helsinške sveske 23 - Helsinki Committee for Human Rights in Serbia

"naglog preloma" i oštrog zaokreta ka modernizaciji. Srpski građanski zakonik,
koji je donet 1844. i ostao na snazi do 1946. godine, sačuvao je zadružni
princip kolektivne svojine zemlje, a dozvolio podelu velike familije 49 . Time je
otvorio put neograničenom usitnjavanju zemljišnog poseda. Preovlađujući
mali posed isključivao je mogućnost intenzivne poljoprivredne proizvodnje,
a nedostatak domaćeg i stranog kapitala – razvoj industrije koja bi apsorbovala
viškove poljoprivrednog stanovništva. U kranjem rezultatu javilo se
ekstremno siromaštvo 50 .
Usitnjavanje zemljišnog poseda dovelo je do prezaduženosti seljaka;
to je rezultiralo prodajom egzistencijalnog minimuma, odnosno stvaranjem
seljaka bezemljaša. Na ovaj proces država je reagovala Zakonom o okućju 51 .
Sličnu meru poznavale su i druge zemlje Istočne i Srednje Evrope. Ali, za
razliku od njih, u Srbiji nije bilo agro-kapitalističkih odnosa ni u začetku 52 .
Seljaci su bili vezani za posed, od kojeg nisu mogli "ni da žive, ni da umru" 53 ,
a kako nije smeo biti prodat, ovaj maleni posed nastavio je da se deli.
Osnovna funkcija Zakona o okućju bila je socijalna: sprečiti stvaranje
seoskog proletarijata po cenu jednakosti u siromaštvu 54 . Ali, u toku čitavog
veka koliko se Zakon o okućju održao na snazi 55 , njegovi pobornici su
uključivali u argumentaciju njemu u prilog nacionalne i političke motive. Po
49 Velikom familijom smatra se ona između 20 i 40 članova.
50 Prema podacima jedne ankete koju je među svojim članovima sproveo Savez srpskih
zemljoradničkih zadruga od 1910. do 1912. godine – "u predvečerje Prvog svetskog rata dve
trećine imanja (organizovanih u zadruge) raspolagalo je sa manje zemlje nego što je bilo neophodno
za pokrivanje egzistencijalnog minimuma. Najmanje 5 % je zato tražilo dodatni prihod
izvan poljoprivrede. Više od polovine nije imalo potpunu zapregu, trećina nijedan plug, niti bilo
koju zemljoradničku alatku, 18 % nije imalo sopstvenu kuću, 28 % je živelo u izuzetno nezdravom
smeštaju, 30 % uveče nije imalo svetla, 38 % nijednom nije spavalo u krevetu". Cit. prema:
Mari – Žanin Čalić, Socijalna istorija Srbije... s. 70.
51 Knez Miloš je 1836. godine zabranio zaduživanje egzistencijalnog minimuma (kuća,
bašta, dva vola i jedna krava); 1861. pridodata je površina zemlje od dva dana oranja (1,15 hektara);
1897. i 1898. – površina zemlje je povećana na šest dana oranja (3,45 hektara), stambeni
prostor, stočna vuča i inventar. Isto, s. 40.
52 Isto, s. 42-43.
53 Cit. prema: Isto, s. 41.
54 Jedan od poverljivih ljudi Nikole Pašića, vođe Narodne radikalne stranke, pisao je
da je Zakon o okućju "jedan ekonomski najkorisniji zakon za našu zemlju", jer je njime
"obezbeđen opstanak našega naroda, koji je uglavnom zemljoradnik tako da u Srbiji ne može biti
beskućnika, kao što ih ima po svim drugim državama". Sa pravilnom primenom ovog zakona
– "Srbija bi bila najsrećnija zemlja na svetu". Jer je poznata istina: "da samo ekonomski slobodni
mogu biti politički slobodni". Avrama Petrović, Uspomene. Priredila Latinka Perović, Gornji Milanovac,
1988, s. 43.
55 Zakon o okućju ostao je na snazi do tridesetih godina XX veka, sa tendencijom da se
proširi na celu Jugoslaviju, što je naišlo na otpor.
18
njima, cilj pomenutog zakona je bio da se "u narodu održi jedna relativna
jednakost u posedu i jedinstvo narodnog života. Na ovaj način, okućje je...
otežalo stvaranje socijalnih i klasnih suprotnosti... Time je u narodu ojačala
ljubav i osećaj dužnosti prema otadžbini i državi" 56 . Država je, dakle, normirala
i garantovala jednakost državljana. Ona je postavila branu njihovoj proletarizaciji.
Za uzvrat, oni su postali njena jedina rezerva u borbi za očuvanje
celine naroda. I to na dva načina: konzerviranjem socijalnih odnosa institucija
u kojima se srpski narod održao pod Turcima, održavalo se jedinstvo sa
delovima naroda koji nisu bili oslobođeni, i jačalo se jedinstvo srpskog naroda
kao proleterskog naroda prema velikim državama kapitalističkog Zapada.
Iako razvoj Srbije od 1830. do 1878. godine, od autonomije do nezavisne
države, karakteriše paralelnost elemenata patrijarhalnog i modernog
društva, zatvorenost Srbije u njene tradicionalne ustanove – zadrugu i
opštinu, to jest istrajavanje na njihovim principima, i posmatrači i istoričari
uočavaju kao konstantu. U pitanju su ne toliko ustanove koliko mentalitet
koji se u njima formirao. Drugim rečima: "Opštinski mentalitet... u čijoj je
osnovi bio koletivizam proširio se na čitav socium, što je označavalo snažan
primat korporacije nad ličnošću i rastvaranje individualnih interesa u zajedničkim.
Na svim nivoima – od porodice do države" 57 .
Zadruga sa svojim ekonomskim i socijalnim funkcijama, sa svojim
sistemom vrednosti, nalazi se u temeljima ideologije srpskog socijalizma
šezdesetih i sedamdesetih godina, odnosno radikalnizma osamdesetih godina
XIX veka. Kvintesencija te ideologije je narodna država nasuprot modernoj
državi koja uvodi vladavinu prava, izgrađuje institucije i stvara upravljački
stalež - birokratiju 58 . Sa ovog stanovišta odlučujuća je bila decenija od 1878.
do 1888. godine. Tada su se profilisale dve različite ideologije (liberalna i radikalna)
i formulisana su dva različita programa razvoja Srbije (modernizacija
nezavisne države Srbije i ujedinjenje celog srpskog naroda u jednu
državu). Do podele je došlo u malobrojnoj srpskoj inteligenciji: "Prosti narod
može se kazati bio je nezadovoljan sa rezultatom (granice – L. P.) ali se nije
upuštao u dalja ispitivanja. Inteligencija pak podelila se u dva razna tabora"
59 .
56 Isto, s. 41.
57 A. L. Šemjakin, Tradicionnoe obpčestvo i vjzovj modernizacii. Serbia poslednoj treti XIX –
načala XX v. glazami russkih... s. 642.
58 Latinka Perović, Narodna država u: Srpski socijalisti XIX veka, Beograd, 1995, s. 121-
124.
59 Pismo Nikole Pašića A. I. Zinovjevu, Latinka Perović, Milan Piroćanac – zapadnjak u
Srbiji XIX veka u: Srbija u modernizacijskim procesima XIX i XX veka... 3, s. 13.
19