Fréttabréf apríl 2004 - Þróunarsamvinnustofnun Íslands

Í byrjun 21. aldar nýtur fimmta hvert barn í þróunarríkjunum ekki
skólagöngu eða rúmlega 100 milljónir barna. Um 860 milljónir karla
og kvenna í heiminum kunna hvorki að lesa né skrifa.
Rannsóknir hagfræðinga benda til þess að menntun skili yfirleitt
álitlegum arði. Þess vegna er bein þróunaraðstoð við menntun
mannaflans í fátækum löndum ólíklegri til að mistakast en fjárhagsaðstoð
til fjárfestingar í vélum og tækjum.

EFNISYFIRLIT
Þakklátt þróunarstarf 3
Sighvatur Björgvinsson
Menntun gegn fátækt 4
Þorvaldur Gylfason
Hvers vegna fullorðinsfræðsla? 8
Drífa Kristjánsdóttir
Úr skugga trjánna - undir þak 11
Þórdís Sigurðardóttir
Konur og menntun í Mósambík: 13
Skyggnst inn í líf tveggja kvenna í Mósambík
Hulda Biering
Verkefni MILAMDEC-lánasjóðsins á Filippseyjum 15
Ólöf Magnúsdóttir
Grunnmenntun kvenna: 18
Lykilatriði í félagslegri og efnahagslegri framþróun
Sjöfn Vilhelmsdóttir
,,Núna er ég ekki lengur hrædd
við að segja skoðanir mínar“: 21
Viðtal við þrjá þátttakendur í
Help Yourself-verkefninu í Namibíu.
Sjöfn Vilhelmsdóttir
Kennaramenntun í Angóla 24
Lilja D. Kolbeinsdóttir
R E F L E C T
Fullorðinsfræðsla og baráttan gegn
fátækt og valdleysi 28
Guðrún Haraldsdóttir
Menntun fyrir alla 32
Forgangsverkefni UNESCO á sviði menntamála
Guðný Helgadóttir
Útgefandi:
Þróunarsamvinnustofnun Íslands
Þverholti 14
Pósthólf 5330, 125 Reykjavík
Sími: 545 8980
Fax: 545 8985
iceida@utn.stjr.is
www.iceida.is
Ritstjórn: Sjöfn Vilhelmsdóttir og Margrét
Einarsdóttir
Ábyrgðarmaður: Sighvatur Björgvinsson
Mynd á forsíðu: Drífa Kristjánsdóttir
Hönnun og umbrot: Vilborg Anna
Björnsdóttir
Prentun: Prentmet
Höfundar greina eru ábyrgir fyrir þeim
skoðunum sem þar koma fram. Þær þurfa
ekki að lýsa stefnu starfsmanna eða stjórnar
stofunarinnar.
2

Sighvatur Björgvinsson
ÞAKKLÁTT
ÞRÓUNARSTARF
Þúsaldarmarkmið um þróun voru samþykkt á 55. allsherjarþingi
Sameinuðu þjóðanna í september árið 2000.
Markmiðin eru alls átta talsins og marka stefnu alþjóðasamfélagsins
í þróunarmálum fram til ársins 2015. Eitt af
þessum markmiðum varðar menntun og er á þá leið að
öllum börnum verði tryggð grunnskólamenntun. Ýmis
önnur markmið varða einnig menntun og fræðslu, svo
sem að tryggja jafnt aðgengi karla og kvenna að framhaldsskólamenntun
og að berjast gegn sjúkdómum, sem
ógna mannkyni, en snar þáttur í þeirri baráttu varðar
upplýsingamiðlun og fræðslu. Segja má að fræðsla af
einhverju tagi sé þáttur í öllum markmiðunum átta eigi
síður en barátta gegn fátækt sem er sameiginlegur orsakavaldur
þeirra vandamála sem þúsaldarmarkmiðunum
er ætlað að takast á við.
Verkefni, sem snúa að menntun og fræðslu, hafa verið
ört vaxandi í starfsemi Þróunarsamvinnustofnunar Íslands
(ÞSSÍ). Á árinu 2002 voru slík viðfangsefni umfangsmest
allra þeirra viðfangsefna, sem ÞSSÍ sinnir, og
um 32% af útgjöldum ÞSSÍ til þróunaraðstoðar fóru á
því ári til slíkra verkefna. Til fræðsluverkefna stofnunarinnar
teljast verkefni allt frá byggingu grunnskóla og
stuðningi við grunnskólastarf til fullorðinsfræðslu. Þar
má einnig nefna viðfangsefni eins og uppbyggingu sjómannaskóla,
gerð námsvísa í vélstjórnar- og skipstjórnarfræðum,
fiskimannafræðslu, þjálfun framhaldsskólakennara,
skipulagningu náms, ráðgjafar og þjálfunar
kennara í fiskiræktarmenntun á háskólastigi, veitingu
skólastyrkja til margvíslegs náms, jafnt í fagnámi sem
framhaldsnámi á háskólastigi sem fram hefur farið bæði
á Íslandi og í öðrum löndum, þjálfun og kennslu heilbrigðisstarfsfólks
á vettvangi, svo nokkuð sé nefnt. Verkefni
af þessu tagi eru þakklát verkefni. Öfugt við sum
önnur verkefni í þróunarhjálp þá er ekki hætta á að viðfangsefni,
sem varða þekkingaröflun og fræðslu, skili
sér ekki og hafi ekki varanleg áhrif. Þekkingin verður
ekki af fólki tekin og menntunin verður í askana látin
því að hún opnar oft tækifæri til þess að tileinka sér nýjar
vinnuaðferðir og bæta þar með lífskjörin.
Fullorðinsfræðsluverkefni eru í hópi nýjustu viðfangsefna
sem ÞSSÍ hefur látið sig varða og eru í mikilli uppbyggingu.
Fleiri hundruð manns í fleiri tugum þorpa og
byggðarlaga í samstarfslöndum ÞSSÍ njóta nú fullorðinsfræðslu
á vegum stofnunarinnar. Fullorðinsfræðsla er
um mjög margt öðru vísi en t.d. fræðsluverkefni á formlegu
grunn- eða framhaldsmenntunarstigi. Þar gilda ýmis
önnur lögmál. Meðal þess, sem þar þarf að taka tillit
til, er að skipuleggja fræðsluna þannig að hún hafi hagnýtt
gildi. Menntun menntunarinnar vegna er þar ekki
yfirmarkmiðið heldur miklu frekar að reyna að samræma
fræðsluna þörfum þess fólks sem henni er ætlað
að gagnast. Að fullorðið fólk leggi á sig það erfiði að
læra að lesa, reikna og skrifa verður að hafa hagnýtt
gildi. Slíkum spurningum um hagnýtt gildi menntunarinnar
verður að svara við skipulagningu námsins. Námsefnið
verður að vera þannig úr garði gert að fólkið, sem
er að læra að skrifa, lesa og reikna, sjái sér einhvern hag
í þeirri þekkingu; hún verður að nýtast því til þess að
geta bætt lífskjör sín og lífsumhverfi. Einnig verður þá
námsefnið að vera sniðið við hæfi þess samfélags sem
fólkið lifir í. Öðru vísi námsefni verður því að hanna fyrir
fiskimannasamfélög en fyrir t.d. hirðingjasamfélög.
Frumstæðasta tækni til þekkingaröflunar - lestrargetan
- og þekkingarmiðlunar - skriftarkunnáttan - opnar
fátæku fólki nýjan heim. Opnar því glugga til umheimsins.
Fyrir tilverknað slíkrar grunnmenntunar getur fólk
sótt sér reynslu annarra út fyrir sinn eigin reynsluheim,
tileiknað sér hana og komið sínum eigin áhugamálum
og þörfum á framfæri við þann umheim sem er utan
göngufæris. Með aukinni menntun öðlast fólk einnig
aukna sjálfsvitund; hún auðveldar því samanburð á eigin
kjörum og annarra. Aukinni sjálfsvitund fylgir einnig
gjarnan aukin þörf fyrir að láta taka tillit til sín, láta að
sér kveða, láta sína rödd heyrast meðal annarra radda.
Þannig er aukin menntun ekki aðeins til þess fallin að
opna nýja sýn til umheimsins eða til þess að geta bætt
lífskjör sín með því að tileinka sér reynslu og þekkingu
annarra heldur er hún ekki síður líkleg til þess að stuðla
að lýðræðisþróun. Því hvað er lýðræði í raun annað en
það að fólk öðlist sem jöfnust tækifæri til að láta taka
tillit til sín og viðhorfa sinna? Þannig stuðlar menntun
auk alls annars bæði beint og óbeint að lýðræðislegum
framförum.
Þetta rit ÞSSÍ er helgað menntun, fræðslu og þekkingarmiðlun
meðal fólks í þeim þróunarlöndum sem ÞSSÍ
starfar í. Meðal þeirra, sem í ritið skrifa, er starfsfólk
stofnunarinnar sem vinnur að slíkum verkefnum. Þeirra
starf er mikilvægt og sennilega frá sjónarmiði hinna fátækustu
meðal hinna fátæku þakklátasta starfið í þróunaraðstoð
sem stundað er nú fyrir atbeina íslenskra
skattgreiðenda.
Höfundur er framkvæmdastjóri ÞSSÍ.
3

Þorvaldur Gylfason
Eyjólfur Valtýsson
MENNTUN
GEGN FÁTÆKT
Afstaða manna til þróunarhjálpar hefur tekið talsverðum
breytingum í tímans rás. Það stafar af því, að fengin
reynsla hefur kennt mönnum að skipta um skoðun.
Það er eins og vera ber. Í eina tíð þótti mörgum rétt,
a.m.k. í orði kveðnu, að reiða fram sem mest fé handa
fátækustu löndunum eftir þeirri einföldu reglu, að þau
þyrftu mest á hjálp að halda. Þetta er góð og göfug
hugsun, en reynslan virtist þó smám saman leiða það í
ljós, að þróunarhjálp með þessum formerkjum bar iðulega
lítinn árangur. Vandinn var sumpart sá, að fátækustu
löndin voru sum hver og eru einræðislönd. Og
hvað gerir spillt einræðisstjórn við hjálparfé? Hún stingur
því á sig – það er a.m.k. algengt, til þess er einræðið,
og almenningur situr þá eftir með sárt ennið. Málið er
samt flóknara en svo. Þróunaraðstoð stórveldanna hefur
iðulega tekið mið af ýmsu öðru en fátækt, t.a.m.
hernaðarsjónarmiðum. Hvað sem því líður, þá þarf sterk
bein til að þola mikla þróunarhjálp, því að hún hneigist
eins og miklar auðlindir frá náttúrunnar hendi til að
draga úr sjálfsbjargarviðleitni.
,,Olían hefur gert okkur
að letingjum“
Nedadi Usman, fjármálaráðherra Nígeríu, er ekki að
skafa utan af því, þegar hún segir fullum fetum, að Nígeríu
myndi nú vegna betur, hefði olíuauðurinn aldrei
fundizt (International Herald Tribune, 8. janúar 2004).
,,Olían hefur gert okkur að letingjum,” segir hún, og
hnykkir á boðskapnum: ,,Við höfum spillzt.” Þessi vettvangslýsing
ráðherrans rímar vel við samanburðarrannsóknir
hagfræðinga frá síðustu árum. Vandinn er sá, að
mönnum hættir til að fara illa með annarra fé. Manna
af himnum getur því reynzt vera blendin blessun. Listin
er að finna færar leiðir til að hjálpa fátækum þjóðum til
sjálfshjálpar.
Reynslan sýnir, að hagvöxtur til langs tíma litið stendur
yfirleitt í öfugu hlutfalli við þróunarhjálp, þótt ótrúlegt
megi virðast. Með öðrum orðum: þau lönd, sem
þiggja mikla fjárhagsaðstoð erlendis frá, búa yfirleitt við
hægari vöxt en hin, sem þiggja litla eða enga fjárhagsaðstoð
að utan. Á hinn bóginn stendur hagvöxtur jafnan
í réttu hlutfalli við erlenda fjárfestingu. Hvers vegna?
Munurinn stafar af því, að erlend fjárfesting gerir jafnan
meiri kröfur til viðtakandans en þróunarhjálp. Fyrirtæki
festa því aðeins fé í öðrum löndum, að þau hafi trú
á því, að fjárfestingin geti borið arð, og til þess að svo
geti orðið, þarf ýmsum skilyrðum að vera fullnægt, t.d.
um hagstjórn og stöðugleika. Af þessum samanburði er
hægt að leiða einfalda ályktun. Það er yfirleitt vænlegra
til árangurs að binda þróunaraðstoð skilyrðum um gott
4

Kosturinn við skilyrta aðstoð er sá,
að þannig nýtist hjálparféð bezt. Í
ljósi þessara sjónarmiða hefur val
Þróunarsamvinnustofnunar Íslands
á samstarfslöndum tekizt mjög vel.
Elfar Óskarsson
Nemendur í sjómannaskólanum í Walvis Bay, Namibíu
hagskipulag og skynsamlega hagstjórn frekar en að
reiða fram féð skilmálalaust.
Og þetta er einmitt það, sem nýjar rannsóknir hagfræðinga
virðast sýna: skilyrt aðstoð skilar mestum árangri.
Kosturinn við skilyrta aðstoð er sá, að þannig nýtist
hjálparféð bezt; þá er ekki verið að kasta á glæ fjármunum,
sem hefðu getað nýtzt betur annars staðar.
Gallinn er á hinn bóginn sá, að skilyrt aðstoð lendir þá
stundum hjá þeim, sem þegar hafa náð sómasamlegum
árangri og þurfa þá eftir því síður á hjálpinni að halda
en aðrir. Hagkvæm ráðstöfun hjálparfjárins gengur því
út yfir ýtrustu jafnaðarsjónarmið, en þá er að vísu átt við
jöfnuð milli landa frekar en milli einstaklinga. Það er lítið
réttlæti fólgið í því og lítil hagkvæmni að veita fátækum
löndum aðstoð, ef vitað er, að hjálpin nær ekki til
þeirra landsmanna, sem helzt þurfa á henni að halda. Þá
er skárra að binda hjálpina heldur við betur stæð lönd,
þar sem meiri líkur eru á, að aðstoðin lendi í réttum
höndum og beri tilætlaðan árangur. Einna helzt ætti að
beina aðstoðinni að löndum, sem virða lýðræði og
mannréttindi og stunda markaðsbúskap.
Samstarfslöndin
Í ljósi þessara sjónarmiða hefur val Þróunarsamvinnustofnunar
Íslands á samstarfslöndum tekizt mjög vel.
Samstarfslöndin eru nú fjögur og öll í Afríku: Namibía,
Malaví, Mósambík og Úganda. Þrjú þeirra eru lýðræðisríki,
a.m.k. á afríska vísu, öll nema Úganda, og þau
standa nú ásamt Botsvönu og Suður-Afríku í fremstu röð
lýðræðisríkja í álfunni. Þessi lönd verðskulda hjálp: þau
hafa unnið til hennar. Segja má, að sama máli gegni um
Úgöndu, því að þar hafa miklar umbætur átt sér stað í
efnahagsmálum og á öðrum sviðum í stjórnartíð
Músevenís forseta, enda þótt lýðræði þar sé ennþá
ábótavant. Árangur Úgöndu undangengin ár er sérstakt
fagnaðarefni í ljósi þeirra hörmunga, sem einræðisherrarnir
Ídí Amín og Milton Obote leiddu yfir þetta fallega
land árin 1966-1985 – landið, sem var einu sinni kallað
Perla Afríku.
Namibía er að mörgu leyti merkilegt land. Þar hafa
þjóðartekjur á mann vaxið hröðum skrefum og voru árið
2001 orðnar meiri en í Brasilíu og Rússlandi, rösklega
fjórum sinnum meiri en í Afríku sunnan Saharaeyðimerkurinnar
að meðaltali, fimm sinnum meiri en í
Úgöndu, sjö sinnum meiri en í Mósambík og þrettán
sinnum meiri en í Malaví. Namibía stendur nú jafnfætis
Botsvönu, sem á heimsmet í hagvexti síðan 1965. Suður-
Afríka er eina Afríkulandið, þar sem tekjur á mann eru
meiri en í Namibíu og Botsvönu. Hér er átt við þjóðartekjur
á kaupmáttarkvarða, sem tekur mið af því, að
verðlag í þróunarlöndum er yfirleitt lægra og kaupmáttur
hvers dollara og hverrar evru er að því skapi meiri en
í iðnríkjum. Nígería með allar sínar olíulindir er aðeins
hálfdrættingur á við Afríku í heild á þennan lífskjarakvarða.
Namibía hefur margt annað til síns ágætis. Landið er
opið upp á gátt gagnvart umheiminum: útflutningur
vöru og þjónustu nemur meira en helmingi landsframleiðslunnar
á móti þriðjungi í Afríku allri og aðeins 12%
í Úgöndu. Fjárfesting nemur fjórðungi af landsframleiðslu,
og það er ívið hærra hlutfall en í iðnríkjunum að
meðaltali og mun hærra en í Afríku, þar sem meðalhlutdeild
fjárfestingar í landsframleiðslu er nú nálægt sjöttungi
og hefur farið vaxandi. Og útgjöld til menntamála
í Namibíu eru meiri miðað við landsframleiðslu en víðast
hvar annars staðar um heiminn, eða 8% (talan er frá árinu
1998). Til viðmiðunar verja Afríkulönd sunnan Sahara
röskum 3% af landsframleiðslu til fræðslumála.
Fiskveiðar eru mikilvægur atvinnuvegur í Namibíu. Fjármálaráðherra
landsins sagði mér það fyrir fáeinum árum,
að honum væri mikil ánægja að því að veita tekjum
ríkisins af veiðigjaldi til menntamála. Þar er að sönnu
verk að vinna, því að aðeins fjögur börn af hverjum
fimm sækja grunnskóla þarna suður frá og röskur þriðjungur
sækir framhaldsskóla. Namibískar stúlkur eiga þó
jafngreiðan aðgang að skólum og piltar, og það er harla
óvenjulegt í Afríku, því að þar hefur víðast hvar hallað á
stúlkurnar í menntamálum. Namibía leggur því lofsverða
rækt við allt þrennt: erlend viðskipti, fjárfestingu
og menntun, og þá þarf engum að koma það á óvart,
hversu vel landinu hefur vegnað í efnahagslegu tilliti,
einkum síðan 1990, en þá varð landið sjálfstætt. Árangur
Namibíu og einnig Botsvönu er til marks um það, að
Afríkulöndum getur vegnað vel og þau geta vaxið hratt,
sé vel á málum haldið.
Hin samstarfslöndin þrjú eru skemmra á veg komin al-
5

