Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Znany</strong> i <strong>nieznany</strong> <strong>świat</strong> <strong>komiksu</strong><br />
«The known and unknown world of comics»<br />
by Beata BiesiadowskaMagdziarz<br />
Source:<br />
Acta Baltico Slavica (Acta Baltico Slavica), issue: 31 / 2007, pages: 4549, on www.ceeol.com.<br />
The following ad supports maintaining our C.E.E.O.L. service
Acta Baltico‐Slavica 31<br />
SOW, Warszawa 2007<br />
Beata Biesiadowska<br />
Instytut Slawistyki PAN<br />
Warszawa<br />
ZNANY I NIEZNANY ŚWIAT KOMIKSU<br />
Pomysł napisania niniejszego artykułu pojawił się w trakcie pewnego zebrania<br />
naukowego, gdy Pani Profesor Iryda Grek-Pabisowa zwróciła uwagę na potrzebę naukowego<br />
spojrzenia na komiks jako zjawisko kulturowe. Ze względu na rozległość<br />
tematyczną, opracowanie to będzie jedynie próbą przybliżenia tego zagadnienia1.<br />
Pojęcie komiks powstało poprzez połączenie angielskich wyrazów comic ‘komiczny’<br />
oraz strip ‘pasek’. Komiks narodził się w USA pod koniec XIX wieku. Była<br />
to historyjka obrazkowa Richarda Feltona Outcaulta The Yellow Kid, która ukazywała<br />
się w „New York Journal”. Prosta historyjka obrazkowa, składająca się każdorazowo<br />
z jednego kadru, odniosła niebywały sukces, co spowodowało rozkwit tego gatunku<br />
i powstawanie nowych komiksów. Cykliczne ukazywanie się humorystycznych historyjek<br />
stało się charakterystyczną cechą komiksów w ogóle.<br />
Na przełomie lat 20. i 30. pojawiły się pierwsze komiksy epickie, których awanturnicze<br />
i fantastyczne fabuły wyznaczyły główny nurt współczesnego <strong>komiksu</strong>.<br />
W latach 60 XX wieku komiks za sprawą Roya Lichtensteina2 i Andiego<br />
Warhola3 został podniesiony do rangi sztuki. Gatunek ten wywarł wpływ również<br />
na dzieła innych artystów, takich jak Kurt Schwitters, Robert Rauschenberg, Claes<br />
Oldenburg, Öyvind Fahlström, Keith Haring i in.<br />
Jerzy Szyłak4, jeden z najbardziej wnikliwych badaczy i teoretyków <strong>komiksu</strong>,<br />
wyróżnia trzy odmiany współczesnego <strong>komiksu</strong>. Pierwsza – ma charakter współczesnego<br />
folkloru miejskiego. Wykorzystywane są tu stereotypowe fabuły, oparte na<br />
podstawowych wartościach moralnych. Kreowani bohaterowie mają cechy mitologiczne<br />
i nadprzyrodzone (np. Superman, Batman i in.). W drugi rodzaj wpisują się<br />
dwie odmiany: świadome wykorzystywanie środków sztuk plastycznych, literatury,<br />
filmu czy fotografii, a następnie ich twórcze przekształcanie, lub też tworzenie pozornie<br />
niestarannych i nieudolnych form, podważających wszelkie tabu i kpiących<br />
z mieszczańskiej moralności tzw. underground comics5. Trzeci rodzaj to pojawiające
46<br />
Beata Biesiadowska<br />
się w prasie kilkuobrazkowe humorystyczne opowiadania o charakterze cyklicznym<br />
(np. Garfield6, Fistaszki i in.).<br />
W sto lat po swoich narodzinach komiks całkowicie zmienił swój charakter. Za<br />
sprawą m. in. Arta Spiegelmana7 (wyróżnionego nagrodą Pulitzera w 1992 za historię<br />
obrazkową o holocauście Maus. Opowieść ocalałego8), gatunek ten przestał być kojarzony<br />
wyłącznie z niewychodzącymi poza ramy błahych historyjek opowieści o Batmanie<br />
