16.11.2013 Views

crcq dsm gRMQ ikvyN hoNd ivc AwieAw? - Global Sikh Studies

crcq dsm gRMQ ikvyN hoNd ivc AwieAw? - Global Sikh Studies

crcq dsm gRMQ ikvyN hoNd ivc AwieAw? - Global Sikh Studies

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>crcq</strong> <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ikvyN</strong> <strong>hoNd</strong> <strong>ivc</strong> <strong>AwieAw</strong>?<br />

ieiqhwsk q`Q Aqy pRmwx<br />

fw. gurUmyl isMG is`DU<br />

kQq ‘<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>’ dI pRmwxkqw bwry vwd ivvwd icrW qoN cldw Aw irhw hY pr ipCly kuJ swlW qoN<br />

ieh hor vI mG auiTAw hY[ kuJ lok ies <strong>gRMQ</strong> dI swrI bwxI nUM isRI guruUu goibMd isMG horW dy dsqy<br />

mubwrk nwl ilKI hoeI pRvwn krdy hn[ pr bhuqy ivdvwn, kuJ bwxI qoN isvwey, ies <strong>ivc</strong>lI swrI<br />

bwxI nUM dsvyN pwqSwh dI ilKq prvwn nhIN krdy[ ieh iBMn iBMn <strong>ivc</strong>wr A`j dy nhIN, sdIAW qoN<br />

cldy Aw rhy hn[ pihlW qW iksy Drm <strong>gRMQ</strong> dI pRmwxkqw bwry koeI ivvwd pYdw hoxw hI mMdy BwgW<br />

vwlI g`l hY Aqy jy ieh vwd ivvwd <strong>dsm</strong> pwqSwh vloN rcy hoey <strong>gRMQ</strong> bwry hovy qW ieh AiqAMq<br />

durBwgI g`l hY[pr svwl pYdw huMdw hY ik jy ieh vwd ivvwd SurU hoieAw hY qW ies dy ip`Cy koeI-nkoeI<br />

Ajyhw kwrx, mslw, Gtnw jW ih`q jrUr hovygw ijs ny ies mMdBwgI soc nUM jnm id`qw[ DrmW<br />

dI mwx mrXwdw nUM cxOqI dyx jW AWc pihcwaux dy izMmydwr Aksr DrmW dy auh kwrkun huMdy hn<br />

ijnHW ny koeI rwjnIqk, smwijk Aqy Kws krky Dwrimk lwhw lYxw huMdw hY[ <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI<br />

prmwixkqw nUM mu`dw bxwky smyN smyN is`K Drm dIAW jVHW <strong>ivc</strong> qyl dyx ip`Cy vI kuJ Ajyhy hI kwrn<br />

hn[ <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ikvyN</strong> <strong>hoNd</strong> <strong>ivc</strong> <strong>AwieAw</strong>? ies svwl dy au`qr leI myry vloN ilKy mOnOgrwP dw Kulwsw<br />

hwzr hY[<br />

(a). gurUu goibMd isMG Aqy <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>[<br />

(A). ieiqhwsk pRmwx Aqy <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>[<br />

(e). <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI im`Q dw AwrMB: iek &RMgI swzS[<br />

(s). <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> Aqy hor bIVW[<br />

(h). soDk kmytI dw <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>[<br />

(k). SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI, Akwl qKq Aqy <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>[<br />

(K). AXokI siQqI [<br />

(a). gurU goibMd isMG Aqy <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong><br />

ies Bwg nUM kuJ Aihm svwlW nwl SurU krdy hW[<br />

1. jykr gurUu goibMd isMG jI ny ‘<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>’ dI rcnw kIqI huMdI qW kI ies dw nW gurUu kwl qoN hI<br />

is`K ieiqhws <strong>ivc</strong> AMkq nw huMdw Aqy ies dw pRkwS Dwrimk sQwnW qy nw kIqw jWdw? Kws<br />

krky kI ies bwry is`KW nUM koeI sUh nw huMdI Aqy ies dw nW aunHW dy mnW <strong>ivc</strong> visAw hoieAw<br />

nw huMdw?<br />

2. kI ies 1428 siPAW dy v`f Akwry <strong>gRMQ</strong> dw izkr, <strong>dsm</strong> pwqSwh dy Akwl clwxw krn qoN<br />

bwAd, 18vIN sdI <strong>ivc</strong> luikAw iCipAw rihMdw?<br />

3. s`B qoN mh`qvpUrn g`l ieh hY ik, kI ies <strong>gRMQ</strong> dw izkr gurU swhb vloN ^ud jW aunHW vloN<br />

siqkwry hoey 52 drbwrI Awinn is`KW ny AwxIAW ilKqW <strong>ivc</strong> nw kIqw huMdw?<br />

4. Ajyhy AduqI Aqy ivSyS <strong>gRMQ</strong> dI mh`qw nUM m`uK r`KidAW, kI ies dw izkr inkt vrqI<br />

kvIAW, lyKkW jW v`K v`K BwSWvW dy ieiqhwskwrW ny ikqy-n-ikqy AwpxIAW ilKqW <strong>ivc</strong> nw<br />

kIqw huMdw?<br />

Page1


5. kI gurU Arjn dyv jI vloN sMpwd kIqy gey isRI gurU <strong>gRMQ</strong> swihb (ijs nMU krqwrpurI bIV jW<br />

Awid <strong>gRMQ</strong> vI ikhw jWdw hY) dI bIV dy gurU Gr dy ivroDIAW, mhrwjw rxjIq isMG Aqy<br />

ibRitS srkwr dy h`QW <strong>ivc</strong> gyVy Kwx dy bwvjUd isKW ny aus nUM sMBwl ky nhIN r`iKAw? iesy<br />

qrW jy dsvyN gurU swihb ny iksy <strong>gRMQ</strong> dI rcnw kIqI huMdI qW lVweIAW, GlUGwirAW Aqy<br />

kudrqI auQl-puQl dy bwvjUd vI, kI is`KW ny ies dI rwKI jwnW vwr ky vI nw kIqI huMdI?<br />

6. isRI gurU <strong>gRMQ</strong> swihb dI sMpwdnw qoN bwAd Anyk is`KW ny ies nUM zubwnI Xwd kIqw hoieAw sI[<br />

kI <strong>dsm</strong> gurU vloN ilKy iksy <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> nUM auh ausy SrDw nwl Xwd nhIN sn kr skdy?<br />

gurU goibMd isMG horW dy smkwlI Aqy inktvrqI Dwrimk Aqy rwjnIqk ieiqhws <strong>ivc</strong> ienHW svwlW<br />

dy au`qr nhIN imldy[ guruUu swihb sMn 1708 eI. <strong>ivc</strong> joqI joq smwey[ ies kwl qoN bwAd ilKIAW<br />

geIAW Dwrimk pusqkW, rwjnIqk roznwmicAW Aqy ieiqhwisk dsqwvyzW <strong>ivc</strong> iksy ‘<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>’ dw<br />

izkr nhIN <strong>AwieAw</strong>[ ieh Awpxy Awp <strong>ivc</strong> ‘<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>’ dI Ax<strong>hoNd</strong> bwry iek s`B qoN mh`qvpUrn Aqy<br />

inrxwiek sbUq hY[ ies qoN bwAd ‘<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>’ dI <strong>hoNd</strong> bwry sPweI pyS krn dI koeI gunjwieS hI<br />

