helsinške sveske 23 - Helsinki Committee for Human Rights in Serbia

Puno je razloga za slabo učešće žena u organima državne vlasti.
Preopterećenost žena i okolnost da mnoge od njih ulažu ogromnu energiju
da odgovore brojnim zahtevima i spoje različite uloge koje obavljaju, na poslu,
u kući, u nezi i vaspitavanju dece, dovode nas do proste činjenice da one
često nemaju ni vremena ni interesa za angažman u politici. Maksimalna
okrenutost egzistenciji sopstvene porodice i često iscrpljujući ritam svakodnevnih
obaveza uslovljavaju trošenja svih fizičkih i psihičkih resursa i potencijala
žene, što ponekad uzrokuje distanciranje od bilo kakvog političkog
angažmana. S druge strane srpsko društvo nije imuno na ukorenjena, tradicionalna
gledišta da "žene nisu za politiku", razmišljanja po kojima se one ne
snalaze dobro u njoj, a ukoliko to čine da bezuslovno zanemaruju porodicu i
decu, što je u suštini samo racionalizacija prethodnog stava.
Zaključak
Društveni položaj žene u Srbiji u prvim decenijama XX veka oblikovali
su patrijarhalno uređeni porodični i društveni odnosi kao i tradicionalni
moral utemeljen na normama dominantno agrarnog srpskog društva. Nejednakost
žene i muškarca nije proizilazila samo iz nasleđa, običaja i društvene
prakse, već je diskriminacija žene bila i pravno legalizovana Srpskim
građanskim zakonikom. Nejednakost pravnog položaja žene posebno je bila
naglašena u domenu bračnih i porodičnih odnosa, kao i u zakonskoj regulativi
naslednog prava. Potčinjenost udate žene mužu bila je jedna od osnovnih
karakteristika njenog položaja. Obespravljene i u političkoj sferi, žene u
Srbiji do 1945. godine nisu dobile pravo glasa.
Masovno učešće žena u ratu i revoluciji, s jedne strane i ideološki
okviri Komunističke partije koja je u Jugoslaviji došla na vlast, s druge, stvarali
su takve političke prilike u kojima je formalno-pravna ravnopravnost
žene postala deo opštih principa partijske države. Ravnopravnost i jednakost
bile su vrednosti koje je promovisao već prvi posleratni Ustav. Istovremeno
Ustav FNRJ iz 1946. godine bio je prvi najviši pravni akt koji je načelno garantovao
pravnu ravnopravnost žene. Drugim zakonima i normativnim aktima,
ta su prava konkretizovana i dalje razrađivana, tako da je žena po svom
pravnom položaju izjednačena sa muškarcem, kako u braku i porodici, tako i
u drugim oblastima privrednog, društvenog i političkog života. Pravo glasa,
odnosno aktivno i pasivno biračko pravo, pravo na rad i jednaku platu za isti
rad, pravo na školovanje i obrazovanje pod jednakim uslovima kao i
muškaraca, pravo na plaćeno odsustvo nakon porođaja, socijalno osiguranje,
118
pravo na razvod, samo su neka od elementarnih prava koje su žene ostvarile
već u prvim godinama etabliranja socijalističkog sistema u Jugoslaviji.
Liberalizacija namernog prekida trudnoće odvijala se od početka 60-
ih godina, da bi pravo čoveka da slobodno odlučuje o rađanju svoje dece,
kao pravo garantovano Ustavom, bilo uspostavljeno 1974. godine.
Analiza posleratnih ustava u Srbiji i Jugoslaviji pokazuje da oni nisu
bili izvorište diskriminacije među polovima, već su je na nivou osnovnih
načela i konstitucionalnih prava onemogućavali. U socijalističkom društvu
jednakost muškarca i žene više je uvođena dekretima partijske države, nego
što je bila puni odraz odnosa u svakodnevnom životu.
Neposredno po završetku Drugog svetskog rata, žene u Srbiji zaostajale
su za muškarcima kako po nivou pismenosti tako i po dostignutom
stepenu obrazovanja stečenog u školskim obrazovnim institucijama. Postojale
su izražene razlike u nivou pismenosti ženskog stanovništva u pojedinim
delovima zemlje. U okviru Srbije, najviši procenat nepismenih žena bio je na
Kosovu, potom u centralnoj Srbiji, dok je na području Vojvodine zatečeno
stanje pismenosti ženskog stanovništva bilo nešto povoljnije.
U prvim posleratnim godinama organizovani su brojni kursevi za
opismenjavanje u koje je masovno bilo uključeno i nepismeno žensko
stanovništvo. U posleratnom razdoblju evidentno je osetno smanjenje broja i
procenta nepismenih žena u ukupnoj ženskoj populaciji starijoj od 10 godina
(od 37,5 odsto u 1948 do 11,1 odsto u 1991). Učešće žena u ukupnom broju
nepismenih, međutim nije se smanjivalo, naprotiv ono se u relativnim odnosima
povećavalo. Godine 1991. od svih nepismenih 80,4 odsto bile su žene.
Nepismenost u Srbiji i SR Jugoslaviji još uvek nije iskorenjena i pored nesumljivog
napretka koji je ostvaren u drugoj polovini XX veka. Najviše nepismenih
je među starijim ženama.
U Srbiji je obavezno osnovno osmogodišnje školovanje. Školska obaveza
formalno je postojala i u Kraljevini Jugoslaviji, a u Srbiji i ranije, ali
osnovnim školovanjem nisu bila obuhvaćena sva deca. Devojčice, posebno
one koje su živele u siromašnim i planinskim krajevima, često su ostajale van
domašaja škola. Obrazovni nivo ženske dece stican kroz državne školske institucije
u prvim posleratnim godinama još uvek je bio veoma skroman. Više
od polovine žena u Srbiji je bilo bez škole ili je imalo samo tri razreda osnovne
škole, a retke su bile one koje su imale školsku spremu višu od četiri razreda
osnovne škole. Dosledno sprovođenje zakona o obaveznom
osmogodišnjem školovanju i relativno visok stepen obuhvata dece osnovnim
obrazovanjem, jačanje i širenje školske mreže, stalni rast procenta upisane
ženske dece u osnovne škole, koji se izjednačavao sa procentom upisanih
119