helsinške sveske 23 - Helsinki Committee for Human Rights in Serbia

od nacionalne pripadnosti, Srpska pravoslavna crkva od države. Sve je ovo
stavljeno na probu na kraju XX veka. Pre no što je prećutno nepristajanje na
složenu državu učinila javnim, izgubivši pri tom bitku za majorizaciju Jugoslavije
(jedan čovek – jedan glas), Srbija je prošla kroz antibirokratsku revoluciju,
u kojoj je odbacila ekonomske i političke reforme u pravcu tržišne privrede i
političkog pluralizma. Na izazov krize ekonomije državnog socijalizma, sloma
komunističke ideologije i prestanka hladnog rata – Srbija je dala odgovor
koji je na tragu njene istorijske konstante. Ujedinjenje srpskog naroda u jednu
državu odlagalo je njenu ekonomsku i političku modernizaciju. Na tom
pitanju, legitimno su se manifestovali različiti interesi naroda koji su bili u
sastavu jugoslovenske države.
Egalitarna ideologija, pod raznim imenima (socijaliizam, radikalizam,
komunizam) karakterisala je istoriju Srbije kroz čitavo moderno doba.
Ona nije uništila ni aristokratiju ni buržoaziju, kao ni modernu državu zasnovanu
na vladavini prava, i liberalnu demokratiju utemeljenu na slobodnom
pojedincu: svega toga nije bilo. Jednakost u siromaštvu nije bila sama
sebi cilj već važna pretpostavka ujedinjenja naroda. Zaokruženje etničke
države podrazumevalo je teritorijalnu ekspanziju, neograničeno trošenje materijalnih
resursa i, dakako, ljudskog materijala. Tekovine modernizacije kad
su postale kritična masa za modernost poništavane su i raubovane 83 . U Srbiji
je sukob patrijarhalnosti i modernosti postao dramatičan i zbog globalnih
procesa upravo kao posledice modernosti. On se može posmatrati u svetlu
neposredne prošlosti, tj. raspada jugoslovenske države i ratova devedesetih
godina prošlog veka. Ali se može razumeti tek u svetlu razvoja Srbije u moderno
doba.
U svim državnim okvvirima u kojima je srpski narod živeo u poslednja
dva veka: Kneževina Srbija; Kraljevina Srbija; Kraljevina Srba, Hrvata i
Slovenaca – odnosno Kraljevina Jugoslavija; Socijalistička Federativna Republika
Jugoslavija; Savezna Republika Jugoslavija; Srbija i Crna Gora – odnos
patrijarhalnosti i modernosti javlja se kao konstanta. Ali, tek na planu
društvene itorije postaje vidljivo da "srpsko poljoprivredno društvo ni u kom
slčaju nije bilo potpuno nepromenljivo", ali i da sve do Prvog svetskog rata,
83 "Precene o broju emigranata iz Srbije, tokom devedesetih godina, koji imaju najviše
obrazovanje variraju od 30.000 ili 40.000 do čak 150.000". Ankete koje su sprovedene početkom
2005. pokazuju "da bi preko 50% mladih ljudi između 16 i 25 godina starosti napustilo zemlju
ukoliko bi im se za to ukazala prilika; da čak njih 18% planira da trajno napusti zemlju; a da od
120 najboljih učenika srednjih škola, osvajača nagrada na republičkim, evropskim i svetskim
takmičenjima srednjoškolaca (pretežno iz prirodnih nauka), čak 96% planira da napusti zemlju".
Miroslav Jovanović, Srbija 1804–2004: razvoj opterećen diskontinuitetima (sedam teza) u: Dimić,
Stojanović, Jovanović, Srbija 1804–2004... s. 193.
28
njegov "inovativni potencijal nije bio dovoljan da potpuno raskine okove
predmodernog privrednog i društvenog ustrojstva" 84 . I da su: "Značajni nosioci
modernizacije u Srbiji... pali kao žrtve prvenstva politike pred ekonomijom,
državne, centralizovane kontrole nad privredom i upravom" 85 .
Na ovoj ravni treba tražiti i odgovor na pitanje o nedovršenoj integraciji
srpskog naroda, i specifičnoj ulozi njene inteligencije ili elite. U kojoj
meri je na njen vrednosni sistem, na njene društvene i političke ideale uticao
mentalitet 86 agrarnog društva, to jest društva bez slojeva i klasa? Opština je
bila osnovna ćelija, u kojoj se formirala svest seljaka o sebi i svetu koji ga
okružuje, o onom što je potreba i što je bitno: "Mentalnost seljaka – to je
opštinska mentalnost, formirana u okvirima zatvorene lokalne zajednice, u
seoskoj susedskoj organizaciji. Naravno, na mentalnost seljaka uticalo je i
makrodruštvo, ali njegov uticaj na tom planu je neuporediv je sa sveobuhvatnim
uticajem opštine. Na predindustrijskom stadijumu upravo je
opštinska mentalnost seljaštva određivala mentalitet društvene celine...
Objašnjenje ovoga treba tražiti u tome, što je bez obzira na svoju
ograničenost i zatvorenost, insitut opštine i kolektivna opštinska svest zakodirala
glavnu suštinu društvenosti: uvučenost individue u poslove i interese
kolektiva, solidarnost, saradnju, uzajamnu pomoć. Opština predstavlja konkretnu
formu socijalnog zajedništva, iz koje su se vodile sve druge u ljudskoj
istoriji poznate forme društvenog zajedništva" 87 .
Socijalna jednakost i nacionalno jedinstvo čine identitet i srpske inteligencije:
one koja dolazi sa sela ili iz varoši; one koja se školuje u zemlji, Zapadnoj
Evropi ili u Rusiji. U Petrogradu, Cirihu i Beču, ona se organizuje u
udruženja kojima daje imena srpskih tradicionalnih ustanova: opština i zadruga
88 . Svako strukturno i institucionalno narušavanje socijalne jednakosti
predstavlja udaljavanje od zavetnog cilja: nacionalnog jedinstva 89 .
84 Mari – Žanin Čalić, Socijalna istorija Srbije 1815–1941... s. 246.
85 Isto, s. 245.
86 Reč mentalitet, i praksa vezuju se za "Anale", tj. za pravac istorijske nauke koji je tridesetih
godina prošlog veka preovladao u Francuskoj. U srpskoj istoriografiji mentalitet nije
istraživan: "Srbija se još ne nalazi u redu ovih istraživačkih objekata slavljenih na mentalitetskoistorijsku
diskusiju". Hans Mihael Midlih, Patrijarhalni mentalitet kao smetnja državne i društvene
modernizacije u Srbiji XIX veka, Istorijski časopis, Beograd, XXXVIII, 1988, s. 111, 112, 113.
87 L. V. Danilov, V. P. Danilov, Kresjanskaja mentalnost i obščina v: Mentalitet i agrarnoe
razvitike Rossi (XIX-XX vv.), Moskva, 1996, s. 22, 23.
88 Vid. Latinka Perović, Srpski socijalisti 19. veka, 3... s. 17.
89 Opozicioni poslanici, bliski socijalistima, odnosno radikalima, Jevrem Marković i
Adam Bogosavljević, bili su protiv gradnje železnice; diplomatskih predstavništava; škola u kojima
su se učili strani jezici, retorika, muzika. Sve u strahu, da će takve škole od Srba stvoriti
29