleka oraz ¿ywca wo³owego, wieprzowego 

i drobiowego w latach 2070-tych na poziomie œrednio z lat 2005–2007 wyniesie od 

464,6 tys. ha (najwiêksze gospodarstwa, scenariusz ICTP) do 659,4 tys. ha (najmniejsze 

gospodarstwa, scenariusz GKSS), natomiast ³¹czna powierzchnia trwa³ych u¿ytków 

zielonych od 319,3 tys. ha (gospodarstwa o ma³ym udziale trwa³ych u¿ytków 

zielonych, scenariusz ICTP) do 577,6 tys. ha (gospodarstwa najmniejsze, scenariusz 

GKSS). Powierzchnie u¿ytków rolnych potrzebne do zapewnienia produkcji rolniczej 

w województwie podlaskim w latach 2070–tych na obecnym poziomie s¹ wg 

scenariusza ICTP istotnie mniejsze ni¿ wynikaj¹ce ze scenariusza GKSS. 

Bilans powierzchni gruntów ornych i trwa³ych u¿ytków zielonych, w zale¿noœci 

od wariantu gospodarstwa mlecznego i scenariusza klimatycznego przedstawiono 

w tabeli 18. Dostêpna powierzchnia gruntów ornych jest niezale¿nie od scenariusza 

klimatycznego wiêksza od potrzebnej. Wystêpuj¹ natomiast, okreœlone w zale¿noœci 

od typu wzorcowego gospodarstwa specjalizuj¹ce siê w produkcji mleka, niedobory 

powierzchni trwa³ych u¿ytków zielonych, wiêksze w scenariuszu GKSS ni¿ w ICTP. 

Przyjêcie, ¿e œrednio produkcja pasz z ha gruntów ornych jest wiêksza ni¿ z ha trwa- 

³ych u¿ytków zielonych oznacza, ¿e niezale¿nie od wariantu gospodarstw produkuj¹cych 

mleko, wg scenariusza klimatycznego ICTP aktualna produkcja zwierzêca 

w latach 2070-tych w województwie podlaskim nie powinna byæ zagro¿ona, wed³ug 

scenariusza GKSS natomiast w wariancie gospodarstw najmniejszych mo¿e zabrakn¹æ 

powierzchni u¿ytków rolnych razem, aby w latach 2070-tych zapewniæ produkcjê 

na dotychczasowym poziomie. Poza wariantem najmniejszych gospodarstw specjalizuj¹cych 

siê w produkcji mleka, w którym bilans u¿ytków rolnych przy scenariuszu 

GKSS jest ujemny, we wszystkich pozosta³ych przypadkach w zale¿noœci od 

wariantu gospodarstw wzorcowych i scenariusza zmian klimatycznych wystêpuje okreœlona 

nadwy¿ka u¿ytków rolnych, która mo¿e byæ wykorzystana w dowolny sposób. 

Najwiêksza nadwy¿ka u¿ytków rolnych przy obydwu scenariuszach klimatycznych 

wystêpuje w wariantach gospodarstw specjalizuj¹cych siê w produkcji mleka, 

o najmniejszym udziale trwa³ych u¿ytków zielonych oraz gospodarstw najwiêkszych. 

W gospodarstwach mlecznych o najmniejszym udziale trwa³ych u¿ytków zielonych 

produkcja uboczna ziarna pszenicy wyniesie 227,5 tys. t/rok, 

77

Tabela 17a. Niezbêdna powierzchnia gruntów ornych i trwa³ych u¿ytków zielonych do produkcji mleka i ¿ywca wo³owego w województwie podlaskim 

w latach 2070-tych, w zale¿noœci od wariantu gospodarstw specjalizuj¹cych siê w produkcji mleka 

Warianty gospodarstw 

wzorcowych 

I. Wszystkie gospodarstwa 

produkuj¹ce mleko 

II. Gospodarstwa o najwiêkszej 


III. Gospodarstwa o najmniejszej 


IV.Gospodarstwa o ma³ym 

udziale TUZ w UR 

GO, 

GKSS 

Powierzchnia przeznaczona 

na potrzeby produkcji mlecznej 

w tys. ha 

GO, 

ICTP 

TUZ, 

GKSS 

TUZ, 

ICTP 

Powierzchnia 

niezbędna do 

produkcji pasz 

zakupywanych 

w tys. ha 

GO, 

GKSS 

GO, 

ICTP 

GO, 

GKSS 

Powierzchnia przeznaczona 

na potrzeby produkcji 

żywca wołowego 

w tys. ha 

GO, 

ICTP 

TUZ, 

GKSS 

TUZ, 

ICTP 

207,5 164,3 318,7 307,9 178,6 148,4 22,4 16,8 129,3 124,9 

158,2 129,4 225,0 217,4 209,2 174,3 31,9 24,0 184,8 178,6 

386,3 296,6 577,6 558,0 104,8 87,3 0 0 0 0 

418,6 335,0 283,3 273,8 51,2 42,7 8,2 6,1 

47,1 45,5 

Objaœnienia skrótów jak w tabeli 15. 