Namibískar stúlkur eiga þó jafngreiðan
aðgang að skólum og piltar,
og það er harla óvenjulegt í Afríku,
því að þar hefur víðast hvar hallað á
stúlkurnar í menntamálum.
Reynir Þórarinsson
Sjöfn Vilhelmsdóttir
mennt og yfirleitt og þá einnig í menntamálum. Í Malaví
og Úgöndu komast að vísu öll börn í grunnskóla skv.
upplýsingum frá Alþjóðabankanum, en ekki nema röskur
helmingur í Mósambík. Í Malaví sækir fjórði hver unglingur
framhaldskóla, en aðeins tíundi hver í Mósambík.
Af þessum tölum má ráða, hversu mikið þessi lönd eiga
enn ógert í menntamálum. Reynslan sýnir, að menntun
borgar sig. Rannsóknir hagfræðinga benda til þess, að
menntun skili yfirleitt álitlegum arði, jafnvel enn meiri
arði en önnur fjárfesting. Hvert viðbótarár í skóla er
talið auka laun manna um 6% að jafnaði (þetta er þó
svolítið breytilegt eftir skólum o.þ.h.). Þar eð laun nema
yfirleitt um tveim þriðju hlutum landsframleiðslunnar,
getum við ályktað, að hvert viðbótarár mannaflans á
skólabekk auki landsframleiðsluna um 4% eða þar um
bil. Af þessum tölum má ráða, hversu miklu það skiptir
að auka menntun mannaflans, einkum í þeim löndum,
þar sem menntun er enn þá verulega ábótavant – og
það er reglan víðast hvar. Rannsóknir á afrakstri menntunar
í Bandaríkjunum sýna, að starfsmenn með háskólapróf
hafa að jafnaði tvisvar sinnum hærri laun en þeir,
sem luku framhaldsskóla og fóru ekki í háskóla. Launamunurinn
– þ.e. afrakstur menntunar – hefur aukizt síðustu
ár með aukinni tækni og auknum heimsviðskiptum,
sem hafa ýtt undir innflutning á vinnufrekum varningi
frá láglaunalöndum og með því móti þrýst launum
verkafólks heima fyrir niður á við.
Það er einnig fróðlegt að skoða þróunaraðstoðina,
sem samstarfslöndin fjögur þiggja erlendis frá. Hún er
langminnst í Namibíu, eða rösk 3% af landsframleiðslu
(talan er frá árinu 2001). Til samanburðar þiggur Afríka
öll þróunarhjálp, sem nemur tæpum 5% af landsframleiðslu
að jafnaði, og Botsvana innan við 1%. Þróunaraðstoð
Úgöndu nemur hins vegar 14% af landsframleiðslu,
Malavís 23% og Mósambíks 28%. Þetta eru
firnaháar tölur, enda eru Malaví og Mósambík í hópi
þeirra tíu landa, sem þiggja mesta þróunarhjálp. Þessi
lönd þurfa að vara sig – eins og Nígería.
Og nú er svolítið freistandi að leggja létta gátu fyrir
lesandann: hvar skyldi spilling vera mest í þessum hópi?
– eins og hún er metin á mælikvarða Transparency
International, sem hefur birt spillingarvísitölur fyrir
mörg lönd nokkur undangengin ár. Svarið er – þú
gizkaðir rétt! – Nígería. Olíugnægðin hefur skilað Nígeríu
niður í neðsta sætið á spillingarlista Afríku (og
næstneðsta sætið í heiminum öllum, hársbreidd fyrir ofan
Bangladess). Botsvana er í efsta sætinu, minnst spilling
þar, og Namibía er í næstefsta sæti, ekki slæmt.
Malaví, Mósambík og Úganda eru þarna mitt á milli. Tilviljun?
Varla.
Sérstaða menntamálanna
Hvað þarf til að lyfta þessum löndum? – og létta fátæktinni
af fólkinu, sem byggir þau. Það er ekki langt síðan
það var viðtekin skoðun meðal þróunarhagfræðinga, að
fjárfesting í framleiðslutækjum – bara nógu mikil fjárfesting!
– væri lykillinn að auknum hagvexti í fátækralöndum
þriðja heimsins. Og væri nægum innlendum
sparnaði ekki til að dreifa, og það var og er reglan í Afríku,
þá þyrfti bara að útvega ódýr lán og styrki erlendis
frá til að standa straum af fjárfestingunni.
Þessi skoðun reyndist þó ekki alls kostar rétt, þegar til
6

Gunnar Salvarsson
brigðs markaðsbúskapar. Hér skilur á milli fjárfestingar í
framleiðslutækjum og fjárfestingar í mannauði, þ.e.
menntunar – og þennan greinarmun hefur mönnum
stundum láðst að gera í þróunarsamvinnu. Munurinn á
þessu tvennu er sá, að menntun fer næstum aldrei forgörðum:
hún verður næstum aldrei aftur tekin. Þess
vegna er bein þróunaraðstoð við menntun mannaflans í
fátækum löndum ólíklegri til að mistakast en fjárhagsaðstoð
til fjárfestingar í vélum og tækjum. Þetta er samt
ekki alveg einhlítt. Reynsla kommúnistalandanna fyrrverandi
í Austur-Evrópu er víti til varnaðar, því að þar var
miklum fjármunum varið til þess að útvega fólki menntun,
sem var sérhönnuð handa miðstjórnarveldinu og
reyndist því lítils virði í markaðshagkerfinu, sem leysti
áætlunarbúskapinn af hólmi eftir 1990. En þessu þurfa
fátækralöndin í Afríku ekki að kvíða, því að þar er brýnast
að kenna öllum lestur, skrift og reikning og ensku og
frönsku og Word og Excel – og undirstöðugóð þjálfun í
öllu því getur ekki misst marks. Það ætti því að koma
sterklega til álita að beina þróunaraðstoð, eða a.m.k.
einhverjum umtalsverðum hluta hennar, inn á þessar
brautir. Því að menntun er næstum örugglega ein mikilvægasta
og áreiðanlegasta uppspretta hagvaxtar um
heiminn til langs tíma litið.
Reynslan sýnir, að hagvöxtur til
langs tíma litið stendur yfirleitt í
öfugu hlutfalli við þróunarhjálp,
þótt ótrúlegt megi virðast.
Bein þróunaraðstoð við menntun
mannaflans í fátækum löndum er
ólíklegri til að mistakast en fjárhagsaðstoð
til fjárfestingar í vélum
og tækjum.
kastanna kom, af tveim höfuðástæðum. Önnur ástæðan
er sú, að það er brýnt að greina á milli magns og gæða
fjárfestingar. Mikil fjárfesting er lítils virði, ef hún ber lítinn
arð. Og einmitt það varð raunin víða um þróunarlönd,
ekki sízt í Afríku, þar sem áætlunarbúskapur var
víða tekinn upp að sovézkri fyrirmynd, eftir að þessi
lönd tóku sér sjálfstæði eitt af öðru í kringum 1960, og
markaðsbúskaparsjónarmið voru eftir því látin sigla lönd
og leið. Þetta reyndist dýrkeypt, því að mikill hluti þeirrar
fjárfestingar, sem Afríkulöndin réðust í, bar ekki nægan
arð og skilaði því ekki tilætluðum hagvexti, auk þess
sem fjárfestingin var heldur rýr á heimsvísu. Hin ástæðan
er sú, að miðstýringin og markaðsfirringin í mörgum
Afríkulöndum héldust í hendur við einræði eða a.m.k.
fáræði á stjórnmálavettvangi og stóðu nauðsynlegu
gæðaeftirliti með því móti fyrir þrifum og þá um leið
vexti og viðgangi efnahagslífsins. Höfuðgalli einræðis er
sá, að almenningur er þá sviptur réttinum til þess að losa
sig við lélega valdsmenn og þá um leið réttinum til að
búa í haginn fyrir framtíðina. Þetta er ekki aðeins spurning
um hagskipulag, þ.e. markaðsbúskap frekar en miðstjórn,
heldur einnig um hagstjórn frá ári til árs, þ.e.
jafnvægi og stöðugleika frekar en upplausn og verðbólgu,
sem hefur loðað við mörg Afríkulönd fram á síðustu
ár, enda þótt verðbólga – og lýðræði – hafi færzt í
vöxt í álfunni undangengin ár.
Hverfulleiki fjárfestingar er nátengdur óvissum afrakstri
þróunaraðstoðar að svo miklu leyti sem aðstoðinni
hefur verið varið til fjárfestingar án fulls tillits til
þeirra arðsemissjónarmiða, sem eru aðalsmerki heil-
Höfundur er rannsóknarprófessor í hagfræði við Háskóla Íslands
og hefur stundað kennslu, rannsóknir og ráðgjöf í þróunarlöndum
um allan heim.
7

Drífa Kristjánsdóttir
Drífa Kristjánsdóttir
HVERS VEGNA
FULLORÐINSFRÆÐSLA?
Í Afríku er viðvarandi ólæsi í kringum 30%, í sumum
löndum meira, í öðrum minna. Í flestum löndum álfunnar
er ólæsi kvenna meira en ólæsi karla. Það eru einstaka
undantekningar frá þessari reglu, eins og t.d. í
Botsvana þar sem ólæsi karla mældist 25% en kvenna
einungis 20% árið 2002. Ólæsi er líka yfirleitt útbreiddara
í dreifbýli en þéttbýli.
Allt frá því að ríki Afríku hlutu sjálfstæði hafa stjórnvöld
reynt að auka menntun almennings með fullorðinsfræðslu
þar sem verið er að kenna fólki að lesa, skrifa og
reikna. Þessi viðleitni hefur oft leitt til herferða sem hafa
risið hátt og dalað á milli, enda stjórnvöld oft háð utanaðkomandi
fjármagni til að viðhalda fræðslunni. Það fer
því frekar eftir áherslum í þróunarsamvinnu á hverjum
tíma hversu mikla athygli fullorðinsfræðslan hefur fengið
en því hversu mikil þörf hefur verið fyrir hana í einstökum
löndum. Nú virðist sem alþjóðastofnanir séu að
leggja aukna áherslu á almenna menntun til að auka
velferð íbúanna í suðrinu og talað er um fullorðinsfræðsluna
sem mikilvægan þátt í því að auka lífsgæði
og draga úr fátækt.
Veruleiki ólæsra
Það eru almenn sannindi að þeir einstaklingar, sem ekki
eru læsir og skrifandi, lifa í jaðri samfélagsins. Þeir geta
ekki nýtt sér tækifærin sem í boði eru til þess að bæta
lífskjör sín og hag, hvort sem um er að ræða aðgang að
heilsugæslu eða t.d. upplýsingar um framþróun í landbúnaði.
Þá eru það líka sannindi að þeir sem ekki hafa
haft aðgang að grunnmenntun þekkja ekki gildi hennar
fyrir daglegt líf og senda börnin sín síður í skóla. Það er
talað um að ólæsi og menntunarskortur mæðra vegi
sérstaklega þungt í þessu samhengi. Einstaklingar, sem
eru ólæsir, eru síður efnahagslega virkir þátttakendur í
samfélaginu, þeir eiga erfitt með að taka þátt í peningamarkaði,
þeir ferðast síður út fyrir sitt heimahérað, eru
útilokaðir frá þátttöku í stjórnmálum og eiga á allan
hátt erfitt með að upplifa sig sem fullgilda samfélagsþegna
í nútímasamfélagi. Kannanir sýna að það er bein
fylgni milli menntunarskorts og fátæktar og því er hægt
að álykta sem svo að vinna við fullorðinsfræðslu er vinna
með þeim sem eru verst settir í samfélaginu.
Almenn uppbygging fullorðinsfræðslunnar
Í löndum sunnanverðrar Afríku eru yfirleitt kenndir
grunnþættir menntunar í fullorðinsfræðslunámskeiðum,
þ.e. lestur, skrift og stærðfræði. Kennsluefnið er gjarnan
byggt upp á hagnýtan hátt þannig að þátttakendur sjái
sér beinan hag af því að koma á námskeiðin vegna þess
að þar geti þeir fengið fræðslu sem þeir geti nýtt sér í
lífsbaráttunni. Reynslan hefur sýnt að með því að tengja
kennsluna við daglegan veruleika þátttakenda næst
betri árangur og brottfall nemenda verður minna.
Námsefnið samanstendur gjarnan af þeim þáttum sem
stjórnvöld telja vænlega til að bæta lífskjör þeirra fátækustu.
Í því eru gjarnan ráð varðandi næringu og umönnun
ungbarna og sjúkra, mikilvægi bólusetninga, almennt
hreinlæti, ráð um hvernig hægt sé að auka landbúnaðarframleiðslu,
um samskipti kynjanna, upplýsingar
um réttindi og skyldur þegnanna, samskipti við yfirvöld,
8

Ríki Afríku hafa reynt að auka menntun
almennings með fullorðinsfræðslu.
Þeir sem ekki hafa haft aðgang að
grunnmenntun þekkja ekki gildi hennar
fyrir daglegt líf. Með því að tengja
kennsluna við daglegan veruleika þátttakenda
næst betri árangur.
Frá útskrift kennara af námskeiði í smáfyrirtækjarekstri í Úganda.
Drífa Kristjánsdóttir
hvernig á að kjósa, afleiðingar drykkjuskapar og eiturlyfjaneyslu
svo að eitthvað sé nefnt. Oft geta þátttakendur
á námskeiðunum ákveðið það í samvinnu við leiðbeinendur
hvað þeir vilja fá fræðslu um fyrir utan hina
hefðbundnu kennslu og eru þá gjarnan kallaðir til ráðunautar
(extension workers) til þess að veita þá fræðslu.
Oft koma þátttakendur á námskeiðin með þá von að
þeir geti bætt fjárhaginn. Í mörgum fullorðinsfræðslunámskeiðum
er því ofið inn fræðslu um hvernig hópurinn
getur bætt efnahagslega afkomu sína með því að
hrinda af stað einhverjum frumkvöðlaverkefnum og
smáfyrirtækjum, eða taka þátt í einhvers konar örlánastarfsemi
(micro credit schemes). Stundum verður þessi
þáttur námskeiðsins megininntak fræðslunnar.
Veitendur og þiggjendur
fullorðinsfræðslu
Fullorðinsfræðslan er ágætt dæmi um svið þar sem
stjórnvöld, frjáls félagasamtök, kirkjudeildir, kvennasamtök
og önnur slík samtök geta unnið að sameiginlegu
markmiði, en farið sínar eigin leiðir að einhverju
leyti. Úganda er ágætt dæmi um hvernig allir þessir aðilar
vinna saman að því að minnka ólæsi í landinu.
Stjórnvöld hafa í samvinnu við frjáls félagasamtök og
aðra þá, sem að kennslunni koma, unnið aðgerðaráætlun
til fimm ára um útbreiðslu kennslunnar í samræmi
við markmið Menntunar- og menningarmálastofnunar
Sameinuðu þjóðanna (UNESCO) um ,,menntun fyrir
alla“, og hefur deild í félagsmálaráðuneytinu yfirumsjón
með fullorðinsfræðslunni í landinu. Hlutverk stjórnvalda
er fyrst og fremst að hafa yfirumsjón með verkefninu,
að þróa og sjá til þess að kennsluefni sé til og að lágmarksgæði
kennslunnar séu tryggð. Ráðuneytið vinnur
að því að koma upp gagnagrunni til að halda utan um
framgang fullorðinsfræðslunnar í landinu og útbýr líka
stöðluð próf fyrir þá nemendur sem vilja spreyta sig á
því að fara á milli þrepa, þ.e. frá grunnlestrarkennslunni
yfir í nokkurs konar framhaldsbekk.
Stjórnvöld reka líka stærsta fullorðinsfræðsluverkefnið
í Úganda og nær það til allra 56 héraða landsins, þótt í
mismiklum mæli sé. Margvíslegir aðilar koma líka að fullorðinsfræðslunni
og bjóða gjarnan upp á ýmsa valkosti
fyrir utan hina hefðbundnu lestrar- og skriftarkennslu
stjórnvalda. Valkostirnir geta t.d. verið sérhannað námsefni,
sem sniðið er að þörfum nemenda í samvinnu við
stjórnvöld, eða rekstur samvinnufyrirtækja í tengslum
við kennsluna. Þetta samstarf hefur tekist ágætlega og
er óhætt að segja að undir þessari regnhlíf fari fram
gróskumikið starf á sviði fullorðinsfræðslu í landinu.
Hvað þarf til að reka góð
fullorðinsfræðsluverkefni?
Á undanförnum árum hafa verið gerðar nokkrar kannanir
á fullorðinsfræðsluverkefnum með það að markmiði
að draga saman þá reynslu, sem safnast hefur saman
í gegnum árin, af því hvernig á að reka verkefni sem
skila árangri. Ein úttekt, sem gjarnan er vitnað í, er úttekt
á fullorðinsfræðslunni í Úganda sem Alþjóðabankinn
kostaði árið 1999.
Í þessari úttekt var reynt að meta hvort ein aðferð
væri annarri betri við að veita fullorðnum grunnfræðslu
jafnframt því að leggja mat á þá þætti aðra sem skipta
máli við framkvæmd verkefnanna. Höfundar skýrslunnar
komust að þeirri niðurstöðu að aðferðin sjálf skipti
minna máli en hvernig haldið væri á spöðunum við
framkvæmdina.
Í ljós kom að þau verkefni, sem skiluðu bestum árangri,
höfðu vel skilgreind markmið og markhóp, nægilegt
framboð var á kennsluefni og leiðbeinendur höfðu
hlotið nægilega þjálfun og stuðning og fengu einhverja
umbun fyrir framlag sitt til verkefnisins. Þessi verkefni
eru yfirleitt rekin af frjálsum félagasamtökum, höfðu
litla útbreiðslu og voru kannski rekin í einni eða tveimur
sýslum eða héruðum. Verkefni stjórnvalda eru útbreiddari
og staðlaðri og þar vantar nokkuð upp á að
reglulegt eftirlit sé haft með framgangi kennslunnar og
stuðningur við leiðbeinendur var lítill sem enginn eftir
að grunnþjálfun hefur farið fram. Þrátt fyrir lélegri
kennslu og mun meira brottfall útskrifast mun fleiri
nemendur á námskeiðum stjórnvalda en hjá öllum hinum
aðilunum til samans og hlýtur því að vera akkur í því
að reyna að auka gæði þeirra fullorðinsfræðslunámskeiða
sem stjórnvöld skipuleggja.
Í könnuninni var einnig reynt að meta kostnað við
fullorðinsfræðsluna. Þar kom í ljós að grunnnámið kostar
á bilinu 4 til 12 Bandaríkjadollara á hvern nemanda.
Ódýrustu verkefnin voru á vegum stjórnvalda en þau
dýrari á vegum frjálsra félagasamtaka og munaði þá
mest um hversu miklu var eytt í þjálfun leiðbeinenda og
umbun til þeirra fyrir störf sín.
9

