helsinške sveske 23 - Helsinki Committee for Human Rights in Serbia

Sa stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1918–1929), Kraljevine
Jugoslavije (1929–1941) srpski narod se konačno našao u jednoj
državi. Ali, tek tada se pokazalo da granice nisu bile jedina prepreka integraciji
srpskog naroda – "već razlike nastale zbog nejednakosti uslova razvoja
usled razdvojenosti tim granicama" 77 . Pored antagonizama između različitih
nacija koje su se od 1. decembra 1918. godine našle u jednoj drđavi (Srbi, Hrvati,
Slovenci), postojale su velike napetosti i trvenja unutar svakog nacionalnog
korpusa – "među Srbima između Srbijanaca i tzv. 'Prečana', stanovnika
Srbije i Srba podanika Austrougarske" 78 .
Srbija je u novu državu unela devetnaestovekovnu ideologiju narodne
države koja je podrazumevala ostvarenje jedinstva celog srpskog naroda,
i kao svoj glavni adut velike ljudske žrtve. U višenacionalnoj državi ta ideologija
je mutirala u integralno jugoslovenstvo koje je pojačalo suprotnosti
između nacija, i ubrzalo integraciju nesrpskih naroda. Privredno heterogena
država (6 carinskih zona, 5 valuta, 4 železničke mreže, 3 vrste bankovnih sistema),
nije se mogla ujediniti primenom srpskog zakonodavstva na celu
državu. To nastajanje dodatno je komplikovalo političke odnose u državi.
Diktatura je na kratko održala jedinstvo zemlje, ali se ona pri prvom
izazovu kakav je bio početak Drugog svetskog rata raspala. U suštini, ideja
složene države bila je strana srpskoj političkoj misli 79 . O federalizmu govore
literalni duhovi poput Mihaila Polit-Desančića (1833–1920), i srpska levica
kroz celu svoju istoriju: prvi socijalisti oko Svetozara Markovića, socijaldemokrati
i komunisti. Ali, ni predstavnici levice nemaju u vidu federaciju kao
savez nacionalnih država već savez slobodnih opština; privredno jedinstvo
koje relativizuje granice; internacionalno jedinstvo proletarijata.
77 Sima M. Ćirković, Uvod: vreme, prostor, ljudi u: Srbija među evropskim narodima... s.
XIV.
78 Isto.
79 Profesor Mihailo Konstantinović, koji je kao ministar u vladi Dragiše Cvetkovića, radio
na sporazumu Srba i Hrvata 1939. godine, beleži reakcije na sporazum dvojice na određeni
način ključnih ljudi u Srbiji.
Prvi je Slobodan Jovanović: "Večera sa Slobodanom Jovanović... Pitanje Sporazuma.
Slobodan me iznenađuje kad kaže da smo se mogli sporazumeti sa Nemcima, a ne sa Hrvatima...
On je, ipak, zatrovan srpski šoven".
Vladika Nikolaj Velimirović: "Kaže da je uvek mislio da Srbi treba da imaju svoju
državu i da se ne mešaju sa drugima. To je i Pašić mislio... Pašić je hteo srpsku državu... Van
sumnje je da ste spasli državu (Sporazumom – L. P.). To je vrlo nužno. Ali se ne sme ići dalje ni
praviti kakve banovine. Rešeno je njihovo pitanje pa sad nek ostane ostalo kako je". Mihailo
Konstantinović, Politika sporazuma. Dnevničke beleške 1939–1941. Londonske beleške 1944–1945, Novi
Sad, 1998, s. 177, 196, 197.
26
Iako je 1945. Jugoslavija obnovljena na osnovama složene države,
njen federalizam je, po uzoru na sovjetski federalizam, bio više administrativan
i kulturni nego politički: Komunistička partija bila je vezivno tkivo
države. Sukob sa Staljinom doveo je do jačanja poluga državnog jedinstva
(lična vlast, snažna armija i efikasna policijska struktura). Ali, već posle Staljinove
smrti, od ranih pedesetih godina, česte ustavne promene ukazivale su
da Jugoslavija još uvek traži formulu, koja bi, s jedne strane, omogućila srpskom
narodu da živi u jednoj državi, a s druge strane otklonila opasnost da
on asimiluje i majorizuje druge narode.
Istraživanja nevidljivih previranja, a naročito puteva integracije naroda
u drugoj Jugoslaviji, izostala su iz raznih razloga: partijski karakter
države; strah da sećanje na građanski rat ne naruši unutrašnju stabilnost
države; vanblokovska pozicija države u vreme hladnoratovske podeljenosti
sveta. U isto vreme, pomaci u modrnizaciji Srbije, koja posle 1945. godine izranja
kao matična država srpskog naroda 80 , neuporedivi su sa onima koji su
učinjeni u prethodnim ciklusima modernizacije: ubrzana industrijalizacija;
promena strukture stanovništva; masovno školovanje; zdravstvena zaštita;
pravni i faktički položaj žene; razvoj nauke i kulture, posebno umetnosti
(književnost, prevodilaštvo, film, pozorište, slikarstvo, muzika).
Sa stanovišta odnosa prema nacionalnoj integraciji, odnosno prema
raznim nivoima integracije: u Jugoslaviji, Evropi i svetu – komunistički pokret
u Jugoslaviji apsolutno nije neupitan tako kako nekim autorima danas
izgleda. U komunističkom pokretu Srbije od ranih dvadesetih godina XX veka,
kada se on i suočio sa nacionalnim pitanjem u Jugoslaviji 81 , postojalo je
snažno osećanje identifikacije sa jugoslovenskom državom. Otuda je svaka
decentralizacija, a pogotovo federalizacija na nacionalnoj osnovi, percipirana
kao lokalizam, automaštvo, separatizam i iredentizam. Bez obzira na dogmu
o ideološkom jedinstvu, odnosno partijskom i državnom jedinstvu, povremene
polemike izmežu intelektualaca, najčešće pripadnika Komunističke
partije, dokazivale su da su protivrečnosti i u samoj Partiji žive, i da upravo
ona, s vremena na vreme, dopušta da se izraze 82 .
Ideje narodne države koja ujedinjuje teritorije na kojima živi i poslednji
pripadnik srpskog naroda neodvojiva je od narodne države kao socijalno
homogene celine. Tome još treba dodati da je pravoslavna vera neodvojiva
80 Vid. Stevan K. Pavlović, Srbija: Istorija iza imena, Beograd, 2004; Sima M. Ćirković,
Srbi među evropskim narodima...
81 Vid. Latinka Perović, Od centralizma do federalizma, Zagreb, 1984.
82 Latinka Perović, Kako su se izražavali različiti politički interesi u Jugoslaviji? Polemika
između Dobrice Ćosića i Dušana Pirjevca 1961/1962. u: Dijalog povjesničara / istoričara, Zagreb, 2005.
27