78

Tabela 17b. £¹czna niezbêdna powierzchnia gruntów ornych i trwa³ych u¿ytków zielonych potrzebnych do ca³ej produkcji zwierzêcej w województwie 

podlaskim w latach 2070-tych w zale¿noœci od wariantu gospodarstw specjalizuj¹cych siê w produkcji mleka 

Warianty 

gospodarstw 

wzorcowych 

I. Wszystkie 

gospodarstwa 

produkuj¹ce mleko 








o ma³ym udziale 

TUZ w UR 

Niezbędna powierzchnia gruntów 

ornych i trwałych użytków 

zielonych do produkcji mleka 

i żywca wołowego w tys. ha 

GO, 

GKSS 

GO, 

ICTP 

TUZ, 

GKSS 

TUZ, 

ICTP 

Niezbędna powierzchnia gruntów 

ornych w tys. ha do produkcji 

żywca 

wieprzowego 

GO, 

GKSS 

GO, 

ICTP 

żywca 

drobiowego 

GO, 

GKSS 

GO, 

ICTP 

Powierzchnia gruntów ornych 

i TUZ razem potrzebna 

do wszystkich kierunków produkcji 

w latach 2070-tych w tys. ha 

GO, 

GKSS 

408,5 329,9 448,0 432,8 576,8 

399,3 327,7 409,8 396,0 567,6 

TUZ, 

GKSS 

GO, 

ICTP 

TUZ, 

ICTP 

448,0 466,8 432,8 

409,8 464,6 396,0 

491,1 383,9 577,6 558,0 659,4 577,6 520,8 558,0 

478,0 383,8 330,4 319,3 110,7 90,1 57,6 46,8 646,3 

330,4 520,7 319,3 

Objaœnienia skrótów jak w tabeli 15. 

79

Tabela 18. Nadwy¿ki lub niedobory powierzchni gruntów ornych i trwa³ych u¿ytków zielonych 

w województwie podlaskim w latach 2070-tych w zale¿noœci od wariantu gospodarstw 

produkuj¹cych mleko i scenariuszy klimatycznych GKSS oraz ICTP 

Scenariusz klimatyczny GKSS 

Warianty 

gospodarstw 

wzorcowych 

I. Wszystkie gospodarstwa 

produkuj¹ce 

mleko 


o największej 







TUZ w UR 

Warianty 

gospodarstw 

wzorcowych 

I. Wszystkie 

gospodarstwa 

mleczne 


mleczne 

o największej 



mleczne 





TUZ w UR 

Powierzchnia 

wymagana 

w tys. ha 

Powierzchnia 

aktualna 

w tys. ha 

Nadwyżka/niedobór 

w tys. ha 


576,8 448,0 154,4 –54,5 

567,6 409,8 163,6 –16,3 

659,4 577,6 71,8 –184,1 

646,3 330,4 

731,2 393,5 

Scenariusz klimatyczny ICTP 

Powierzchnia 

wymagana 

w tys. ha 

Powierzchnia 

aktualna 

w tys. ha 

84,9 63,1 

Nadwyżka/niedobór 

w tys. ha 


466,8 432,8 264,4 –39,3 

464,6 396,0 266,6 –2,5 

520,8 558,0 210,4 –164,5 

520,7 319,3 

731,2 393,5 

210,5 74,2 

80

Na produkcjê takiej iloœci zbó¿ potrzebna by³aby powierzchnia gruntów ornych 

zajmuj¹ca 60,7 tys. ha wed³ug scenariusza GKSS lub 50,6 tys. ha wed³ug ICTP. 

Wed³ug danych statystycznych powierzchnia roœlin przemys³owych (buraki, rzepak, 

len, tytoñ) w województwie podlaskim w 2007 r. wynios³a 10,0 tys. ha, a roœlin 

pozosta³ych (warzywa, truskawki, i inne) 8,6 tys. ha, a zatem w wiêkszoœci rozpatrywanych 

wariantów powierzchnia gruntów ornych zabezpieczaj¹ca uprawê tych gatunków 

pozostaje dostateczna lub du¿o wiêksza. Przyjmuj¹c liczbê mieszkañców w województwie 

podlaskim na oko³o 1,2 mln i przeciêtne spo¿ycie ziarna 150 kg/osobê, produkcja 

zbó¿ na konsumpcjê w tym województwie powinna wynosiæ oko³o 180 tys. t/rok. 

Wystêpuj¹ce nadwy¿ki powierzchni gruntów ornych i trwa³ych u¿ytków zielonych 

mog¹ byæ zagospodarowywane w ró¿ny sposób, np. poprzez zwiêkszenie okreœlonego 

kierunku produkcji zwierzêcej lub uprawê roœlin zbo¿owych. 

W wariancie gospodarstw o najmniejszym udziale trwa³ych u¿ytków zielonych produkcja 

uboczna pszenicy jest wiêksza ni¿ potrzeby konsumpcyjne województwa. 

Powierzchnia gruntów ornych potrzebna do wyprodukowania rocznie w latach 2070-tych 

180 tys. t ziarna zbó¿ wynosi 48,0 tys. ha wed³ug scenariusza GKSS i 40,0 tys. ha 

wed³ug scenariusza ICTP. Tak¹ powierzchniê gruntów ornych zapewnia adaptacja 

rolnictwa województwa podlaskiego do zmian klimatycznych – niezale¿nie od przyjêtego 

wariantu wzorcowych gospodarstw specjalizuj¹cych siê w produkcji mleka – 

wed³ug scenariusza ICTP. Przy adaptacji rolnictwa województwa podlaskiego wed³ug 

scenariusza GKSS zabrak³oby powierzchni gruntów ornych do takiej produkcji zbó¿ 

w wariancie gospodarstw wzorcowych o najmniejszej produkcji mleka. 

