Obuwik pospolity

Obuwik pospolity
Cypripedium calceolus L.
Rodzina: Storczykowate – Orchidaceae
EN
Status
W Karpatach polskich gatunek zagrożony
(EN); w Polsce narażony na wyginięcie (VU, V)
– Cz. K.
Morfologia i biologia
Geofit. Bylina 15–50(60) cm wysokości, o kłączu
podziemnym, prostym lub rozgałęzionym.
Łodyga równomiernie ulistniona i delikatnie
omszona. Liście podługowatoeliptyczne. Na szczytach
pędów rozwijają się okazałe kwiaty w liczbie
1 lub 2, a wyjątkowo 3. Są to kwiaty o charakterze
pułapkowym, z trzewikowato wydętą warżką,
osiągającą do 3(4) cm długości, o cytrynowożółtej
barwie zwabiającej owady. Pozostałe działki
okwiatu barwy brunatnopurpurowej. Kwiaty
obuwika pospolitego, zapylane przez pszczolinki
z rodzaju Andrena, nie produkują nektaru, natomiast
w głębi warżki znajdują się jadalne włoski,
których usytuowanie wskazuje jedyną dostępną
drogę wydostania się z pułapki, prowadzącą obok
prętosłupa, gdzie owad dotyka pylnika z lepkim
pyłkiem, w ten sposób przenosząc go na inny
kwiat (Szafer 1969). Liczba chromosomów 2n = 20
(Pogan, Wcisło [w]: Skalińska i in. 1957). Kwitnie
od drugiej dekady maja do końca czerwca,
a w wyższych położeniach górskich do połowy
lipca. Rozmnaża się z nasion i wegetatywnie.
Zasięg ogólny
Gatunek cyrkumpolarny, występujący w Europie,
Azji i Ameryce Północnej. Reprezentuje
element holarktyczny i podelement eurosyberyjski
o charakterze subkontynentalnym (Meusel
120°
60°
60°
80°
40° 40°
120°
60°
i in. 1965; Hultén, Fries 1986). Jego stanowiska
w Europie rozmieszczone są od strefy borealnej
i arktycznej w Skandynawii, przez środkową Anglię,
północno-wschodnią część Hiszpanii, górskie
rejony Francji, Niż Środkowoeuropejski, góry Europy
Środkowej po środkowe Włochy, Bułgarię
i Krym oraz państwa wschodniobałtyckie, Białoruś
i Rosję. W Azji sięga po Japonię, a w Ameryce
Północnej jego stanowiska grupują się głównie
w części wschodniej (Meusel i in. 1965; Künkele,
Baumann 1998). Europejskie maksimum
wysokościowe obuwika znajduje się na wysokości
2200 m n.p.m. we Włoszech, a w Azji na
3650 m n.p.m. w Himalajach (Künkele, Baumann
1998).
Rozmieszczenie w Polsce
Obuwik pospolity notowany był dotąd w Polsce
na około 250 stanowiskach, które na północy
kraju grupują się głównie w pasie Pojezierzy Bałtyckich,
od Pojezierza Lubuskiego przez Mazury
po Pojezierza Suwalskie, a na południu w większych
lub mniejszych ośrodkach, m.in. takich
jak środkowa część Sudetów, Wyżyna Śląsko-
Małopolska, Wyżyna Lubelska i Roztocze oraz
Pogórze Śląskie, Kotlina Żywiecka, Tatry i Pieniny
(Świeboda 1976; Bernacki 2001b; Bąba,
Kucharczyk 2001). Najwyższe stanowisko w Polsce
znajduje się w Tatrach na Kopieńcu Wielkim
447

na wysokości 1280 m n.p.m. (L. Bernacki, mat.
npbl. z 1990 r.).
Rozmieszczenie w Karpatach polskich
W polskiej części Karpat stwierdzono dotąd
32 stanowiska Cypripedium calceolus, przy czym
około 1/3 z nich nie została obecnie potwierdzona.