nhIN rih jWdI[ svwl Aqy au`qr dovyN ieQy hI ^qm ho jwxy cwhIdy hn[ pr Pyr vI keI is`KW, sMqW,<br />

tkswlW Aqy Kws krky k`tVvwdI ihMdU sMsQw Awr. AYs. AYs. dy h`QIN cVHy/ivky hoey AKOqI is`K, isK<br />

ivdvwn Aqy kuJ ihMdU irAwsqW dy qKqW dy is`K jQydwr, kQq ‘<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>’ nUM gurU goibMd isMG jI dI<br />

ikrq grdwnx qoN guryz nhIN krdy[ aunHW pws koeI Tos sbUq nhIN Aqy ijhVy gMF-qu`p krky dlIl<br />

rihq mwVy moty sbUq pyS vI kIqy jWdy hn, auh jW qW Bwvk Drm mrXwdw <strong>ivc</strong>oN jnmy hn Aqy jW<br />

k`tVvwdI ihMdUAW dy tyty cVHy is`KW Aqy KudpRsq rwjnIqk cwlW qy ADwrq hn[ ies ivigAwnk Xu`g<br />

<strong>ivc</strong> scweI dw p`K Tos prmwx Aqy puKqw dlIl qoN vgYr nhIN pUirAw jw skdw[ AsIN eyQy kQq<br />

‘<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>’ vwry pwey hoey BulyiKAW nUM dUr krn leI sMkyp <strong>ivc</strong> ieiqhwsk, rwjnIqk Aqy Dwrimk<br />

q`Q pyS krWgy[<br />

(A). ieiqhwsk pRmwx Aqy <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong><br />

guru goibMd isMG jI is`K Drm dy dsvyN gurUu sn[ aunHW dy kwl <strong>ivc</strong> cwr lwswnI GtnwvW vwprIAW jo<br />

ipCly gurUAW nwloN vKrIAW Aqy lwswnI hn[ pihlI Gtnw sI ^wlsw pMQ swjn dI, dUjI rihq<br />

mrXwdw kwiem krn dI, qIjI dmdmw swihb vwlI bIV iqAwr krn dI Aqy cOQI gurU <strong>gRMQ</strong> swihb nUM<br />

gurg`dI sONpx dI sI[ ienHW swrIAW GtnwvW bwry ieiqhws <strong>ivc</strong> jwxkwrI drj hY[ pr ‘<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>’<br />

nUM rcx dI Gtnw bwry ikqy koeI auG-suG nhIN imldI[ sqwrvIN Aqy ATwrvIN sdIAW dy ieiqhws<br />

<strong>ivc</strong> koeI vI Ajyhw pRmwx jW dsqwvyz nhIN imldw jo ‘<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>’ dI <strong>hoNd</strong> dI gvwhI sbUqW smyq pyS<br />

krdw hovy[ hyTW AsIN gurU swhb nwl bwvsqw is`K Drm dIAW mIrI pRMprwvW bwry ieiqhwsq<br />

gvwhIAW pyS krWgy Aqy nwl hI aunHW vloN rcy gey ‘<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>’ bwry imldy iksy vI q`Q nUM Bwlx dI<br />

koiSS krWgy[<br />

ATwrvIN sdI dw is`K ieiqhws<br />

1. BweI nMd lwl: rihq nwmw, qn^wh nwmw Aqy swKI rihq kI (1695-1699 eI.)<br />

BweI nMd lwl jo nMd lwl goAw dy nW nwl vI jwxy jWdy hn, guru goibMd isMG jI dy drbwrI is`K Aqy<br />

ivdvwn kvI/swihqkwr sn[ aunHW ny bhuqI rcnw &wrsI BwSw <strong>ivc</strong> kIqI ijvyN ijMdgI nwmw, dIvwin<br />

goXw, qOsI&-E-snw, joq ibgws, gMj nwmw, dsqUrul-ienSw, Arzul-Al&wz[ iqMn rcnwvW pMjwbI<br />

<strong>ivc</strong> vI imldIAW hn ijnHW dy nW hn ‘joq ibgws’, ‘rihq nwmw’ Aqy ‘qn^wh nwmw’[ joq ibgws<br />

iesy nW dI &wrsI kivqw dw pMjwbI Anuvwd hY[ rihq nwmw Aqy qn^wh nwmw <strong>ivc</strong> gurU goibMd isMG<br />

Page2


Aqy BweI nMd lwl horW <strong>ivc</strong>kwr Drm mrXwdw bwry <strong>ivc</strong>wr vtWdrw hY[ rihqnwmw, sqluj kMFy<br />

AwnMdpur ivKy 1595 eI. <strong>ivc</strong> iliKAw igAw[ ies <strong>ivc</strong> ‘^wlsw’ dI swjnw jW ‘isMG’ Sbd dI vrqoN<br />

nhIN kIqI geI ikauNik aus vyly q`k gurU goibMd isMG jI ny Ajy ^wlsy dI swjnw nhIN sI kIqI Aqy<br />

nw hI Awpxy nW nwl isMG dI vrqoN kIqI sI[ is`D hY ik ieh 1699 eI. qoN pihlW dI rcnw hY[<br />

qn^wh nwmw ^wlsw swjx qoN bwAd dI rcnw hY ikauNik ies <strong>ivc</strong> Sbd ‘^wlsw’ Aqy ‘isMG’ Awm<br />

vrqy gey hn Aqy AKIr <strong>ivc</strong> ‘^wlsw’ dI ausqiq kIqI geI hY[[ rihq nwmw <strong>ivc</strong> gurU <strong>dsm</strong>yS jI<br />

dy iqMn rUpW dI ivAwiKAw hY[ ieh iqMn rUp hn: inrgux, srgux Aqy gurSbd[ gurU jI PrwauNdy hn<br />

ik ieh iqMno rUp isRI guru <strong>gRMQ</strong> swihb <strong>ivc</strong> AMikq hn[ ijs ny myry drSn krny hox auh guru <strong>gRMQ</strong><br />

swihb nUM pVH ky, sux ky drSn krky kr skdw hY[<br />

2. sYnwpiq: sRI gur soBw (1711 eI.)<br />

gurU goibMd isMG jI dy joqI joq smwaux (1708 eI.) qoN iqMn swl bwAd 1711 eI. <strong>ivc</strong> ilKI<br />

sYnwpiq dI ilKq, ‘sRI gur soBw’ imldI hY ijs dw krqw gurU swhb dy 52 Awinn is`K<br />

ilKwrIAW <strong>ivc</strong>oN inscy hI isrk`F sI [ ies <strong>ivc</strong> jo kuJ aus ny drbwrI kvI hox kr ky AwpxI<br />

A`KIN vyiKAw suixAw sI, auho kuJ ibAwn kIqw hY[‘sRI gur soBw’ <strong>ivc</strong> ibAwny hoey ieiqhwsk q`QW<br />

dI qsdIk mugl bwdSwhW dy drbwrI dsqwvyzW, ‘Aihkwim-AwlmgIrI’, ‘A^bwrwiq-drbwirmuA`lW’,<br />