Fullorðinsfræðslan er ágætt dæmi um
svið þar sem stjórnvöld og frjáls félagasamtök
geta unnið að sameiginlegu
markmiði. Könnun leiddi í ljós að
grunnnámið kostar á bilinu 4 til 12
Bandaríkjadollara á hvern nemanda.
Drífa Kristjánsdóttir
Fiskiþorp við Viktoríuvatn í Úganda.
Í öðrum könnunum hefur verið reynt að draga saman
þá þætti eða samnefnara sem nauðsynlegt er að séu til
staðar til þess að fullorðinsfræðsluverkefni gangi vel,
óháð því um hvernig verkefni er að ræða eða hver framkvæmir
þau. Í einni slíkri könnun eru borin saman 27
ólík fullorðinsfræðsluverkefni sem rekin eru víðs vegar
um heiminn. Niðurstaða þeirrar könnunar er að huga
beri að eftirfarandi þáttum við undirbúning og framkvæmd
fullorðinsfræðsluverkefna:
1. Þörfin á fullorðinsfræðslunni verður að vera fyrir
hendi. Þess vegna er mikilvægt að sníða verkefnin að
aðstæðum á hverjum stað þannig að þau höfði til
íbúanna. Þetta er sérstaklega mikilvægt í fjölmenningarsamfélögum
Afríku þar sem íbúarnir tala ekki
einungis ólík tungumál heldur hafa ólíka menningu
og siði og lífsviðurværi er breytilegt. Það er ekki
hægt að bjóða hirðingjasamfélögum Austur-Úganda
upp á kennsluefni sem miðast við landbúnaðarsamfélögin
í suðvesturhluta landsins. Fiskimannasamfélögin
við Viktoríuvatn og Kyoga eru annað dæmi um
samfélög sem þarf að taka sérstakt tillit til.
2. Nauðsynlegt er að virkja stjórnvöld á staðnum til þess
að taka þátt í fullorðinsfræðsluverkefnunum. Það er
mikilvægt að stjórnmálamenn héraðsins og háttsettir
embættismenn þekki til verkefnisins og geri sér
grein fyrir því hvernig það geti breytt lífi íbúanna til
hins betra. Samráðsfundir og almenn umræða um
mikilvægi menntunar ættu því að vera hluti af undirbúningi
fullorðinsfræðsluverkefna og viðvarandi
þáttur í framkvæmd þeirra.
3. Mikilvægt er að gera sér grein fyrir því að kennslan
tekur langan tíma áður er árangur verður sýnilegur.
Gert er ráð fyrir því að það taki meðalnemanda
a.m.k. 12 mánuði að ná tökum á grunnþáttum lesturs,
skriftar og stærðfræði. Það ætti því að miða
verkefnin til lengri tíma.
4. Næg kennslugögn þurfa að vera til staðar og kennarar
þjálfaðir þegar námskeiðin hefjast. Brottfall úr
bekkjunum er alltaf þó nokkuð en það eykst ef verkefnin
eru ekki nægilega vel undirbúin að þessu leyti.
Reynslan hefur sýnt að það tekur langan tíma að
endurvekja námskeið sem hefur farið úrskeiðis
vegna þess að undirbúningur var ekki nægur.
5. Einstaklingar, sem nýbúnir eru að læra að lesa og
skrifa, vilja getað notað þessa kunnáttu sína í daglegu
lífi. Þess vegna er mikilvægt að hugsa fyrir einhvers
konar framhaldsnámi eða þjálfun sem tekur
við þegar nemendurnir útskrifast úr lestrarkennslunni.
Slík þjálfun þarf ekki endilega að vera formlegt
nám, heldur getur líka verið nægjanlegt að hafa tiltækt
einfalt lesefni.
6. Mikilvægt að að tengja fullorðinsfræðsluna við baráttu
fólks fyrir brauðinu. Fólk þarf að hafa á tilfinningunni
að með því að læra að lesa geti það haft
áhrif á líf sitt til hins betra. Það er mælt með því að
bjóða upp á verkþjálfun með fram náminu eða þátttöku
í einhvers konar fyrirtækjarekstri, til þess að
fólk sjái tilgang með lestrarnáminu
Litið er á framangreinda þætti sem einhvers konar
samnefnara um góða starfshætti í fullorðinsfræðslu.
Þótt sumum kunni að finnast þessir þættir sjálfsagðir fer
því fjarri að þeir séu kjarninn í öllum fullorðinsfræðsluverkefnum.
ÞSSÍ og fullorðinsfræðsla
Þróunarsamvinnustofnun Íslands (ÞSSÍ) hefur nú um
nokkurt skeið starfað að verkefnum, tengdum fullorðinsfræðslu.
Þessi verkefni eru um margt ólík, sum eru
rekin í dreifbýli og önnur á þéttbýlisstöðum, allt eftir
þörfinni og aðstæðum á hverjum stað. Markmið fræðslunnar
er þó alls staðar það sama, að auka útbreiðslu
læsis meðal fólks og bæta lífskjör þeirra með markvissri
fræðslu um málefni sem á þeim brenna. Þótt nálgunin
geti verið ólík vinna ráðgjafar ÞSSÍ að þessum markmiðum
með framangreinda þætti í huga.
Þótt ekki sé nema nokkurra ára reynsla af verkefnunum
er ljóst að ÞSSÍ á vissulega erindi inn á þetta svið.
Fullorðinsfræðsluverkefni eru sveigjanleg og hægt að
sníða þau að þörfinni á hverjum stað, þau eru tiltölulega
ódýr í framkvæmd og falla vel að þeim markmiðum
stofnunarinnar að styðja við þá sem verst eru settir í
samfélaginu.
Höfundur er verkefnisstjóri félagslegra verkefna ÞSSÍ í Úganda.
10

Þórdís Sigurðardóttir
Jóhann Pálsson
Spennt börn bera ný húsgögn inn í Msakaskóla í janúar 2004.
ÚR SKUGGA TRJÁNNA
– UNDIR ÞAK
Á síðasta ári varð sérkennilegt slys í Malaví. Stórt og
mikið tré brotnaði og lenti á barnahópi og nokkur barnanna
létust. Þau voru í kennslustund í skólanum sínum.
Hvernig má það vera? Jú, kennslustofan þeirra var undir
berum himni í skugga þessa volduga trés. Þannig eru
skilyrði fjölmargra barna í Malaví og fleiri löndum í Afríku.
Það eru engar skólastofur til handa þeim og heldur
engin námsgögn. Börnin sitja flötum beinum á jörðinni,
í besta falli með eina máða stílabók og blýantsstubb í
höndunum. Kennarinn, sem oftast er lítið menntaður
sjálfur, reynir sitt besta til að ná athygli hópsins sem
getur verið ansi fjölmennur því að oft eru á bilinu 50 til
200 börn í bekk. Hann þylur upp lærdóminn og börnin
hafa eftir honum í kór, sum geislandi af námsáhuga,
önnur hálf utangátta og ekki alveg með á nótunum.
Þrátt fyrir þessar hörmulegu aðstæður til náms reyna
flestir foreldrar að senda börnin sín í grunnskóla, a.m.k.
í fáein ár. Það er nú þannig með foreldra í Malaví eins
og annars staðar að þeir trúa því að menntun sé lykillinn
að betra lífi. Vissulega heltast mörg börn úr lestinni eftir
því sem á líður en sum þeirra komast alla leið upp í áttunda
bekk og ef þau eru bæði dugleg og heppin, þaðan
áfram í framhaldsskóla.
Það hafa sjálfsagt ekki margir þessara foreldra frétt
neitt af því að nú er áratugur læsis hjá Sameinuðu þjóðunum
eða að grunnmenntun hefur verið skilgreind sem
mannréttindi. Heldur hafa þeir varla vitneskju um að alþjóðasamfélagið
hefur sett sér það þúsaldarmarkmið að
árið 2015 hafi öll börn í heiminum möguleika á að ljúka
grunnskólaprófi. En þeir finna fyrir því og gleðjast þegar
skóli rís í þorpinu þeirra og gera sitt besta til að taka
þátt í því ævintýri, oft með því að leggja af mörkum
ómælda vinnu við að búa til múrsteina, bera vatn að
byggingunum og laga veginn svo að verktakarnir komist
leiðar sinnar með vélar sínar og tæki.
Stuðningur ÞSSÍ við skólabyggingar
Þróunarsamvinnustofnun Íslands (ÞSSÍ) hefur starfað í
Malaví í hartnær 15 ár. Framan af beindist starfið einkum
að stuðningi við fiskimálageirann í landinu. Það var
eiginlega fyrir tilviljun að stofnunin ljáði því eyra árið
1995 fyrir orð hugsjónafólks á staðnum að taka þátt í að
fjármagna byggingu fjögurra skólastofa í Namaziziskóla
í þorpinu Chirombo á Apaflóasvæðinu við Malavívatn.
Þegar fyrstu skólabyggingarnar voru risnar lét ÞSSÍ
líka grafa tvær brunndælur, eina fyrir skólann og aðra
fyrir þorpið, til að tryggja íbúunum aðgang að hreinu
vatni. Árið 1999 barst meiri aðstoð frá ÞSSÍ til skólans, en
11

þá var hafist handa við að byggja fjórar skólastofur til
viðbótar, stjórnunarálmu, kamra og þrjú kennarahús.
Þessar byggingar voru afhentar seint á árinu 2000. Enn
fremur stóð stofnunin straum af kostnaði við námskeið
um skipulag og rekstur skóla með þátttöku skólastjórnenda,
kennara, foreldra og þorpsleiðtoga í þorpinu
Chirombo.
Skömmu síðar hófst vinaskólasamstarf Namazizi-skólans
og Mýrarhúsaskóla á Seltjarnarnesi, samstarf sem
nemendur og kennarar beggja skóla hafa notið
ómældrar ánægju af og sem efalaust hefur víkkað sjóndeildarhring
bæði barnanna í suðri og norðri. Kennarahópurinn
í Namazizi-skóla, með skólastjórann í fararbroddi,
reyndist sterkur þegar stuðningur barst og skólinn
hefur fengið orð á sig fyrir að vera sérlega góður
sem aftur hefur haft í för með sér fjölgun nemenda, en
þeir eru nú að nálgast 900. Skólinn er því enn og aftur
að sprengja utan af sér byggingarnar og hefur því verið
ákveðið að ÞSSÍ fjármagni framkvæmdir við að bæta við
þremur skólastofum, bókasafni, geymslu og einu kennarahúsi
til viðbótar við skólann á árinu 2004.
ÞSSÍ tók að sér að standa straum af kostnaði við byggingu
annars skóla á árinu 2003 í fiskiþorpinu Msaka á
Apaflóasvæðinu. Skólinn, sem ætlaður er 1200-1500
ókeypis og hafa skólagjöld verið að hækka verulega að
undanförnu sem gerir fjölmörgum nemendum erfitt að
fara í frekara nám.
Framhaldsskólanemendum á Apaflóasvæðinu hefur
þó borist góður liðsauki frá Íslandi. Íslensk félagasamtök
og einstaklingar hafa um nokkurra ára bil stutt við
menntun ungmenna á svæðinu með því að leggja fram
skólastyrki til nemenda sem komast inn í framhaldsskóla
en hafa ekki fjárhagslegt bolmagn til að stunda þar
nám. Meðal þessara aðila eru Soroptimistaklúbbur
Reykjavíkur og Lionsklúbbur Njarðvíkur sem hvor um sig
styrkir 20 stúlkur í Lisumbwi-framhaldsskólanum í
Apaflóabænum. Styrkir þessir eru gríðarlega mikilvægir
því að nær ókleift er fyrir efnalítið fólk að senda börn
sín í skóla án slíks stuðnings. Stúlkur verða sérstaklega
fyrir barðinu á örbirgðinni því að bræður þeirra eru
frekar sendir í skóla þegar velja þarf á milli barnanna.
Menntun fyrir alla
Fátæktin í Afríku á sér margar og flóknar ástæður. Hagkerfi
margra Afríkuríkja eru stöðnuð og haltra á eftir
öðrum ríkjum heimsins. Hinn gríðarlegi efnahagslegi og
félagslegi ójöfnuður innan landanna er önnur mikilvæg
ástæða þess hve illa gengur að draga úr fátækt í álfunni.
Flestir eru sammála um að bættur aðgangur að skólum
Vinaskólasamstarf Namaziziskóla
og Mýrarhúsaskóla hefur
víkkað sjóndeildarhring bæði
barnanna í suðri og norðri.
Soroptimistaklúbbur Reykjavíkur
og Lionsklúbbur Njarðvíkur
styrkir hvor um sig 20 stúlkur
til framhaldsmenntunar.
börnum, er byggður í tveimur áföngum með tíu skólastofum,
fimm kennarahúsum, kömrum og stjórnunarálmu,
auk viðgerða á þremur kennarahúsum og tveimur
skólastofum sem voru fyrir á staðnum. Fyrri áfanga er nú
lokið og starfsemi hafin í húsunum. Ráðgert er að seinni
áfanga ljúki seint á þessu ári. Góð gjöf barst frá félagsmálaráðuneyti
Íslands í ársbyrjun 2004, sem gerir kleift
að koma fyrir boltavelli á lóð skólans, og Lágafellsskóli í
Mosfellsbæ hefur safnað fjármunum sem fyrirhugað er
að nota til að kaupa bolta o.fl. fyrir nemendur. Þá hafa
kennarar frá Kennaraháskóla Íslands komið og haldið
stutt námskeið fyrir kennara beggja skólanna í sjálfboðavinnu.
Það eru því margvísleg og jákvæð tengsl
sem skapast hafa milli íslenskra og malavískra skóla á
undanförnum árum. Ráðgert er að halda áfram með
verkefnið og ráðast í byggingu skóla í einu til tveimur
þorpum til viðbótar á næsta ári.
Skólastyrkir til framhaldsskólanema
Breytingar urðu í menntakerfi Malavís fyrir áratug en þá
var ákveðið að öll börn ættu rétt á ókeypis grunnmenntun.
Breytingin fól í sér að nemendafjöldinn tvöfaldaðist
á skömmum tíma þrátt fyrir að grunnskólarnir væru í
reynd mjög illa í stakk búnir til að taka við nemendunum.
Hins vegar fer aðeins lítill hluti nemenda í framhaldsskóla
og enn færri í háskóla. Þau skólastig eru ekki
Skólabörn í Namazizi-skóla
og aukin gæði menntunar séu afgerandi fyrir réttlátari
og sjálfbærari þróun í álfunni. Menntun er þannig bæði
forsenda og hreyfiafl hinna fátæku til að lyfta sér upp úr
örbirgðinni, en hún er jafnframt vopn almennings hvar
sem er í heiminum til að berjast fyrir og standa vörð um
lýðræðislegar, félagslegar og efnahagslegar framfarir.
Þúsaldarmarkmiðið „menntun fyrir alla“ á því ekki að
vera orðin tóm heldur lifandi markmið sem unnið er
markvisst að. Framlag ÞSSÍ og annarra íslenskra aðila til
Malavís er vissulega lóð á þær vogarskálar.
Höfundur er umdæmistjóri ÞSSÍ í Malaví.
Guðný H. Gunnarsdóttir
12

Hulda Biering
KONUR OG MENNTUN
Í MÓSAMBÍK:
Skyggnst inn í líf tveggja kvenna í Mósambík
Hér á eftir fara viðtöl við tvær merkar konur í Mapútóborg,
þær Leontinu Sarmento dos Muchangos, deildarstýru
í kvenna- og félagsmálaráðuneyti Mósambíks, og
Orlöndu Paulinu Pindadele, framkvæmdastýru Samtaka
ekkna og einstæðra mæðra í hverfi nr. 5 í Mapútóborg.
Það var árið 2000 að ákveðið var innan félagsmálaráðuneytisins
í Mósambík að stofna nýja deild til að
sinna sérstaklega málefnum kvenna og fjölskyldna
þeirra og var nafni ráðuneytisins jafnframt breytt í
kvenna- og félagsmálaráðuneytið. Þetta sama ár hóf
Þróunarsamvinnustofnun Íslands samstarf við ráðuneytið
sem fól í sér stuðning og ráðgjöf við hina nýstofnuðu
deild. Markmið kvennamáladeildarinnar er fyrst og
fremst að skilgreina, framkvæma og kynna málefni
kvenna í Mósambík og þá sérstaklega með tilliti til
menntunar, jafnréttis og aðferða í baráttunni gegn alnæmi.
Sama ár hóf Þróunarsamvinnustofnun Íslands stuðning
við grasrótarsamtök ekkna og einstæðra mæðra í
hverfi nr. 5 í Mapútóborg. Í byrjun fólst stuðningurinn í
að styrkja sauma- og sníðanámskeið sem síðar þróaðist í
samstarf um uppbyggingu fullorðinsfræðslumiðstöðvar
samtakanna. Meginmarkmið miðstöðvarinnar er að
hjálpa konum til að hjálpa sér sjálfar. Boðið er upp á
námskeið í lestri og bókhaldi auk fræðslu um heilsugæslu
og hreinlæti. Jafnframt er lögð áhersla á rekstur
smáfyrirtækja þar sem samtökin reka hænsnabú, garðrækt,
sauma- og sníðastofu, hárgreiðslustofu og kolaog
olíusölu. Konurnar fá því tækifæri til að nýta sér þá
þekkingu sem þær öðlast á námskeiðunum.
Undirritaðri lék forvitni á að skyggnast aðeins inn í líf
þeirra Leontinu og Orlöndu, fá að fræðast um uppruna
þeirra og hvernig þær sjá framtíðina fyrir sér varðandi
málefni kvenna í Mósambík. Þær vinna hlið við hlið og
leggja mikla áherslu á að mynda eða tengja brú milli
löggjafans og grasrótarinnar.
Leontina Sarmentos
dos Muchangos
Elín R. Sigurðardóttir
Leontina hefur stýrt kvennamáladeild kvenna- og félagsmálaráðuneytisins
í Mósambík síðan snemma árs
2001. Þegar hún hóf störf voru aðeins sjö starfsmenn og
deildin í óviðunandi bráðabirgðahúsnæði, en mikið vatn
hefur runnið til sjávar síðan og í dag er deildin í hentugu
framtíðarhúsnæði og starfsmenn orðnir 30. Innri uppbygging
deildarinnar er í góðum farvegi og mörg verkefni
í gangi. Það er á brattann að sækja því að Mósambík
er stórt land og í mörgum héruðum landsins er afkoma
kvenna afar bágborin, allt að 70% ólæsi og stór
hópur fólks býr við hungurmörk. Kvenna- og félagsmálaráðuneytið
er með skrifstofur í öllum héruðum
landsins og eitt af mörgum verkefnum deildarinnar er
að ferðast um landið og meta þörfina fyrir aðstoð og
uppbyggingu með fram því að kynna og koma á verkefnum
til að styrkja og bæta hlut kvenna og fjölskyldna
þeirra í landinu.
Leontina er fædd 1959, gift Aniceto dos Muchangos,
dósent við Kennaraháskólann í Mapútóborg og eiga
þau þrjár dætur. Hún er vel menntuð kona, landfræðingur
og stundar nú meistaranám í ,,Rural Development“,
með sérstakri áherslu á fullorðinsfræðslu, með
vinnu sinni í ráðuneytinu. Leontina talar reiprennandi
ensku og frönsku auk portúgölsku, sem er hið opinbera
Leontina er vel menntuð kona, landfræðingur og
stundar nú meistaranám með vinnu sinni í ráðuneytinu.
Hún er sannfærð um að með aukinni
menntun muni hagur kvenna og fjölskyldna þeirra
batna á komandi árum.
13