10. WYTYCZNE DO KRAJOWEJ STRATEGII 

ADAPTACJI W ROLNICTWIE 

Wytyczne dotycz¹ce adaptacji rolnictwa do zmian klimatu s¹ kierowane do wszystkich 

szczebli zarz¹dzania. Na poziomie krajowym dotycz¹ przede wszystkim formu- 

³owania strategii adaptacyjnej i w³¹czenia jej do polityki pañstwa zarówno na poziomie 

miedzysektorowym, jak i na poziomie sektorów. 

Przyjêta przez Uniê Europejsk¹ Bia³a Ksiêga, zatytu³owana „Przystosowanie do 

zmian klimatycznych: ramy dla dzia³añ UE” stworzy³a ramy do tworzenia krajowych 

strategii adaptacyjnych. Decyduj¹c¹ rolê odgrywa œwiadomoœæ wagi tego problemu 

wœród polityków. Argumentem najlepiej przemawiaj¹cym do tego œrodowiska jest 

przedstawienie problemu w kategoriach ekonomicznych. Koszty niezbêdnych dzia³añ 

adaptacyjnych zwykle przedstawia siê w stosunku do kosztów, jakie poci¹ga za sob¹ 

zaniechanie podejmowania takich dzia³añ. Jak wynika z Raportu Sterna [2006], stosunek 

ten wynosi w skali globalnej 30:1. 

81

Wypracowane rozwi¹zania adaptacyjne powinny byæ formu³owane w formie konkretnych 

zaleceñ do stosowania w praktyce gospodarczej przez okreœlone instrumenty 

w realizowanej polityce rolnej. Tymi instrumentami mog¹ byæ regulacje prawne, rozwi¹zania 

finansowe, ubezpieczenia oraz programy finansowe wspomagaj¹ce niezbêdne 

dzia³ania inwestycyjne na poziomie gospodarstwa. 

W zwi¹zku z w³¹czeniem problemu adaptacji do Wspólnej Polityki Rolnej Unii 

Europejskiej zadania rz¹du powinny koncentrowaæ siê na: 

1) uruchomieniu procesu przygotowywania strategii i programów wykonawczych 

z udzia³em wszystkich zainteresowanych stron, w tym m.in. administracji terenowej, 

oœrodków i instytucji naukowych, samorz¹dów, rolników i organów gospodarki 

wodnej, 

2) utworzeniu mechanizmów prawnych i finansowych umo¿liwiaj¹cych podejmowanie 

dzia³añ adaptacyjnych, 

3) zapewnieniu wsparcia finansowego, m.in. z bud¿etu UE, dzia³añ adaptacyjnych 

w rolnictwie, 

4) zdefiniowaniu za³o¿eñ do strategii adaptacyjnej jako elementu krajowej polityki rolnej, 

5) utworzeniu zespo³u interdyscyplinarnego do opracowania strategii i programu wykonawczego, 

6) przyjêciu strategii ochrony gleb i ochrony u¿ytków rolnych w celu zaspokojenia 

potencjalnych potrzeb zwiêkszenia area³u upra³, 

7) przyjêciu strategii i programu wykonawczego oraz przekazaniu ich do realizacji, 

8) monitorowaniu realizacji oraz funkcjonowania programu i jego okresowej aktualizacji. 

Zadania administracji terenowej (województwa) powinny koncentrowaæ siê na: 

1) opracowaniu i wdra¿aniu regionalnych strategii i programów adaptacyjnych, 

2) opracowaniu planów zagospodarowania przestrzennego uwzglêdniaj¹cych rezerwy 

gruntów ornych i trwa³ych u¿ytków zielonych, 

3) wdra¿aniu systemów spe³niaj¹cych oczekiwania na zaspokojenie wzrastaj¹cego 

zapotrzebowania rolnictwa na wodê, 

4) wykorzystaniu funduszy Unii Europejskiej do realizacji projektów adaptacyjnych 

wynikaj¹cych z przyjêtych programów, 

5) monitorowaniu dzia³añ adaptacyjnych, 

6) wdra¿aniu programów edukacyjnych i zwiêkszaniu œwiadomoœci rolników w zakresie 

adaptacji. 

Zadania administracji samorz¹dowej (gminy) powinny obejmowaæ: 

1) opracowanie i wdra¿anie gminnych programów zapobiegania skutkom zmian klimatu, 

2) monitorowanie i analizê zmian w produkcji rolnej, 

3) aplikacjê o œrodki z ró¿nych funduszy na dzia³ania adaptacyjne lub kompensacyjne, 

4) pomoc rolnikom w likwidacji szkód, 

82

5) d¹¿enie do pe³nego zabezpieczenia obszarów wiejskich w wodê przez budowê 

studni g³êbinowych i sieci wodoci¹gowych, 

6) budowê ma³ych zbiorników retencyjnych na wystêpuj¹cych ciekach wodnych, 

7) tworzenie systemów melioracyjnych umo¿liwiaj¹cych nawadnianie gruntów ornych 

i trwa³ych u¿ytków zielonych. 

Rol¹ oœrodków i instytucji naukowych powinno byæ m.in.: 

1) uczestniczenie w przygotowaniu pañstwowej strategii adaptacyjnej oraz adaptacyjnych 

programów wykonawczych, 

2) realizacja projektów badawczych umo¿liwiaj¹cych ocenê wp³ywu zmian klimatu na 

poszczególne dziedziny rolnictwa, 

3) wypracowanie metod zwiêkszenia odpornoœci produkcji rolnictwa na zmiany klimatu, 

4) opracowanie nowych technologii zapewniaj¹cych skuteczn¹ adaptacjê, 

5) opracowanie zaleceñ agrotechnicznych, uwzglêdniaj¹cych zmiany klimatyczne, 

6) udzia³ w monitoringu zmian klimatu i ich wp³ywu na rolnictwo. 

