helsinške sveske 23 - Helsinki Committee for Human Rights in Serbia

"Srpsko lekarsko društvo" je na to često upozoravalo, dajući tako dokaz sopstvene
modernosti. Posebno je važno napomenuti da su tekstove, koji će u
ovom članku biti korišćeni, pisali lekari koji su izrađivali državne sanitetske
statistike. Ta činjenica njihovim člancima daje ubedljivost i stručni autoritet,
ali nema podataka da su njihovi zaključci doveli do bitnije promene državne
politike u oblasti zdravstva.
U svojim tekstovima autori su tragali za uzrocima određenih demografskih
pojava na koje su ukazivale državne statistike. Posebno su izdvajali
jedan uzrok opšteg lošeg zdravstvenog stanja: loše stanje zdravlja ženske populacije.
Statistički podaci ukazuju na mnoge zabrinjavajuće pokazatelje koji
su od "ženskog pitanja" činili poseban problem u Srbiji početkom XX veka,
ili, čak, kako je napisao jedan od autora, "goruće pitanje našeg opstanka" 109 .
Prvi alarmantni pokazatelj bio je kvantitativni odnos među polovima, jer su
u varošima Srbije, 1903. godine, na 1.000 muškaraca dolazilo svega 752
žene 110 . Polna ravnoteža je posebno bila ugrožena u Beogradu, u kome je, na
1.000 muškaraca, dolazila 731 žena. Nešto je bolja bila struktura među seoskim
stanovništvom, ali je i tu broj žena bio manji od broja muškaraca, i to sa
tendencijom opadanja (1903. bilo je 981, a 1905. 969 žena na 1.000 muškaraca
u seoskim sredinama 111 ). Taj podatak ukazivao je na stanje koje je bilo suprotno
stanju u drugim evropskim zemljama u kojima je broj žena
nadmašivao broj muškaraca 112 , što se objašnjavalo time da muškarci stradaju
u ratovima, doživljavaju više nesrećnih slučajeva, više na poslu iscrpljuju organizam
i, konačno, iseljavanjem u Ameriku menjaju demografsku
ravnotežu 113 . U našoj literaturi je mala pažnja posvećena tom fenomenu i kao
najvažniji uzrok toj pojavi navođena je činjenica da su gradovi, posebno Beograd,
bili imigracione sredine i da su sa sela u gradove uglavnom prelazili
neoženjeni muškarci, što je uticalo na demografsku strukturu stanovništva 114 .
Ne isključujući i taj faktor, ipak je neophodno uočiti i druge pokazatelje
koji upućuju na zaključak da su žene u Srbiji živele kraće od muškaraca.
Statistike pokazuju da su muškarci prosečno živeli po desetak godina duže
od žena, pa je prosečni vek muškaraca 1903. godine u gradovima bio 50,93
109 Dr. H. Joksimović, "Zdravlje naših ženskinja", u: NZ, br. 4, 1911,s. 70.
110 Statistički godišnjak Kraljevine Srbije za 1903. godinu, Beograd 1906, s. 43.
111 Upredi: Statistički godišnjak za 1903 godinu, s. 43. Statistički godišnjak za 1907. i 1908
godinu, Beograd 1912, s.47.
112 Poečtkom XX veka u Nemačkoj je bilo 1.032 žene na 1.000 muškaraca, u Austriji
1.035, Engleskoj 1.063, Norveškoj čak 1.060. H. Joksimović, "Zdravlje naših ženskinja", s. 64.
113 Isto.
114 M. Radovanović, "Demografski odnosi 1815-1914" u: Istorija Beograda, 2, Beograd
1974, s. 270.
162
godine a žena 40,66, dok je na selu taj odnos iznosio 49,69 prema 41,74. godine.
Naročito je upozoravajući odnos bio između prosečnog životnog veka
razvedenih stanovnika gradova, jer su u toj populaciji muškarci živeli
prosečno 49,71 godinu, a žene svega 35,22 115 , što se objašnjava teškim
životom koji su vodile razvedene, samohrane majke. Taj odnos nije se menjao
do 1908, što je godina za koju je poslednji put objavljena državna statistika
pred Prvi svetski rat 116 . Ti podaci jasno pokazuju da je u Srbiji, suprotno
stanju u drugim evropskim državama, žensko stanovništvo umiralo u
mlađem dobu od muškog, što je jasan pokazatelj da imigraciona priroda
gradskog stanovništva nije dovoljno objašnjenje činjenice da je u Srbiji postojala
polna neravnoteža.
Rešenje pitanja polne neravnoteže dobija jasnije konture kada se
uzme u obzir uzrast u kome je dolazilo do razlike u smrtnosti između
muškaraca i žena. Statistike pokazuju da su do puberteta više umirala muška
deca (što je bilo i evropsko iskustvo), ali da posle vremena puberteta počinje
period veće smrtnosti žena. Tako je u periodu od 1902. do 1906, na 100
muških beba mlađih od jedne godine, umrlo 86 ženskih; na 100 neoženjenih
muškaraca (računa se da je to vreme do 17. godine) umirale su 93,61 devojke,
da bi na 100 oženjenih muškaraca umrlo 116 udatih žena (populacija iznad
15 godina) 117 . Državne statistike pokazuju da se broj umrlih žena naglo
povećava u periodu od 11. do 15. godine života, kada je na 76 umrlih momaka
u gradovima dolazilo 114 umrlih devojaka, dok je na selu taj odnos bio još
izraženiji, pa je na 831 umrlog muškarca dolazilo 1.270 umrlih žena 118 . Ti podaci
jasno govore o tome da je problem ženske smrtnosti bio direktno povezan
sa njihovom polnom zrelošću, tj. sa zdravstvenim problemima koji su
proisticali iz trudnoće, rađanja i perioda majčinstva. Autor teksta "Zdravlje
naših ženskinja", posebno je upozoravao da kod "kulturnih naroda" žene
žive duže od muškaraca jer su, kako je pisao, životni uslovi takvi da
"omogućavaju ženskoj da se bolje sačuva od nepogoda životnih, one žive u
izvesnoj zavetrini od velike borbe za opstanak", dok je "praktičnom primenom
savremenih napredaka i otkrića u medicinskoj nauci" bitno smanjena
smrtnost na porođaju 119 .
Smrt na porođaju bila je jedan od najčešćih uzroka skraćivanja
životnog doba žena. Tačno je da je broj umrlih na porođaju opadao (1894, od
115 Statistički godišnjak za 1903. godinu, s. 176.
116 1908. godine, prosečna starost muškaraca u varošima bila je 50,23, a žena 41,19.
Statistički godišnjak za 1907 i 1908. godinu, s. 138
117 H. Joksimović, "Zdravlje naših ženskinja", s.67.
118 Statistički godišnjak za 1907. i 1908. godinu, s. 171.
119 H. Joksimović, "Zdravlje naših ženskinja", s. 68.
163