mál Mósambíks, sem og móðurmál hennar, ronga. Hún
er fædd í Nampulahéraði sem er í norðausturhluta
landsins en fluttist ung til höfuðborgarinnar til að
mennta sig. Hún er afar tengd uppruna sínum og þann
litla frítíma, sem hún hefur, notar hún til að heimsækja
heimahagana. Leontina starfaði um árabil sem kennari
með fram því að vinna við ráðgjöf í landbúnaðarráðuneytinu.
Fyrir nokkrum árum fór hún að starfa með
regnhlífarsamtökum kvenna, ,,Women´s Forum“, sem
hafa það að leiðarljósi að styrkja og bæta hag kvenna í
Mósambík. En eins og áður sagði hefur hún verið deildarstýra
kvennamáladeildarinnar frá 2001.
Hlutur kvenna í þróunarlöndum er almennt afar bágborinn
og er því eins farið í Mósambík. Í landinu geisaði
styrjöld áratugum saman, eða allt frá 1964 þegar frelsisstríðið
hófst sem lauk 1975 þegar landið fékk sjálfstæði,
en þá tók við borgarastríð sem lauk ekki fyrr en 1992. Er
því mikið um ekkjur og einstæðar mæður í Mósambík.
Mikill skortur er á hæfu fólki til að sinna heilsugæslu og
menntun og dregur Leontina ekkert úr því að ástandið í
Mósambík hefur haft mjög slæm áhrif á málefni kvenna.
Hún lítur björtum augum til framtíðarinnar og telur að
hægt sé að bæta líf og kjör kvenna og fjölskyldna almennt
í landinu þó að á brattann sé að sækja. Hún gerir
sér grein fyrir því að það tekur langan tíma en er sannfærð
um að með aukinni menntun, sem ber að leggja
mikla áherslu á, muni hagur kvenna og fjölskyldna
þeirra batna á komandi árum.
Markmið kvennamáladeildarinnar er
fyrst og fremst að skilgreina, framkvæma
og kynna málefni kvenna í
Mósambík og þá sérstaklega með tilliti
til menntunar, jafnréttis og aðferða
í baráttunni gegn alnæmi.
Elín R. Sigurðardóttir
Frá AVIMAS-fræðslumiðstöðinni
Orlanda Paulina
Pindelane
Elín R. Sigurðardóttir
Orlanda er 43 ára gömul ekkja og á tvö uppkomin börn.
Hún er fædd og uppalin í Mapútóhéraði og er fjórða í
röðinni af 14 systkinum. Foreldrar hennar unnu við landbúnaðarstörf
og þurftu systkinin að vinna með þeim á
akrinum um leið og þau komust á legg. Það var stundum
hart í ári þegar uppskeran brást og var regntíminn
oft þeirra versti tími. En á hennar heimili var lögð
áhersla á að börnin lærðu að lesa og hvöttu foreldrarnir
þau til að ná góðum prófum. Orlanda er með grunnskólapróf,
auk þess lauk hún 10. bekk sem þykir afar góð
menntun þar sem flestir þeirra sem fara í skóla á annað
borð ljúka aðeins 1. til 4. bekk. Hún lagði mikið á sig til
að ljúka grunnskólanum og var komin vel yfir tvítugt
þegar hún lauk náminu þar sem hún varð að vinna með
skólanum. Eftir að náminu lauk giftist hún og eignaðist
börn og fékk góða stöðu við að kenna forskólabörnum.
Hún starfaði einnig í nokkur ár við heilbrigðis- og félagsmálaráðuneytið
sem þá var eitt ráðuneyti, og fór víðs
vegar um landið til að fræða fólk um hvernig hægt er
að fyrirbyggja sjúkdóma og um almennt hreinlæti.
Það var svo fyrir 10 árum að hún missti manninn sinn
og varð fyrirvinna heimilisins. Hún þekkti nokkrar konur
sem eins var ástatt fyrir, vinkonur og frænkur, og fóru
þær að hittast reglulega til að ræða vanda mósambískra
kvenna í þessari stöðu. Smám saman víkkaði umræðan
og þær fóru að velta fyrir sér aðstæðum kvenna almennt
sem vegna menntunarskorts áttu enga möguleika
á að sjá fyrir sér og fjölskyldum sínum.
Þessi hópur kvenna stofnaði síðan árið 1997 Samtök
ekkna og einstæðra mæðra (AVIMAS) í hverfi nr. 5 í
Mapútóborg. Þær fóru hægt af stað og til að byrja með
voru haldnir reglulegir fundir með konunum í hverfinu
þar sem þær komu og ræddu vanda sinn og fengu
huggun, hlýju og skilning þeirra sem stóðu í sömu sporum.
Smám saman fóru þær að halda námskeið í handavinnu
þar sem konurnar bjuggu til nytjahluti og seldu á
mörkuðum í nágrenninu og rann allur ágóði aftur til
samtakanna til efniskaupa. Eins sömdu þær við kolagerðarmenn
sem seldu þeim kol til heimilisnota, t.d. við
matargerð, og olíu fyrir lampa sem var svo selt í smásölu
á mörkuðunum. Konurnar hófu síðan að leita til utanaðkomandi
styrktaraðila og þróunarstofnana um ráðgjöf
14

Orlanda er með grunnskólapróf sem þykir afar
góð menntun þar sem flestir þeirra sem fara í
skóla á annað borð ljúka aðeins 4. bekk.
og styrki til handa samtökunum.
Með átaki og mikilli fórnfýsi kvennanna ásamt utanaðkomandi
styrkjum og stuðningi eru samtökin orðin að
öflugri fullorðinsfræðslumiðstöð, viðurkennd af ríki og
borg og fyrirmynd að svipuðum samtökum í öðrum
hverfum borgarinnar og nágrannabæjum.
Orlanda stýrir AVIMAS af miklum skörungsskap og
stendur í ströngu alla daga. Hún segir þetta mjög gefandi
starf en það megi aldrei slá slöku við og hún þurfi
sífellt að vera vakandi fyrir nýjum möguleikum fyrir
meðlimi samtakanna. Hún lítur björtum augum til framtíðarinnar
og leggur áherslu á að vinnan göfgi manninn
og það þurfi að leggja mikið af mörkum til að uppskera
í hinu daglega lífi.
Höfundur er verkefnisstjóri félagslegra verkefna
ÞSSÍ í Mósambík.
Ólöf Magnúsdóttir
VERKEFNI MILAMDEC
-LÁNASJÓÐSINS
Á FILIPPSEYJUM
Ólöf Magnúsdóttir
Ólöf Magnúsdóttir
Filippseyskir bændur að læra að búa til skordýraeitur úr hvítlauk, gini
og kryddum.
Það er ekki heiglum hent að finna vinnu hjá grasrótarsamtökum
úti í hinum stóra heimi. Flest þeirra samtaka,
sem bjóða upp á slíka þjónustu, krefjast fúlgu fjár fyrir
sambönd og tengiliði og er það á fæstra færi að leggja
út í slíkt ævintýri. AIESEC-háskólasamtökin við Háskóla
Íslands eru þó ein af fáum undantekningum frá þessari
reglu. AIESEC-samtökin senda háskólanema og nýútskrifaða
út í heim til að vinna og fá í staðinn erlenda
nema hingað til starfa. Ekki nóg með það að samtökin
finni fyrir fólk starf sem hentar, heldur sjá þau einnig
um að sækja það á flugvöllinn, finna húsnæði, næstu
kjörbúð og fleira sem kynni að vanta. Þar sem ég var
Sykurlögur pressaður úr sykurreyr.
svo stálheppin að finna slíka þjónustu fannst mér ekki
úr vegi að bregða mér til svæðis sem ég hefði aldrei farið
til án öryggisnetsins sem AIESEC-samtökin buðu upp
á: eyjunnar Mindanao á Suður-Filippseyjum þar sem fátækt
er mikil og mikið um óeirðir. Fyrirtækið, sem bauð
mér starf til sex mánaða, var Mindanao Muslim and
Lumad Development Center eða „MILAMDEC-sjóðurinn“,
lánasjóður í anda Grameen-bankans í Bangladess.
Markmið sjóðanna tveggja er að fjármagna frumkvöðlastarfsemi
fátækra kvenna og mennta þær og
þjálfa í viðskiptum og sparnaði.
15

Mindanao, fæðukarfa og púðurtunna
Eyjan Mindanao er önnur stærsta eyjan í filippseyska
Mindanao var vinnan sem mér bauðst hjá sjóðnum.
MILAMDEC-sjóðurinn eru frjáls félagasamtök sem bjóða
upp á smáviðskiptalán (að meðaltali um 8.000 kr.) til
kvenna sem búa í afskekktum héruðum Mindanao. Þrátt
fyrir umrótið á Mindanao hefur MILAMDEC-sjóðurinn
haldið áfram starfsemi sinni og reyndar aukið hana fjórfalt
síðan sjóðurinn var stofnaður árið 1992.
Verkefnin, sem ég vann hjá sjóðnum, voru æði misjöfn.
Fyrsta verkefnið mitt var fjárhagsáætlun og undirbúningur
fyrir rekstur kartöfluútsæðismiðstöðvar, næsta var
bygging barnaskóla í fátæku héraði og þar næst uppbygging
viðamikils þjálfunarverkefnis fyrir bændur í náttúrulegum
búskap sem nefndist NFTS (Natural Farming
Technology System). Þjálfunarverkefnið var eitt viðamesta
verkefnið sem sjóðurinn hefur fengist við þar sem hann
hefur mest haldið sig við smálán og smærri verkefni.
NFTS-fræðsluverkefnið
NFTS-verkefnið er samstarfsverkefni MILAMDEC-sjóðsins
og spænsku þróunarsamvinnustofnunarinnar AECI.
Markmiðið með fræðsluverkefninu var að þjálfa 3.000
bændur á Norður-Mindanao sem áttu síðan að hjálpa til
við þjálfun 5.000 annarra bænda á tveggja ára tímabili.
Þremur þjálfunarstöðvum var komið á fót og 750 bændur
voru þjálfaðir á fyrstu önn verkefnisins. Markmiðið
var að auka tekjur bændanna um a.m.k. 10% yfir árið.
Þessi aukning er smávægileg en mun vonandi verða
byrjun á margföldunaráhrifum um leið og bændur fara
að tileinka sér fræðin betur og kynna þau fyrir öðrum.
Mikill eldmóður var í bændunum og fulltrúunum sem
sjóðurinn réði fyrir þetta verkefni og voru allir reiðubúnir
til þess að leggja hart að sér til þess að verkefnið
Áhugasamir geta kíkt á www.aiesec.is
fyrir AIESEC-háskólasamtökin og
www.tacdrup.com.ph fyrir frekari upplýsingar
um NFTS-verkefnið.
eyjaklasanum og er hún rík af náttúrulegum auðæfum.
Þökk sé hagstæðu loftslagi og gróðursæld hefur eyjan
oft verið nefnd fæðukarfa Filippseyja. Þrátt fyrir þessar
aðstæður er ímynd Mindanao afar neikvæð, bæði innan
Filippseyja og alþjóðasamfélagsins. Ástandinu þar má
helst líkja við púðurtunnu þar sem pólitískur ágreiningur
og átök milli ættbálka og trúarhópa eiga sér stað í
flestöllum héruðum eyjunnar. Bangsa-múslimar í
Mindanao vilja sjálfstjórn í héruðum sínum og berjast
fyrir henni með vopnum. Aðrir íbúar Mindanao eru þó
ekki svo róttækir og vilja heldur finna aðrar leiðir til þess
að minnka miðstýringu valdsins frá höfuðborginni Maníla
í norðri og jafna skiptingu auðsins í landinu.
Ástandið í Mindanao hefur stórlega batnað á síðustu
árum en ýkjur fjölmiðla um ástandið gera það að verkum
að sífellt minna fjármagn streymir til svæðisins. Sögur um
skálmöld og hryðjuverk fengu ögn á mig í fyrstu en um
leið og ég var komin til borgarinnar, sem ég bjó síðan í, sá
ég að það stóð ekki steinn yfir steini í þessum sögusögnum.
Yndislegra og friðsælla fólk en íbúa eyjunnar hef ég
ekki fyrirhitt. Sprengingar voru þó tíðar og fylgst var með
viðvörunum líkt og gert er með veðurfregnum hér heima;
stundum var ástandinu lýst sem rauðu, stundum sem gulu
eða appelsínugulu. Þó gilti það að ef sprengt var án viðvarana
varð uppi fótur og fit og voru þá oft birt í blöðum
opin bréf frá hryðjuverkamönnunum, afsakandi sig fyrir
að koma eyjaskeggjunum að óvörum. Fólkið í kringum
mig var orðið vant þessu og lífið gekk sinn vanagang með
rafmagnsleysi vegna sprenginga og öðru í þeim dúr. Mér
þótti hreint magnað að sjá hversu vel MILAMDEC-sjóðnum
hefur tekist, með mikilli vinnu og einurð, að hafa
veruleg áhrif á fátækt eyjaskeggja í þessu umhverfi sem
einkennist af ójafnvægi og óeirðum.
Góður árangur smálána
(micro-credit) á átakasvæði
Ein aðalástæðan fyrir því að ég ákvað að fara til
Starfsmenn á skrifstofu MILAMDEC-sjóðsins.
yrði árangursríkt. Fulltrúarnir, sem sáu um útfærslu verkefnisins,
voru allir nýútskrifaðir úr háskóla og atvinnulausir,
enda er atvinnuástand bágborið en menntastig í
landinu er hátt. Til þess að fá vinnu á kaffihúsi eða á
kassa í búð þarf háskólagráðu og setið er um hvert starf.
Fræðsla og þjálfun fyrir bændur
Filippseyskir bændur eru langflestir afar fátækir og illa í
stakk búnir til að sjá fjölskyldum sínum farborða. Mikið
hefur verið rætt um hvernig haga skuli fjárhagsaðstoð
til bænda en mikilvægt er að fjármögnuninni sé fylgt
eftir með annarskonar aðstoð, til dæmis menntun og
þjálfun bænda í meðferð tækja, í samskiptum og hvernig
best sé að haga markaðssókn. Til þess að aðstoðin
hafi áhrif á tekjur bændanna verður að huga að heildinni
eins og reynt er að gera með NFTS-tækninni.
NFTS-verkefnið er byggt á kóreskri hugmynd um náttúrulegan
búskap en það er kerfisbundið heildarskipulag
á búskap sem nýtir náttúruleg aðföng í gerð lyfja, fóðurs
handa húsdýrum, áburðar fyrir nytjaplöntur o.fl.
NFTS-verkefnið er byggt á þeim forsendum að mikil
notkun ólífrænna efna í búskap sé hættuleg heilsu fólks,
Ólöf Magnúsdóttir
16

Strætisvagn á Mindanao-eyju.
minnki gæði jarðvegsins og valdi umhverfisspjöllum.
Í verkefninu er lögð áhersla á bætta framleiðni og
uppskeru og eru bændur þjálfaðir í því að nýta afgang
frá landbúnaði í fóður fyrir húsdýr meðan mykjan er
notuð sem áburður á akrana. Uppskera og búfé, sem eru
alin við þessa tækni, eru fullkomlega samkeppnisfær á
markaðnum þar sem framleiðslan er fullkomlega lífræn.
Á þeim námskeiðum, sem ég sótti með bændunum, var
mikið kennt um gerjun á ýmsum náttúrulegum efnum
sem finnast í og kringum jarðir bændanna. Kjarni hins
náttúrulega búskapar er þessi notkun gerjunar og er
hægt með þessari aðferð að skera niður eða jafnvel eyða
algerlega kostnaði við kaup áburðar og skordýraeiturs.
Dæmi um náttúruleg aðföng til gerjunar eru sykur, alkóhól
(t.d. gin), kryddjurtir, hvítlaukur, laukur og fleira. Úr
þessum efnum voru bruggaðir mergjaðir safar sem lækna
flensu, fæla burt skordýr eða laða þau til sín og lama, svo
þau falli máttvana ofan í tjarnir og nýtist þannig sem
fiskafóður, sem áburður á nytjaplöntur eða til að fæða
búpeninginn. Reynslan af NFTS-tækninni á öðrum svæðum
sýnir að ekki er einungis um að ræða aukna framleiðni
hjá þeim sem tileinkuðu sér aðferðirnar heldur hefur
framleiðslukostnaður einnig minnkað um 70%.
Hagsbót fyrir konur og eldra fólk
NFTS-tæknin fellur í grundvallaratriðum inn í ramma sjálfbærrar
þróunar. Búfé er sett fram sem mesta tekjulindin,
sérstaklega sem leið fyrir konur til að draga björg í bú.
Þar sem MILAMDEC-sjóðurinn einbeitir sér að því að
styrkja konur með ráðum og dáð lét vel að með NFTStækni
er auðveldara fyrir konur, börn og eldra fólk að
sjá um búpening, sérstaklega svín. Með nýju tækninni
minnkar vinnan töluvert og hægt er að hafa svínastíur í
bakgarðinum. Einnig eru algeng grös nýtt í a.m.k. 30%
af fæði svínanna og minnkar það verulega aðfangakostnað.
Á fyrstu námskeiðunum voru bændurnir hvað
spenntastir að heyra um slíka svínarækt þar sem notað
er sag sem bætt hefur verið með gerjuðu, lífrænu efni.
Þess konar ræktun svína eyðir út notkun steyptra gólfa,
hreinsun svínanna og ólykt. Eftir sex mánuði er hægt að
nota sagið sem áburð fyrir tré og plöntur sem ræktaðar
eru á býlinu.
Þegar ég fór frá Mindanao var NFTS-verkefnið í fullum
gangi. Verið var að byggja fleiri þjálfunarstöðvar þar
sem kenna átti fleiri bændum um gerjun, svepparækt í
bakgarðinum, hvernig byggja eigi svínastíur, hvernig
fæla skuli burt óvelkomin skordýr og svo framvegis.
Verkefnið hefur gengið vel og reynt hefur verið að
fylgja þjálfuninni eftir með heimsóknum til útskrifaðra
bænda og svo virðist sem flestir nýti fræðsluna mjög vel.
Aðalmælikvarðinn á NFTS-verkefnið verður þó hvort
þjálfunin muni bæta tekjur bændanna verulega.
Mikil upplifun
Það var frábær reynsla að fá starf hjá sjóði eins og
MILAMDEC-sjóðnum og að kynnast fólki sem er sannfært
um að hægt sé að ráðast á fátækt og vinna baráttuna.
Með öðru starfsfólki sjóðsins heimsótti ég ótal
margar konur sem höfðu fengið lán upp á 5 til 8 þúsund
krónur og stofnað fyrirtæki. Viðfangsefni fyrirtækjanna
var allt frá því að hanna gjafapappír og tilefniskort til
þess að vinna ýmsar matvörur úr kókoshnetum. Þær
höfðu menntað sig um gildi sparnaðar með hjálp sjóðsins
og gátu nú keypt sér húsnæði og séð fyrir fjölskyldum
sínum. Þó vinnulagið á Mindanao hafi verið annað
en ég hef átt að venjast, með lúr eftir hádegismat og
löngu spjalli meðan unnið var á gamla ritvél í staðinn
fyrir íslenskt stress og læti, var ótrúlegt hverju var hægt
að koma í verk með þrautseigju og trú á starfinu.
Höfundur er hagfræðingur.
Ólöf Magnúsdóttir
17

