helsinške sveske 23 - Helsinki Committee for Human Rights in Serbia

Izuzetno su bili loši oni pokazatelji koji su govorili o smrtnosti
dečaka i devojčica u periodu od 1888. do 1908. godine. Iz tih podataka se vidi
da se stopa smrtnosti nije bitno menjala u toku tih dvadeset godina, iako su,
upravo u to vreme, u evropskim državama počele da se primenjuju otkrića
Koha i Pastera, čime će smrtnost od tifusa, kolere i difterije biti veoma smanjena,
ako ne i ukinuta u Zapadnoj Evropi početkom XX veka 136 . Higijenske
prilike u Srbiji bile su glavni uzrok smrti odojčadi, kako na porođaju, tako i u
prvim mesecima života, zbog davanja nedovoljno higijenske hrane. Podaci
pokazuju da je 1888. godine od 10.000 živorođene dece prvu godinu
preživljavalo njih 8.529 137 , dok je 1908. godine taj broj bio još manji – 8.364 138 .
Visoka stopa smrtnosti i dece starije od godinu dana dovodila je do toga da
je (1905. godine) na 10.000 dece preminulo još 1.000 do uzrasta od 5 godina
(do pete godine je 1905. godine preživljavalo 7.214 deteta, od 10.000
živorođenih). Budući da se stope smrtnosti nisu bitno menjale u periodu od
1888. do 1908, može se pretpostaviti da se u generaciji rođenih sredinom prve
dekade XX veka (koji nisu obuhvaćeni statistikama pre Prvog svetskog rata)
zadržao sličan odnos koji je, u stvari, značio da je u Srbiji do 16. godine
preživljavala samo polovina živorođene dece (1891. godine taj broj iznosio je
5.831 od 10.000) 139 , što je bilo više nego upozoravajuće.
Podaci su bili alarmantni, pa su poznati lekari u stručnim časopisima
često ukazivali na uzroke te pojave. Sanitetski izveštaji pokazivali su da su
uzrok skoro polovine svih smrtnih slučajeva male dece bile bolesti sistema za
varenje, odnosno da je razloge trebalo tražiti u načinu života i ishrani, tj. u
higijenskim navikama. Lekari su konstatovali da je veoma mali broj dece dojen,
jer su majke iz boljestojećih kuća odbijale da doje svoju decu, dok su
žene iz siromašnijih slojeva bile prinuđene da rade po čitav dan, pa nisu bile
u mogućnosti da se posvete potomstvu 140 . Stručni časopisi zaključivali su da
je najvažniji uzrok smrtnosti bila loša i pokvarena hrana, a da se na drugom
mestu nalazila nečistoća i loš kvalitet stanova u kojima je živeo veliki broj
ljudi, zbijen u jednoj sobi 141 . Loši uslovi života dovodili su i do bržeg širenja
zaraza, naročito onih koje su pogađale disajne puteve, pa su se ta oboljenja
(zapaljenje pluća, na prvom mestu) nalazila odmah iza oboljenja organa za
varenje na listi uzročnika smrti kod dece. Lekari su upozoravali i da je čest
uzrok smrtnosti bila nedovoljna briga roditelja, kao i činjenica da su roditelji
zbog dečijih bolesti veoma retko pozivali lekara, jer se mislilo da je "normalno
da dete umre, Božja volja" 142 .
Svi su upozoravali na veću smrtnost među decom razvedenih roditelja,
koja zbog toga što su im majke bile prinuđene da rade, "uglavnom ne
dožive drugu godinu" 143 . Pisali su i da je smrtnost među sirotinjom bila daleko
veća, navodeći kao razloge ravnodušnost, nebrigu, nečistoću i činjenicu
da su majke, da bi mogle da rade, bile prinuđene da ostavljaju novorođenu
decu onoj nešto starijoj na brigu 144 . Upozoravalo se da se u drugim državama
"čovek ceni kao najveći kapital" i da one ulažu veliku brigu u negovanje
vanbračne i siromašne dece, dok u Srbiji takva briga nije postojala. Poznati
lekar Jovan J. Jovanović je apelovao: "A baš u našoj maloj državi je svaki
čovek potreban. Mi bez nužde gubimo godišnje nekoliko hiljada dece, koja se
mogu bez velike muke spasti i biti zdravi i dobri građani. Šta nam vredi naša
čuvena plodnost, kad je dokazano da jedva 40 od 100 bračne dece doživi 14-
tu godinu; kod nas ima krajeva, gde više umre, nego što ih se rodi; kad ima
prilika da se iz naroda ne može rekrutovati samo za to, što je čitava jedna godina,
čitavo jedno koleno još u ranom detinjstvu izumrlo. Mi moramo ljudski
materijal da kapitališemo ako hoćemo dalje da opstanemo" 145 . Ovim apelom
on je želeo da podrži inicijativu za osnivanje sirotišta za malu decu (postojalo
je sirotište za decu stariju od 6 godina), koje, u čitavoj Evropi, do tog vremena
nisu obrazovale samo Srbija i Crna Gora, dok je, kako autor navodi, Bugarska
to učinila među poslednjima, 1900. godine 146 .
Pored visoke stope smrtnosti odojčadi i male dece, zabrinjavajući su
bili i podaci koji su svedočili o lošem zdravstvenom stanju učenika. Sistematski
pregledi đaka redovno su rađeni i na osnovu njih su pravljene statistike
koje su, kao i u prethodnim slučajevima, davale zabrinjavajuće rezultate. O
tome najbolje govori predavanje koje je školski lekar Treće beogradske gimnazije
održao na roditeljskom sastanku u novembru 1908. godine. On je izložio
da su, prilikom sistematskog pregleda, analizirani konstitucija učenika,
iskrivljenost kičme i stanje zuba. Pregled je pokazao da je među đacima svih
8 razreda gimnazije (od 10 do 19 godina) 32 odsto bilo slabe konstitucije (slabo
razvijene kosti i grudni koš, loše uhranjeni, slab mišićni sastav i kriva
kičma), 32 odsto dobre, 25 odsto osrednje (prilično razvijene kosti, slabo
uhranjeni sa slabim mišićnim sastavom) i svega 11 odsto vrlo dobre konstitu-
136 J-L. Pinol, Histoire de l' Europe urbaine, s. 130.
137 Statistički godišnjak za 1903. godinu, s. 210.
138 Statistički godišnjak za 1907. i 1908. godinu, s. 218.
139 Isto.
140 "Umiranje dece", u: NZ, br. 11, 1903, s. 270.
141 Isto, s. 271.
168
s.5.
142 Isto, s. 272.
143 Dr. L. Lazarević, "Pojam, zadaća i sredstva za negovanje dece", u: NZ, br.1, 1900,
144 Isto.
145 Jovan. J. Jovanović, "Materinsko udruženje", u: NZ, br.1, 1905, s. 5.
146 Isto.
169