‘qvwrIK muA`zm Swh’, ‘bhwdur Swh nwmy’ Aqy ‘qwrIiK bhwdur Swh’ nwl imldI hY[<br />

m`ukdI g`l ieh hY ik sYnwpiq ny gurUu goibMd isMG dy kwl dw A`KIN iT`fw hwl ibAwn kIqw hY[ aus<br />

ny gurU swhb dy jIvn dI Aihm Gtnw ArQwq ^wlsy dI swjnw bwry KulH ky iliKAw hY, rihq<br />

mrXwdw dw izkr kIqw, gurU <strong>gRMQ</strong> swihb nUM gurg`dI dyx bwry iliKAw, pr kQq “<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>” bwry<br />

ikqy vI koeI izkr nhIN kIqw[<br />

3. prcIAW syvwdws (1711-1738): ieh keI nwvW nwl jwxIAW jWdIAw hn ijvyN swKIAW syvw dws<br />

audwsI, mihlw dsW kIAW swKIAW, swKIAW dsW pwqSwhIAW kIAW Aqy prcIAW pwqSwhI 10[<br />

ienHW prcIAW <strong>ivc</strong> 50 swKIAW jW hkwieqW hn jo dsW guRrUAW dIAW jIvnIAW nwl sMbMDq hn[<br />

pihly A`T gurUAW nwl vwbsqw iek swKI hY, nOvyN gurU bwry cwr hn Aqy bwkI dIAW 38 dsvyN gurU<br />

nwl sMbMDq jIvn JwkIAW bwry hn[ ienHW <strong>ivc</strong> msMdW dy ikrdwr bwry kwPI kuJ iliKAw hoieAw hY[<br />

pr <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> bwry iek vI ivrqWq nhIN[ ieh swKIAW vI ieho is`D krdIAW hn ik guru goibMd isMG<br />

vyly <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> vrgI koeI ilKq mOjUd nhIN sI[<br />

4. kuier isMG: guriblws pwqSwhI 10 (1751-?)<br />

ies <strong>gRMQ</strong> dw krqw iek sihjDwrI is`K kuier isMG hY[ ieh <strong>gRMQ</strong> gurU goibMd isMG jI dy Akwl clwxw<br />

krn qoN 43 swl bwAd <strong>ivc</strong> iliKAw igAw[ikauNik kuAr isMG BweI mnI isMG dw inkt smkwlI<br />

irhw sI ies leI guriblws pwqSwhI 10 <strong>ivc</strong> AMkq vwkPIAq mnI isMG dy ivAwiKAwnW qy ADwrq<br />

hY (POjw isMG, 1968)[ aus pws sYnwpiq dI ‘gur soBw’ Aqy ‘bicqR nwtk’ vI mOjUd sn[ ies leI<br />

guriblws pwqSwhI 10 <strong>ivc</strong> gurU swihb dy jIvn bwry s`B qoN v`D BrosyXog ivsQwr imldw hY[ ies<br />

<strong>ivc</strong> pihlI vwr gurU goibMd isMG vloN drbwr sjw ky pMj isr mMgx dw izkr hY[ iek`ly iek`ly is`K<br />

nUM qMbU <strong>ivc</strong> ljwieAw igAw Aqy Aglw isr mMgx qoN pihlW lhU nwl iB`JI qlvwr drbwr <strong>ivc</strong><br />

idKweI geI[ ies swry kOqk qoN bwAd pMjW is~KW nUM AMimRq CkwieAw igAw Aqy ‘isMG’ dw nwm dy<br />

ky kkwr pihnwey gey[ mgroN iesy bwty cON gurU swhb AMimRq C`k ky ^ud vI isMG sj gey ijs krky<br />

ieh imswl, “ vwh vwh guru goibMd isMG Awpy gur cylw” mShUr ho geI[ ies <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> KMfy dI pwhul<br />

Page3


iqAwr krn dI ivDI Aqy AMimRq C`kx vwilAW leI rihq dw vI izkr hY Aqy pMj kkwrW dw<br />

vrnx vI hY[ ies pusqk dy nOvyN AiDAwey <strong>ivc</strong> ^wlsw pMQ dI swjnw vwry ivsQwr pUrbk iliKAw<br />

hoieAw hY[ pr <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> bwry kuJ vI nhIN iliKAw hoieAw[ <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI ijs bIV nUM mnI isMG dy<br />

nW nwl joV ky <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dw BulyKw pwieAw jw irhw hY kI aus bwry BweI kuier isMG nUM nw pqw huMdw<br />

jo mnI isMG horW dw inkt vrqI irhw hY?<br />

5. kysr isMG iC`bV: bMswvlInwmw dsW pwqSwhIAW kw (1779 eI.-?)<br />

sB qoN pihlW kysr isMG iC`bV dy ‘bMswvlInwmw dsW pwqShIAW kw’ nUM 1972 <strong>ivc</strong> rqn isMG j`gI<br />

dI sMpwdnw hyT ‘pr^’ nwmI pMjwbI mYgzIn (sMp. suirMdr isMG kohlI) <strong>ivc</strong> CwipAw igAw sI[ aus<br />

vyly j`gI Aqy kohlI dohW ny ieh inrxw kIqw sI ik BwvyN iC`bV dI ieh rcnw purwink kQw kQwvW dy<br />

pRBwv hyT ilKI geI hY qW vI ies <strong>ivc</strong> ^wlsw swjn, pwhul Aqy gurU <strong>gRMQ</strong> swih nUM gurg`dI dyx bwry<br />

keI QwvW qy iliKAw imldw hY[<br />

bMswvlInwmw <strong>ivc</strong> kysr isMG iC`bV ny pihlI vwr gurU goibMd isMG vloN rcy gey do <strong>gRMQ</strong>W dw izkr<br />

kIqw hY[ Awid <strong>gRMQ</strong> DIrml pwsoN mMgvwaux dw hvwlw vI id`qw hY[ iC`bV Anuswr guru goibMd isMG jI<br />

ny gurUu Arjn dyv jI vloN sMpwd kIqI hoeI bIV nUM (ijs nUM Awid <strong>gRMQ</strong> jW krqwrpurI bIV vI ikhw<br />

jWdw hY) DIrml pwsoN mMgvw ByijAw pr aus ny nWh kridAW qwnHw mwr ky ikhw ik ieh swnUM swfy<br />

dwdy ny id`qw hY, qYnUM ikauN dy deIey, qUM gurU eyN hor ilK lY[ DIrml jI dy kihx dw is`Dw mqlb ieh<br />

sI ik jo purS gurU dI g`dI qy ivrwjmwn huMdw hY auys nUM swrI grubwxI zubwnI Xwd hoxI cwhIdI hY<br />

Aqy aus nUM dubwrw ilK skdw hY[ PlsrUp, gurU swihb ‘gurU <strong>gRMQ</strong> swihb’ nUM Kud sMpurn krn l`g<br />

pey[ aus dw Awkwr kwPI v`fw bx igAw Aqy v`fy Awkwr nUM AsIN Aksr smuMdr dI ivSwlqw nwl<br />

AlMkwrk krdy[ ies leI iC`bV ny gurU goibMd jI vloN ilKy ‘Awid <strong>gRMQ</strong>’ nUM hI ‘smuMdr sdwgr’ <strong>gRMQ</strong><br />

dw nW id`qw jwpdw hY[ ieh <strong>gRMQ</strong> aus Anusqr sMmq 1758 (1701 eI.) <strong>ivc</strong> srsw ndI pwr kridAW<br />

nSt ho igAw sI[ iksy dUsry bynwmW <strong>gRMQ</strong> dw izkr vI hY jo pihly nwloN v`Krw sI Aqy ies <strong>ivc</strong><br />

