Casopis Industrija

vremeplov
vojna industrija u Srbiji
Krenulo je sa
„hajduk“ topovima...
Turski teror dovodi do izbijanja Prvog srpskog
ustanka. Ustanici se suočavaju sa nedostatkom
oružja, municije i ostalih „potrepština“ za
ratovanje. Zbog toga vođe ustanka, na čelu sa
Karađorđem, kao svoj prvi zadatak postavljaju
organizovanje vojske i snabdevanje oružjem.
Stoga, već 1808. godine, u arsenalu u Donjem
gradu beogradske tvrđave sa uspehom su livena
laka, mobilna oruđa autohtone konstrukcije, tzv.
„Hajduk” topovi... Zapravo, istorija industrije i
posebno vojne jeste priča o Zavodima i o industrijskom
razvoju Kragujevca.
Krajem 1832. godine završena je „Državna voena radionica”
u kojoj je vršeno sklapanje oružja od delova
proizvedenih na manufakturan način, sa podelom
rada po specijalizaciji zanatlija. Ubrzo je u Kragujevcu
izgrađen i „Arsenal za opravku ručnog oružja”, a potom i barutni
magacin, kovačnica i bravarnica. Čitav ovaj kompleks reorganizovan
je 1847. godine u „Fabriku za voenu spremu”.
Kragujevac - sedište Topolivnice
Svestan specifičnog međunarodnog položaja Kneževine Srbije,
Ilija Garašanin je 1848. obnovio ideju o samostalnoj izradi topova.
Krajem 1849. godine je za potrebe Topolivnce u belgijskoj
firmi Lašose naručena i prva parna mašina snage 15 kW. Turska i
Austrija energično protestuju zbog rada Topolivnice, pa je „Popečiteljstvo
vnutreni dela” početkom marta 1851. predložilo Kragujevac
za sedište Topolivnice, da bi odmah potom knez Aleksandar
Karađorđević Popečiteljstvu finansija obrazložio razloge izbora
ove lokacije. Sve instalacije Topolivnice do kraja istog meseca
prenete su u Kragujevac.
Konstantin Magazinović i Ilija Garašanin uspeli su da izdejstvuju
saglasnost cara Napoleona III o angažmanu kontrolora privatne
livnice iz Duea, Šarla Lubrija. Lubri je u Beograd stigao krajem
januara 1853. godine. Četiri dana po dolasku potpisao je ugovor
o angažmanu za upravnika Topolivnice u izgradnji i odmah se
uputio u Kragujevac.
Osnovano Zastava oružje i započela vojna i
uopšte industrijalizacija u Srbiji
Prvo uspešno livenje topova u kragujevačkoj Topolivnici izvedeno
je oktobra 1853. i tada je zvanično i osnovano Zastava oružje i
započela vojna i uopšte industrijalizacija u Srbiji. Tada su izlivena
četiri topa od po četiri funte i dve kratke haubice.
Naredne godine pri Topolivnici su osnovane Zanatlijska škola
i pirotehnika, a formirana je i Bolesnička kasa, ustanova zdravstvenog
osiguranja radnika Topolivnice, preteča socijalnog osiguranja
u Srbiji. U septembru te 1854. godine Šarl Lubri dužnost
upravnika Topolivnice predaje poručniku Petru Protiću i vraća se
u Francusku.
U maju 1855. iz Belgije je dobavljena prva mašina za hladno
presovanje i obrezivanje olovnih zrna. Uz mašinu su dobijene i 4
matrice čijom izmenom su se mogla izrađivati sferična ali i cilindrična
zrna ekspanzivnog i kompresivnog tipa Mini i Lorenc.
Već 1857. dovršena je gradnja i montaža prve domaće Kovačnice
za kovanje u kalupima, čime su mogućnosti Topolivnice znatno
proširene. Dalji razvoj fabrike se odvija u dva pravca: najpre je
1860. osnovana Puškarnica, u okviru koje je 1863. podignuta parna
sušnica za sušenje drvene građe, a iste godine osvojena je i
proizvodnja izolučenih »spredapunećih« topova La Itovog sistema.