Na oœrodkach doradztwa rolniczego spoczywa szczególna odpowiedzialnoœæ za 

przygotowanie rolników do adaptacji do zmian klimatu. Powinno to polegaæ na: 

1) zwiêkszaniu œwiadomoœci rolników w zakresie adaptacji do zmian klimatu, 

2) informowaniu rolników o mo¿liwych zmianach klimatu, 

3) monitorowaniu dzia³añ adaptacyjnych, 

4) opracowywaniu zaleceñ w odniesieniu do produkcji rolnej i metod agrotechnicznych, 

5) pomocy rolnikom w opracowaniu indywidualnych programów adaptacyjnych, 

6) wspó³pracy ze œrodowiskiem naukowym w celu pog³êbiania i uaktualniania wiedzy 

na temat zmian klimatu i ich skutków. 

11. ZALECENIA 

11.1. ADRESACI ZALECEÑ 

Adresatami zaleceñ s¹ przede wszystkim administracja samorz¹dowa, rolnicy oraz 

oœrodki doradztwa rolniczego – jako najlepiej znaj¹cy warunki przyrodnicze i techniczne 

oraz mo¿liwoœci gospodarcze w regionie. 

Administracja samorz¹dowa odgrywa podstawow¹ rolê w kszta³towaniu polityki 

rolnej i kontroli jej realizacji na podleg³ym terenie. Wiele decyzji, które bezpoœrednio 

lub poœrednio wp³ywaj¹ na adaptacjê do zmian klimatycznych, podejmuje siê na szczeblu 

lokalnym. Z tego wzglêdu w³adze lokalne we wspó³pracy z rolnikami spe³niaj¹ 

wa¿n¹ funkcjê decydenck¹ i edukacyjn¹ przez plany zagospodarowania przestrzennego 

oraz zagospodarowywanie gruntów i metody u¿ytkowania gruntów (np. w celu 

zapobiegania erozji i ograniczania skutków suszy). 

83

Przeprowadzone badania i rozmowy wykaza³y, ¿e œwiadomoœæ rolników dotycz¹ca 

zmian klimatycznych jest bardzo zró¿nicowana. Czêœæ z nich nie dostrzega³a zmian 

klimatu, inni natomiast s¹ œwiadomi ich wystêpowania. Ankietowani rolnicy zwracali 

uwagê na wzrastaj¹c¹ czêstotliwoœæ susz (73% ankietowanych), które powodowa³y 

obni¿enie plonów uprawianych przez rolników roœlin oraz które mog¹ prowadziæ do 

procesu stepowienia. Niektórzy zwracali uwagê na wymarzanie bardziej wra¿liwych na 

mróz oraz na przymrozki wiosenne i jesienne takich upraw jak: rzepak, niektóre zbo¿a 

ozime, lucerna i koniczyna. 

11.2. DZIA£ANIA ADAPTACYJNE 

Zmiany zachowañ w spo³ecznoœciach zale¿¹ w du¿ym stopniu od posiadanej przez 

nie wiedzy na temat problemu. Zwiêkszenie œwiadomoœci rolników na temat stopnia 

zagro¿enia, jakie nios¹ za sob¹ ekstremalne wydarzenia, bêd¹ce czêsto konsekwencj¹ 

zmian klimatycznych, jest pierwszym etapem przygotowania do zmian. W tym celu 

niezbêdne jest nasilenie siê aktywnoœci w³asnej oœrodków doradztwa rolniczego (ODR) 

w kierunku opracowywania programów z uwzglêdnieniem konkretnej sytuacji i dostosowania 

ich do poziomu wiedzy rolnika, typu produkcji, wielkoœci gospodarstwa i in., 

jak równie¿ opracowywania wytycznych i materia³ów edukacyjnych dla rolników 

oraz organizowania szkoleñ z zakresu adaptacji rolnictwa do globalnych zmian klimatu 

i przekazywania zaleceñ uprawowych dla rolników. 

Kluczowe znaczenie ma w³aœciwe ustalenie programu dzia³añ szkoleniowych. 

Jak wykazuje praktyka, szkolenie takie jest w ró¿nych formach niezbêdne na ka¿dym 

szczeblu zarz¹dzania rolnictwem. Jednak z punktu widzenia celów programu szkoleniowego 

skoncentrowano siê jedynie na szkoleniach dla rolników. G³ówne bloki, 

w ramach których powinny przebiegaæ szkolenia rolników, to: 

1) wp³yw zmian klimatycznych na rolnictwo, 

2) ocena warunków agroklimatycznych w regionie i Polsce oraz ich zmiany w ostatnich 

latach, 

3) metody ograniczania skutków niekorzystnych zjawisk klimatycznych, 

4) ocena plonowania roœlin uprawnych w warunkach zmian klimatycznych, 

5) mo¿liwoœci uprawy roœlin ciep³olubnych w Polsce, 

6) zmiany klimatu w systemach wspomagania decyzji w rolnictwie. 