i Supermanie. Współczesny komiks dawno przestał zajmować się wyłącznie<br />
komizmem i rozśmieszaniem. Najnowsze komiksy ukazują tematy „które przez wiele<br />
lat uchodziły za niemożliwe do pokazania właśnie w komiksie: samotność, pustka,<br />
miłość, alienacja, tolerancja. Gdzieś na granicy <strong>komiksu</strong> rozrywkowego i poszukiwań<br />
wyrażania siebie pojawiają się prace, które przez swoją prostotę, ale i prawdę docierać<br />
będą do czytelników, na co dzień obcujących raczej z literaturą niż z komiksem”9.<br />
Komiks jest nazywany multimedialnym gatunkiem kultury popularnej10. Znajdując<br />
się jednocześnie na pograniczu literatury i sztuk plastycznych, nie da się go<br />
jednak zaliczyć ani do jednej ani do drugich. Nie można też ustalić hierarchii – co<br />
w komiksie jest ważniejsze: słowo czy rysunek. Specyfika <strong>komiksu</strong> polega na połączeniu<br />
grafiki ze słowem pisanym. Obie te warstwy tworzą rodzaj symbiozy, uzupełniając<br />
się nawzajem. Najważniejsze jest odpowiednie wyważenie tych dwóch warstw.<br />
Dlatego też, nie powinno się zastanawiać nad pytaniem, czy komiksy należy czytać,<br />
czy oglądać. Nawet, gdy historia nie zawiera warstwy słownej, komiks jest opatrzony<br />
bogatą sferą dźwiękową, którą reprezentują liczne onomatopeje, np. bams, klap,<br />
brzdęk, buuum itp., które w przeważającej większości mają swoje źródło w języku<br />
angielskim.<br />
Terenem kompozycji przestrzennej dla <strong>komiksu</strong> jest plansza, którą może być<br />
stronica gazety albo książki. Michel Rio11 proponuje, aby przy analizie stronicy komiksowej<br />
posługiwać się pojęciem kadru, zaczerpniętego z terminologii filmowej.<br />
Komiks nazywany jest historyjką bądź też opowiadaniem obrazkowym. Ciąg<br />
rysunków (następujących po sobie kadrów) na ogół jest opatrzony krótkim tekstem<br />
w tzw. dymkach komiksowych.<br />
„Największą tajemnicą rysownika komiksów jest przedstawienie za pomocą linii,<br />
kształtów i symboli tego, co niewidoczne – osobowości postaci albo nastroju danego<br />
miejsca lub zdarzenia”12.<br />
Rysowanie komiksów jest nazywane tworzeniem odmiennej rzeczywistości.<br />
Głównym zadaniem rysownika jest ukazanie akcji i emocji postaci za pomocą kreski.<br />
Komiksy, ze względu na swój charakter powinny być czytelne i jednoznaczne.<br />
Przejrzystość gatunku osiągana jest za pomocą podkreślania najważniejszych<br />
detali poprzez ich wyolbrzymianie i pomijanie elementów nieistotnych. Charakter<br />
i osobowość postaci są ukazywane za pomocą stosowania tych samych chwytów rysunkowych.<br />
I tak, linie grube i niespokojne wskazują na zdecydowaną szorstką osobowość,<br />
postacie negatywne mają zazwyczaj zdeformowane sylwetki i rysy twarzy,<br />
twarz i sylwetka kobiety jest bardziej zaokrąglona niż męska, zaciśnięte dłonie zwykle
<strong>Znany</strong> i <strong>nieznany</strong> <strong>świat</strong> <strong>komiksu</strong> 47<br />
oznaczają, że bohater jest podekscytowany, tym, co widzi itd. „Odpowiednie kształty<br />
gwarantują, że czytelnik nie tylko ujrzy, lecz także wyczuje nastrój, który rysunek ma<br />
przekazywać”13.<br />
Komiks ciągle kojarzony jest z tzw. kulturą obrazkową, która „obejmuje w zasadzie<br />