Na bazi La It sistema 1865. osvojena je proizvodnja M.1858,
kalibra 4 funte (85,6 mm) i sa autohtonim lafetima koje je razvio
Milivoje Petrović-Blaznavac za sve tipove oruđa. Poslednja baterija
topova La It izlivena je 1886. godine.
Prvo konstruktivno odeljenje formirano je 1866, dok je radionica
fišečnih čaura 1871. prerasla u odeljenje uprave i nazvana Čaurnicom.
Po idejama Koke Milovanovića izrađen je prototip prve domaće
brzometke, 1880. godine. Tada je to bila najbolja puška u svetskoj
konkurenciji!
Prvo industrijsko električno osvetljenje uvedeno je 1884. u novoj
zgradi čaurnice. Ova prva dinamo mašina bila je jačine 5 KS i
imala je kapacitet od 30 sijalica i 2 lučne lampe. Ovo se dogodilo
u vreme kada u Srbiji, čak ni na kraljevom dvoru, takvo što nije
postojalo, a i u Evropi se još uvek o električnom osvetljenju pričalo
kao o čudu koje je dve godine pre toga prvi put bilo prikazano
u Parizu...
Prve međunarodne nagrade
U Parizu je 24. aprila 1889. otvorena svetska privredna izložba.
Zavodi su bili zastupljeni sa 42 proizvoda, među kojima je bilo i
pet mašina alatljika. Dobijeno je pet srebrnih i jedna bronzana
medalja.
Električni motor kao pogonsko sredstvo u radionicama kragujevačke
fabrike uveden je 1890. dok je proizvodnja ručnih bombi
sistema »Kragujevac« konstruktora pukovnika Miodraga Vasića
otpočela 1898.
Na svetskom sajmu privrede u Londonu 1907. fabrika je osvojila
srebrnu medalju. Prva avionska bomba proizvedena je 1913.
godine.
I svetski rat
Početkom novembra 1914. radionice vojnotehničkog zavoda evakuisane
su u Nišku tvrđavu. Podvodne mine su proizvedene 1915.
godine. Na Kragujevac su 17. septembra 1915. godine bačene 43
bombe, uglavnom na Vojnotehnički zavod. Tom prilikom oboren
je jedan avion iz poljskog topa sa Metinog brda iznad Vojnotehničkog
zavoda.
Srpska vojska povlačila se preko Albanije u Grčku, zajedno sa
vojskom povlačili su se i radnici Vojnotehničkog zavoda. Grupa
od 400 radnika Vojnotehničkih zavoda iz Kragujevca je 11. januara
1916. iz Drača ukrcana u savezničke brodove i prema planu
Antante prebačena u francuske vojne fabrike.
Na Pariskoj mirovnoj konferenciji u januaru 1919. godine iznet
je podatak da je šteta koju su Zavodi pretrpeli tokom rata 70%
predratne vrednosti. Iz francuskih vojnih fabrika u Kragujevac se
istog meseca vratilo 400 radnika, a prve obnovljene radionice su
puštene u rad u julu 1920...
vremeplov
vojna industrija u Srbiji
Između dva rata - Artiljerijsko tehnički
zavod, najvažniji centar vojne industrije u
Jugoslaviji
Vojnotehnički zavod je promenio ime u Artiljerijsko tehnički
zavod (ATZ) 30. novembra 1923. Tokom 1924. i 1925. godine
Ministarstvo je sa ,,FN” (Fabric nacionale, Herštal, Belgija) potpisalo
ugovor o otkupu licence za proizvodnju pušaka 7.9 mm M
24 i municije 7,9x57mm. Paralelno su započeti radovi na izgradnji
fabrike pušaka i fabrike pešadijske municije.