Notowany był głównie w pasie Pogórza Zachodniobeskidzkiego,
koło Dzięgielowa i Goleszowa na
Ziemi Cieszyńskiej oraz pojedynczo w okolicach
Bielska-Białej i Kalwarii Zebrzydowskiej. Wszystkie
te obserwacje pochodzą z wieku XIX i z pierwszych
60 lat XX wieku (Wimmer 1857; Pelc 1967;
Świeboda 1976; Bernacki 1999). Aktualnie
obecność obuwika w tej części Karpat potwierdzono
tylko na dwóch stanowiskach w Kotlinie
Żywieckiej (P. Nejfeld, L. Bernacki, mat. npbl.).
Największym współczesnym ośrodkiem występowania
tego gatunku w Karpatach są Tatry
Zachodnie, gdzie odnotowano kilkanaście stanowisk
rozmieszczonych od 900 do 1280 m n.p.m.
(Piękoś-Mirkowa 2001a; L. Bernacki, mat. npbl.
z 1990 r.); na drugim miejscu plasują się Pieniny
z łączną liczbą 10 stanowisk (Grodzińska 1976;
Zarzycki 1981). Obecnie brak jest potwierdzenia
stanowiska na Kramnicy w obrębie Skalic
Spiskich (Grodzińska 1976). Informacje o rozmieszczeniu
C. calceolus w Karpatach polskich
uzupełniają jeszcze dwa historyczne już dziś
stanowiska w Kulaszówce koło Lipnicy Wielkiej
(Stecki, Szulc 1957) i w Lesie Czulnia koło Leska
(Zemanek 1981).
Siedliska
Preferuje siedliska zasobne w węglan wapnia.
Pod względem zacienienia wykazuje bardzo szeroki
zakres tolerancji od 0 do około 70%, a lokalnie
nawet do 90%, przy czym w płatach o zacienieniu
przekraczającym 60% pędy płonne zaczynają
dominować w populacji nad generatywnymi
(L. Bernacki, mat. npbl.). Rośnie na rędzinach,
najczęściej próchnicznych, rzadziej inicjalnych
lub brunatnych, wytworzonych z wapieni i dolomitów.
Charakteryzują się one znaczną szkieletowością,
odczynem najczęściej obojętnym lub
zasadowym, rzadziej słabo kwaśnym lub kwaśnym
(pH w H 2 O 5,7–7,5, pH w KCl 5,3–7,3)
i zazwyczaj dużą zawartością węglanów w częściach
ziemistych (3,4–21,0% CO 2 węglanowego)
(Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa, A. Miechówka,
mskr.).
Fitocenozy
W Kotlinie Żywieckiej (na Grojcu Średnim) obuwik
rośnie w murawie z klasy Festuco-Brometea,
w sąsiedztwie zbiorowiska oszyjkowego z dominacją
Cornus sanguinea. Obuwikowi towarzyszą
tutaj m.in. Brachypodium pinnatum, Agrimonia
eupatoria, Arrhenatherum elatius, Campanula
glomerata, Carlina acaulis, Centaurea scabiosa,
Coronilla varia, Euphorbia cyparissias, Hypericum
perforatum, Ononis arvensis, Ranunculus
serpens subsp. nemorosus, Salvia pratensis,
Salvia verticillata i Trifolium montanum (P. Nejfeld,
mat. npbl. z 2002 r.). W Tatrach występuje
T
H
K
Rg
50°
+ + +
19° 20°
21° 22°
Wisła
+
Soła
Skawa
+
Raba
Dunaje jec
+
Wisłoka
Wisłok
San
23°
50°
Rd
+
Pg
2500
1500
1000
700
0 50 km
400
250
19° 20° 21° 0
22°
49°
448

w prześwietlonych brzeżnych partiach
buczyny karpackiej Dentario glandulosae-Fagetum,
na obrzeżach młodników
świerkowych oraz śródleśnych polanach.