W wyniku szkoleñ rolnik powinien uzyskaæ wiedzê o koniecznoœci dostosowania 

swojej produkcji i bytowania do niekorzystnych zjawisk klimatycznych o zwiêkszonej 

czêstotliwoœci, jak: wysoka temperatura, niedobory wody, silne wiatry, ulewy itp. 

Konkretne dzia³ania adaptacyjne mog¹ mieæ bardzo szeroki zasiêg i obejmowaæ np.: 

1) dzia³ania o stosunkowo niskich kosztach, jak: ochrona wód, zmiany w p³odozmianie 

i porach siewu, stosowanie upraw odpornych na suszê, planowanie przestrzenne 

i podnoszenie œwiadomoœci, a tak¿e aktualizacja strategii zarz¹dzania w razie 

84

klimatycznych klêsk ¿ywio³owych (wichury, powodzie, po¿ary i in.) oraz systemów 

wczesnego ostrzegania; 

2) dzia³ania wymagaj¹ce wiêkszych nak³adów, jak: tworzenie systemów pomocy przy 

usuwaniu szkód, tworzenie systemów nawadniania, ochrona przed erozj¹. 

Wybór w³aœciwych dzia³añ ³agodz¹cych skutki zmian klimatu musi byæ dostosowany 

do konkretnych warunków i mo¿liwoœci lokalnych. 

Na poziomie gospodarstwa podstawowe znaczenie w dostosowaniu produkcji 

rolniczej do spodziewanych zmian klimatu bêd¹ mia³y: 

1) dobór odpowiednich roœlin, 

2) zmiany u¿ytkowania gruntów i struktury zasiewów, 

3) postêpuj¹ca rejonizacja produkcji 

oraz 

4) wprowadzanie technologii racjonalnie wykorzystuj¹cych dostêpne zasoby wody 

i wyd³u¿ony okres wegetacyjny. 

Podstawowym warunkiem zwiêkszenia odpornoœci na zmiany klimatu jest jednak 

poprawa efektywnoœci produkcji, zwiêkszenie efektywnoœci wykorzystania wody 

i zmniejszenia jej strat oraz zmian organizacyjnych w gospodarstwie. W tym zakresie 

istnieje mo¿liwoœæ wdro¿enia nastêpuj¹cych opcji adaptacyjnych: 

1) w zakresie upraw polowych: 

– uprawy bezorkowe oraz ograniczanie parowania gleby przy zabiegach agrotechnicznych, 

– siew bezpoœredni na œciernisko, 

– œció³kowanie gleby w celu ograniczenia parowania i rozwoju chwastów, 

– ekstensyfikacja produkcji rolniczej, 

– optymalizacja wielkoœci i sposobu stosowania nawozów mineralnych (m.in. 

nawo¿enie przed spodziewanymi opadami), 

– w³aœciwy dobór roœlin w p³odozmianie, w tym uprawa roœlin z g³êbokim systemem 

korzeniowym, 

– stosowanie muraw w sadach, 

– uprawa roœlin wymagaj¹cych krótkiego okresu wegetacyjnego, 

– optymalizacja odleg³oœci miêdzyrzêdowych, 

– uprawa na polach oczyszczonych z chwastów; 

2) w zakresie trwa³ych u¿ytków zielonych i hodowli: 

– optymalizacja intensywnoœci wypasania zwierz¹t, 

– zapewnienie zwierzêtom dostêpu do zdrowej wody na pastwiskach, 

– budowa os³on przed bezpoœrednim promieniowaniem s³oñca na pastwiskach, 

– dobór gatunków i odmian traw odpornych na susze, 

– optymalizacja nawo¿enia i rodzaju stosowanych nawozów; 

85

3) Inne: 

– zapewnienie rolnikom dostêpu do wiarygodnych prognoz niekorzystnych zjawisk 

meteorologicznych (przymrozki, ulewy, opady deszczu w okresie oprysków 

i nawo¿enie), 

– ochrona gleb organicznych przed przesuszeniem, 

– inwestowanie w ma³¹ retencjê (stawy, zastawki, podpiêtrzenia w rowach i in.), 

– renaturalizacja siedlisk mokrad³owych, 

– przywracanie walorów u¿ytkowych glebom zdegradowanym, 

– zalesienia œródpolne i utrzymywanie miedz, 

– zwiêkszenie area³u upraw energetycznych, 

– wprowadzanie nowych upraw i technik wodo-oszczêdnych, 

– dostosowywanie budynków gospodarskich do zmieniaj¹cego siê klimatu oraz 

potrzeb wynikaj¹cych z wprowadzenia nowych upraw, 

– stosowanie roœlin paszowych odpornych na susze i upa³y, 

– rotacja upraw, odchodzenie od monokultur, które zwiêksz¹ odpornoœæ upraw 

na szkodniki. 