Avqwr lIlHw AMkq sI[ ieh <strong>gRMQ</strong> vI, iC`bV Anuswr, jMg <strong>ivc</strong> iKMf-puMf igAw sI[ pihlI bIV dw<br />

koeI koeI p`qrw isMGW dy h`Q l`gw sI ijs dIAW 91 sqrW iCbV horW ny vI dyKIAW sn Aqy dUjy <strong>gRMQ</strong><br />

dy s`q p`qry lwhOr dy iek isMG h`Q l`gy sn ijnHW dW dIdwr vI iC`bV horW kIqw[ svwl pYdw huMdw hY<br />

ik jy iC`bV ny ‘smuMdr swgr’ dIAW 91 sqrW Aqy Avqwr lIlHw vwly <strong>gRMQ</strong> dy s`q pqry dyKy sn qW<br />

anHW dw auqwr jW vyrvw ikauN nhIN id`qw? mu`kdI g`l ieh hY ijnHW do bIVW dw izkr kysr isMG iC`bV<br />

krdw hY auh qW nSt ho geIAW sn[ s`B qoN mh`qvpUrn g`l ieh hY ik ienHW <strong>ivc</strong>oN iksy vI <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong><br />

bic`qr nwtk, cMfI icRqr, cMfI dI vwr, icRqropwiKAwn, cObIs Avqwr dw izkr nhIN jo AKOqI<br />

<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dy mu`K Bwg hn[ drAsl iksy vI <strong>gRMQ</strong> dw nW ‘<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>’ nhIN sI[ PlsrUp, ieh inrxw<br />

k`iFAw jw skdw hY ik gurU goibMd isMG jI dy kwl smyN Aqy Akwl clwxw krn qoN bwAd iksy vI<br />

<strong>gRMQ</strong> dw nW ‘<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>’ nhIN sI[<br />

ies <strong>ivc</strong> koeI C`k nhIN ik iC`bV ^wlsw swjnw nwl sMbMDq swrIAW rhurIqW Aqy rihqW dw izkr<br />

krdw hY ijvyN, pMj ipAwry, pwhul, kys, nW nwl isMG dI vrqoN, Swsqr b`D hoxw, bwxI pVHnw,<br />

dyhDwrI gurU dw AMq Aqy gurg`dI gurU <strong>gRMQ</strong> swihb nUM bKSxw Aid[ pr pRo. gryvwl dy kihx muqwibk<br />

iC`bV ienHW mh`qvpUr GtnwvW nUM EnI AihmIAq nhIN idMdw ijMnI dyxI cwhIdI sI (“…he talks of<br />

all these in a manner that imparts no significance to them.” ) audwhrn vjoN, rihqW dI ivAwiKA<br />

krdw hoieAw iC`bV ilKdw hY ik kys r`Kxw jnaU pihnx Aqy it`kw lwaux brwbr hY[ pwhul dw pMj<br />

ipAwirAW nwl Aqy msMdW nUM swVn nwl koeI sMbMD nhIN ijs dw is`Dw ArQ ieh inkldw hY ik<br />

‘Awpy gur cylw’ dy sMklp dI koeI mh`qqw jW <strong>hoNd</strong> nhIN[ bMswblInwmw bRwhmxIkl k`tV soc dI<br />

pYdwvwr hox krky is`K ieiqhws dI mUl Dwrw dw somw sroq nhIN jW bkOl gryvwl,..”does not<br />

Page4


elong to the central stream of <strong>Sikh</strong> literature.” bMswblInwmw <strong>ivc</strong> ijnHW do vwDU <strong>gRMQ</strong>W (smuMdr swgr’<br />

Aqy ‘Avqwr lIlw) dw izkr kIqw igAw hY auh vI iC`bV dI bRwhmxIkl soc dI mnGVq pYdwvwr<br />

jwpdy hn[ ipAwrw isMG pdm ny iC`bV dy bMswblInwmy dIAW auxqweIAW dy keI hor p`K vI auGwVy<br />

hn ijnHW <strong>ivc</strong>oN kuJ ku pdm dI BwSw <strong>ivc</strong> hyTW ivAkq kIqy jWdy hn[<br />

1. lyKk ny “ieiqhwskwrI dI ic`tI cwdr a`uqy QW QW ^wmu^w purwixk g`pW dw klMk lw C`ifAw hY<br />

qy ies nwl ieiqhwskwrI nUM bhuq Tys phuMcI hY[ iPr ienHW purwxk kQwvW nUM ieqnw ivsQwr<br />

id`qw hY ik ikqy ikqy Asl ieiqhwsk iviQAw iblkul A`KoN aukly ho geI hY”[<br />

2. “ lyKk dy mn au`qy krm-isDWq vI BYVI qrW CwieAw hoieAw hY[ …AOrMgzyb bwry ieh ikhw<br />

hY ik auh duAwpr <strong>ivc</strong> iksy toBy AMdr kCoprw bx ky iPr irhw sI, gurU qyg bhwdr jI ny<br />

aus nUM ie``tW mwr ky mwirAw sI[ so hux auh bwdSwh ho ky aus kwry dw bdlw lY irhw hy[<br />

ieho ijhIAW kwlpink khwxIAW ieiqhwskwrI dI soBw nhIN vDwauNdIAW, lyKk dy guAwcy<br />

idmwgI sMquln dw idKwvw krdIAW hn”[<br />

3. “AjyhIAW mnGVq kQwvW ilK ky lyKk siqgurW dIAW byimswl kurbwnIAW qy ShIdIAW nU<br />

vI im`tI G`ty rol bYTdw hY ik jy ieh ipCly jnm dy Zlq kMmW dw hI Pl sI qW AsIN ienHW<br />

nUM ShId kih ky <strong>ikvyN</strong> SrDWjlI Arpx kr skdy hW”[<br />

4. “ kysr isMG iC`bV bRwhmx hY, gurbwxI dy ies isDWq qoN vI jwxU hY ik is`KI <strong>ivc</strong> jwq pwq<br />

dI mwnqw nhIN hY qy nw hI bRwhmx vrx dI srboqmqw is`KI nUM prvwn hY[ pr auh iPr vI<br />

j`Qy dwA lgdw hY, hr QW bRwhmxW dI qwrIP dy pul bMnH C`fdw hY”[<br />

5. “ gurU swihb ny pMfqW dy khy khwey dyvI pUjw leI hom X`g dw pRbMD krwieAw ikauNik swry<br />

muKI bRwhmx ieho rwie idMdy sn ik mlyCW dy nws leI vyvI pRgt krnw Aiq jrUrI hY…ies<br />

BRWqI nUM dUr krn leI nwtk rcnw zrUrI sI[…so lokW dI ieh Bwvnw dyK ky siqgurW 1735<br />

ib: (1678 eI.) <strong>ivc</strong> hom X`g dw pRbMD krvwieAw qy bRwhmxW nUM vI ieDroN auDroN bulwieAw[<br />

dyvI qW pRgt nw hoeI pr siqgurW swrI sm`grI AgnI ByNt kr ky qyg cmkweI qy swry lokW<br />

nUM idKweI ik ieho qyg dyvI hY jo duStW dw nwS kr ky ZrIbW DrmIAW dI jY jY kwr<br />

krweygI”[<br />

ienHW ieiqhwsk BulW qoN isvwey iC`bV ny keI hor gurU kwl dy swk sMbMdW bwry vI Zlq<br />

ibAwnIAW kIqIAW hn[<br />

6. srUp dws B`lw: mihmw pRkws (1776 eI.)<br />

ieh <strong>gRMQ</strong> srUp dws B`lw vloN 1776 eI. <strong>ivc</strong> iliKAw igAw[ ies <strong>ivc</strong> aus ny gurUu goibMd jI vloN ilKy<br />