Sjöfn Vilhelmsdóttir
Hjördís Guðjónsdóttir
GRUNNMENNTUN
KVENNA:
Lykilatriði í félagslegri og efnahagslegri framþróun
Á síðustu árum hefur grunnmenntun kvenna í þróunarlöndum
öðlast ákveðinn sess í umræðunni um þróun og
þróunaraðstoð. Það er almennt viðurkennt að mikið
ólæsi og skortur á almennri grunnmenntun meðal fullorðinna
í þróunarlöndunum, og þá sérstaklega kvenna,
setji efnahagslegri og félagslegri framþróun skorður.
Því er í vaxandi mæli litið á lestrarkennslu og fullorðinsfræðslu
sem aðferð, til að bæta efnahags- og félagslega
stöðu kvenna í þróunarlöndum, og forsendu þess að
konur geti tekið virkan þátt í þróunaraðstoð og þróun
samfélagsins.
Læsi og lestrarkunnátta
Mennta- og menningarmálastofnun Sameinuðu þjóðanna
(UNESCO) áætlar að nú séu um 860 milljónir karla
og kvenna (15 ára og eldri) í heiminum sem kunna
hvorki að lesa né skrifa. Ólæsi meðal fullorðinna er aðallega
að finna í þróunarlöndum og eru konur um tveir
þriðju hlutar þess hóps. Hefur hlutfall kvenna í þessum
hópi vaxið á síðustu áratugum, en það var 58% árið
1960, og sýna framtíðarspár að hlutfall þeirra verði
áfram um tveir þriðju eftir tíu ár. Tölurnar sýna að ólæsi
meðal fullorðinna er mest í Afríku og eru afrískar konur
í dreifbýli sá hópur sem helst hefur verið útilokaður frá
formlegri skólagöngu. Meginástæður fyrir þessu eru
taldar vera hin hefðbundu gildi um ólík hlutverk kynjanna
innan fjölskyldunnar og í samfélaginu. Foreldrar
eru oft viljugri til að leggja fé í menntun sona sinna en
dætra. Það er vel þekkt staðreynd að í mörgum þróunarlöndum
fá drengir að sækja skóla á meðan það er
lögð áhersla á að stúlkur séu heima við og sinni heimilis-
og landbúnaðarstörfum.
Hvað telst vera lestrarkunnátta (literacy) í dag hefur
nokkuð víða merkingu. Til að byrja með notaði UNESCO
þá skilgreiningu að læs einstaklingur væri hver sá sem
gæti lesið og skrifað einfaldan og stuttan texta sem
tengdist daglegu lífi hans. Þessi skilgreining segir ekki til
um hvort viðkomandi einstaklingur hafi næga þjálfun í
lestri til að viðhalda kunnáttunni eða hvort hún sé á því
stigi sem nútímasamfélag gerir kröfur um (t.d. að geta
18

fyllt út eyðublöð eða lesið leiðbeiningar). Því var farið
að nota skilgreiningu sem leggur áherslu á að lesskilningur
og skriftargeta verði að vera á því stigi að fólk geti
notað kunnáttuna til að sækja upplýsingar og þjónustu,
notfært sér hana í vinnu og til virkrar þátttöku í uppbyggingu
samfélagsins. Einnig kveður hin nýja skilgreining
UNESCO á um að einstaklingur verði að hafa grunnþekkingu
í stærðfræði til að teljast vera læs.
Félagsleg áhrif menntunar kvenna
Þær fjölmörgu rannsóknir, sem gerðar voru á kvennaáratug
Sameinuðu þjóðanna (1975-1985), opnuðu fyrir
umræðuna um bága menntunarstöðu kvenna í þróunarríkjunum.
Í kjölfarið komu fram kröfur um að fullorðinsfræðsluverkefni,
sérstaklega ætluð konum, yrðu sett á
laggirnar til að bæta úr hinu mikla ósamræmi milli
menntunarstöðu kynjanna. Á sama tíma komu fram
sækja foreldrafundi.
Grunnmenntun karla virðist ekki hafa jafn mikil félagsleg
áhrif og hún skilar sér ekki endilega í betri velferð
barna þeirra. Þess vegna er stundum tekið þannig
til orða: „Að mennta karlmann er að mennta einstakling
en að mennta konu er að mennta heila fjölskyldu“. Niðurstöður
um þau jákvæðu, félagslegu áhrif, sem menntun
kvenna hefur í för með sér, hafa ýtt enn frekar undir
kröfur um sérstök fullorðinsfræðsluverkefni fyrir þær.
Enn önnur ástæða fyrir því að skipuleggja fræðsluverkefni,
sérstaklega fyrir konur, er sú að í mörgum þróunarlöndum
er ekki alltaf hyggilegt að hafa konur og karla
saman í bekk. Reynslan sýnir að sérstök kvennaverkefni
eða kvennabekkir stuðla að góðri þátttöku kvennanna.
Þær verða ófeimnari við að taka þátt, öruggari með sig
og virkari í kennslustundum. Einnig gefur þetta fyrirkomulag
kennurum og skipuleggjendum færi á að miða
Sjöfn Vilhelmsdóttir
Sjöfn Vilhelmsdóttir
Niðurstöður um jákvæð, félagsleg
áhrif sem menntun kvenna hefur í
för með sér hafa ýtt undir kröfur
um sérstök fullorðinsfræðsluverkefni
fyrir þær.
Tilboð um verkþjálfun samhliða
lestrarkennslu eykur áhuga á þátttöku
í fullorðinsfræðsluverkefnum.
rannsóknir sem sýndu að grunnmenntun kvenna hefur
mikil félagsleg áhrif og skilar sér í betri velferð fjölskyldna
þeirra. Sem dæmi má nefna að lestrarkunnátta
gefur konum aðgang að upplýsingum um næringarfræði
og umönnun barna og auðveldar þeim að sækja
heilbrigðisþjónustu og félagslega þjónustu. Þetta skilar
sér aftur í betri heilsu og velferð kvennanna sjálfra og
barna þeirra. Kannanir hafa t.d. leitt í ljós að konur með
fjögurra ára grunnmenntun eru frekar tilbúnar til að
leita út fyrir fjölskylduna eftir aðstoð en þær konur sem
enga menntun hafa. Því má segja að lestrarkunnátta
auðveldi konum ekki aðeins að nýta sér þá samfélagsþjónustu
sem þeim stendur til boða, heldur breyti
menntunin viðhorfum þeirra til slíkrar þjónustu. Þá hafa
rannsóknir sýnt að menntunarstaða kvenna getur haft
mikil áhrif á hvernig börnum þeirra vegnar í námi. Þær
konur, sem hafa grunnmenntun, geta t.a.m. aðstoðað
börn sín við heimalærdóminn og þær eru líklegri til
leggja meira upp úr menntun barna sinna, ekki síst
dætra, en konur sem ekki hafa farið í nám. Einnig eru
þær oft áhugasamari um að taka þátt í skólastarfinu og
námsefnið og uppbyggingu verkefnanna að þörfum og
áhuga kvenna.
Viðurkennt er að fræðsluverkefni, sem ætluð eru
ólæsum eða lítið menntuðum konum, þurfi að vera
öðruvísi uppbyggð en þegar um er að ræða formlega
menntun eins og við þekkjum í hinu almenna skólakerfi.
Fullorðinsfræðsluverkefni fyrir konur í þróunarlöndunum
miðast ekki aðeins við að kenna grundvallaratriði
lesturs, skriftar og stærðfræði, heldur bjóða þau líka oft
upp á félagslega fræðslu og verkþjálfun. Almennt er
lögð áhersla á að nemendur séu virkir þátttakendur í
kennslustundum og deili þekkingu sinni og reynslu hver
með öðrum, en minna er lagt upp úr prófum eða mætingaskyldu.
Uppbygging fullorðinsfræðsluverkefna
Tvö sjónarmið hafa einkum komið fram um hvernig fullorðinsfræðsluverkefni
fyrir konur eigi að vera uppbyggð.
Það fyrra hefur verið nefnt velferðarsjónarmiðið
19

Um 860 milljónir karla og kvenna í
heiminum kunna hvorki að lesa né
skrifa. Afrískar konur í dreifbýli eru
sá hópur sem helst hefur verið útilokaður
frá formlegri skólagöngu.
Elín R. Sigurðardóttir
(welfare approach). Þar er áhersla lögð á jákvæð, félagsleg
áhrif grunnmenntunar kvenna og miðast uppbygging
námsins þá mikið við hlutverk kvenna sem mæðra.
Til viðbótar við lestrarkennslu er þá gjarnan boðið upp á
fræðslu í næringar- og heilsufræði, um fjölskylduáætlun
og umönnun barna, auk þess sem konunum er kynnt sú
félagslega þjónusta sem þeim stendur til boða. Einnig er
oft boðið upp á verkþjálfun til að gefa konunum tækifæri
til að auka framleiðni sína, hvort sem er innan eða
utan heimilis, og auka þar með möguleika þeirra á að
bæta fjárhagslega afkomu sína. Fyrirkomulag verkþjálfunarinnar
getur falist í að kenna konunum hvers konar
handverk (t.d. hannyrðir, skartgripagerð eða múrsteinagerð),
sem og matargerð, bókhald, og leiðbeiningar um
hvernig á að hefja rekstur smáfyrirtækja.
Það hefur sýnt sig að tilboð um verkþjálfun samhliða
lestrarkennslu eykur áhuga á þátttöku í fullorðinsfræðsluverkefnum.
Það getur tekið fullorðinn einstakling
allt að tvö til fjögur ár að ná fullum tökum á lestri
og skrift og algengt er að fólk gefist upp áður en því
takmarki er náð. Ólæsi og fátækt fara oft saman og ekki
sjá allir tilganginn í að sækja lestrarnámskeið þar sem
ekki er sjálfgefið að lestrarkunnáttan ein og sér bæti
fjárhagsstöðuna, a.m.k. ekki þegar til skamms tíma er
litið. En þegar konur sjá að þær geta sameinað lestrarnám
og hagnýta þekkingu og þannig fengið raunhæfar
vonir um að bæta fjárhagslega afkomu sína, verða þær
mun viljugri til þátttöku.
Seinna sjónarmiðið um hvernig eigi að byggja upp
fullorðinsfræðsluverkefni fyrir konur hefur verið nefnt
sjálfsstyrkingarsjónarmiðið (empowerment approach).
Það er mun róttækara en velferðarsjónarmiðið og leggur
m.a. áherslu á að kennsluaðferðir og námsefni taki á
menningar- og félagslegum gildum samfélagsins um
hlutverk kynjanna. Samkvæmt þessu sjónarmiði eiga
fullorðinsfræðsluverkefni að gefa konum tækifæri til að
byggja upp sjálfstraust og hagnýta þekkingu sem ekki
einungis gerir þær að betri mæðrum, heldur styrkir þær
einnig sem einstaklinga og hóp til að breyta pólitískri og
félags- og efnahagslegri stöðu kvenna. Þess vegna er
mikið lagt upp úr fræðslu um réttindastöðu kvenna,
hvernig þær geta nýtt sér dómskerfið til að tryggja réttindi
sín og verkefnum er styrkja sjálfsímynd þeirra og
sjálfstraust. Skipulagning námsins tekur einnig mið af
því að fá konur til að ræða um og skoða á gagnrýninn
hátt þann félagslega veruleika sem þær búa við og opna
þannig fyrir umræður um viðkvæm málefni eins og
hefðbundin kynjahlutverk og heimilisofbeldi.
Í framkvæmd fullorðinsfræðsluverkefna sem fylgja
þessu sjónarmiði er jafnan lögð mikil áhersla á að nemendur
taki þátt í framkvæmd skólastarfsins. Það gefur
konunum hlutdeild í verkefnunum og stjórnunarreynslu
sem síðar nýtist þeim við vinnu og í félagsstörfum. Hvað
varðar verkþjálfunina fá konurnar tækifæri til að læra
handverk og iðn sem hingað til hafa verið álitin ,,karlastörf“.
Markmiðið er að gera konum kleift að komast í
betur launuð störf og í leiðinni að breyta hugmyndum
samfélagsins um skiptingu atvinnulífsins í karla- og
kvennastörf.
Velferðarsjónarmiðið hefur á síðustu árum verið að
víkja fyrir hinu róttæka sjálfsstyrkingarsjónarmiði. Þetta
hefur gerst samhliða þeim áherslubreytingum sem hafa
átt sér stað í umræðunni um þróun og þróunaraðstoð.
Aukin vitund er um það að virk þátttaka kvenna, hvort
sem er í efnahags- og félags- eða stjórnmálum, er lykilatriði
í að tryggja sjálfbæra þróun. Þess vegna eru alþjóðlegar
þróunarstofnanir í vaxandi mæli farnar að styrkja
verkefni sem miða að því að auka efnahagslegt sjálfstæði
kvenna og breyta félagslegri og pólitískri stöðu
þeirra. Fullorðinsfræðsluverkefni, sem sameina lestrarkennslu,
verkþjálfun og félagslega fræðslu, eru einmitt
talin vera árangursrík aðferð til að ná því markmiði.
Höfundur starfaði sem verkefnisstjóri félagslegra verkefna ÞSSÍ
í Namibíu 1999-2003.
Heimildir:
• Aksornool, N. 1995. “Education to Empower.” Women, Education
and Empowerment: Pathways towards Autonomy, ritstj.
C. Medel-Añonuevo. Hamburg: UNESCO.
• Ballara, M.1992. Women and Literacy. New Jersey: Zed Books
Ltd.
• Chlebowska, K. 1992. Knowing and Doing: Literacy for Women.
Paris: UNESCO.
• Lind, A. 1992. “Literacy: A Tool for the Empowerment of
Women? Women’s Participation in Literacy Programmes of the
Third World.” Svenska Unescorådets skriftserie. Nr. 1/1992.
• UNESCO 1997. Adult Eduation in a Polarizing World. Paris:
UNESCO
• UNESCO 1998. “UNESCO and the Elimination of Illiteracy: Fifty
Years of Fight (1946-1998).”
• http://www.unesco.org/education/educprog/literacy/lit_eng.html.
20

Sjöfn Vilhelmsdóttir
M ichael Muhongo
Útskrift af námskeiði í smáfyrirtækjarekstri í Help Yourself-verkefninu.
,,NÚNA ER ÉG EKKI
LENGUR HRÆDD VIÐ AÐ
SEGJA SKOÐANIR MÍNAR“
Viðtal við þrjá þátttakendur í Help Yourself-verkefninu í
Namibíu.
Þróunarsamvinnustofnun Íslands (ÞSSÍ) hefur um 10 ára
skeið stutt við fullorðinsfræðslu í Namibíu. Sem stendur
þá styður stofnunin þrjú fullorðinsfræðsluverkefni í
Namibíu og eru þau öll á vesturströnd landsins í bæjunum
Lüderitz, Walvis Bay og Swakopmund. Þessir bæir eiga
það sameiginlegt að stór hluti íbúanna er fólk sem flutt
hefur á mölina á síðustu árum, en síðan landið fékk sjálfstæði
1990 hefur verið mikill fólksflótti úr sveitum í þéttbýlið
í mið- og suðurhluta landsins. Eins og víða annars
staðar í Afríku þá er menntunarstaða fólks í dreifbýli í
Namibíu mun lakari en þeirra sem alast upp í bæjum og
borgum. Þörfin fyrir fullorðinsfræðslu er því mikil fyrir
fólkið sem er að flytja til Lüderitz, Walvis Bay og Swakopmund.
Undirrituð hitti að máli þrjár konur sem allar hafa tekið
þátt í fullorðinsfræðsluverkefninu Help Yourself
Project sem ÞSSÍ styður í Walvis Bay og spurði þær um
reynslu þeirra af náminu. Verkefnið hefur verið starfrækt
í rúm 8 ár og er einungis ætlað konum. Boðið er
upp á lestrar- og skriftarkennslu í oshiwambo og stærðfræði-
og enskutíma en enska er hið opinbera mál
Namibíu. Einnig er boðið upp á handavinnukennslu,
sem og námskeið í rekstri smáfyrirtækja, matreiðslu,
umönnun barna, sjálfsstyrkingu o.fl. Til að auðvelda
konum að sækja námið býður verkefnið upp á barnagæslu
þar sem börn að 6 ára aldri fá umönnun og
fræðslu á meðan mæður þeirra sækja tíma.
21