11.3. BADANIA NAUKOWE 

Dzia³ania oœrodków i instytucji naukowych powinny koncentrowaæ siê na nastêpuj¹cych 

problemach: 

1) zbieranie informacji o metodach adaptacji rolnictwa do zmian klimatycznych 

w innych krajach i mo¿liwoœciach ich zastosowania w Polsce, 

2) monitoring zmian klimatu (CO 2 

, temperatura, opady) i prognozowanie ich wp³ywu 

na rolnictwo, 

3) opracowanie regionalnych i lokalnych prognoz œrednioterminowych (miesi¹c i d³u- 

¿ej) produkcji rolniczej w tym terminów prac polowych, 

4) badania nad zmianami w rozwoju i wystêpowaniu chorób i szkodników w zmieniaj¹cych 

siê warunkach siedliskowych i ochron¹ przed nowymi chorobami i szkodnikami 

oraz opracowanie praktyk zmniejszaj¹cych podatnoœæ rolnictwa na ich wp³yw, 

5) prace hodowlane nad nowymi odmianami roœlin uprawnych tolerancyjnych/odpornych 

na stres wodny i termiczny oraz nad zwiêkszeniem odpornoœci roœlin na 

dotychczasowe i nowe patogeny, 

6) analiza kosztów i korzyœci, zwi¹zanych z dzia³aniami adaptacyjnymi, 

7) opracowywanie zaleceñ agrotechnicznych, uwzglêdniaj¹cych zmiany klimatyczne, 

8) edukacja rolników i decydentów w celu zwiêkszania ich œwiadomoœci zagro¿eñ 

wynikaj¹cych ze zmian klimatu, 

9) monitoring wp³ywu klimatu na produkcje roln¹, 

10) opracowanie metod ograniczenia ryzyka zagro¿eñ wynikaj¹cych ze zmian klimatu. 

86

11.4. WNIOSKI 

1. Do oceny zmian klimatu w skali województwa powinny byæ wykorzystywane modele 

o du¿ej rozdzielczoœci przestrzennej; tj. o wêz³ach siatki co najmniej 50 km. 

2. Zmian klimatu maj¹cych wyraŸny i trwa³y wp³yw na plony rolne w województwie 

podlaskim mo¿na spodziewaæ siê dopiero w latach 70-tych XXI wieku. 

3. Plony wiêkszoœci podstawowych upraw ulegn¹ zmniejszeniu od oko³o 10–20%, 

je¿eli chodzi o plony kukurydzy, do oko³o 40–70%, je¿eli chodzi o plony ziemniaków. 

Jedynie plonowanie jêczmienia jarego i rzepaku ozimego mo¿e ulec niewielkiej 

poprawie. 

4. Œwiadomoœæ zmian klimatu i ich konsekwencji wœród rolników jest niewielka. Dzia- 

³ania adaptacyjne s¹ podejmowane intuicyjnie i wynikaj¹ z rachunku ekonomicznego 

gospodarstwa. Zdaniem rolników najwiêkszy wp³yw na produkcjê roln¹ wœród 

zjawisk klimatycznych maj¹ d³ugotrwa³e susze, nadmierne nawilgocenie gruntów 

(w niektórych rejonach) oraz póŸne przymrozki. 

5. Aby zapewniæ w województwie w drugiej po³owie XXI wieku samowystarczalnoœæ 

i wielkoœæ produkcji rolnej co najmniej na obecnym poziomie, wybrane jako 

wzorcowe typy gospodarstw powinny dominowaæ. Gospodarstwa rolne o skali 

i rodzaju produkcji zbli¿onej do produkcji w gospodarstwach wybranych do badañ 

bêd¹ prawdopodobnie podstawowym typem gospodarstw w przysz³oœci. 

6. Wobec oczekiwanych zmian klimatycznych nale¿y spodziewaæ siê zwiêkszenia 

upraw nowych gatunków roœlin o typie fotosyntezy C4. 

7. Utrzymanie w latach 2070-tych produkcji rolniczej w województwie podlaskim na 

obecnym poziomie jest realne. Poza wariantem gospodarstw specjalizuj¹cych siê 

w produkcji mleka o najmniejszej produkcji (i tylko wg scenariusza GKSS) wymagana 

powierzchnia u¿ytków rolnych ³¹cznie dla wszystkich kierunków produkcji 

jest mniejsza od aktualnie wystêpuj¹cej w województwie. Produkcja roœlinna w 

poszczególnych rodzajach gospodarstw wymagaæ bêdzie zwiêkszenia obszaru 

upraw o kilka do kilkanaœcie procent, zw³aszcza upraw kukurydzy i mieszanki 

zbo¿owej. Aby docelowo osi¹gn¹æ produkcjê mleka (dominuj¹cy kierunek produkcji) 

na poziomie z lat 2005–2007, potrzeba bêdzie odpowiednio 13 573 gospodarstw 

najmniejszych, 2038 gospodarstw najwiêkszych, 8125 gospodarstw o najmniejszym 

udziale trwa³ych u¿ytków zielonych oraz 4960 gospodarstw œrednich. 

8. W celu utrzymania produkcji ¿ywca wo³owego na obecnym poziomie powierzchnia 

gruntów ornych powinna ulec zwiêkszeniu o 10–40% i trwa³ych u¿ytków rolnych 

o 80–90%, w zale¿noœci od scenariusza. £¹cznie ¿ywiec wo³owy powinno 

produkowaæ 1155 gospodarstw du¿ych i oko³o 300 o ma³ym udziale trwa³ych 

u¿ytków zielonych. 

87

9. Niezbêdna powierzchnia gruntów ornych do produkcji ¿ywca wieprzowego powinna 

ulec zwiêkszeniu o 10–30%, a do produkcji ¿ywca drobiowego o 20–50%. 

Oba rodzaje gospodarstw bêd¹ musia³y mieæ zapewnione mo¿liwoœci zakupu znacznych 

iloœci paszy. Do zapewnienia produkcji ¿ywca wieprzowego na obecnym 

poziomie potrzebnych bêdzie 1026 gospodarstw produkuj¹cych ¿ywiec wieprzowy 

i 426 – ¿ywiec drobiowy. 