wszelkie negatywne zjawiska i bezwartościowe przejawy działalności wizualnej<br />
funkcjonującej w kulturze masowej i z prawdziwą kulturą nie mającą nic wspólnego”14.<br />
Być może wynika to z niedostatecznej wiedzy na temat <strong>komiksu</strong>, być może<br />
– z obawy przed wyparciem kultury werbalnej przez kulturę ikoniczną. Przeciwwagą<br />
do tego osądu niech będą słowa jednego z najważniejszych polskich teoretyków<br />
<strong>komiksu</strong> Krzysztofa Teodora Toeplitza. „Niesie on [komiks – B. B.] w swojej warstwie<br />
treściowej emocje, wzruszenia i pociechy, których brakuje codziennemu życiu.<br />
W pełen niejasności, rysujący się w niewyraźnych konturach kategorii społecznych<br />
i moralnych <strong>świat</strong> cywilizacji współczesnej, komiks wprowadza pierwiastek zdecydowania,<br />
odwagi i siły. W szarzyznę codziennego życia wnosi pierwiastek niezwykłej<br />
przygody, w rzeczywistość rządzącą się kategoriami ostrożnego prawdopodobieństwa<br />
wprowadza motyw nadzwyczajności i fantazji. Czyniąc to, potrafił znaleźć dla tych<br />
treści nowy system znaków, nowy język, który kompletnością i oryginalnością swego<br />
układu upoważnia do tego, aby nazwać go sztuką”15.<br />
PRZYPISY<br />
1 Więcej informacji na ten temat można znaleźć w kilku zaproponowanych pozycjach bibliograficznych<br />
zamieszczonych na końcu tego artykułu.<br />
2 Roy Lichtenstein (1923-1997). Malarz, grafik i rzeźbiarz amerykański podejmujący tematy z amerykańskiej<br />
kultury masowej (<strong>komiksu</strong>, reklamy, znanych dzieł sztuki współczesnej i dawnej), poprzez monumentalizację<br />
prostych motywów ukazywał banalność wytworów kultury masowej.<br />
3 Andy Warhol właściwie Andrzej Warhola (1928-1987). Artysta pochodzenia słowackiego. W swojej<br />
twórczości wykorzystywał fragmenty komiksów, przedmioty symbolizujące <strong>świat</strong> masowej konsumpcji,<br />
np. butelki coca-coli, puszki zupy Cambella, a także podobizny gwiazd kultury masowej (m. in. Marlin<br />
Monroe i Elvisa Presleya).<br />
4 Zob. J. Szyłak, Komiks, [w:] Wielka Encyklopedia PWN, t. 14, Warszawa 2003, s. 183.<br />
5 Undergraund comics (komiks podziemny), odmiana <strong>komiksu</strong> zainicjowana przez Roberta Crumba.<br />
6 Leniwy, sarkastyczny, złośliwy rudy kot stworzony przez amerykańskiego twórcę Jima Davisa; po raz<br />
pierwszy ukazał się w 1978 roku i do dziś cieszy się niesłabnącą popularnością wśród dzieci, młodzieży<br />
i dorosłych.<br />
7 Maus (Mysz) jest opowieścią o Władku Szpigelmanie – polskim Żydzie ocalałym z Holocaustu, i jego<br />
synu Arcie – rysowniku, urodzonym w Szwecji zaraz po wojnie, który w latach 70. – chcąc zrozumieć<br />
dramat, jaki przeżył jego ojciec oraz ich skomplikowane wzajemne relacje − przeprowadził z nim szereg<br />
rozmów. Dzieło to wywołało sprzeciw środowisk narodowych obrażonych przyjętą przez autora konwencją.<br />
W komiksie Spiegelmana Niemcy są przedstawieni jako koty, Żydzi jako myszy, Amerykanie jako psy,<br />
a Polacy jako świnie. Twórca <strong>komiksu</strong> posłużył się optyką nazistowskiej propagandy, w której Żydzi przedstawiani<br />
byli jako szkodniki do wytępienia (Niemcy-koty są naturalnym przeciwnikiem Żydów-myszy),<br />
a Polacy często określani jako świnie.