‘ividAw swgr’ nwmIN <strong>gRMQ</strong> dw izkr hY[B`lw ilKdw hY ik swhby kmwl gurU goibMd isMG ny purwqn<br />

sMsikRq swihq nUM Kud pMjwbI <strong>ivc</strong> Anuvwd krky ‘ividAw swgr <strong>gRMQ</strong>’ bxwieAw[ ies kwrj leI<br />

aunHW ny is`KW nUM ikhw ik bnwrs qoN, jo purwnk swihq dw kyNdr hY, ivdvwn pMfqW nUM l`B ky ilAwau<br />

jo purwnk swihq <strong>ivc</strong> inpun hox, Aqy Awpxy Awpxy <strong>gRMQ</strong> nwl ilAwaux[ pMfq Awpxy nwl cwr vyd,<br />

ATwrW purwn, Cy SwSqr/ismRqIAW, cObIs Avqwr, Aqy cwr sO cwr nvyN qRIAw cil`qR nwl ilAwey[<br />

gurUu swihb ny pMfqW nUM drbwr <strong>ivc</strong> iek`qr kIqw Aqy nwl hI kuJ isAwxy gurmuKI ilKx vwly isKW nUM<br />

vI bulw ilAw[ pMfqW nUM ikhw ik qusIN <strong>gRMQ</strong>W <strong>ivc</strong>oN pVHI jwau, AsIN ies dw grumuKI <strong>ivc</strong> Anuvwd krI<br />

jwvWgy Aqy is`K ilKwrI gurmuKI <strong>ivc</strong> ilKI jwxgy[ Anuvwd qoN bwAd ieh swrw swihq iek`qr krky<br />

‘ividAw swgr <strong>gRMQ</strong>’ iqAwr kIqw igAw qwik sMgq ies nUM sOK nwl pVH sky[ gurU swihb dy ies<br />

krqv qoN sMgq bhu`q inhwl hoeI[<br />

jy srUp dws B`lw dI ilKq dw ivSlySx krIey qW keI svwl KVy ho jWdy hn ijvyN:<br />

Page5


1. jy purwnk swihq is~K sMgqW leI AYnw hI mh`qvpUrn sI qW kI gurU swihb Kud ies nUM is`Dw<br />

sMsikRq <strong>ivc</strong>oN Anuvwd krky gurmuKI jW ibRj BwSw <strong>ivc</strong> nhIN ilK jW ilKvw skdy sn? pMfqW nUM<br />

blwaux dI kI loV peI sI?<br />

2. gurmuKI jW ibRj BwSw <strong>ivc</strong> ilKx vwly gurU swihb dy drbwrI kvI jW inkt vrqI is`K ivdvwn hI<br />

hoxgy ijnHW <strong>ivc</strong> sYnwpiq, nMd lwl goAw, BweI gurdws dUjw, BweI cOpw isMG, BweI mnI isMG Awid<br />

Swiml sn[ ienHW mhW purSw ny AwpxIAW ilKqW <strong>ivc</strong> qW iksy ‘ividAw swgr <strong>gRMQ</strong>’ dw izkr q`k<br />

nhIN kIqw[<br />

3. aunHW ny jy purwnk <strong>gRMQ</strong> sMsikRq <strong>ivc</strong>oN pMjwbI <strong>ivc</strong> Anuvwd kIqy huMdy qW kQq <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong>, ‘im`qr<br />

ipAwry nUM hwl murIdW dw kihxw’ vrgI TyT pMjwbI <strong>ivc</strong> ilKI hoeI bwxI imlxI cwhIdI sI[ pr<br />

smkwlI <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> TyT pMjwbI <strong>ivc</strong> ilKI hoeI koeI rcnw nhIN imldI[ bhuqI rcnw ibRj BwSw<br />

Aqy ihMdvI <strong>ivc</strong> hY Aqy ikqy ikqy aus vyly dI lOkk pMjwbI dw imSrn imldw hY[<br />

4. jy mn vI ilAw jwvy ik gurU swhb ny ‘ividAw swgr <strong>gRMQ</strong>’ ricAw sI Aqy auh 1701 eI. <strong>ivc</strong><br />

isrsw ndI nUM pwr kridAW nSt ho igAw sI qW AXokw <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> ik`QoN Aqy ik`dW pYdw ho igAw?<br />

aunIvIN sdI dw is`K ieiqhws<br />

1.BweI sMqoK isMG: isRI gurprqwp sUrj <strong>gRMQ</strong> (1843 eI.) ‘isRI gurprqwp sUrj <strong>gRMQ</strong>’ <strong>ivc</strong>, gurUu kwl<br />

dI ivsQwr sihq kIqI hoeI ivAwiKAw hY[mhW kvI sMqoK isMG gurU goibMd isMG dy<br />

drbwr dIAW gqIAW ivDIAW dw ivsQwr sihq lyKw joKw krdw hY[ mh`qvpUrn g`l ieh hY ik<br />

pihlI vwr gurUu swihb dy drbwr <strong>ivc</strong> 52 kvIAW dw izkr ies <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> AweAw hY[ gurU swihb dI<br />

ingrwnI hyT 52 kvIAW vloN ilKy gey ‘iv`idAwDr <strong>gRMQ</strong>’ dw hvwlw vI mhW kvI sMqoK isMG dy <strong>gRMQ</strong><br />

<strong>ivc</strong> imldw hY[auh ilKdw hY ik gurUu swihb dy drbwr <strong>ivc</strong> bvMjw p`ky kvI sn Aqy kuJ sYlwnI kvI<br />

AwauNdy jWdy rihMdy sn[ ienHW swirAW ny rl ky gurU goibMd isMG jI dI ingrwnI hyT brIk brIk<br />

A`KrW <strong>ivc</strong> bwxI ilKI[ jd p`qirAW nUM qoilAw qW kwZz dw Bwr nO mx inkilAw[ is`D hY ik iek<br />

cOKw motw <strong>gRMQ</strong> bixAw hovygw ijs nUM ‘ividXwDr <strong>gRMQ</strong>’ dw nW id`qw igAw[ eyQy do svwl auTdy hn[<br />

pihlw, kI kvIAW nUM ilKx leI koeI Dwrimk ivSw id`qw igAw sI qwik is`K <strong>ivc</strong>wrDwrw nUM brkrwr<br />

r`Kx leI <strong>gRMQ</strong> nUM koeI qrqIb d`qI jw sky? dUjw, jy ivSy id`qy/vMfy hoey nhIN sn qW <strong>gRMQ</strong> dI sMpwdnw<br />

vyly bwxI dI qrqIb ik`dW kIqI geI hovygI? pRc`lq <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dy 1428 siPAW qy jwpu swihb qoN lYky<br />

ihkwieqW q`k 15 prkwr dIAW bwxIAw Aqy kQw khwxIAW drj hn[ ho skdw hY ik gurU swihb ny<br />

kvIAW dI BwSweI ip`TBUmI dyK ky Aqy igAwn dI inpuMqw dy AwDwr qy v`K v`K kvIAW nMUM loVINdy ivSy<br />

id`qy hox, jW kvIAW ny AwpxI kwblIAq dy AwDwr qy Ku`d cuxy hox[ ies mnOq Anuswr ies <strong>ivc</strong>wr<br />

dI smJ vI l`g jWdI hY ik <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong>lIAW AslI bwxIAW ijvyN jwpu swihb, Akwl ausqiq<br />