Theresia Namene er 28 ára, gift og þriggja barna
móðir. Ólíkt flestum nemendum skólans, sem eru af
Owambo-þjóðflokknum og frá Norður-Namibíu, þá er
Sjöfn Vilhelmsdóttir Sjöfn Vilhelmsdóttir Sjöfn Vilhelmsdóttir
Saima Mumangeni er 29 ára, fædd og uppalin á
sveitabæ í Norður-Namibíu en flutti til Walvis Bay fyrir 5
árum síðan. Hún er ógift og á eitt barn sem býr hjá móður
hennar í Norður-Namibíu. Saima fór aldrei í grunnskóla
og var því ólæs þegar hún ákvað að flytja til Walvis
Bay í von um að finna atvinnu. Þegar atvinnuleitin
bar engan árangur ákvað hún að skrá sig í lestrar- og
skriftarnám í oshiwambo á vegum Help Yourself-verkefnisins.
Saima segir að það hafi verið mjög erfitt fyrir
hana að halda sambandi við fjölskyldu sína eftir að hún
flutti til Walvis Bay því að hún kunni einungis að skrifa
nafnið sitt. Til að geta verið í bréfasambandi við fólkið
heima í sveitinni þá varð hún að treysta á aðra til að
skrifa og lesa fyrir sig. Saima byrjaði í náminu fyrir
þremur árum og þegar hún hafði náð fullum tökum á
lestri og skrift skráði hún sig í enskunám.
Þegar Saima hafði náð fullum tökum á lestri og skrift skráði hún sig í enskunám.
Linakela Frans er 39 ára, fædd og uppalin á sveitabæ
í Norður-Namibíu en hefur búið í Walvis Bay síðan
1996. Hún er ógift og á fjögur börn sem öll búa hjá
skyldfólki í Norður-Namibíu. Linakela gekk í sveitaskóla
en kláraði aðeins 9 ár af 12 ára grunnskólanámi. Hún
lærði ensku í skólanum en kennslan var ekki góð og hún
náði aldrei tökum á því að tala og skrifa ensku þó að
henni gengi ágætlega að skilja málið. Þegar Linakela
heyrði um Help Yourself-verkefnið rétt eftir að hún
flutti til Walvis Bay ákvað hún að skrásetja sig til að ná
betri tökum á ensku því að hún taldi það myndi auka
líkur sínar á að finna vinnu. Linakela var í ensku- og
handavinnunámi frá 1996 til 1999, en þá var hún ráðin
sem aðstoðarkennari í handavinnudeild verkefnisins.
Linakela hefur einnig sinnt forfallakennslu í lestrar- og
skriftarbekkjum verkefnisins undanfarin ár.
Linakela fór í fullorðinsfræðslu til að auka líkur sínar á að finna vinnu.
Theresia af Damara-þjóðflokknum og fædd og uppalin í
Walvis Bay. Hún hætti í skóla í 7. bekk því að foreldrar
hennar höfðu ekki tök á að borga fyrir skólabúning
hennar. Það var eiginmaður Theresiu sem hvatti hana til
að fara aftur í nám og hún skráði sig í Help Yourselfverkefnið
fyrir þremur vikum. Theresia segir það einstakt
tækifæri fyrir konur eins og hana, sem ekki hafa
haft tækifæri til að klára grunnskólanám, að eiga
möguleika á fullorðinsfræðslu. Theresiu langar til að ná
fullu valdi á ensku því að það er hið opinbera tungumál
og það er tungumálið sem hún myndi tala við forsetann
ef hún yrði svo heppin að hitta hann einhvern tímann.
Einnig nefndi Theresia að með því að bæta sig í ensku
og stærðfræði þá gæti hún betur aðstoðað börnin sín
við heimalærdóminn. Hún sagði að það gerist alltof oft
að hún sendi börnin sín í skólann með ókláruð heimaverkefni
því að hún hefur ekki kunnáttu í ensku og
stærðfræði til að hjálpa þeim.
Theresia segir það einstakt tækifæri fyrir konur eins og hana sem ekki hafa haft tækifæri
til að klára grunnskólanám að eiga möguleika á fullorðinsfræðslu.
22

Hver er reynsla ykkar af náminu á vegum Help Yourselfverkefnisins?
Hefur námið breytt lífi ykkar á einhvern
hátt?
LF: Að læra ensku og handavinnu hafði mikil áhrif á líf
mitt. Áður þurfti ég sjálf að treysta á aðra til að túlka fyrir
mig en núna get ég talað sjálf við afgreiðslufólk í verslunum
og starfsfólk á sjúkrahúsinu og skrifstofum. Sem
dæmi þá þurfti ég að leggjast inn á sjúkrahús fyrir fjórum
árum og þá talaði ég við lækninn minn á ensku sem
hefði verið óhugsandi áður. Að ná tökum á hinu opinbera
tungumáli hefur aukið sjálfstraust mitt mikið og
núna er ég ekki lengur hrædd við að segja skoðanir mínar.
Og það sem meira er að núna tjái ég skoðanir mínar,
hvort sem er beðin eða óbeðin. Áður en ég byrjaði í náminu
kunni ég ekkert í handavinnu. Í dag get ég prjónað,
saumað og hannað kjóla og árið 1999 var ég ráðin sem
aðstoðarkennari við handavinnudeild verkefnisins.
SM: Líf mitt hefur líka breyst síðan ég lærði að lesa og
skrifa á móðurmáli mínu (oshiwambo). Áður gat ég bara
skrifað nafnið mitt en í dag get ég lesið bækur á oshiwambo
og ég get skrifað bréf til móður minnar sem
býr norður í landi. Núna er ég að læra ensku og skil svolítið
þó að ég geti ekki talað hana enn. Ég finn að ég er
ekki eins feimin og ég var áður og satt best að segja þá
er ég mjög ánægð með að hafa náð svona langt.
Saima segir að hún hafi ekki kunnað til handavinnu
áður en hún byrjaði í lestrar- og skriftarnáminu, en í dag
er hún að læra að sauma og hefur nú þegar náð fullum
tökum á að prjóna.
En hvað með þig Theresia, nú ert þú nýbyrjuð í náminu,
hverjar eru væntingar þínar?
TN: Ég lít mjög björtum augum til framtíðarinnar því
að nú munu draumar mínir rætast. Eins og stendur er
enskan mín ekki góð og ég kann lítið í handavinnu. En
ef ég næ góðum tökum á ensku, læri að sauma og fæ
síðan leiðsögn um hvernig á að reka smáfyrirtæki þá get
ég sett upp mína eigin saumastofu og það hefur mig
dreymt um lengi.
Hvaða hluti námsins finnst ykkur skemmtilegastur?
LF: Mér þótti alltaf fyrirlestrarnir um heilsu-, samfélags-
og mannréttindamál áhugaverðastir. Svo voru líka
námskeiðin um rekstur smáfyrirtækja og jafnréttismál
mjög góð.
SM: Mér þykja ensku- og handavinnutímarnir
skemmtilegastir.
TN: Ég held að enskutímarnir eiga eftir að vera mikilvægastir
fyrir mig því að ég þarf að ná tökum á ensku til
að fá sem mest út úr öðrum hlutum námsins, þ.e. verkþjálfuninni,
námskeiðunum og fyrirlestrunum.
Hvað finnst ykkur um þá aðferð í fullorðinsfræðslu að
blanda lestrar-, skriftar- og enskukennslu saman við
verkþjálfun, lífsleikni og sjálfsstyrkingu?
LF: Til þess að konur geti verið sjálfstæðar þurfa þær
alhliða menntun eins og boðið er upp á í Help Yourselfverkefninu.
Lestrar-, skriftar- og enskukunnátta er mikilvæg
ein og sér því að hún veitir þér aðgang að upplýsingum
og eykur sjálfstraust þitt. En að bjóða líka upp á
verkþjálfun, eins og handavinnu og matreiðslu, og námskeið
um rekstur smáfyrirtækja og í sjálfsstyrkingu hjálpar
þér til að standa á eigin fótum.
Help Yourself-fræðslumiðstöðin í Walvis Bay.
SM: Ég tek undir með Linakelu að það er mjög mikilvægt
að blanda þessu saman. Handavinnukennslan er
mjög gagnleg því að það er hægt að prjóna og sauma
fyrir aðra og ná sér þannig í peninga.
TN: Mig langar til að setja upp mína eigin saumastofu
og hafa fólk í vinnu og þess vegna þarf ég að kunna
ensku, stærðfræði, handavinnu, og hvernig á að standa
í rekstri. Þetta þarf allt að fara saman. Ég held að verkþjálfun
verði alltaf að vera hluti af fullorðinsfræðslu.
Með því að læra að sauma getum við konurnar gert við
og saumað föt á börn okkar og þannig sparað peninga.
Og svo eru matreiðslutímarnir frábærir af því að þar
lærum við að elda góðan og hollan mat fyrir fjölskylduna.
Linakela benti á að það að bjóða upp á leikskólavist
fyrir börnin meðan mæður þeirra sækja tíma væri ómetanlegt
því að hún gerði konum betur kleift að sækja
námið. Saima og Theresia tóku undir orð Linakelu og
bentu á að leikskólinn undirbýr börnin fyrir grunnskólanám.
Þar sem flestir nemendanna í Help Yourself-verkefninu
eru fátækar mæður þá er þetta einstakt tækifæri
fyrir þær til að geta gefið börnum sínum möguleika á að
vera í leikskóla.
Hvað með framtíðina? Teljið þið að það verði enn þörf
fyrir svona fullorðinsfræðsluverkefni í Walvis Bay eins og
Help Yourself-verkefnið eftir 5 til 10 ár?
LF: Ég er alveg viss um að verkefnið muni halda áfram.
Það er þörf fyrir svona nám fyrir konur í Walvis Bay því
að þetta er eini möguleikinn sem fátækar konur hér
hafa til að bæta aðstæður sínar. Fullorðinsfræðsluverkefnið
gefur fátækum konum í Walvis Bay von um bjartari
framtíð. Hvað varðar mína framtíð þá sé ég sjálfa mig
eftir 5 til 10 ár stjórna svona kvennaverkefni sem sameinar
gunnmenntun, verkþjálfun og sjálfsstyrkingu.
SM: Já, það verður enn þörf fyrir svona verkefni eftir
10 ár.
TN: Það verður tvímælalaust þörf fyrir svona verkefni
hér í Walvis Bay í mörg ár enn. Við konurnar hér í
Namibíu höfum þurft að þola svo mikið í gegnum tíðina.
Allt of margar konur hér enda bara í drykkju því að þær
eru ómenntaðar, hafa enga verkþekkingu, eru atvinnulausar
og með lítið sjálfstraust. Konur hér þurfa að fá
tækifæri til að fara í nám og bæta aðstæður sínar. Við
sem höfum tekið málin í okkar hendur og skráð okkur í
Help Yourself-verkefnið erum fyrirmyndir hinna. Við
konurnar verðum að læra að taka málin í okkar hendur,
mennta okkur og byggja okkur upp þannig að við getum
verið sjálfstæðar en ekki öðrum háðar.
Höfundur starfaði sem verkefnisstjóri félagslegra verkefna ÞSSÍ
í Namibíu 1999-2003.
Sjöfn Vilhelmsdóttir
23

Lilja D. Kolbeinsdóttir
Hjördís Guðbjörnsdóttir
KENNARAMENNTUN
Í ANGÓLA
Staða menntunar í heiminum
Í þúsaldarmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna um þróun
í heiminum er lögð áhersla á að ,,öll börn njóti grunnskólamenntunar“
árið 2015 og ,,að bæði stúlkur og
drengir ljúki grunnskólanámi“. Það er talið að menntunarstig
hafi áhrif á þróun einstakra samfélaga og
óbeint á allan heiminn. Talið er að aukin menntun
þjóðar skili bættum hagvexti og framþróun. Einnig er
talið að menntun gefi einstaklingum aukna möguleika
til að njóta betra lífs.
Eðli og umfang hindrana sem eru í vegi fyrir því að
tryggja öllum menntun eru mismunandi eftir svæðum
og löndum. Hinir fátækustu, stúlkur og minnihlutahópar
líða í flestum tilfellum mest fyrir takmarkaðan
aðgang að formlegri menntun. Þetta á sérstaklega við
í dreifbýli í þróunarlöndum þar sem tækifæri til menntunar
eru af skornum skammti og skólar hafa í flestum
tilfellum minni möguleika á að bjóða upp á góða
menntun. Þessi ójöfnuður leiðir til þeirrar staðreyndar
að hinir fátæku, sem eiga að hagnast mest á grunnmenntun,
hafa minni möguleika sem oft ýtir undir félagslega
mismunun þar sem hinir ríku komast fram fyrir
hina fátæku.
Þrátt fyrir að meira en hálf öld sé liðin frá því að
menntun varð hluti af grundvallarmannréttindum með
mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna, var
áætlað árið 2000, að um 855 milljónir manna í heiminum
væru ólæsir. Það er því augljóst að gera þarf raunverulegt
átak í menntamálum á þessari þúsöld.
Menntun fyrir alla
Síðastliðinn áratug hefur alþjóðasamfélagið sent frá
sér margar áætlanir og yfirlýsingar þar sem aðalmarkmiðið
er að vinna að grunnmenntun á alþjóðavettvangi.
Átakið Menntun fyrir alla (Education For All
(EFA)) var fyrst kynnt á Jomtien-ráðstefnunni í Taílandi
1990 þar sem þjóðir heims, í samvinnu við Alþjóðabankann
og stofnanir Sameinuðu þjóðanna (S.þ.), tóku
höndum saman um að menntun yrði skilgreind sem
forgangsþróunarmál. Árið 2000 vantaði enn mikið upp
á að markmiðunum frá 1990 væri náð og hafa iðnríkin
verið gagnrýnd fyrir að leggja ekki fram nægilega mikið
fjármagn til aðstoðar þróunarlöndum. Átakið var því
endurskoðað á fundi í Dakar í Senegal árið 2000. Niðurstaða
þess fundar var svo kallaður Dakar-átaksrammi
(Dakar-Framework of Action) þar sem þjóðir heims
hafa skuldbundið sig til að vinna að sex meginmarkmiðum
(Dakar-markmiðunum) hvað varðar menntun.
24

Helsta markmiðið er að öllum börnum verði tryggður
aðgangur að menntun sem felur í sér að stúlkum og
börnum, sem búa við erfiðar aðstæður eða sem minna
mega sín, verður tryggður réttur til náms. Auk þess er
lögð áhersla á skólagöngu barna á leikskólaaldri, fullorðinsfræðslu
og símenntun, sérstaklega fyrir konur.
Þessum markmiðum á að ná fyrir árið 2015.
Samkvæmt skýrslu, sem var gefin út á vegum átaksins
Menntun fyrir alla fyrir árið 2002 (The EFA monitoring
report – Is the world on track?), er heimurinn ekki á
réttri leið með að ná takmarkinu að tryggja menntun
fyrir alla árið 2015. Áætlað er að 113 milljónir barna á
grunnskólaaldri gangi ekki í skóla og búa 97% þeirra í
þróunarlöndunum. Á síðustu árum hefur komið fram
gagnrýni á að í Dakar-markmiðunum sé ekki nægilega
mikið hugað að mikilvægi þess að kennarar taki þátt í
uppbyggingu menntamála í þróunarlöndum. Þar er ekkert
talað um menntun eða starfsaðstöðu kennara eða
hvernig þeir eigi að bera sig að við að hrinda markmiðunum
í framkvæmd.
Erfiðleikar sem kennarar
í þróunarlöndum eiga við að etja
Vinnuumhverfi kennara í þróunarlöndum er oft mjög
bágborið. Þeir eru yfirleitt með á milli 50 og 100 nemendur
í bekk og til eru dæmi um kennara sem eru með
200 börn í einum bekk. Vinnuálag er oft mikið þar sem
margir kennarar þurfa að vinna fleiri en eitt stöðugildi
og þróun í Angóla?“ Angóla er það land í Afríku sem
einna lengst hefur átt í stríðsátökum, allt frá upphafi
baráttunnar um sjálfstæði frá Portúgölum í byrjun sjöunda
áratugarins til harðrar borgarastyrjaldar sem snerist
um valdabaráttu og yfirráð auðlinda. Friður komst
ekki á fyrr en 4. apríl 2002. Dreifbýli landsins stendur
mjög illa að vígi vegna óöryggis og skorts á fjármagni á
öllum sviðum undanfarna áratugi. Meginástæðan fyrir
vali mínu á þessu efni er að á árunum 1996 til 2001 vann
ég sem kennari og verkefnisstjóri við kennaraskóla í Huambohéraði
í Angóla. Helsta einkenni skólans er að
hann menntar grunnskólakennara fyrir dreifbýli landsins
og að ekki er eingöngu lögð áhersla á að kennararnir
séu faglega vel undirbúnir, hugmyndaríkir og skapandi
fyrir skólastarfið, heldur einnig að þeir taki frumkvæði
í að stuðla að því að þróa samfélag sitt og nánasta
umhverfi. Hluti af náminu felst í því að búa kennarana
undir að takast á við þau mörgu verkefni sem bíða
þeirra þegar komið er út í þorpin. Áhersla er lögð á að
kennararnir hafi þekkingu á almennum vandamálum
sem fyrir hendi eru í dreifbýlinu. Þar má nefna fátækt og
lífsviðurværi fólks í þorpunum og grunnheilbrigðismál,
t.d. hvernig á að verjast sjúkdómum eins og malaríu, alnæmi
og berklum. Þeir læra einnig um mikilvægi bólusetninga,
hreinsun neysluvatns og notkun salerna.
Það er ekki óvenjulegt að líta á kennara sem virka aðila
í þjóðfélaginu sem láta sig varða samfélagsbreytingar
og umhverfi nemenda sinna. Í þróunarlöndum er
Áætlað er að 113 milljónir
barna á grunnskólaaldri
gangi ekki í
skóla og búa 97% þeirra
í þróunarlöndunum.
Kennarar í þróunarlöndunum
eru yfirleitt með
á milli 50 og 100 nemendur
í bekk.
Helsta aðfinnsluefnið í
menntastefnunni,
Menntun fyrir alla, er
að kennaramenntun og
endurmenntun kennara
hefur ekki verið sett í
brennidepil.
vegna skorts á kennurum. Þá eru laun oft lág og ekki
borguð á réttum tíma sem gerir það að verkum að kennararnir
þurfa að leita sér annarra leiða til framfærslu
sem kostar bæði tíma og fyrirhöfn. Léleg vinnuaðstaða
og skortur á kennslugögnum veldur einnig kennurum
vandræðum sem og langar vegalengdir á milli heimilis
og vinnu en oftast ferðast þeir á milli staða á tveimur
jafnfljótum. Svona mætti lengi telja.
Kennarar og þróun í Angóla
Helsta aðfinnsluefnið í menntastefnunni, Menntun fyrir
alla, er að kennaramenntun og endurmenntun kennara
hefur ekki verið sett í brennidepil samhliða átakinu.
Skortur er á vel menntuðum kennurum til að taka þátt í
þeim róttæku breytingum sem eiga að verða. Án þess að
þessir þættir séu teknir til greina er erfitt að koma á
menntun fyrir alla.
Frá 2. maí til 31. ágúst 2003 vann ég við MA-rannsókn
mína í menntunar- og þróunarfræðum sem nefnist
,,Hvaða hlutverki geta kennarar gegnt í uppbyggingu
stórum hluta kennara líkt við aðra þróunarfrömuði, eins
og heilbrigðisstarfsmenn, og eru þeir flestir í þeim hópum
sem finna má á afskekktustu stöðunum. Kennarar
eru meðal þeirra íbúa sem hafa hæsta menntunarstigið
í þorpunum og eru þess vegna hæfir til að stuðla að
sjálfbærri þróun. Í þessu samhengi getur kennarinn orðið
tengiliður milli samfélagsins, ríkisins og óháðra stofnana.
Í flestum tilfellum eru þeir hæfir til að koma á
framfæri tillögum um aukna aðstoð og kynna möguleika
á starfsemi sem hægt er að koma á til aukinnar
framþróunar á hverjum stað.
Þar sem aldrei hafði verið gerð úttekt á því hvernig
landsbyggðarkennurum í Angóla farnaðist í starfi og
hvort þeir gætu í raun tekist á við þau hlutverk sem þeim
voru ætluð að náminu loknu, spurði ég mig þeirrar
spurningar hvort sú hugmynd að líta á kennara sem þróunarfrömuði
skilaði sér í þeirra starfi og hvort þeir gætu
sinnt þessu hlutverki með öllum þeim vandamálum sem
þeir þyrftu að glíma við. Til þess að fá sem nákvæmastar
niðurstöður gerði ég, ásamt öðrum nemanda, frumrann-
25