10. Gospodarstwa zajmuj¹ce siê produkcj¹ roœlinn¹ powinny zwiêkszyæ sw¹ powierzchniê 

o 10–40%, zale¿nie od scenariusza klimatycznego. Udzia³ zbó¿ w strukturze 

zasiewów bêdzie nawet wiêkszy i bêdzie wynosi³ oko³o 75%. W odniesieniu do 

uprawy rzepaku w jednym scenariuszu przewiduje siê zmniejszenie plonów o 40%, 

a w drugim ich wzrost o 10%. 

11. Dostêpna powierzchnia gruntów ornych jest niezale¿nie od scenariusza klimatycznego 

wiêksza od potrzebnej. W zale¿noœci od typu wzorcowego gospodarstwa 

specjalizuj¹cego siê w produkcji mleka nale¿y siê liczyæ z niedoborami powierzchni 

trwa³ych u¿ytków zielonych. 

12. Niezale¿nie od wariantu gospodarstw produkuj¹cych mleko, aktualny poziom produkcji 

zwierzêcej w latach 2070-tych nie powinien byæ w województwie podlaskim 

wed³ug scenariusza klimatycznego ICTP zagro¿ony, a wed³ug scenariusza 

GKSS natomiast w wariancie gospodarstw najmniejszych mo¿e zabrakn¹æ powierzchni 

u¿ytków rolnych. 

88

PIŒMIENNICTWO 

Battisti D.S., R.L.Naylor. 2009. Historical warnings of future food insecurity with 

unprecedented seasonal heat. Science 323: 240–244. 

BDR. Bank Danych Regionalnych GUS – http://www.stat.gov.pl/bdr_n/app/strona.indeks 

Biesiacki A., Kuœ J., Madej A.: 2004. Ocena warunków przyrodniczych do produkcji 

rolnej. Woj. Podlaskie Wyd. IUNG Pu³awy. 

COM (2009) 147/4 White Paper Adapting to climate change: Towards a European 

Framework for Action. 

Cure J.D., Acock B. 1986. Crop responses to carbon dioxide doubling: a litereature 

survey. Agric. For. Meteorol. 38: 127–145. 

Decyzja 2/CP11. 2005. Five-year programme of work of the Subsidiary Body for 

Scientific and Technological Advice on impacts, vulnerability and adaptation to 

climate change. 

Doroszewski A., Górski T. 1995. Prosty wskaŸnik ewapotranspiracji potencjalnej. 

Rocz. AR Pozn. CCLXXI, Melior. In¿. Œrod. 16: 3–8. 

Ghannoum O., von Caemmerer S., Ziska L.H., Conroy J.P. 2000. The growth response 

of C4 plants to rising atmospheric CO 2 

partial pressure: a reassessment. 

Plant Cell Environ. 23: 931–942. 

Giorgi F., Marinucci M.R., and Bates G.T. 1993a. Development of a second generation 

regional climate model (REGCM2). Part I: Boundary layer and radiative 

transfer processes. Monthly Weather Review 121: 2794–2813. 

Giorgi F., Marinucci M.R., Bates G.T. and DeCanio G. 1993b. Development of a 

second generation regional climate model (REGCM2). Part II: Cumulus cloud 

and assimilation of lateral boundary conditions. Monthly Weather Review 121: 

2814–2832. 

Giorgi F., Huang Y., Nishizawa K. and Fu C. 1999. A seasonal cycle simulation over 

eastern Asia and its sensitivity to radiative transfer and surface processes. Journal 

of Geophysical Research 104: 6403–6423. 

Górniak A. 2008. Klimat województwa podlaskiego. Instytut Meteorologii i Gospodarki 

Wodnej. Oddzia³ w Bia³ymstoku. Bia³ystok. 

Górski T., Demidowicz G., Deputat T., Górska K., Marcinkowska I. Spoz-Paæ W. 

1997. Empiryczny model plonowania pszenicy ozimej w funkcji czynników 

meteorologicznych. Zesz. Nauk. AR Wroc³aw 313: 99–109. 

Górski T., Kozyra J., Doroszewski A. 2008. Field crop losses in Poland due to 

extreme weather conditions: case studies. In: S.Liszewski (ed) The influence 

of extreme phenomena on the rural environment and human living conditions; 

£ódŸ Univ.: 35–49. 

89

GUS 1995–2006. Ochrona Œrodowiska. Roczniki: 1995–2006. GUS. Warszawa. 

GUS 2005–2007. Rocznik statystyczny RP. Roczniki: 2005–2007. Warszawa. 

GUS 2008. Rolnictwo w województwie podlaskim w 2007 r. Urz¹d Statystyczny 

w Bia³ymstoku. 

Howden S.M., Nelson R. 2006. Climate change and Australian agriculture: establishing 

a framework for effective adaptation. In: Proceedings of the Climate Change 

and Governance Conference. Wellington, NZ. March 2006: 86–92. 

IMGW 1989–1998. Biuletyn Agrometeorologiczny. Instytut Meteorologii i Gospodarki 

Wodnej. 1989–1998, Warszawa. 

IPCC 2001. Climate Change 2001 Cambridge University Press. 

IPCC 2008. Zmiana Klimatu 2007. Raport Syntetyczny. Warszawa. 

IUNG 2006. Wdro¿enie zintegrowanego systemu informacji o rolniczej przestrzeni 

produkcyjnej dla potrzeb ochrony gruntów w województwie podlaskim. 2006. 

