helsinške sveske 23 - Helsinki Committee for Human Rights in Serbia

Namenski građene zgrade bile su prava retkost 50 . Najveći broj jaslica
bio je smešten u adaptiranim zgradama koje po kapacitetima, higijenskim
uslovima i razmeštaju prostorija nisu odgovarale nameni. Jasle i vrtić Tvornice
duvana u Travniku bile su smeštene u prizemlju iste zgrade, dok su se na
spratu nalazili privatni stanovi. U tvornici duvana u Mostaru jasle su bile
smeštene do prostorije u kojoj se nalazio duvan 51 .
Iako je broj jasala, vrtića i obdaništa počeo naglo da opada od 1951.
godine, kada su ove ustanove prešle na samostalno finansiranje 52 , znatno
uvećanje participacije roditelja u finansiranju nije bio jedini razlog negativnog
odnosa majki prema institucionalizaciji brige o deci. Ako se i zanemari
nedovoljno jasan stav poslodavaca prema ženi-majci koja doji dete, odsustvuje
sa posla kada zdravstveni problemi deteta to zahtevaju, većina žena
nerado je ostavljala decu u ustanovama koje nisu ispunjavale minimalne
uslove za brigu o njima 53 . Jaslice su podizane unutar ustanova i organizacija
koje su ih osnivale, 54 što je za majke koje doje decu bila ogromna prednost,
dok se, sa druge strane, nametalo kao otežavajuća okolnost iz više razloga.
Radnice su često stanovale u naseljima koja su bila znatno udaljena i zbog
loših ili gotovo nikakvih saobraćajnih komunikacija slabo povezana sa radnim
mestom. Pored ovog, zahtev da se u ranim jutarnjim časovima počne sa
radom, i na poslu ostane i do kasnih popodnevnih sati, dodatno je otežavao
donošenje odluke da se dete poveri na brigu i staranje određenoj ustanovi.
Nizak životni standard onemogućavao je porodicu da se opredeli za
angažovanje žene koja bi se starala o deci dok su roditelji na poslu. U nedostatku
boljih rešenja, majke su se često opredeljivale da svoju najmlađu decu
50 Uputstva o organizacionoj strukturi jaslica predviđala su za smeštaj svake pojedine
grupe od 18. do 20. dece sledeće zasebne prostorije sa posebnim ulazom: sobu za prijem, sobu za
presvlačenje, spavaću sobu, kupatilo i prostor za "noćne sudove", tj. noše, boks za izolaciju, terasu
i vrt. Za grupe u kojima su se nalazila deca od 6 do 16 meseci bile su predviđene: soba za dojenje
sa garderobom, umivaonik i wc za majke, dok su za grupe sa starijom decom bile
predviđene soba za dnevni boravak i igru i ostava za ležaje. Pored svih navedenih, uputstva o
organizacionoj strukturi predviđala su čitav niz pomoćnih prostorija, kao što su: kancelarija, soba
za pregled, kuhinja, kuhinja za čaj, ostava, magacin za namirnice, ostava za čisto rublje, perionica,
sušionica, ostava za inventar, prostor za gorivo, garderobu, tuš i wc za zaposlene, sobu za
ekonoma, ostavu za kolica i prljavo rublje. Službeni list FNRJ, br. 48, 8. juni 1949. godine.
51 ASCG, 31-82-113; Izveštaj Uprave za zaštitu matera i dece Ministarstva narodnog
zdravlja NR Bosne i Hercegovine od 02. decembra 1949. godine.
52 Dečjih jasala, vrtića i obdaništa bilo je u maju 1953. godine ukupno 261 sa 13.546
štićenika, dok ih je u 1951. godini bilo 524 sa 25.681 štićenikom. Neda Božinović, Položaj žena u
FNRJ, Beograd, 1953.
53 ASCG, 31-83-116; Analiza rada jasala u NR Hrvatskoj.
54 Službeni list FNRJ, br. 81, 22. septembar 1948.
186
povere na čuvanje starijoj, što je bilo povezano sa čitavim nizom rizika ili su
u nedostatku bolje opcije napuštale posao i ostajale kod kuće 55 .
Raskorak između želje da se putem ubrzane obnove i izgradnje, privrednog
i kulturnog uzdizanja zemlje dovrši otpočeta revolucija i izgradi
društvo koje će počivati na socijalističkim principima i načelima, s jedne strane,
i stvarnosti opterećene posledicama četvorogodišljih ratnih razaranja, ali i
nemogućnošću da se oslobodi tradicionalnih, odnosno patrijarhalnih klišea
koji su od ključnih ideologa novog poretka proglašeni primarnim neprijateljima
društva u nastajanju, s druge strane, ponajbolje se ogledao u položaju i
tretmanu koji su novi vlastodršci namenili određenim "marginalnim"
društvenim grupama u koje spadaju žene i deca. Nova uloga "udarnice", one
koja svojim radom izgrađuje socijalističku zajednicu i po svojoj biološkoj
funkciji ali i ustaljenom modelu doprinosi demografskoj obnovi, nametnula
je otvaranje krupnog kako društvenog, tako i političkog pitanja – brige o potomstvu.
Savesna briga o deci, tj. onima koji, kako je isticao Josip Broz Tito,
"nisu mogli čekati dok fabrike budu gotove" 56 , u godinama posle sukoba sa
SSSR i međunarodne izolacije sa Istoka trebala je da predstavlja jedan od
ključnih dokaza da se Jugoslavija žustro protivi svakoj "reviziji marksizmalenjinizma"
i uspešno gradi socijalizam. Neusaglašenost zakonske regulative
koja je trebala da doprinese izgradnji sistema ustanova za brigu o majkama i
deci, odnosno ustanova za brigu o deci najmlađeg uzrasta zaposlenih žena, i
stvarnosti koja se često preobražavala u ruglo puke fikcije ili nerealnih želja,
samo je jedan od segmenata daleko složenije priče o položaju "marginalnih"
društvenih grupa u jugoslovenskom društvu u XX veku. Taj segment ukazuje
na mogućnosti sredine određivane željama vladajuće političke elite da
društvo uklopi u određene ideološke matrice ali i dubokim političkim i
društvenim preobražajima koji su potresli Juoslaviju po okončanju Drugog
svetskog rata.
55 ASCG, 141-33-187; Izveštaj o stanju dečje zaštite u FNRJ.
56 Arhiv Josipa Broza Tita, KMJ, II-2/32; Govor Josipa Broza Tita na prijemu pionira 29.
septembra 1949. godine.
187