48<br />
Beata Biesiadowska<br />
8 Art Spiegelman, Maus. A survivor’s talk, new York 1986.<br />
9 B. Kurc, Prawdziwe życie w sztucznym świecie, [w: ] „Komiks w świecie – antologia polskiego <strong>komiksu</strong><br />
internetowego”, Kraków 2004, s. 62.<br />
10 Zob. Słownik pojęć i tekstów kultury. Teoria słowa, pod red. E. Szczęsnej, Warszawa 2002, s. 143.<br />
11 M. Rio, Cadre, plan, lecture, [w:] Communications, activité du CETSAS, EN 1974-1975, Paris 1976,<br />
cyt. za K. T. Toeplitz, Sztuka <strong>komiksu</strong>, s. 81.<br />
12 B. Caldwell, Sztuka rysowania komiksów, Warszawa 2005, s. 10.<br />
13 B. Caldwell, op. cit., s. 12.<br />
14 B. Jarosz, Przestrzeń graficzna w przekazach multimedialnych w dobie dominacji kultury obrazu,<br />
www.ap.krakow.pl/ptn/ref2004/jarosz.pdf 11.12.2006.<br />
15 K. T. Toeplitz, Sztuka <strong>komiksu</strong>, Warszawa 1985, s. 158-159.<br />
LITERATURA<br />
B. Caldwell, Sztuka rysowania komiksów, Warszawa 2005.<br />
U. Eco, Nieobecna struktura, Warszawa 2003.<br />
M. Giżycki, Słownik kierunków, ruchów i kluczowych pojęć sztuki drugiej połowy XX wieku,<br />
Gdańsk 2002.<br />
D. Kucała, Tekst a obraz w percepcji tłumaczenia komiksów, [w:] Między tekstem a obrazem.<br />
Przekład a telewizja, reklama, teatr, film, komiks, Internet, pod red. U. Kropiwiec, Filipowicz-Rudek<br />
M., J. Koniecznej-Twardzikowej, Kraków 2005, s. 105-111.<br />
B. Kurc, Komiks. Opowiadanie obrazem, Łódź 2003.<br />
B. Kurc, Prawdziwe życie w sztucznym świecie, [w:] „Komiks w sieci – antologia polskiego<br />
<strong>komiksu</strong> internetowego”, Kraków 2004.<br />
T. Pindel, Tłumacz scenarzystą – Mafalda po polsku. Kilka uwag o przekładzie <strong>komiksu</strong>, [w:]<br />
Między tekstem a obrazem. Przekład a telewizja, reklama, teatr, film, komiks, Internet,<br />
pod red. U. Kropiwiec, M. Filipowicz-Rudek, J. Koniecznej-Twardzikowej, Kraków 2005,<br />
s. 113-119.<br />
E. Skawińska, Niedoceniana wartość przymusu. O przekładzie pewnego <strong>komiksu</strong> dla dzieci,<br />
[w:] Między tekstem a obrazem. Przekład a telewizja, reklama, teatr, film, komiks, Internet,<br />
pod red. U. Kropiwiec, M. Filipowicz-Rudek, J. Koniecznej-Twardzikowej, Kraków<br />
2005, s. 91-104.<br />
Słownik pojęć i tekstów kultury. Teoria słowa, pod red. E. Szczęsnej, Warszawa 2002.<br />
D. Strinati, Wprowadzenie do kultury popularnej, przełożył W. J. Burszta, Poznań 1998.<br />
B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003.<br />
T. Thorne, Mody. Kulty. Fascynacje. Słownik pojęć i kultury postmodernistycznej, przełożył<br />
Z. Batko, Warszawa 1999.<br />
K. T. Toeplitz, Sztuka <strong>komiksu</strong>, Warszawa 1985.<br />
Uniwersalny leksykon sztuki, Warszawa 2002.<br />
Wielka Encyklopedia PWN, t. 14, Warszawa 2003.
<strong>Znany</strong> i <strong>nieznany</strong> <strong>świat</strong> <strong>komiksu</strong> 49<br />
SUMMARY<br />
The term comics in the U.S. came to define early newspaper strips, which initially<br />
featured humorous narratives. The first successful comics series featuring regular<br />
characters was either R. F. Outcault’s single-panel cartoon The Yellow Kid (1895).<br />
It became so popular as to drive newspaper sales, and in doing so prompted the creation<br />
of other strips.<br />
Comics are the combination of both word and image placed of images in sequential<br />
order. Comics, as sequential art, are a hybrid form of art and literature. In comics,<br />
creators transmit expression through arrangement and juxtaposition of either<br />
pictures alone, or words and pictures, to build a narrative.<br />
Comics are a new and separate art; an integrated whole, of words and images<br />
both, where the pictures do not just depict the story, but are part of the telling.<br />
Comics start to be one of the genre of art, when Roy Lichtenstein and Andy<br />
Warhol incorporated comics into their work in different ways.<br />
Maus: A Survivor’s Tale by Art Spiegelman attracted an unprecedented amount<br />
of critical attention for a work in the form of comics, including an exhibition at the<br />
Museum of Modern Art in New York and a special Pulitzer Prize in 1992.<br />
Keywords: comics, mass culture, popular culture, frame.<br />
Słowa kluczowe: komiks, kultura popularna, kultura masowa, kadr.