helsinške sveske 23 - Helsinki Committee for Human Rights in Serbia

Rad i zaposlenost žena
Centralno pitanje emancipacije žene u socijalističkim zemljama često
se dovodilo u vezu pre svega sa realizovanim pravom žene na rad. Ideja o
ekonomskoj nezavisnosti žene, kao osnovnom uslovu njene emancipacije,
promovisana je još u radovima socijalističkih teoretičara i ideologa. Takva
shvatanja, makar na nivou apstraktih načela, bila su utkana u levičarsku ideologiju
na kojoj je počivao politički sistem u Jugoslaviji.
Uverenje da je sticanje ekonomske nezavisnosti uslov bez koga se ne
može u obezbeđivanju ravnopravnosti žene dominiralo je i u ženskoj organizaciji.
106 Pravo žene na rad nije proizilazilo samo iz ideologije tek uspostavljene
vlasti, već i iz nužde da se što veći broj ljudi angažuje u obnovi i izgradnji
ratom razrušene zemlje, a kasnije i u ambicioznim zahtevima realizacije
petogodišnjeg plana. Otuda nastojanja i države i AFŽ-a da se žene u što
većem broju zapošljavaju i uključe u različite privredne delatnosti, pa i u one
u kojima su se u predratnoj Jugoslaviji zapošljavali isključivo ili prvenstveno
muškarci.
Prateći dominantne i vodeće teme tekstova posvećenim ženama u
dnevnim listovima prvih posleratnih godina, kao i osnovne vrednosti koje su
oni afirmisali, uočava se da je zapošljavanje žena bio jedan od veoma popularisanih
segmenata. Ovi tekstovi, pored toga što odslikavaju duh i atmosferu
vremena u kojima su nastali, upućuju i na prioritetne ciljeve koje je pred
društvo i konkretno žene postavljala vlast. Jedan od najtiražnijih dnevnih informativno-političkih
listova "Politika" u tom je vremenu povremeno objavljivala
članke o "ženama za uzor", "herojima rada", "udarnicama". Bez obzira
na to da li je pisano o ženama koje su bile zaposlene u tekstilnim fabrikama,
na razbojima, u poljoprivredi ili nekoj drugoj privrednoj grani, u tim tekstovima
su isticane žene koje su svojim vanrednim zalaganjem i upornošću,
prebacivale predviđene norme. O njima je pisano veoma afirmativno, prikazivan
je njihov život i afirmisan je rad kao jedna od vrhovnih vrednosti. Popularisane
su i različite forme za što masovnije uključivanje žena u privredne
delatnosti, kao što su bila razna takmičenja, dobrovoljni rad. Takmičenja su
najčešće organizovana u sklopu proslave pojedinih praznika (prvomajska
takmičenja, takmičenja povodom osmog marta). Pisano je o organizovanju i
rezultatima tih takmičenja, pokazivano je kako su inicirana i realizovana po
celoj zemlji, kako su se žene takmičile koja će ostvariti veću normu i biti
uspešnija na svom poslu.
106 Neda Božinović, Žene u modernizacijskim procesima u Jugoslaviji i Srbiji, "Srbija u modernizacijskim
procesima 19. i 20. veka, 2", str. 525.
60
"Politika" je izveštavala i o dobrovoljnom radu žena. To su bile
različite aktivnosti, počev od rada u vojnim bolnicama, akcija šivenja rublja i
košulja za šegrte, patika za decu u obdaništima, zastava i košulja za brigadire
na radnim akcijama. Žene su dobrovoljno radile i u poljima, na skupljanju
žetve, uključivale se u dobrovoljne akcije na javnim radovima i td. Po podacima
objavljenim u listu, žene u Srbiji su, samo u toku 1947. godine, na dobrovoljnim
radovima dale 6.748.151 radni sat, a tokom 1949. godine, žene u
Vojvodini su ostvarile oko 14.000.000 radnih časova.
"Politika" je objavljivala i članke koji su na primerima pokazivali da
ne postoje "muški ili ženski poslovi", što je ukazivalo na nastojanja partijske
države da umanji postojeću diferenciranost zanimanja zasnovanu na takvoj
podeli. Pisano je o ženama koje su bile zaposlene u građevinarstvu, o devojkama
koje su obavljale poslove traktoriste, o agronomima, zatim o polukvalifikovanim
radnicama, koje su radile na mašinama u Zeničkoj železari. Gradsko
saobraćajno preduzeće organizovalo je više kurseva na kojima su osposobljavane
žene za poziv kočničara u tranvajima, a radile su i kao kontrolori.
Žene su se zapošljavale i u železničkom saobraćaju, što u predratnoj Jugoslaviji
nisu mogle, već su u državnim saobraćajnim ustanovama mogle raditi
samo kao telefoniskinje, blagajnice i daktilografkinje. Zapošljavale su se, u
manjem broju, i u rudarstvu. Mada je po Uredbi o higijenskim i tehničkim
zaštitnim merama na rudarskim podzemnim radovima iz 1947. godine,
ženama bio zabranjen rad na jamskim radovima, dešavalo se da su u pojedinim
rudnicima žene upravo tu radile.
Nastojanja države da krajem četrdesetih godina kolektivizuje poljoprivredu
107 , rezultirala su, pored ostalog, i pokušajima da se što više žena
uključe u zadruge. U tom vremenu, AFŽ je, kao jedan od svojih zadataka formulisao
da "nijedna žena u selu ne treba da ostane izvan zadruge". Tokom
1949. i 1950. godine, jedna od blažih formi i manifestacija, inače snažnog pritiska
države na seljake da se učlane u seljačke radne zadruge 108 , bila je i propaganda
kroz štamu. "Politika" je učestvovala u kampanji za popularisanje
107 Nastojanja partijske države da protežira kolektivistički svojinski odnos u poljoprivredi,
mada isprva s krajnjom obazrivošću i postepeno, a od 1949. godine i svom silinom aparata
totalne moći kojim je raspolagala, završila su se debaklom. Kolektivizacija u poljoprivredi Jugoslavije
nikada nije bila u potpunosti sprovedena i od nje se vrlo brzo odustalo.
108 Seljačke radne zadruge, posebno njeni tzv. viši tipovi, predstavljali su kolhozni tip
udruživanja seljaka.
61