helsinške sveske 22 - Helsinki Committee for Human Rights in Serbia

savezna država. Sadržaj toga načela je kompleksan. Njega kumulativno
određuju tri osnovna pravila: prvo, zakoni moraju biti saglasni sa Ustavom; 4
drugo, izvršna i sudska vlast su vezane zakonom 5 i treće, slobode i prava
građana mogu biti ograničene samo jednakim slobodama i pravima drugih i
samo pod uslovom da je to utvrđeno saveznim Ustavom. 6 Ustav SRJ je
načelno prihvatio princip pravne države i vladavine prava. Zaštita ovog
važnog ustavnog načela poverena je ustavnim sudovima u velikom broju
ustavnih sistema, pa i u ustavnom sistemu Jugoslavije. Ali, da bi ustavni sud
mogao delovati kao pouzdan, objektivan i uspešan čuvar ustava potreban je
ambijent u kome će ustavni sud moći delotvorno i sadržinski da ostvari ovaj
svoj zadatak. Ustavni sud, najpre, mora u samom ustavu imati pouzdano
merilo za ocenu ustavnosti i zaštitu ustavom proklamovanog načela
vladavine prava.
Ustav mora posedovati svojstva koja ga formalno i sadržinski čine
aktom koji objedinjuje osnovne racionalne principe prema kojima se
zajednica (građani političke zajednice) odredila, prihvatajući ih osnovna kao
pravila na kojima počiva i funkcioniše.
Najzad, "izvesno je da sistem ustavnog sudstva može da funkcioniše
samo ukoliko su sukobljene strane, osobito ona čiji je akt predmet ustavnosudske
ocene sprem,ne da se podvrgnu sudskoj odluci i nju legalno slede". 7
Namera nam je da u ovom prilogu ukažemo na osnovne
pretpostavke za uspešno obavljanje ustavno-sudske kontrole ustavnosti
zakona u ustavnom sistemu postsocijalističkih država i posebno u SR
Jugoslaviji. Postoje li u ustavnom sistemu SRJ pretpostavke da ustavni sud
delotvorno zaštiti ustav od povreda, da iz pravnog poretka ukloni zakone i
propise koji protivureče ustavu ili nisu u skladu sa njim? U čemu su razlike
(ili sličnosti) među ustavima zemalja tranzicije kada su u pitanju osnovne
pretpostavke koje omogućuju (ili ne omogućuju) ustavno-sudsku kontrolu
zakona.
Dve su grupe osnovnih pretpostavki: prva obuhvata opšte uslove
vezane za socijalno – politički ambijent ustavne države kao okvir u kome
deluju ustavni sudovi; drugu čine posebni uslovi, koji se iskazuju unutar
područja prava, u prostoru koga čine pravne propisi i pravna pravila. Iako
među opštim i posebnim uslovima postoje značajne, čak suštinske razlike,
4
Član 9 stav 2 Ustava SRJ.
5
Član 9 stav 3 Ustava SRJ.
6
Član 9 stav 4 Ustava SRJ.
7
Dr D. Stojanović Ustavno sudstvo i zaštita sloboda i prava građana, Pravni
život br. 12/1995. str. 199.
8
oni se ne mogu odvajati. Za zaštitu ustavnosti i zakonitosti obe grupe uslova
imaju podjednak značaj.
Ne gubeći iz vida suštinsku povezanost opštih i posebnih
pretpostavki za uspešnost ustavno-sudske zaštite ustavnosti, a imajući u
vidu tematiku koja je stavljena u centar interesovanja Kopaoničke škole (moć
i nemoć prava) i posebno tematiku Katedre o ustavnom sudstvu,
osvetlićemo samo jedan aspekt ove problematike. Reč je o ustavu kao merilu
ocene ustavnosti zakona, njegovim svojstvima i ulozi koju ovaj akt ima kao
kriterijum ocene ustavnosti zakona. Samo u ustavnoj državi moguć je i
ostvariv princip ustavnosti (i zakonitosti) kao i zaštita tog principa od strane
ustavnih sudova.
Predmet pažnje biće naročito ustavi država centralne i istočne
Evrope kao i ustavni sistem SR Jugoslavije. Razlog što su upravo ustavi ovih
zemalja u centru pažnje jeste izvesna sličnost koja odlikuje njihov dosadašnji
ustavno-pravni razvitak, kao i činjenica da su se u ustavnim sistemima ovih
država dogodile i još uvek se odvijaju krupne promene izazvane procesom
tranzicije.
Najzad, te su zemlje neposredni ili dalji susedi SR Jugoslavije (neke
od njih činile su nekada zajedničku državu SFRJ). Stoga nam se čini
značajnim da se osvetle okolnosti u kojima su ovi ustavi donošeni, svojstva
ustava i uloga koju ustav ima u procesu ustavne tranzicije.
Komparativno – istorijska ali i savremena praksa konstitucionalizma
pokazuje da se ustavi donose u različitim socijalno – političkim okolnostima.
Različiti su razlozi kojima se ustavotvorci rukovode donoseći ustav i
zapisujući u ovaj akt temeljne principe na kojima počiva politička zajednica. I
pored raznolikosti konkretnih socijalno – političkih prilika u kojima su
donošeni i donose se ustavi različitih država 8 postoji i određeno zajedničko
svojstvo ovog procesa. Iako iskazano na različite načine, njegova je suština
ista. U suštini svakog procesa promene ustava stoji težnja za promenom
postojećeg okvira političke zajednice. Tako je bilo i sa izmenama u ustavnim
sistemima zemalja istočne i centralne Evrope, koje su otpočele sa promenama
koje nosi proces tranzicije.
Postoje, međutim, i značajne razlike između ustavne situacije u
većem broju istočno i centralno – evropskih država, sa jedne strane i SR
Jugoslavije, sa druge. Razlike su suštinske, koncepcijske prirode. Njihov
8
Šire o razlikama između uslova u kojima su donošeni liberalno –
demokratski ustavi s kraja XVIII i početka XIX veka i uslova u kojima su doneti ustavi
zemalja tranzicije kod dr N. Dimitrijevića Ustavi i ustavnost u post-komunističkoj Evropi,
Glasnik Advokatske komore Vojvodine, br. 1 – 2/1995 . str. 3 – 23.
9