Fabrika pešadijske municije puštena je u rad 22. marta 1928.
godine, a svečano puštanje u pogon fabrike pušaka i municije
bilo je 15. oktobra (na dan 75-godišnjice prvog livenja topova u
Kragujevcu). Kapacitet novih pogona bio je 200 pušaka i 200.000
metaka dnevno. Fabrika pušaka je imala 1250 mašina.
Iste godine za potrebe zaposlenih završeno je radničko naselje
Stara radnička kolonija i sklopljen ugovor sa opštinom o zajedničkom
finansiranju izgradnje vodovoda.
Ovo je period brzog uspona fabrike pa je u okviru ATZ 1929.
godine završena i nova fabrika fulminata u kojoj su izrađivane
sve vrste inicijalnih i detonatorskih kapisli. Tokom 1930. godine
na bazi čehoslovačke licence osvojena je proizvodnja signalnih
pištolja 26 mm M 1929, a tradicionalni naziv, Vojnotehnički zavod,
čitavoj instituciji vraćen je 4. marta 1931.
Na sednici Ministarskog saveta, 9. avgusta 1933. zaključeno da
je Vojnotehnički zavod u Kragujevcu najvažniji centar vojne industrije
u Jugoslaviji.
Od čehoslovačke „Zbrojovke” iz Brna u julu mesecu 1936. godine
dobijena je licenca za puškomitraljeze 7,9 mm M 1937. U martu
1938. urađen je i pušten u rad vodovod, finansiran sredstvima
Vojnotehničkog zavoda.
Na bazi patenta br. 12.939 od 1. maja 1935. za „Malokalibarski
streljački uređaj Lazara Jovanovića” 1939. godine osvojena je i
proizvodnja „malokalibarske puške 5,6 mm” (u suštini, umetnute
cevi sa adapterom 5,6 mm za standardnu vojničku pušku 7,9 mm
M.24). Po idejama istog konstruktora, VTZ je izradio nultu seriju
streljačke takmičarske puške „Model L. J.” i prototip pištolja
‘380ACP sistema Jovanović M 1931.
Fabrikacije puškomitraljeza po češkoj licenci Zbrojovka osvojena
je 1940. godine. Fabrika je dočekla II svetski rat kao evropski
gigant sa 12.000 zaposlenih i 10.000 mašina.
Okupacija, raseljavanje
Nemačka je okupirala Kragujevac i VTZ 11. aprila 1941. godine.
Uprava za privredu i naoružanje Vrhovne komande Vermahta, 4.
juna, donela zaključak da se u Kragujevcu puste u rad najvažnija
industrijska postrojenja radi snabdevanja nemačke vojske.
Nemačka komanda, 22. jula, odlučuje da se fabrika potpuno evakuiše,
a radnici odvedu u Rajh, budući da su se radnici suprostavljali
izvršavanju postavljenih zadataka od strane Vermahta.
I posle oslobođenja, VTZ rasadnik
jugoslovenske industrije
Kragujevac i VTZ oslobođeni su 21. oktobra 1944. VTZ je tokom II
svetskog rata potpuno porušen. Zavod ponovo počinje sa radom
26. oktobra, a u fabriku se od 12.000 radnika, koliko ih je bilo pre
rata vraća 670 zaposlenih. Iste godine izrađen je automat kalibra
9 mm M 1944 B2.
Nakon jednog veka, 16. marta 1945. godine, proizvodnja municije
izmeštena je iz Kragujevca odlukom Državne uprave narodnim
dobrima. Ovim činom zapocinje proces raseljavanja kadrova i
opreme iz VTZ-a u ostale delove tadašnje Jugoslavije, s namerom
da se pomogne razvoj cele zemlje, jer je u to vreme ova fabrika
posedovala najveće kapacitete stručnih kadrova i tehnologije, pa
je na taj način postala rasadnik jugoslovenske industrije...
72
Industrija 33 / avgust 2011.
Industrija 33 / avgust 2011. 73