helsinške sveske 23 - Helsinki Committee for Human Rights in Serbia

ka, odnosno na početku XX veka, bila država u evropskom smislu reči. Po
njima, državni stipendisti 39 , koji su se "za desetak godina... vraćali u
otadžbinu kao pariski, bečki, lajpciški i petrogradski doktori nauka" – zauzeli
su "visoke položaje u državnoj i društvenoj hijerarhiji" 40 , što je bilo od presudne
važnosti za razvoj zemlje. Autobiografije i memoari nekih od njih pokazuju,
međutim, da su oni u zapadnoevropskim zemljama živeli izolovano,
najčešće povezani sa ruskom emigracijom, i da nisu postali zapadnjaci upravo
u smislu prihvatanja kulturnih vrednosti. Impresionirao ih je tehnički napredak
Zapada, i za većinu je postojala dilema kako preuzeti rezultate nauke
Zapada a ostati duhovno svoj. Oni su u Srbiju doneli ideje i pojmove; bili su
pisci zakona, organizatori institucija, pokretači listova i časopisa, diplomati.
U savremenoj srpskoj istoriografiji se uočava da su prvi predstavnici
malobrojne srpske inteligencije nastojali da modernizuju srpsku državu i da
je urede "u skladu sa liberalnim konceptima", ali su "tokom kasnijeg razvoja
počeli sve više da dolaze do izražaja antimodernizacijski procesi i autoritarna
kultura" 41 .
Ova rascepljenost srpske inteligencije u odnosu na modernizaciju ne
ogleda se, međutim, samo u raznim fazama razvoja Srbije nego u nivoima
modernizacije unutar jedne iste faze. Odlučujući činilac u tom pogledu je
strukturne prirode: specifični karakter srpskog agrarnog sociuma.
Sa epohom "turskog ropstva" (XV–XVIII vek) došlo je do promena
čiji je krajnji rezultat bio: "nestanak države i složene društvene strukture,
plemstva i domaćih institucija". To jest – "od srpskog naroda ostaju zavisni
seljaci, 'raja', i znatno slobodniji stočari. I kod jednih i kod drugih svest se
održava u sferi kuće i porodice, pravoslavne crkve koja čuva uspomene na
vladare, svetitelje, slavnu prošlost, a junake i ratnike pamti epska poezija, bitan
elemenat narodne kulture" 42 .
39 Prva grupa od deset državnih stipendista upućena je u Austriju 1839. i vratila se
1842; druga polovinom pedesetih a vratila se 1858 (nosioci liberalnih ideja); ona koja se
šezdesetih godina školovala u Rusiji i Zapadnoj Evropi donela je u Srbiju socijalističke ideje. Ljubinka
Trgovčević razlikuje tri generacije srpske inteligencije u XIX veku: 1) do sredine XIX veka,
2) od pedesetih do sredine sedamdesetih godina i 3) od osamdesetih godina do početka Prvog
sveskog rata. Srpaska inteligencija u XIX veku – zapadni i istočni uticaji: Evropa i Srbi, Beograd,
1996, s. 262-263.
Opširnije u: Radoš Ljušić, Državno-društvena i generacijska periodizacija novovekovne Srbije
(1804–1918) u: Srbija 19. veka, 2, Beograd, 1998.
40 Dušan T. Bataković, Uspomene Pante M. Draškića u srpskoj memoarskoj prozi... s. 19.
41 Dubravka Stojanović, Ulje na vodi. Politika i društvo u modernoj istoriji Srbije u: Srbija
1804–2004... s. 146-147.
42 Sima M. Ćirković, Uvod: vreme, prostor, ljudi u: Srbi među evropskim narodima, Beograd,
2004, s. XVI.
16
To je bila osnova od koje je krenuo razvoj Srbije posle oslobođenja od
osmanske vladavine 1815, odnosno od sticanja autonomije 1830. godine. Najnovija
istraživanja pokazuju da Srbija ne spada u one zemlje koje su sledile
evolutivno prevladavanje tradicionalnog privrednog i društvenog uređenja
po engleskom uzoru. Put u modernu utiran je u njoj "odozgo", reformskim zakonodavstvom,
nametnutim dekretima. Ali, u Srbiji je zakonodavstvo doprinelo
konzerviranju struktura i odnosa, i na taj način odredilo istoriju srpske
države i društva u moderno doba 43 .
Pokazalo se da su forme života Srba pod Turcima petrifikovane, i da
su stvorile mentalitet koji je te forme institucionalno nadživeo. To se pre svega
odnosi na zadrugu, čiji su principi: nedeljiva svojina, kolektivni način proizvodnje,
potpuna pravna zajednica zadrugara bili nespojivi sa modernim
društvom. Osim ove ekonomske i socijalne funkcije, zadruga je imala još i
moralnu, pravnu, etičku i patriotsku funkciju: jedan mikrokosmos 44 . Ona "nije
ništa drugo do jedna malena država, koja krugom rada svog obuhvata sve
zadatke i težnje jedne sa svim moderne države" 45 . Ona je "mogla čestito vršiti
bez malo sve funkcije, koje i država na zapadu" 46 .
Jer, ako su "ove narodne ustanove, vekovnim opitom, tako jasno dokazale
svoju snagu i vrednost u životu našega naroda, šta je bilo prirodnije
nego na njima zasnovati organizaciju nove državne zgrade u Srbiji? Doista,
ništa se prirodnije ne može zamisliti, ali na žalost, tako ne beše učinjeno. U
Srbiji se, u vremenu njena postrojenja, načinio nagli prelom" 47 . Za ovo je
glavna odgovornost stavljana na Srbe iz Austrije i Ugarske. Njima nije porican
"patriotizam i iskrena odanost prema novoj, tek oslobođenoj otadžbini
njihovoj", ali se nalazilo da su se oni načinom života i mišljenja "odvojili od
prostoga naroda", te novom državnom i upravnom organizacijom sasekli "u
koren kućnu opštinu u Srbiji", i "narod se tako pretvori u prah jedinica" 48 .
Međutim, zakonodavstvo u Srbiji posle sticanja autonomije mnogo
više je doprinelo očuvanju kontinuiteta patrijarhalnosti nego što je dovelo do
43 Vid. Mari – Žanin Čalić, Socijalna istorija Srbije 1815–1941... s. 30.
44 "Kućna je opština dom za siročad, dom za nejake, obolele i ostarele; ona daleko bolje,
potpunije i srdačnije namiruje potrebu onoga, što se u modernoj državi onako jadno namiruje
javnom milostinjom i azilima. Kućna opština je najbolja škola za čovečansko i građansko vaspitanje,
i to škola u najpotpunijem smislu ove reči, kakvu država ne može nikad imati. Kućna je
opština najbolja škola za gajenje i učvršćivanje rodoljublja, morala i vere; ona je u neku ruku i
najbolja preventivna policija za svoju čeljad". Vladimir Karić, Srbija. Opis zemlje, naroda i države,
Beograd, 1997, s. 611.
45 Isto, s. 611.
46 Isto, s. 612.
47 Isto, s. 612.
48 Isto, s. 615.
17