Það er augljóst að ekki er nóg að
tala um að það vanti byggingar og
kennslugögn heldur er menntun og
þjálfun kennara lykilatriði.
Þrátt fyrir mikinn mótbyr og erfiðar
aðstæður vakti það athygli hvað
kennararnir sjálfir töldu hlutverk
sitt vera mikilvægt.
möguleika þeirra til að víkka út hlutverk sitt. Þegar
kennarar starfa í minni hópum eða teymum á sama stað
(í skóla, bæ eða þorpi) aukast líkurnar á því að þeir taki
frumkvæði og að þau verkefni, sem þeir vinna að, verði
sjálfbær og beri árangur. Eins og staðan er í dag eiga
kennarar í Angóla erfitt með að hafa áhrif á framgang
innan menntakerfisins sem kemur einnig niður á möguleikum
þeirra til að láta gott af sér leiða í þróunarmálum
utan veggja skólans.
Þrátt fyrir mikinn mótbyr og erfiðar aðstæður vakti
það athygli hvað kennararnir sjálfir töldu hlutverk sitt
vera mikilvægt og að þeir litu á sig sem hugsandi og
virka aðila, mikilvæga í því að bæta samskipti skóla og
foreldra og samband samfélagsins við skólann. Einn
kennarinn lýsti vinnuálaginu á eftirfarandi hátt:
Lilja D. Kolbeinsdóttir
Frá Angóla.
sókn í Angóla. Skoðað var hvernig tuttugu og þrír kennarar,
menntaðir við kennaraskólann í Huambohéraði,
skynja stöðu sína í þróunarmálum í landinu og hver
reynsla þeirra og helstu erfiðleikar eru í bæjunum Kaála
og Bailundo. Einnig var talað sérstaklega við konur sem
eru kennarar í Huamboborg. Meginmunurinn á Kaála og
Bailundo er sá að Kaála er um 23 km frá héraðshöfuðborginni
Huambo og hefur alla tíð verið undir stjórn ríkisstjórnarinnar,
á meðan Bailundo, sem er um 82 km frá
Huamboborg, var á valdi stjórnarandstöðunnar UNITA á
árunum 1993 til 2000. Menntastigið í Kaála nær til tólfta
bekkjar, eða menntaskólastigs, á meðan það nær aðeins
til áttunda bekkjar í Bailundo. Þetta þýðir þó ekki að það
sé menntun fyrir alla í þessum bæjum. Í þorpi í aðeins 15
km fjarlægð frá Kaálabæ, sem er með 1000 börn á skólaaldri,
er t.d. einungis einn kennari. Annað lýsandi dæmi
frá Bailundo er þorp þar sem yfir 6300 börn hafa ekki aðgang
að menntun. Þar er aðeins einn skóli með tveimur
kennslustofum. Það er augljóst að ekki er nóg að tala um
að það vanti byggingar og kennslugögn heldur er
menntun og þjálfun kennara lykilatriði til að allir njóti
menntunar í Angóla eins og í svo mörgum öðrum löndum.
Þær aðstæður, sem kennararnir búa við í þorpunum,
eru t.d. rafmagnsleysi, ekkert rennandi vatn, skortur á
nauðsynjavörum, lélegar samgöngur og takmörkuð samskipti
við umheiminn.
Rannsóknarniðurstöður
Í rannsókninni kom fram að það veltur algjörlega á þeim
stuðningi sem kennarar fá frá fólkinu og stjórnendum
þar sem þeir vinna, hvort þeir ná að vera í hlutverki þróunarfrömuða
og vinna við þróunarmál í þorpunum.
Þetta á einkum við þar sem ekkert formlegt stuðningskerfi
er fyrir þá kennara sem vinna að einhverju leyti að
málefnum utan almenns skólastarfs. Á afskekktari stöðum
fá kennararnir hærri samfélagstöðu sem eykur
„Ég get ekki nýtt mér allt það sem við lærðum í kennaraskólanum.
Ég get ekki fylgst með hverjum einasta
nemanda og forráðamönnum þeirra vegna þess að við
erum með 50 til 60 nemendur í bekk og hver kennari
getur kennt allt að þremur bekkjum. Hvernig er hægt
að þekkja foreldra hvers einasta nemanda? Vandamálið
er að við erum menntaðir til að kenna á fyrsta stigi og
miðstigi en hér erum við öll að vinna á efsta stigi. Þetta
var meira að segja svona þegar við vorum í æfingarkennslu,
jafnvel þó að það væri tilkynnt að við værum
menntaðir fyrir fyrsta stig og miðstig. Um leið og við
komum á svæðið vorum við sett í að kenna á efsta stigi
vegna skorts á kennurum og ég þurfti að vinna á morgnana,
eftir hádegi og á kvöldin þar sem það var enginn
annar stærðfræðikennari við skólann.“
Þrátt fyrir erfiðleikana telja kennararnir sig vera lykilpersónur
í því að brúa bilið milli þéttbýlis og dreifbýlis,
auk þess að vera frumkvöðlar í samfélaginu og
fyrirmyndir unga fólksins í þorpunum. Alls vinna 44%
kennaranna, sem tóku þátt í rannsókninni, við einhvers
konar þróunarstörf fyrir utan hið almenna skólastarf.
Lilja D. Kolbeinsdóttir
26

Hinir fátækustu, stúlkur og minnihlutahópar
líða í flestum tilfellum
mest fyrir takmarkaðan aðgang að
formlegri menntun.
Það þarf menntastefnu sem gefur
kennaranum meira gildi og hærri
þjóðfélagsstöðu til að stuðla að
sjálfbærri vinnu og framlagi þeirra
til þróunar.
Sem dæmi um þau þróunarstörf, sem kennararnir fást
við, má nefna: samvinnu kennara í Bailundo við þróunarstofnun
og almenning við að byggja nýjar skólastofur,
salernisaðstöðu og vatnspumpu fyrir grunnskólann, símenntunarnámskeið
fyrir kennara sem voru einangraðir
í afskekktum þorpum í stríðinu, opnun forskóla fyrir
börn flóttamanna til að undirbúa þau fyrir inngöngu í
almenna skóla, íþrótta- og tómstundastörf fyrir unglinga,
verkefni sem stuðlar að upplýsingu og fræðslu um
alnæmi í samvinnu við heilbrigðisráðuneytið og innlenda
hjálparstofnun, götuleikhús þar sem lögð er
áhersla á að skapa umræðu um samfélagsmálefni eins
og friðarsátt, kynjamisrétti, heilbrigðismál og hættur af
völdum jarðsprengja, og bændasamtök til að bæta
landbúnaðarframleiðslu smábænda.
Einn kennarinn í Bailundo lýsti því þannig hvernig
ástandið var þegar hópur fjögurra nýútskrifaðra kennara
kom þangað árið 2000:
„Þegar við komum hingað var ekkert skipulagt
íþróttastarf og við skipulögðum það frá grunni. Við
stofnuðum fótboltafélag og komum af stað miklu
frjálsíþróttastarfi. Við fjórir skipulögðum fundi og héldum
fyrirlestra um alnæmi og fengum fjárstuðning frá
manni hér í bænum. Persónulega fékk ég það tækifæri
að kynna mér menningu og siði svæðisins og tek nú að
mér að kynna sögu staðarins fyrir gesti. Við vinnum líka
mörg störf fyrir ríkið. Fyrstu tvö árin urðum við líka að
standa vörð á nóttunni, sem hermenn, vegna öryggisaðstæðna
í bænum. Vinnudagurinn gat því orðið frekar
langur en nú er þessu lokið og við getum einbeitt okkur
að skólanum og þróunarmálum.“
Þrátt fyrir þær miklu hindranir og erfiðleika sem
kennararnir eiga við að glíma í hlutverki sínu sem þróunarfrömuðir,
kom það fram í rannsókninni að þeir geta
gengt þessu hlutverki að vissum skilyrðum uppfylltum.
Það þarf menntastefnu sem gefur kennaranum meira
gildi og hærri þjóðfélagsstöðu til að stuðla að sjálfbærri
vinnu og framlagi þeirra til þróunar. Fjárfesta þarf í eftirliti
og stuðningi við kennarana, tryggja þarf reglulegar
launagreiðslur (í dag eru laun ekki greidd á réttum
tíma og rýrna því upp í mikilli verðbólgu), sem og
kennslugögn og betri vinnuaðstöðu í skólum. Það að
stuðla að því að kennarar gegni hlutverki sem þróunarfrömuðir
í dreifbýli gerist ekki án fjármagns og skuldbindinga
þar sem kennaramenntun er gerð að hornsteini
menntastefnu landsins. Í landi eins og Angóla er
fjárfesting í mannauði mikilvæg til að stuðla að þeirri
öru þróun sem landið hefur farið á mis við síðastliðna
áratugi.
Höfundur er menntunar- og þróunarfræðingur og hlaut styrk
frá ÞSSÍ til að gera vettvangsrannsókn í Angóla sumarið 2003
Nokkrar heimildir:
• Fredriksson, Irene & Kolbeinsdóttir, Lilja (2003) What Role Can
Teachers Play in Local Reconstruction and Development in Angola?:
Óútgefin MA-ritgerð við University of East Anglia,
Norwich, UK.
• UNESCO (2002) EFA Global Monitoring Report 2002 - Education
For All. Is the World on Track?, hjá: http://portal.unesco.org/education/ev.php?URL_ID=11283&URL_DO=DO
_TOPIC&URL_SECTION=201
• UNESCO (2003) Menntun fyrir alla, hjá:
http://www.unesco.org/education/efa/index.shtml
• Watkins, K. (2000) The Oxfam Education Report, London:
Oxfam Publication.
Hjördís Guðbjörnsdóttir
27

Guðrún Haraldsdóttir
R E F L E C T
Guðrún Haraldsdóttir
FULLORÐINSFRÆÐSLA
OG BARÁTTAN GEGN FÁTÆKT
OG VALDLEYSI
Fyrir tæpum þremur árum hóf Þróunarsamvinnustofnun
Íslands að styðja lestrar- og skriftarnámskeið fyrir
fullorðna við Apaflóa í Malaví. Á námskeiðunum er notuð
aðferðafræði sem bresku félagasamtökin ActionAid
þróuðu fyrir u.þ.b. áratug sem nefnist ,,Regenerated
Freirean Literacy Through Empowering Community
Techniques“ og er skammstöfuð REFLECT. Eins og nafnið
gefur til kynna er nálguninni ætlað að leiða til annars
og meira en þekkingar á lestrar- og skriftartækni.
REFLECT-aðferðafræðin og
Paulo Freire
REFLECT-aðferðin í fullorðinsfræðslu byggist að stórum
hluta á hugmyndum brasilíska kennslufræðingsins Paulos
Freires sem hafði víðtæk áhrif í kennslufræðum á sjöunda
og áttunda áratug síðustu aldar. Að mati Freires er ólæsi
fullorðins fólks ein helsta birtingarmynd efnahagslegs og
félagslegs óréttlætis í heiminum. Samkvæmt kenningum
hans einkennist fátækt og valdleysi af því sem hann kallaði
„menningu þagnarinnar“, þ.e. aðstæðum sem gera
fólki erfitt fyrir að átta sig á orsökum fátæktarinnar og
kúgar það til þagnar og aðgerðarleysis. Freire vildi tengja
lestrar- og skriftarnám fullorðinna við baráttu fyrir félagslegum
breytingum og réttlátari heimi. Hann vildi skilgreina
slíkt nám sem pólitískt ferli þar sem nemendur
þroska vitund sína um að fátækt þeirra og kúgun eru ekki
óbreytanlegar aðstæður heldur tilbúinn veruleiki sem
hægt er að breyta. Til að skapa aðstæður fyrir slíkt ætti
að leggja áherslu á umræður og skoðanaskipti í kennslustundum.
Freire taldi að tilbúnar kennslubækur væru of
leiðandi og í flestum tilfellum algerlega óviðkomandi lífi
nemandans og vildi leggja þær af. Í staðinn lagði hann til
að kennarar noti teikningar eða ljósmyndir úr nánasta
umhverfi nemendanna til að skapa umræður um aðstæður
þeirra og vandamál. Með því móti vildi hann reyna að
gera nemendur virka og skapandi gerendur í námsferlinu.
Að mati Freires mundi sú nálgun viðhalda áhuga
nemendanna betur um leið og hún myndi þroska vitund
þeirra og samstöðu gegn kúgandi öflum.
Árangurinn lét á sér standa
Þó að hugmyndir Paulos Freires hefðu mikil áhrif á sínum
tíma og þættir úr kenningum hans séu nú hluti af viðteknum
kennsluaðferðum virðist raunverulegur árangur í
formi aukins læsis og sjálfsvalds (empowerment) fátæks
fólks í heiminum hafa látið á sér standa. Í skýrslu, sem Alþjóðabankinn
gaf út árið 1994, er því haldið fram að einungis
12,5% þeirra fullorðnu einstaklinga, sem byrja á
28

REFLECT-aðferðin í fullorðinsfræðslu
byggist að stórum
hluta á hugmyndum
brasilíska kennslufræðingsins
Paulos Freires.
Árangur í menntun barna
tengist beint menntun
foreldranna.
REFLECT-aðferðin tengir
kenningar Freires við
aðferðir svokallaðrar
þátttökuþróunar.
Guðrún Haraldsdóttir
Elín R. Sigurðardóttir
lestrar- og skriftarnámskeiðum í heiminum, nái tilætluðum
árangri og viðhaldi kunnáttunni að námi loknu. Þessi
takmarkaði árangur leiddi til dvínandi áhuga alþjóðlegra
þróunarsamvinnustofnana á því að styðja slík námskeið í
fátækum löndum heimsins á níunda og tíunda áratugnum
þrátt fyrir mjög útbreitt menntunarleysi fullorðinna í
mörgum þessara landa. Áhugi á menntamálum í kjölfar
ráðstefnu Sameinuðu þjóðanna „Menntun fyrir alla“ í
Jomtien á Taílandi árið 1990 leiddi á þeim tíma fyrst og
fremst til átaks í menntun barna. Að mati félagasamtakanna
ActionAid tengist hins vegar árangur í menntun
barna beint menntun foreldranna. Samtökin telja mikilvægt
að leggja jafna áherslu á að auka grunnmenntun
fullorðinna og menntun barna og í byrjun tíunda áratugarins
fóru þau að reyna að endurvekja áhuga á fullorðinsfræðslu
sem baráttutæki gegn menntunarleysi og fátækt.
Sérfræðingar innan ActionAid-samtakanna telja að
þrátt fyrir vinsældir og útbreiðslu hinna róttæku kenninga
Freires hafi þær ekki náð að breyta að marki aðferðafræðinni
við lestrar- og skriftarkennslu fullorðinna í
heiminum. Telja þeir að víðast hafi verið haldið áfram að
nota staðlaðar kennslubækur, kennarinn er jafnan áfram
við stjórnvölinn og umræður eða skoðanaskipti eru í lágmarki.
Með öðrum orðum, námið hefur haldið áfram að
vera hið vélræna ferli sem Freire fordæmdi. ActionAidsamtökin
tóku þá stefnu að þróa nýja aðferðafræði og
útkoman var aðferðafræði sem tengir kenningar Freires
við hugmyndir og aðferðir svokallaðra þátttökuþróunar
(participatory development). Eftir ráðstefnu Sameinuðu
þjóðanna í Dakar árið 2000, sem einnig bar yfirskriftina
„Menntun fyrir alla“, virðist áhugi á fullorðinsfræðslu
innan hins alþjóðlega samfélags vera að aukast á ný.
Þátttökuþróun
Flestar aðferðir, sem notaðar eru í tengslun við þátttökuþróun,
byggjast á svokallaðri PRA-aðferðafræði (Participatory
Rural Appraisal) sem þróaðist á áttunda og níunda
áratug síðustu aldar. Þróun þessarar aðferðafræði
var andsvar við þeirri hugmyndafræði sem alþjóðlegt þróunarstarf
eftirstríðsáranna byggðist á, þar sem vestrænar
þróunarsamvinnustofnanir lögðu línurnar um þróun í
hinum fátæku ríkjum heimsins (gjarnan kallað „donordriven
development“ eða „top-down development“).
Grunnhugmynd PRA-aðferðafræðinnar er að gera þeim
sem eiga að njóta góðs af þróunarverkefnum kleift að
taka virkan þátt í ákvarðanatöku, undirbúningi og framkvæmd
þeirra. Þátttökuþróun á að hafa jákvæð áhrif á
sjálfsvald þeirra einstaklinga og samfélaga sem taka þátt
í henni, auka áhuga þeirra á framkvæmdinni (ownership
of development) og stuðla þannig að varanlegri þróun
(sustainable development). Í þátttökuþróun er lögð
áhersla á hið staðbundna samfélag (local community).
Fylgireglan er sú að staðbundin vandamál krefjist staðbundinna
lausna og hið staðbundna samfélag verður
þannig bæði þiggjandi og gerandi í þróunarferlinu. Síðasta
áratuginn hefur orðræða um þátttökuþróun og þróunarverkefni,
sem byggjast að hluta eða öllu leyti á hugmyndafræði
þátttökuþróunar, verið áberandi víða í Afríku,
jafnt hjá stjórnvöldum, rótgrónum, alþjóðlegum þróunarsamvinnustofnunum
og róttækum grasrótarhreyfingum.
Tenging þátttökuþróunar
og fullorðinsfræðslu
Með þróun REFLECT-aðferðafræðinnar var í fyrsta sinn
farið að nota þátttökuaðferð í lestrar- og skriftarnámi
29

