helsinške sveske 23 - Helsinki Committee for Human Rights in Serbia

školske godine tražili da im učitelj izračuna koliko treba da plate kazne, ako
dete uopšte ne šalju u školu. 24 "Siromašne porodice jednog sela pasivnog Svrljiga
davale su poklone u zlatu i u sitnoj stoci samo da im deca budu
pošteđena škole." 25 O materijalizmu kao prepreci školovanja seoskog podmlatka,
jedan školski nadzornik kaže: "Današnja škola kao teška mora pritiskuje
našeg seljaka, jer ako mu učitelj ne pusti đaka, ko će mu čuvati dve ovce,
onome drugom jednu kozu, ili prase. Ovladao je grubi materijalizam odozgo
do dole, pa nije ni čudo što je briga o jednom prasetu pretekla školovanje
jednog deteta." 26
Školske 1922-23. godine u severnoj Srbiji (područje pretkumanovske
Srbije, uvećano terotorijom dobijenom od Bugarske Nejskim ugovorom 1919.
godine) u školu nije bilo upisano čak 69,62% dorasle dece, u topličkom okrugu
čak 91,94%, a u vranjskom 82,95%. 27
Otpor školovanju podmlatka naročito je pružalo vlaško
stanovništvo, koje se time još opiralo i učvršćenju države. Na koji je način
ono to sve radilo beleži školski nadzornik za homoljski srez: "Sve moguće
čine roditelji – naročito rumunske narodnosti – da im đak ne ide u školu, pa
čak oglašavaju svoju decu i da su umrla. Kako je ovo planinski kraj, i narod
je zbog stoke svagda u planini, to je teško proveriti njihov iskaz, utoliko teže
što ima mnogo dece nekrštene, te se za njih i ne zna da postoje. Susedi ako i
znaju ćute. Bude li neko primoran da dovede dete, on dovede mlađe, koje još
nije za školu i kune se svim i svačim da mu je to starije dete umrlo, i opet se
kune da drugog deteta nema, a kad se posle nekoliko godina zatraži to dete,
on dovede ono što mu je ᾽umrlo᾽, i opet se kune da drugog deteta nema. Naravno,
ovo je prešlo godine za školu i ne upisuje se." 28 U ovim krajevima
vlast je, međutim, primenjivala oštrije mere, pa su, upravo, okruzi krajinski,
požarevački i timočki prednjačili u upisanim osnovacima. 29
Usled otpora prema Kraljevini SHS-Jugoslaviji brojnog albanskog
stanovništva na Kosovu, i stanovništva muslimanske veroispovesti u Raškoj,
kao i zato što institucije države još nisu bile zaživele u neophodnoj meri,
obuhvaćenost podmlatka školovanjem bila je skoro zanemarljiva. Školske
1922-23. godine, u celoj Staroj Srbiji (Raška i Kosovo – područje pripalo Srbiji
24 Momčilo Isić, Seljaštvo u Srbiji 1918-1941, Beograd, 1995, str. 326.
25 Isto.
26 Isto.
27 Isto, str. 330.
28 Momčilo Isić, Osnovno školstvo u Srbiji 1918-1941, knj. 1, Beograd, 2005, str. 234.
29 Isto.
138
posle balkanskih ratova, izuzev Makedonije) nije bilo upisano u školu
87,46% dorasle dece, u kosovskom okrugu najviše, čak 90,44%. 30
Kako se siromašno i neprosvećeno seljaštvo teško odlučivalo za podizanje
novih školskih zgrada i proširenje kapaciteta postojećih, iako je to bilo
u nadležnosti školskih opština, veliki je broj odrasle dece ostajao neupisan
u školu, i u narednom periodu, a pogotovo devojčica, što je, zapravo, bilo u
skladu sa položajem i mestom ženskog detata u seoskoj kući. Ono se, naime,
smatralo kao "tuđa kuća", te je bilo i mnogo manje željeno od muškog, za koje
se, obično, kaže: "To mi je kuća, to mi je sve." Prevashodni cilj braka na selu
bio je, otuda, muško dete, tako da je za seljaka najubitačnije ako ne ostavlja
muško dete, jer se to smatralo kao "gnev božiji i prokletstvo". Zato je jedna
od najvećih kletvi u narodu bila: "sveća ti se ugasila", "kuća ti opustela", što
je trebalo da znači: nemao muškog poroda.
Dočekano, na samom rođenju, kao "tuđa kost", žensko dete je skoro
sve do udaje u podređenom položaju u odnosu na muško, koje je, pogotovo
u krajevima gde su se patrijarhalni odnosi duže zadržali, čak i bolje hranjeno.
Najbolji primer za to je i polna struktura seoskih osnovaca u Srbiji.
Školske 1919/20. godine, u seoskim školama severne Srbije devojčice
su činile 20,48% svih đaka, a godinu dana kasnije - 25,41%, koliko i 1924/25.
školske godine. Istina, velike su razlike bile između pojedinih krajeva. Tako
je 1924/25. školske godine, u topličkom okrugu, u školama bilo svega 11%
ženske dece, a u smederevskom, na primer, 36,74%, što je, uglavnom, posledica
socijalno-ekonomskih prilika i stepena očuvane patrijarhalnosti. 31
U oblastima kruševačkoj, moravskoj, niškoj, požarevačkoj i
šumadijskoj u školu nije bilo školske 1927-28. godine upisano 27,87% odrasle
dece, dečaka 21,38%, a devojčica 38,86%, a u oblastima valjevskoj,
kruševačkoj, požarevačkoj, raškoj, užičkoj i šumadijskoj naredne školske godine
27,94%, dečaka 21,91%, a devojčica 38,01%. Najviše u školu neupisane
dece bilo je u raškoj oblasti, čak 42,12%, i to dečaka 32,56%, a devojčica čak
59,68%. Budući da je broj upisanih osnovaca školske 1939-40. godine u severnoj
Srbiji bio tek za 34,45% veći nego školske 1932-33. godine, a u Staroj Srbiji
za 30,66%, što je znatno ispod stope porasta stanovništva, pogotovo u Staroj
Srbiji, gde se stanovništvo skoro udvostručilo, a osnovna škola ostala i dalje
samo san velikog broja seoske dece, naročito devojčica. Školske 1932-33.godine,
među upisanim osnovcima u severnoj Srbiji bilo je učenica 37,59%, a u
Staroj Srbiji 31,33%. Poslednje mirnodopske školske godine učenice su pak
30 Isto.
31 Momčilo Isić, Seljaštvo u Srbiji 1918-1925, Beograd, 1995, str. 330
139