Jest gatunkiem typowo ekotonowym,
występującym często w strefie
przejścia między murawą a lasem. Nierzadko
spotyka się obuwika na obrzeżach
lasu graniczącego z nawapienną
murawą naskalną, w towarzystwie
takich gatunków jak: Bellidiastrum
michelii, Hieracium villosum, Galium
anisophyllon, Gymnadenia conopsea,
Sesleria tatrae, Helianthemum nummularium
subsp. grandiflorum, Crepis
jacquinii, Carduus glaucus, Carex
brachystachys, Carlina acaulis, Laserpitium
latifolium, Astrantia major,
Cirsium erisithales, Pimpinella major,
Mercurialis perennis, Prenanthes purpurea,
Galium schultesii, Valeriana
tripteris, Soldanella carpatica oraz
dominującą często Calamagrostis varia
(Delimat i in. 1999; Mirek i in. 2001;
Delimat 2008). Na najwyżej położonym stanowisku
obuwik rośnie w luźnych zaroślach świerka,
modrzewia, jałowca i kosodrzewiny (L. Bernacki,
mat. npbl. z 1990 r.)
Charakterystyka populacji
Większość populacji Cypripedium calceolus
w Karpatach liczy zwykle po kilka lub po kilkanaście
osobników (kęp). Najliczniejsze populacje
obserwowano w Tatrach na wschodnim stoku
Grześkówek w masywie Sarniej Skały, na wysokości
około 1050 m n.p.m. (Mirek i in. 2001) oraz
w otoczeniu Końskiego Żlebu w masywie Suchego
Wierchu, na wysokości 1090 m (Delimat 2008).
Pierwsza z nich, największa w Tatrach, składała
się w 2000 r. z 57 kęp obuwika, liczących łącznie
249 pędów, w tym 179 kwiatowych, wykształcających
od jednego do trzech kwiatów. Maksymalna
liczba pędów przypadająca na jednego osobnika
wynosiła 24. Populacja zajmowała powierzchnię
około 150 m 2 . Druga populacja, nad Końskim Żlebem,
liczyła w 2007 r. łącznie około 200 pędów,
występujących na powierzchni około 100 m 2 .
W populacjach tatrzańskich procentowy udział
pędów kwitnących wynosi od 20 do 70%. Stwierdzono,
że większość kwiatów obuwika nie zawiązuje
owoców, stąd udział osobników owocujących
w populacjach tatrzańskich wynosi maksymalnie
około 20% (Piękoś-Mirkowa 2001a).
Zagrożenia
Obuwik pospolity ma w Tatrach i w Pieninach
status gatunku zagrożonego, a w pozostałej
części Karpat polskich jest krytycznie zagrożony
lub nawet wymarły. Jest zagrożony, podobnie jak
w większości krajów, ze względu na swe walory
estetyczne, przez co bywa często zrywany lub
wykopywany do ogrodów. Do innych przyczyn
zanikania stanowisk obuwika należy zaliczyć również
niszczenie jego siedlisk, na skutek zmiany
naturalnych drzewostanów lasów liściastych
i mieszanych na jednolite monokultury iglaste,
a także spontaniczną sukcesję na terenach nieleśnych.
Niektóre tatrzańskie stanowiska obuwika
(np. w Dolinie Strążyskiej) są zagrożone z powodu
położenia w pobliżu masowo uczęszczanych szlaków
turystycznych. Odnotowano przypadki niszczenia
obuwika przez wykopywanie całych kęp
tej atrakcyjnej rośliny (Jakuczun 1978).
Ochrona
Cypripedium calceolus chroniony jest w ramach
Konwencji Berneńskiej i Dyrektywy Siedliskowej.
W Polsce objęty jest ścisłą ochroną gatunkową.
Dodatkowo wszystkie jego stanowiska w Tatrach
i większość stanowisk w Pieninach chronionych
jest przez sam fakt ich położenia w obrębie parków
narodowych. W Górskim Ogrodzie Botanicznym
Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Zakopanem
prowadzi się próby uprawy gatunku w warunkach
ex situ. Wskazane byłoby podjęcie stałego
monitoringu wybranych stanowisk obuwika,
zwłaszcza położonych w sąsiedztwie szlaków
turystycznych oraz na stanowiskach, na których
istnieje potencjalne zagrożenie z powodu sukcesji
drzew i krzewów, a w wyższych położeniach
zarośli kosodrzewiny. W miejscach zagrożenia
naturalną sukcesją powinno się dokonywać okresowych
prześwietleń drzewostanów i przerzedzeń
zwartych płatów krzewów.
Zbigniew Mirek i Leszek Bernacki
449