Staðbundin vandamál krefjist staðbundinna
lausna og hið staðbundna
samfélag verður þannig bæði þiggjandi
og gerandi í þróunarferlinu.
Við Apaflóa í Malaví styður ÞSSÍ
REFLECT-námskeið í 23 þorpum.
Guðrún Haraldsdóttir
fullorðinna. Með þessari aðferðafræði er nýtt þátttökutækni
frá PRA sem byggist á þeirri hugmynd að sjónsköpun
(visualisation) sé áhrifarík leið til að örva sköpunarkraft
og virkni nemenda í námsferlinu. Hver kennslustund
byrjar á því að nemendur vinna saman að teikningu sem
lýsir einhverju úr nánasta umhverfi þeirra. Þetta getur
verið kort af landsvæði þorpsins, sem sýnir hvernig landareign
skiptist á milli íbúanna, eða dagatal sem sýnir á
hvaða tímum ársins moskítóflugur herja helst á þorpsbúa.
Nemendur teikna þessar myndir í sameiningu á jörðina (á
malar- eða moldarblett) og nota til þess trjágreinar, steinhnullunga
og annað sem þeir finna í umhverfinu. Þegar
teikningin er tilbúin er gerð eftirmynd af henni á stórt
blað sem leiðbeinandinn notar til að hvetja til umræðna,
t.d. um eignarhald á ræktunarlandi eða leiðir til þess að
fækka malaríutilfellum í þorpinu. Leiðbeinandi notar svo
lykilorð, setningar eða tölustafi úr umræðunum við að
leiðbeina nemendunum í hinu eiginlega lestrar-, skriftarog
reikningsnámi. Eina bókin, sem notuð er á REFLECTnámskeiðum,
er handbók leiðbeinandans sem gefur hugmyndir
um skipulag og stjórnun námsins. Engin kennslubók
er notuð heldur eru teikningarnar, sem nemendurnir
gera í sameiningu, auk þeirra orða og tölustafa, sem
ákveðið er að skipti lykilmáli í umræðunum, notuð sem
námsefni. Markmiðið er að nemendurnir sjálfir tengi
námið við það sem mikilvægt er í lífi þeirra en eins og
Freire gera ActionAid-samtökin ráð fyrir því að sú aðferð
viðhaldi betur áhuga nemendanna og flýti jafnvel fyrir
því að þeir læri að lesa og skrifa.
REFLECT-aðferðafræðin snýst ekki bara um að bæta
lestrar- og skriftarnám heldur er ætlast til þess að námsferlið
hvetji til þróunarátaks eða breytinga í samfélaginu
sem byggist á frumkvæði og þátttöku íbúanna sjálfra. Í
stað óhlutbundinna umræðna um fátækt og kúgun, sem
höfundar REFLECT-aðferðafræðinnar telja hafa einkennt
fyrri kennsluaðferðir, byggðar á kenningum Freires, er
með þessari aðferð í upphafi lögð áhersla á umræður um
svokallaðar hagnýtar þarfir nemendanna sem fela ekki
endilega í sér baráttu fyrir víðtækum, félagslegum breytinum.
Þetta getur t.d. verið þörf fyrir að bæta aðgengi að
hreinu drykkjarvatni í þorpinu eða þörf fyrir að bæta
samgöngur til þorpsins. Lykilatriðið er að skilgreiningin á
þessum þörfum eða vandamálum komi frá nemendunum
sjálfum sem í framhaldinu skipuleggja átak til lausnar
vandamálunum. Þetta getur t.d. falið í sér skipulagðan
þrýsting á yfirvöld um að útvega aðgang að hreinu
drykkjarvatni eða skipulagningu á vinnuátaki í þorpinu til
að bæta vegasamgöngur til nærliggjandi svæða. Höfundar
REFLECT-aðferðafræðinnar gera ráð fyrir því að slíkar
umræður og hópvinna hvetji til skapandi hugsunar og
aukins sjálfsvalds sem með tímanum gæti leitt til breytinga
á valdatengslum og formgerð samfélagsins. Þannig
gæti umræða um aðgang að hreinu drykkjarvatni leitt til
aukinnar vitundar um verkaskiptingu kynjanna eða
vinnuálag kvenna í samfélaginu en í Afríku eru konur
gjarnan ábyrgar fyrir að sjá heimilunum fyrir drykkjarvatni,
og umræður um vegasamgöngur gætu leitt til vitundarvakningar
um óréttláta úthlutun ríkisfjárlaga. Með
öðrum orðum er markmið framangreindar aðferðafræði
að mæta námsþörfum einstaklinganna sem taka þátt í
lestrar- og skriftarnámskeiðunum en einnig þörfum samfélagsins
í heild.
Fullorðinsfræðsla við Apaflóa
REFLECT-aðferðafræðin við fullorðinsfræðslu er nú
notuð víða um heim, m.a. í nokkrum Afríkuríkjum. Fyrstu
REFLECT-námskeiðin byrjuðu í Malaví árið 1998 og er því
ekki komin löng reynsla á framkvæmd REFLECT-aðferðafræðinnar
í malavísku umhverfi. Nýlega stofnuðu félagasamtök
og stofnanir, sem halda þessi námskeið, svokallað
REFLECT-ráð (Malawi REFLECT Forum) sem mun hafa það
hlutverk að samhæfa nám af þessu tagi í landinu og sjá
um þjálfun fólks sem skipuleggur námskeið og undirbúning
leiðbeinenda. Á stofnfundi ráðsins var starfsmaður
Elín R. Sigurðardóttir
30

Elín R. Sigurðardóttir
Frá Apaflóahéraði.
Þróunarsamvinnustofnunar Íslands (ÞSSÍ), Fred Chizule,
kosinn formaður þess til tveggja ára. Mikilvægasta verkefni
ráðsins til að byrja með verður að þróa samhæfðar
aðferðir til að meta árangur REFLECT-námskeiðanna sem
haldin eru í landinu en hingað til hefur hvert verkefni fyrir
sig notað sínar eigin aðferðir.
Við Apaflóa í Malaví styður ÞSSÍ REFLECT-námskeið í
23 þorpum. Námskeiðin eru hluti af skipulagðri fullorðinsfræðslu
malavíska ríkisins og er starfsfólk verkefnisins
að mestu malavískir ríkisstarfsmenn, auk sjálfboðaliða
úr þorpunum sem starfa sem leiðbeinendur á námskeiðunum.
Stuðningur ÞSSÍ felst fyrst og fremst í stjórnsýslu
og fjárhagslegum stuðningi við verkefnið, en mikill tími
hefur farið í þjálfun leiðbeinenda og starfsfólks þau tvö
ár sem verkefnið hefur verið rekið. Auk þeirrar þjálfunar
hefur ÞSSÍ fjármagnað útgáfu á léttu lesefni fyrir
nemendur, látið útbúa handbók fyrir leiðbeinendurna
og í ágúst 2003 var til reynslu komið á barnagæslu fyrir
börn nemenda í þremur þorpanna. Skipulagning barnagæslu
samhliða fullorðinsfræðslunámi er nýlunda í
Malaví en vonast er til þess að hægt verði að koma á
barnagæslu samhliða námskeiðunum í öllum þorpunum
á næstu tveimur árum.
Ágætlega hefur gengið að reka REFLECT-námskeiðin
við Apaflóa. Meðalþátttaka í námskeiðunum er tæplega
þrjátíu nemendur og hafa leiðbeinendur námskeiðanna
sýnt mikinn áhuga og tryggð við verkefnið. En REFLECTaðferðafræðin
við fullorðinsfræðslu er margþætt nálgun
og gera má ráð fyrir því að það taki tíma að þróa vissa
hluta námskeiðanna. Það hefur t.d. vafist fyrir leiðbeinendum
námskeiðanna við Apaflóa að fá nemendur til að
verða virkir þátttakendur í náminu, en slík nálgun er róttæk
breyting frá viðteknum kennsluháttum og rótgrónum
samskiptamáta í landinu. Einnig er heldur ólíklegt að
leiðbeinendurnir eigi auðvelt með að koma á umræðum
um samfélagslegar eða pólitískar breytingar við nemendur
í landi sem er enn stutt á veg komið við að losa sig
undan einræðisstjórn og kúgun. Hins vegar hafa þátttakendur
í REFLECT-námskeiðunum í flestum þorpunum
þegar staðið fyrir ýmiss konar hópvinnu í þeim tilgangi
að bæta eða breyta einhverju sem betur má fara í þorpinu
þeirra. Einn hópur stóð fyrir átaki til að bæta veginn
til þorpsins, annar hópur byggði skýli fyrir farþega almenningsfarartækja
sem koma til þorpsins, og margir
hópar hafa ræktað grænmeti sem þeir selja og nota
ágóðann til að styrkja þá sem tilheyra hópnum eða aðra
í þorpinu. REFLECT-námskeiðin við Apaflóa hafa þannig
orðið til þess að tengja hina eiginlegu lestrar- og skriftarkennslu
ýmsum minni háttar umbótum í þorpunum.
Hvort það starf eða námið sjálft hvetji til einhverra samfélagslegra
breytinga innan þorpanna eða utan þeirra í
framtíðinni er erfitt að segja til um.
Höfundur starfaði sem verkefnisstjóri félagslegra verkefna ÞSSÍ
í Malaví 2001-2004.
Heimildir:
• Abadzi, H. (1994) What We Know About Acquisition of Adult
Literacy – Is there Hope? Washington DC: The World Bank
Discussion Paper 245.
• Archer, D. & S. Cottingham (1996) The REFLECT Mother Manual:
A New Approach to Literacy. London: Action Aid.
• Chambers, R. (1994) Participatory Rural Appraisal (PRA): Challenges,
Potentials and Paradigm. World Development 22 (10):
1437-54.
• Englund, H. (ritstj.) (2001) A Democracy of Chameleons: Politics
and Culture in the New Malawi. Uppsala: Nordiska Afrikainstitutet.
• Government of Malawi (2003) CONFINTEA Mid-term Review
Meeting 9th to 12th September, 2003, Bangkok, Thailand.
Malawi Report. Lilongwe: Ministry of Gender, Youth, and
Community Services.
• Green, M. (2000) Participatory Development and the Appropriation
of Agency in Southern Tanzania. Critique of Anthropology
20(1): 67-89.
• Lauglo, J. (2001) Engaging with Adults: The Case for Increased
Support to Adult Basic Education in Sub-Saharan Africa. Washington
DC: The World Bank.
31

Guðný Helgadóttir
MENNTUN FYRIR ALLA
Forgangsverkefni UNESCO
á sviði menntamála
Í byrjun 21. aldar er fimmta hvert barn á aldrinum 6-11
ára í þróunarríkjunum ekki í skóla eða rúmlega 100 milljónir
barna og um 60% þeirra eru stúlkur. Um 860 milljónir
jarðarbúa eru ólæsir og um 70% þeirra búa í níu fjölmennustu
ríkjum heims: Bangladess, Brasilíu, Kína, Egyptalandi,
Indónesíu, Mexíkó, Nígeríu og Pakistan. Þetta
eru nokkrar staðreyndir um uggvænlega stöðu mála.
Mennta- og menningarmálastofnun Sameinuðu þjóðanna
(UNESCO) hefur sett menntun fyrir alla á oddinn sem
aðalverkefni stofnunarinnar á sviði menntamála. Á árinu
1990 var haldin alheimsráðstefna í Jomtien í Taílandi og
varð hún til þess að koma menntamálum framar á forgangslistann
í þróunaraðstoð. Síðan hefur orðið raunverulegur
árangur: á hverju ári hefur börnum, sem sækja skóla,
fjölgað um 10 milljónir og læsi á meðal fullorðinna hefur
aukist í 85% hjá körlum og 74 % hjá konum. En betur má
ef duga skal.
Tíu árum síðar eða á árinu 2000 boðaði UNESCO aftur
til alþjóðaráðstefnu og að þessu sinni í Dakar í Senegal.
Ráðstefnan samþykkti sex markmið, svokölluð Dakarmarkmið,
sem eru:
1. Að efla og bæta leik- og forskólanám, sérstaklega fyrir
þau börn sem verst eru sett.
2. Að tryggja fyrir árið 2015 að öll börn, sérstaklega stúlkur,
börn í erfiðum aðstæðum og úr minnihlutahópum,
njóti ókeypis, góðs gunnskólanáms.
3. Að efla lífsleikni ungra og aldinna.
4. Að auka læsi um helming, sérstaklega á meðal kvenna,
fyrir árið 2015, og bæta aðgengi fullorðinna að námi.
5. Að draga úr kynjamismun í grunn- og framhaldsskólum
fyrir árið 2005 og ná jafnrétti kynjanna til náms fyrir
árið 2015.
6. Að efla gæði menntunar.
Meginábyrgðin á því að ná þessum markmiðum hvílir á
stjórnvöldum í hverju landi, en þróunaraðstoð einstakra
landa og fjölþjóðlegra stofnana, s.s. Þróunarstofnunar
Sameinuðu þjóðanna, Alþjóðabankans, Barnahjálpar
Sameinuðu þjóðanna og UNESCO, leggur löndunum lið.
Allir verða að leggjast á eitt ef unnt á að vera að ná þessum
markmiðum fyrir tilskilinn tíma.
Á síðasta ári áttu öll aðildarlönd UNESCO að leggja fram
landsáætlun um það hvernig ætlunin væri að ná Dakarmarkmiðunum.
Menntamálaráðuneytið hafði forystu um
að vinna slíka áætlun í samstarfi við fjölmargar stofnanir
og samtök. Ísland var meðal fyrstu landa til að skila áætluninni
en hún var afhent stofnuninni í ársbyrjun 2002.
Í Dakar var UNESCO falin forysta og hefur aðalframkvæmdastjóri
stofnunarinnar boðað árlega til fundar með
háttsettum aðilum til að styrkja pólitískan vilja til að takast
á við verkefnið og til að ýta undir að nægjanlegu fé verði
varið til verkefnisins. Samkvæmt upplýsingum á heimasíðu
Leikskólabörn í Lüderitz í Namibíu.
stofnunarinnar er talið að auka þurfi árlega framlag til
menntamála í heiminum um 8-15 milljarða Bandaríkjadala
til að ná því marki að öll börn njóti grunnskólanáms árið
2015. Má þess geta að þessi upphæð er minni en 2% af árlegum
hernaðarútgjöldum ríkja heims.
Undirstofnanir UNESCO á sviði menntamála: Menntamálastofnunin
í Hamborg (UIE), sem einkum vinnur að
fullorðinsfræðslu, Alþjóðamenntamálastofnunin í Genf
(IBE) sem stendur fyrir alþjóðaráðstefnum um ákveðna
þætti menntamála annað hvert ár, og Alþjóðastofnunin
um menntamálaáætlanir í París (IIEP), sem menntar fólk úr
stjórnsýslu landanna á sviði menntamála, styðja aðildarlönd
stofnunarinnar hver á sínu sviði til að treysta undirstöðurnar.
Parísarstofnunin (IIEP) býður upp á vetrarlangt
nám fyrir starfsmenn í menntamálageira landanna. Liður í
náminu er vettvangsheimsókn og kom námshópur í slíka
ferð til Íslands vorið 1998. Þessi stofnun heldur líka ýmis
styttri námskeið í aðildarlöndunum og hún vinnur einnig
að verkefnum til að sporna við útbreiðslu alnæmis sem
hefur verið mannskætt í þróunarríkjunum. Í dag standa
mörg lönd frammi fyrir gífurlegum kennaraskorti vegna
dauðsfalla af völdum alnæmis.
Til að fylgjast með því hvernig gengur að ná Dakarmarkmiðunum,
gefur UNESCO út tölfræðilegar upplýsingar
um stöðu mála. Fyrsta skýrslan kom út á árinu 2002:
,,Education for All - Is the World on Track?“ og í nóvember
2003 kom út önnur skýrslan: ,,The Leap to Equality“. Samkvæmt
seinni skýrslunni eiga mörg lönd langt í land með
að ná því markmiði að árið 2005 hafi bæði kynin jafnan
rétt til skólagöngu. Annað áhugavert í skýrslunni er að
mörg lönd, þar á meðal Danmörk, Ísland og Svíþjóð, muni
ekki ná jafnvægi í skólagöngu beggja kynja á framhaldsskólastigi
árið 2015. Skýringin á því er meira brottfall hjá
strákum en stúlkum úr framhaldsskólum. Einnig kemur
fram í skýrslunni að framlag á vegum alþjóðastofnana og
þróunarsamvinnustofnana hefur lækkað að raunvirði á
síðustu árum. Þetta er í mótsögn við þá umræðu og þá
áherslu sem fylgdi í kjölfar Dakar-yfirlýsingarinnar.
Eins og fram kemur af framangreindu þá eiga þjóðir
heims langt í land með að ná því markmiði að allir njóti
einhverrjar skólagöngu árið 2015 og að unninn verði
bugur á ólæsi. Sameinuðu þjóðirnar hafa ákveðið að
helga áratuginn 2003-2013 baráttunni fyrir læsi. Vonandi
tekst UNESCO og alþjóðasamfélaginu í heild sinni
að veita þá aðstoð og það aðhald sem nauðsynlegt er til
að málin þokist eitthvað að settu marki.
Höfundur starfar hjá fastanefnd Íslands hjá UNESCO
í sendiráði Íslands í París.
Gísli Pálsson
32