helsinške sveske 23 - Helsinki Committee for Human Rights in Serbia

Modernizacija društva, na način na koji ju je videla i protežirala
Komunistička partija, uključivala je i snažnu popularizaciju ideje o potrebi
zapošljavanja žene. Nastojanja da se što više podigne radna aktivnost žena,
nisu potiskivala u drugi plan društvenu ulogu žene kao majke. 174 Naprotiv,
pitanja materinstva i tada su proglašavana za ključna. 175 Rešenje za antagonizam
tako postavljene (idealne slike) uloge žene, Partija je videla u formiranju
društvenih ustanova za čuvanje dece, po vrlo pristupačnim cenama, koje bi
omogućavale majkama da rade van sopstvenog doma.
Potčinjenost žene muškarcu, prvenstveno mužu, posebno izražena u
ekonomskoj sferi i u domenu pravnog položaja udate žene, kao jedno od
osnovnih obeležja patrijarhalne porodice na ovim prostorima, pod uticajem
svih navedenih faktora počela je da gubi snagu. Neprikosnoveni autoritet roditelja
nad decom i naglašena poslušnost prema ocu, započetim procesom
urbanizacije, koji je zahvatio i populaciju u Srbiji, postepeno je slabio. Način
života u gradu, stvarao je uslove za veću nezavisnost i slobodu dece u porodici,
uključujući i pravo na sopstveni izbor budućeg bračnog partnera,
pružao veće mogućnosti izbora zanimanja i td. Smanjivanje broja srodnika
koji su živeli u porodici, odnosno intenziviranje procesa nuklearizacije porodice,
takođe je bio jedan od pokazatelja promena u njoj.
Promene u broju članova domaćinstva jedan su od osnovnih elemenata
i pokazatelja transformacije porodice.
Na području SR Jugoslavije u posleratnom periodu smanjena je
prosečna veličina domaćinstva. Po popisima, prema broju članova
domaćinstva, najbrojnija među njima bila su domaćinstva sa četiri člana. Njihovo
procentualno učešće u ukupnom broju domaćinstava konstantno se
uvećavalo u celom razdoblju i to od 15,89 odsto u 1948. godini do 22,72 odsto
u 1991. Učešće domaćinstava sa dva člana takođe ima tendenciju rasta i to od
14,5 odsto u 1948. do 21 odsto u 1991. godini. Domaćinstva sa pet i više
članova, prema njihovom procentualnom učešću u ukupnom broju
domaćinstava, ima sve manje. 176
174 Jedna od vodećih tema članaka o ženi, koja se pojavljuje na stranicama "Politike" još
od početka 1945. godine i koja ni u jednom periodu ne gubi svoju društvenu aktuelnost, jeste
materinstvo. Skupu pitanja i problema vezanih za materinstvo, na jedan ili drugi način, sve vreme
je pridavan veliki značaj. Vera Gudac.Dodić, Analiza tekstova..., str. 396.
175 Na Trećem kongresu AFŽ-a Jugoslavije, održanog 28. i 29. oktobra 1950. u Zagrebu,
Josip Broz Tito je u govoru, koji je prenela "Politika" rekao da ukoliko neka žene ne može da se
aktivira u privrednom životu i izgradnji zemlje, jer nema kome da ostavi svoju malu decu, već
mora da se brine o njima, ona takođe vrši društveno-koristan rad, jer je pravilno vaspitanje dece
osnovna dužnost žene. Isto, str. 397.
176 Domaćinstva sa 5 i 7 članova beleže, po popisima iz 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i
1991. godine, konstantno smanjenje procentualnog učešća u ukupnom broju domaćinstava. Za
78
U okviru centralne Srbije od svih domaćinstava najviše je onih sa
četiri člana (24 odsto), zatim sa dva člana (22,1 odsto), sa tri člana (18,9 odsto)
i sa pet članova (9,8 odsto). Najčešća kategorija domaćinstva u Vojvodini je
domaćinstvo sa dva člana (25,9 odsto), potom sa četiri (23,8 odsto), sa tri
(20,3 odsto) i sa jednim članom (17,9 odsto). Nasuprot tome, na Kosovu i Metohiji
u ukupnom broju domaćinstava najviše je učešće onih sa osam i više
članova (35,2 odsto), zatim sa pet članova (12,4 odsto), sa šest (12 odsto), sa
četiri (11,9 odsto) i sa sedam (8 odsto). 177
Demografska statistika pokazuje da je broj stanovnika na jedno
domaćinstvo u SR Jugoslaviji i u Srbiji smanjen je sa 4,4 u 1948. godini, na 3,6
u 1991. Ukoliko se posebno posmatraju područja u Srbiji, veličina prosečnog
domaćinstva nije ista. Početkom devedesetih godina broj stanovnika na jedno
domaćinstvo u Centralnoj Srbiji bio je 3,4 (prema 4,5 u 1948 godini), Vojvodini
2,9,( prema 3,6) a na Kosovu 6,8 (prema 6,4). 178 Područje Kosova je jedino
u kojem je došlo do porasta u broju stanovnika po jednom
domaćinstvu.
U posleratnom razdoblju odvijao se proces nuklearizacije porodice,
odnosno sve je prisutniji bio tip porodice koju su činili roditelji i deca, bez
prisustva drugih srodnika. Prosec nuklearizacije porodice usporavali su i ponekad
otežavali problemi koji su se pojavljivali u vezi sa oskudicom stambenog
prostora u gradovima. Najzastupljeniji oblik porodice u Srbiji je nuklearna
porodica. 179 Pored ovog tipa, još uvek se zadržala proširena porodica, ali
je manje zastupljena. 180
Prosečan broj dece po jednoj porodici u Srbiji jeste 1,14. 181
Opadanje broja dece koja se u Srbiji i Jugoslaviji rađaju, odnosno
opadanje nataliteta, 182 ali i uočljivo smanjenje prirodnog priraštaja
porodice sa 6, kao i 8 i više članova, takođe je karakteristično smanjenje procenta učešća u ukupnom
broju porodica, izuzev 1991, kada je njihovo učešće, u odnosu na 1981, za nekoliko promila
veće. Izračunato na osnovu tabele: Domaćinstva prema broju članova, po popisima, Statistički
godišnjak Jugoslavije 2000, str. 61. Tako prikazan broj članova domaćinstva još uvek ne otkriva u
potpunosti strukturu porodice, jer su se u kategoriju domaćinstvo ubrajala i ona lica koja nisu
bila članovi porodice, a živela su u istom domaćinstvu, npr. kućne pomoćnice i drugo.
177 Grupa autora, Zdravstveno stanje stanovništva Srbije 1986-1996, analitička studija, Beograd
1998, str. 35
178 Demografska statistika 1997, str. 27. Podaci o veličini prosečnog domaćinstva u Jugoslaviji
početkom devedesetih, objavljeni u publikaciji The World's Women 2000, identični su.
179Od svih oblika porodice, u Srbiji je najčešća nuklearna porodica (57,3 odsto – 1991).
Porodica koju sačinjava bračni par bez dece ima manje od jedne trećine. Marina Blagojević, Roditeljstvo
i fertilitet. Srbija devedesetih, str. 34.
180 Prema popisu iz 1991. godine, procenat proširenih porodica u Jugoslaviji bio je 20,2
odsto. M. Lukić, n. d., str. 526.
181 Sanja Ćopić, n. d., str. 20.
79