(kuJ AMqly suAwlW qoN vgYr), zPrnwmw, qyqI svYXy, Sbd hzwry (im`qr ipAwry qoN vgYr), iek cOpeI<br />

guru goibMd isMG jI ny Awp ilKIAW hox Aqy bwkI dIAW ilKqW ( cObIs Avqwr, bRhm Avqwr,rudr<br />

Avqwr, cirqRo pwKXw Awid) ienHW kvIAW dIAW ikrqW hox[ ‘nwn ibiD kivqw rcI riK riK nO<br />

ris rIq’ dw ArQ vI ieho hY ik keI prkwr dI kivqw nON rsW <strong>ivc</strong> rcI geI[kwiv Swsqr<br />

Anuswr kivqw dy nON rs ieh hn: iSMgwr, hws, kruxw, rOdr, vIr, iBAwnk, bIBqs, AdBuq, Aqy<br />

SWq rs[ kQq <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong>oN ienHW swry rsW dI kivqw dIAW bMngIAW imldIAW hn[ ies leI<br />

ies <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> iviSAW Aqy sMbMDq rsW dI iBMqw nUM muK rKidAW ieh g`l mn lgdI hY ik AXoky<br />

<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong>lI sm`grI, guru goibMd isMG dI bwxI nUM C`f ky, bwkI drbwrI kvIAW dI ikrq hovy[<br />

ieh sMBwvnw vI ho skdI hY ik snwqnI suBw vwlIAW ikrqW gurU swhb dI ingrwnI hyT jW h`lwSyrI<br />

dyky drbwrI kvIAW qoN ilKvweIAW geIAW hox qwik is`K/isMG ihMdU imiQAws, rhu-rIqW, dyvI<br />

dyviqAW, gYrkudrqI kQw-khwxIAW Aqy smwijk kurIqIAW qoN vwkP ho skx[ sB qoN v`fI sMBwvnw<br />

Page6


ieh hY ik snwqnI ihMdUAW Aqy Kws kry inrmlw pMQIAW ny AMgRyzW dy suAwrQI prBwv hyTW kQq<br />

<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI im`Q nUM jnm id`qw qwik auh goirAW qoN Awpxw bcwA krn Aqy pysy btorn <strong>ivc</strong><br />

kwmXwb ho skx[<br />

BweI sMqoK isMG Anuswr lVweI iCVn kwrn kvIAW nUM AwnMdpur C`fxw ipAw Aqy ‘ividAwDr <strong>gRMQ</strong>’<br />

ADUrw hI rih igAw[ lVweI dOrwn ieh ADUrw <strong>gRMQ</strong> gum guAwc igAw Aqy duvwrw pRwpq nhIN ho<br />

sikAw[ AnMdpur swihb ivKy 62 p`qry bcy sn, ijnHW dy AwDwr qy BweI sMqoK isMG ny gurU dI<br />

ausqiq <strong>ivc</strong> kib`q joVy hn[ svwl pYdw huMdw hY ik ‘ividAwDr <strong>gRMQ</strong>’ dy nSt hox qoN 142 swlW<br />

bwAd ieh p`qry kvI ny ik`QoN, ik`dW Aqy iks pwsoN pRwpq kIqy, ies bwry kvI iblkul cu`p hY[<br />

AwpxI dlIl dI puStI <strong>ivc</strong> kvI nUM ienHW p`qirAW dw vyrvw dyxw cwhIdw sI[ ieh ie`ko Gwt kvI<br />

sMqoK isMG dy kQq <strong>gRMQ</strong> dI gvwhI nUM SMky <strong>ivc</strong> pw idMdI hY[<br />

igAwnI igAwn isMG: pMQ pRkwS (1880)<br />

igAwnI igAwn isMG ny ‘pMQ pRkwS’ Awpxy ausqwd, pMfq qwrw isMG inroqm dy kihx qy ibRj BwSw<br />

<strong>ivc</strong> iliKAw[ ies <strong>ivc</strong> swry gurUAW dy jIvn bwry vwPIAq drj hY[ dsvyN gurU swihb vloN bYswKI<br />

vwly idn pMj ipAwirAW dI cox, ^wlsw dI swjnw, pMj kkwrW Aqy rihq mrXwdw bwry ivsQwr<br />

sihq iliKAw hY[ gurU <strong>gRMQ</strong> swhb dI mwnqw bwry kvI ilKdw hY:<br />

eyk hrI ds rUp gur <strong>gRMQ</strong> pMQ ko bMiD]<br />

<strong>gRMQ</strong> pMQ pRkws Xih Ab brno suKnMd](pqrw 1)<br />

eyk gurU <strong>gRMQ</strong> inj pMQ ibn AOr TOr]<br />

kwhUM Awgy jwie ikq sIs nw invweIey] (pqrw 161)<br />

swiKAwq rUp <strong>ivc</strong> ieh bMd gurU Arjn dyv jI vloN sMpwidq isRI guru <strong>gRMQ</strong> bwry hY ijs <strong>ivc</strong> ikhw<br />

igAw hY ik rb iek hY ijs dy ds rUp ds gurU hn[ ies <strong>gRMQ</strong> qoN vgYr is`K pMQ dI hor koeI tyk<br />

nhIN, ies leI ies qoN vgYr iksy hor A`gy sIs nhIN invwauxw cwhIdw[ A`gy c`l ky igAwnI igAwn<br />

isMG ieh vI ilKdw hY:<br />

jo Ab <strong>gRMQ</strong> <strong>dsm</strong> guru kyrw] kihlwvq mD pMQ ACyrw]<br />

guru ky smy bIV nhIN qWkI] BeI bwxIAW rhI iekWkI]<br />

AnkY TOr poQIAW mwih] bwxI rhI <strong>dsm</strong> guru mwih]<br />

ArQwq, ijhVw <strong>gRMQ</strong> hux dsvyN gurU dw ikhw jw irhw hY, ies nUM pMQ vloN au`cw mMinAW jw irhw hY[ pr<br />

gurU jI dy smyN Ajyhy <strong>gRMQ</strong> dI koeI bIV nhIN dyKI geI[ kyvl iek`lIAW iek`lIAW bwxIAW dIAW<br />

poQIAW keI QwvIN sn[ ies qrW gurU swhb dI bwxI sWBI hoeI sI[<br />

is`D hY ik dsvyN gurU jI vloN koeI bIV jW <strong>gRMQ</strong> dI sMpwdnw nhIN sI kIqI geI, bwxIAW poQIAW dy rUp<br />

<strong>ivc</strong> keI QwvIN sn[ eyQy keI svwl KVy huMdy hn[ pihlw, jy gurU swhb ny koeI bIV sMpwd nhIN<br />

kIqI jW rcI qW pMQ ny kQq <strong>gRMQ</strong> nUM A`Cw jW au`cw <strong>ikvyN</strong> mn ilAw? dUjw, ijhVI bwxI poQIAW dy rUp<br />

