helsinške sveske 23 - Helsinki Committee for Human Rights in Serbia

io: mama, tata, Tito". Gimnazijalka iz Niša je govorila da oseća "neizmernu
prazninu u sebi", zaključujući: "svi mi smo Tito, njegova misao i delo". A
druga je tvrdila da bi se Tito "ljutio da vidi suze u našim očima. Ali suze se
same otkidaju, oprosti, najdraži druže. Ne moraš da brineš – bićemo mi jaki
kao što si Ti bio". Učenik iz Titovog Užica je obećavao da će "slediti Titov put
i njegove ideale koji su mi dali srećno detinjstvo", a drugi, da neće zaboraviti
"ono što je za nas učinio". 338
Sa istom sigurnošću sa kojom su deca u vreme kraljeve smrti verovala
da će njegovo ime "večito sjati", i omladinac je 1981. govorio za novine:
"Mi smo Titova omladina a zna se šta to znači i šta ostaje da znači dok bude
postojalo Titovo ime. A zna se da će u Jugoslaviji, u čovečanstvu ono ostati
zauvek". 339
* * *
Ako prihvatimo da je tradicionalna politička kultura, bez obzira na
revolucionarne promene koje su se događale tokom proteklog veka, u bitnoj
meri odredila i njen ovde istraživani segment, onda nas traganje za
objašnjenjem dugog trajanja istog obrasca u vaspitanju mladih i
izgrađivanom odnosu prema vladaru bez obzira na izvore njegovog autoriteta,
upućuje na elemente starih, a dugo preživelih oblika autoriteta prvog
čoveka u državi kao vezivnog tkiva zajednice i temelja njenog identiteta. Todor
Kuljić navodi niz komponenti koje određuju otpornost na promene ovakve
političke kulture, kao što su tehnološko-ekonomska zaostalost, dugo oblikovani
karakter osnovnih političkih ustanova, idejno-ideološki obrasci u
pravdanju ciljeva političkog poretka, regrutovanje kadrova sa sela, odsustvo
razvijene buržoazije, nestabilnost državnih tvorevina, dugi periodi ratnog
stanja, što je sve forsiralo krute autoritarne obrasce u kojima je zamisao
političkog vođe imala stožernu integrativnu ulogu. 340 Istovremeno, temeljni
simbol bilo nacionalnog, bilo klasnog jedinstva bio je "kult oslobodioca", 341
svejedno da li od Turaka, Austro-Ugarske, Nemačke ili od unutrašnje nepravde,
dok je pojam "narodnog vladara", ili "narodnog vođe", po uzoru na
antičkog "narodnog tribuna", obezbeđivao bespogovorno poverenje. 342
338 Omladinske novine, 7. maj 1980, (N. Alagić, M. Milenković, V. Tričković, V. Ralić, N.
Đuričić, M. Adžić).
339 Kekec, 2. jun 1981, (M. Jolović, član ekipe SSO Crne Gore).
340 T. Kuljić, Tito, sociološkoistorijska studija, s. 27-28, 32.
341 Isto, s. 35.
342 Titula "narodni tribun" je korišćena ne samo zato što je smatrana nedodirljivom,
već i zbog toga što je obezbeđivala poverenje naroda (E. de La Boesi, Rasprava o dobrovoljnom ropstvu,
Beograd, 1986, s. 41).
286
Već je narodnom poezijom sugerisan tradicionalni odnos prema istorijskim
ličnostima, koje su po definiciji imale samo lepe osobine: "dobra
duša" Vladimira, "svetitelj" Sava, "sveti kralj" Dečanski, "slavni car" Dušan,
"silni kralj" Vukašin, "čestiti knez" Lazar, "junaštvo" Obilića i Kraljevića Marka,
"viteštvo" Kastriotić Đorđa, "dobročinstvo i vrednoća" kraljice Jelene, "dobrota"
Milice, "čestitost" Vukosave, "gordost" Vukovice Mare, "srce" Jugovića
majke, "pravda" Jevrosime, "hrabrost" Kosovke devojke... 343 Principi pretekli
iz feudalnog doba sa elementima udvornosti, strahopoštovanja i ljubavi, koji
su proistekli iz vladareve slike "oca", koji zaslužuje bespogovornu odanost,
dugo su ostali prisutni u srpskom i širem jugoslovenskom društvu i obeležili
gotovo ceo XX vek. I kao što je narod u Rusiji smatrao cara za "oca" koga je sa
"strahom i s ljubavlju" slušao "i kao gospodara, i kao oca, i kao Božjega predstavnika",
344 tako je i narodu u Srbiji i Jugoslaviji sugerisan odnos podrazumevane
ljubavi prema vladaru, bez obzira na to koja je dinastija bila na vlasti,
pa čak i bez obzira da li je oblik vlasti bila monarhija ili republika.
Vaspitači, i sami vaspitavani po obrascu da je prvi čovek isto što i
sam patriotizam, prirodno su ga prenosili na sledeće generacije mladih. Kako
je sam kult bio ideologija, a ne konkretna ličnost, još je prirodnije što su obrazac
prenosili na svaki novi objekat obožavanja, bez obzira na različite izvore
njegovog autoriteta i ideološke ciljeve koje je simbolizovao. Zato nije čudno
što je odsustvo političkog kontinuiteta potenciralo kontinuitet idolopoklonstva.
Kontinuitet monarhije osporio je diskontinuitet dinastija, kontinuitet dinastije
osporio je diskontinuitet kraljeva (brza smena, nasilničke smrti...), pa
čak i diskontinuitet prestolonaslednika (Aleksandar tajanstveno umesto
Đorđa). Takve brze smene i, posebno nasilništvo ispoljeno u njima, uzdrmavalo
je njihovu legitimnost, pa se tražilo utemeljenje u novom idolopoklonstvu,
još većem nego što je bilo prethodno. Dokazivanju legitimnosti (svakog)
vladara preko njegove prošlosti, bilo da se pozivalo na pretke, ili
vođstvo u revoluciji, pretila je konstantna opasnost od osporavanja legitimiteta,
pa su građeni sve snažniji kultovi, uz dokazivanje da je "Bog", "Istorija",
"Narod" ili "Klasa" upravo njih izabrao.
Ipak, ključna kvalitativna razlika u sadržaju vaspitnog rada sa mladima,
kada je reč o odnosu prema prvom čoveku, nastupila je sa stvaranjem
jugoslovenske države 1918. Iako se idolopoklonstvo tada uvećalo, bitan preokret
je nastao u sadržini sugerisanog "zaveta" očekivanog od mladih.
Ratnička simbolika, dominantna u vreme egzistencije kraljevine Srbije, proisticala
je iz primarnog aktuelnog političkog cilja – teritorijalnog proširenja
343 Mala Srbadija, 1. april 1887, Srpske gusle (Nevesinjac S.L.P.).
344 Š. Senjobos, Istorija savremene obrazovanosti, Beograd, 1908, s. 10.
287