Urz¹d Marsza³kowski Województwa Podlaskiego, Instytut Uprawy Nawo¿enia 

i Gleboznawstwa PIB. Pu³awy–Bia³ystok. 

Jensen Ch.R. i in. 2009 Sustainable crop production under limited water supply Copenhagen 

Climate Change Congress. 

Kaczmarek Z. 1996. Wp³yw klimatu na bilans wodny. Gospodarka wodna w warunkach 

niestacjonarnoœci klimatu. W: Wp³yw globalnych procesów geofizycznych na zasoby 

wodne Polski (praca zbior. pod red. Z. Kaczmarka). Monografie Komitetu 

Gospodarki Wodnej Polski. 12, 33–54, 77–88. 

Kimball B.A. 1983. Carbon dioxide and agricultural yield: An assemblage and analysis 

of 430 prior observations. Agron. J. 75: 779–788. 

Klepacki B. 1998. Przestrzenne zró¿nicowanie technologii produkcji roœlinnej w Polsce 

i jego skutki. SGGW. Warszawa. 

Kostrzewska M.K., Jastrzêbska M., Wapnic M. 2004. Analiza warunków przyrodniczych 

i zagospodarowania ziemi w województwie warmiñsko-mazurskim za 

pomoc¹ ró¿nych metod klasyfikacji. Fragm. Agron. 21: 2, 37–49. 

Lambers H., Cambridge M.L., Konings H. Pons T.L. 1990. Causes and Consequences 

of Variation in Growth Rate and Productivity of Higher Plants. SPB Acad. 

Publ. The Hague. 

Leggett J., Pepper W.J., Swart R.J. 1992. Emissions Scenarios for IPCC: an Update. 

In: Houghton JT, Callander BA, Varney SK (eds). Climate Change 1992. The 

Supplementary Report to the IPCC Scientific Assessment. Cambridge University 

Press: 69–95. 

Liszewska M., Osuch M. 2002. Climate changes in Central Europe projected by general 

circulation models. GeoJournal 57:139–147. 

90

Long S.P., Ainsworth E.A., Leakey A.D.B., Morgan P.M. 2005. Global Food 

insecurity. Treatment of major food crops with elevated carbon dioxide 

or ozone under large-scale fully open-air conditions suggests recent models 

may have overestimated future yields. Phil. Trans. Royal Soc., B29, 360; 

211–2020. 

Lorenc H. (red.) 2005. Atlas klimatu Polski. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. 

Warszawa. 

Mitchell A., Mitchell V., Driscoll S., Franklin J. 1993. Effect of increased CO 2 

concentration 

and temperature on growth and yield of winter wheat at two levels of 

nitrogen application. Plant, Cell. Environ. 16: 521–529. 

Nakicenovic N., Swart R. (eds.) 2000. Emissions Scenarios, Special Report of the 

Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press: 570. 

Pal, J.S., Small E.E. and Eltahir E.A.B., 2000. Simulation of regional-scale water and 

energy budgets: Representation of subgrid cloud and precipitation processes 

within RegCM. Journal of Geophysical Research. 105: 29579–29594. 

Parry M.L. (ed.). 2000. Assessment of potential effects and adaptations for climate 

change in Europe: The Europe ACACIA Project. Jackson Environment Institute, 

University of East Anglia, Norwich: 320. 

PIG 2006. Komunikat o stanie wód podziemnych (wed³ug danych na dzieñ 30.06.2006 r.) 

Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. 

P³a¿ek A. 2004. Reakcje roœlin na czynniki stresowe. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 

496: 73–84. 

Ryszkowski, L., Kedziora A. 1993: Agriculture and greenhouse effect. Kosmos, 42: 

123–149. 

Sadowski M. (red.) 1996. Strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych i adaptacji 

polskiej gospodarki do zmian klimatu. Warszawa. 

Schimmelpfennig D., Lewandrowski J., Reilly, Tsigas M., Parry I. 1996. Agricultural 

adaptation to climate change. Issues of longrun sustainability. Agricultural Economic 

Report No (AER 740). 

Starczewski J., Wielogórska G. 2004. Stan obecny i mo¿liwoœci produkcji zbó¿ 

w wybranych gospodarstwach Œrodkowo-Wschodniej Polski. Fragm. Agron. 

21: 2, 80–90. 

Steppeler J., Doms G., Schättler U., Bitzer H.W., Gassmann A., Damrath U. and 

Gregoric G. 2003. Meso-gamma scale forecasts using the nonhydrostatic model 

LM. Meteorol. Atm. Phys. 82: 75–96. 

Stern N. 2006. The Economics of Climate Change. 

91

Stuczyñski T., Demidowicz G., Deputat T., Górski T., Krasowicz S., Kuœ J. 2000. 

Adaptation scenarios of agriculture in Poland to future climate changes. Env. 

Monitoring and Assessment 61. 

Tyree M., Alexander J. 1993. Plant water relations and the effects of elevated CO 2 

: 

a review and suggestion for future research. Vegetation. 104/105: 47–62. 

Wilby R.L., Charles S.P., Zorita E., Timbal B., Whetton P., Mearns L.O. 2004. Guidelines 

for use of climate scenarios developed from statistical downscaling methods. 

Dostêpny przez DDC IPCC TGCIA: 27. 

Woodward F.I. 2002. Potential impacts of global elevated CO 2 

concentration on plants. 

Curr. Opin. Plant Biol. 5: 207–211. 

92

Adaptacja produkcji rolnej w wojewodztwie podlaskim do ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?