<strong>ivc</strong> iK`lrI peI sI, kI prmwx hY ik auh swrI gurU swhb dI ilKI hoeI sI? qIjw, is`K Drm nUM<br />

AduqI rUp dyx vwly dsvyN guUur dI bwxI nUM K`ud gurU swhb vloN jW aunHW dy is`KW vloN ikauN nhIN sWiBAw<br />

igAw? ienHW dy au`qr bVy is`Dy Aqy swdy jhy hn[ gurU swhb pws aunHW dy puriKAW vloN sMpwd kIqw<br />

Page7


hoieAw gUrU <strong>gRMQ</strong> swihb mOjUd sI ijs nUM aunHW gur g`dI sONpI[ ies leI aunHW nUM iksy hor <strong>gRMQ</strong> nUM sMpwd<br />

krn jW K`ud rcx dI loV hI nhIN sI[ aunHW dmdmy swihb ivKy Awpxy ipqw, gurU qyg bhwdr jI, dI<br />

bwxI nUM guru <strong>gRMQ</strong> swihb <strong>ivc</strong> AMkq krky ies <strong>gRMQ</strong> nUM sMpUrn kr id`qw[ jy auh cwhuMdy qW AwpxI bwxI<br />

vI AMikq kr skdy sI[ auh jwxdy sn ik gurU <strong>gRMQ</strong> swihb dy huMidAW aunHW leI koeI dUjw <strong>gRMQ</strong> sMpwd<br />

krnw is`K Drm dy isDWq dy AnukUl nhIN sI hoxw[ gurU swihb dIAW mwrSl suBw vwlIAW bwxIAW<br />

is`KW nUM zubwnI Xwd sn ikauNik hwlwq dy muqwibk aunHW <strong>ivc</strong>lI Bwvnw dw hr vkq pwlx krnw hr<br />

is`K leI loVIdw sI[<br />

svwl QW dI QW KVHw hY ik iPr <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI im`Q <strong>ikvyN</strong>, ikauN, ik`Qy Aqy ik`dW SurU hoeI? ies dw<br />

au`qr vI igAwnI igAwn isMG dy pMQ pRkwS <strong>ivc</strong> drj hY[<br />

su`Kw isMG <strong>gRMQ</strong>I AOr] rcI bIV ptny mY gOr]<br />

punw cVq isMG qwky pUq] AKr <strong>dsm</strong> guru smsUq]<br />

kr kY pWc pqry AOr] guru qrPoN ilK pwey gOr]<br />

AOr <strong>gRMQ</strong> iek vYsw kIE] so bwby hwkm isMG lIE]<br />

so gurdvwry moqI bwg] hY Ab hmny ipKXo iblwg]<br />

AorYN <strong>gRMQ</strong> keI aun ilKy] AKr guru sm hY hm ipKY]<br />

dsKq <strong>dsm</strong> guru kY kih kY] kImq leI cOgnI kih kY]<br />

ArQwq, ptny dy <strong>gRMQ</strong>I s`ucw isMG ny Awpxy pu`q, cVHq isMG nwl imlky iek bIV bxweI[ cVHq isMG<br />

dI ilKweI gurU goibMd isMG nwl imldI sI[ aunHW ny pMj pqry Awpxy koloN ilK ky <strong>gRMQ</strong> nwl joV id`qy<br />

Aqy hor vI vwDY kIqy[ aunHW ny iek hor <strong>gRMQ</strong> vI bxwieAw Aqy bwbw hwkm isMG nUM sONp id`qw ijhVw<br />

moqI bwg vwly gurduvwry <strong>ivc</strong> hY jo igAwnI igAwn isMG ny vI dyiKAw[ ikauNik cVHq isMG dI ilKweI<br />

gurU swhb nwl imldI sI ies leI keI qrW dy hor <strong>gRMQ</strong> vI bxwey[ gurU goibMd swhb dy dsqKW dI<br />

nkl krky aunHW dy nW hyT ptny vwly swDW ny cOgxI kmweI kIqI[ ies qrW ijhVy <strong>gRMQ</strong> moqI bwg,<br />

ptnw, id`lI ivKy lokW pws pey hn auh ptny dy swDW vloN kmweI krn leI ilKy gey[ PrMgI srkwr<br />

nUM jd ienHW swDW bwry pqw lgw qW aunHW ny ienHW koloN <strong>gRMQ</strong> KrId ky aus <strong>ivc</strong> vwDY krwky ienHW rwhIN<br />

pMjwb <strong>ivc</strong> iBjvwey qwik is`K Drm nUM Klq-mlq krn leI isKW <strong>ivc</strong>kwr SMky pYdw kr skx[<br />

(e) <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI imQ dw AwrMB: iek PRMgI swzS<br />

ij`Qy vI AMgRyzW ny Awpxw rwj sQwpq krn huMdw sI auQy pihlW imSnrIAW vloN lokW nUM iesweI<br />

bnwaux dw kMm AwrMBdy sn[ imSnrIAW nUM ieh isKlweI id`qI jWdI hY ik s`B qoN pihlW auh<br />

sQwnk grIb jMqw nUM rozI rotI dw lwlc dyky Awpxy p`K <strong>ivc</strong> krn Aqy nwl hI aunHW dy Drm <strong>gRMQ</strong>W dI<br />

mrXwdw nUM gMDlw krky lok nUM iesweI bxwaux vl pryrn [ ieho pYNqVw aunHW ny is`K rwj nUM Klq<br />

mlq krn leI vriqAw[<br />

18vIN sdI dy AKIr <strong>ivc</strong> jd AMgRyzW ny d`Kx pUrbI ielwky ij`q ky Awpxw rwj p`kw kr ilAw qW<br />

aunHW ny id`lI Aqy pMjwb vl mUMh moiVAw[ aus vyly pMjwb <strong>ivc</strong> isK imslW dw rwj sI ijnHW dIAW<br />

is`K PojW dI qwkq Aqy bhwdrI qoN AMgRyz frdy sn[ imslW dy srdwr gurU nwnk dyv vloN mUl mMqr<br />

<strong>ivc</strong> pirBwSq kIqy gey iek pRmwqmw/rb dy sMklp Aqy <strong>dsm</strong> pwqSwh dy AwdyS, ‘gurU mwinaUN <strong>gRMQ</strong>’<br />

<strong>ivc</strong> XkIn rKdy sn[ies leI imSnrI pYNqVy qihq aunHW ny s`B qoN pihlW is`KW dy Drm <strong>gRMQ</strong> ‘gurU<br />

<strong>gRMQ</strong> swihb’ nUM gMDlw krn dI mnSw nwl <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI im`Q SurU kIqI[aunHW idnW <strong>ivc</strong> ptny swihb<br />

Page8


dw qKq klk`qy <strong>ivc</strong> sQwpq ho cukI AMgRyz hkUmq hyT AwauNdw sI[aunHW nUM pqw sI ik is`KW dI qwkq<br />

iek r`b-iek <strong>gRMQ</strong>-iek pMQ dy sMkp <strong>ivc</strong> ivdmwn hY ijs dI ADwriSlw ‘gurU mwinauN <strong>gRMQ</strong>’ hY[sbb<br />

nwl gurU goibMd isMG jI dw jnm vI ptny dw sI ies leI AMgRyzW ny eIsweI swzS ptny swihb qoN<br />

SUrU kIqI[ ies swzS <strong>ivc</strong> ptny qKq dy krqw Drqw inrmly swD idAwl isMG, nvl isMG Aqy <strong>gRMQ</strong>I<br />

su`Kw isMG sn Aqy klk`qy dy guduAwry dw rKvwlw Awqmw rwm Swiml sI[ienHw pws ‘nwnk pMQI<br />

kwivX’ nwmIN <strong>gRMQ</strong> sI jo ihMdvI <strong>ivc</strong> iliKAw hoieAw sI ijs dw izkr igAwnI igAwn isMG ny ‘pMQ<br />

pRkwS’ <strong>ivc</strong> kIqw hY[ (su`Kw isMG <strong>gRMQ</strong>I AOr] rcI bIV ptny mY gOr])[ ies bIV bwry cwrlz<br />

ivlkn ny vI 1781 eI. <strong>ivc</strong> suixAw sI[ies <strong>gRMQ</strong> dy nW qoN Bwsdw hY ik ies <strong>ivc</strong> gurU nwnk vloN<br />

clwey gey is`K pMQ nwl sMbMdq bwxI sI, ArQwq, ieh Awid/krqwrpurI bIV dI nkl hI sI ijs<br />

<strong>ivc</strong> inrmilAW ny gurU goibMd isMG jI dy nW hyT auh bwxI vI drj kr r`KI sI, kuJ jo aus vyly<br />

pRc`lq sI Aqy kuJ Awpxy kloN ilK ky pweI hoeI sI ijs dI AgvwhI igAwnI igAwn isMG vI<br />

idMdw hY:<br />

punw cVq isMG qwky pUq] AKr <strong>dsm</strong> guru smsUq]<br />

kr kY pWc pqry AOr] guru qrPoN ilK pwey gOr]<br />

AOr <strong>gRMQ</strong> iek vYsw kIE] so bwby hwkm isMG lIE]<br />

aus vyly klk`qy <strong>ivc</strong> kolbruk ibRitS AYfminstRytr sI, cwrlz ivlknz ibRitS lwiebRyrI dw<br />

iencwrj sI Aqy jOhn mYlkm imltRI AYfminstRytr sI[ lgdw ieauN hY ik ienHW goirAW ny<br />

inrmilAW nwl iml ky ‘gurU nwnk kwivX’ <strong>ivc</strong>oN <strong>dsm</strong> pwqSwh dI bwxI nUM judw krvwky ies <strong>ivc</strong><br />

gurU jI dI bwxI nwl imldy-juldy hor slokW nUM rlwieAw qwik ies nUM <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dw rUp id`qw jkw<br />

sky[ keI ieiqhwskwr, ijvyN kysr isMG iC`bV (bMswvlInwmw) Aqy BweI sMqoK isMG (isRI gurprqwp<br />

sUrj <strong>gRMQ</strong>) kuJ ‘Kws p`qirAW’ dw izkr krdy hn jo gurU goibMd isMG swihb Aqy aunHW dy drbwrI<br />

kvIAW vloN rcy Fyr swry swihq dy srsw ndI <strong>ivc</strong> nSt hox qoN bwAd kuJ is`KW dy h`Q l`gy sn[<br />

igAwnI igAwn isMG ny ‘pMQ pRkwS’ (1880) <strong>ivc</strong> iliKAw hY ik su`Kw isMG (jo bwAd <strong>ivc</strong> q`Kq ptnw<br />

swihb dw jQydwr bixAw) dw pu`q cVHq isMG ienHW Kws p`qirAW dy auqwirAW nUM mu`l vyc ky kmweI<br />

krdw sI[ Swied ieh auhI p`qry hox ijnHW qy ilKI hoeI bwxI nUM dsvIN pwqSwhI dI ikAws krky<br />

‘nwnk pMQI kwivX’ <strong>ivc</strong> rlwieAw igAw hovy[ ieh vI iliKAw imldw hY ik su`Kw isMG dI h`Q-ilKq<br />

gurU goibMd isMG jI dI hQ-ilKq nwl imldI sI[ ho skdw hY ik aus ny imldy ‘Kws p`qirAW’ dI<br />

ilKq nUM vwc ky AiBAws nwl AwpxI h`Q-ilKq nUM aunHW qy ilKy hoey A`KrW vrgw bxw ilAw hovy<br />

Aqy ieh gux (AOgx) gurU jI dy nW hyT mMGVq bwxI ilKx dy kMm <strong>AwieAw</strong> hovy[ igAwnI igAwn<br />

isMG ny vI iliKAw hY ik cVHq isMG ny pMj p`qry Awpxy koloN ilK ky <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> pwey (kr kY pWc pqry<br />

AOr] guru qrPoN ilK pwey gOr])[ieh dlIL TIk lgdI hY ikauNik cVHq isMG gurU goibMd isMG dy nW<br />

hyT p`qirAW dy auqwry vycdw sI AslI aus pws rihMdy sn[ jy auh p`qirAW dy rUp <strong>ivc</strong> bwxI vyc<br />

skdw sI qW lwlc <strong>ivc</strong> Awky aus ny gurU jI dy nW hyTW hor bwxI vI ilKI hovygI jo ‘nwnk p`QI<br />

kwivX’ <strong>ivc</strong> gurU goibMd isMG jI dy nW hyT drj kIqI hovygI[<br />

aorokq mnOqW (Hypotheses) mUloN mnGVq Aqy dlIL rihq nhIN hn ikauNik ienHW dI ipTBUmI <strong>ivc</strong><br />

ieiqhwsk gvwhI vI imldI hY[ies qrW iBMn iBMn ilKqW dy joV nwl jd ‘nwnk pMQI kwivX’ v`f<br />

Awkwrw <strong>gRMQ</strong> bx igAw qW AMgRyzW ny ies nUM inrmilAW koloN grumuKI <strong>ivc</strong> ilpIAMqr krvwky ies dw<br />

nW ‘gurmuKI <strong>gRMQ</strong> dsvW pwSwhI’ r`K id`qw igAw[ ptny vwly inrmilAW vloN bxwey iesy <strong>gRMQ</strong> nUM<br />

kolbruk ny pRwpq krky klk`qy ivKy ies dI kwpI bxweI Aqy ibRitS lwiebRyrI nUM sONp id`qI ijs dw<br />

iencwrj cwrz ivlknz sI[ iesy <strong>gRMQ</strong> nUM jOhn mYlkm ny AwpxI pusqk Sketch of the <strong>Sikh</strong>s<br />

Page9


(1810-1812) ilKx leI vriqAw[ Aqy iesy <strong>gRMQ</strong> nUM inrmilAW dI shwieqw nwl pMjwb dy<br />

gurduAwirAW <strong>ivc</strong> DirAw ArQwq, Transplant kIqw igAw qwik is`K Drm nUM Korw lwieAw jw sky[<br />

mhWrwjw rxjIq isMG ny imslW nUM iek`Tw krky 1799 eI. <strong>ivc</strong> pMjwb qy rwj sQwpq kr ilAw[ PRMgI<br />

rwjnIqI vrq ky AMgRyzW ny is`K sqluj dirAw dy cVHdy pwsy dIAW irAwsqW nwl 1809 eI. <strong>ivc</strong> sMDI<br />

krky siqluj dy ielwky q`k phuMc kwiem kr leI[ auprokq <strong>gRMQ</strong> nUM sqluj dy cVHdy pwsy q`k vMf ky<br />

is`KW nUM BMblBUsy <strong>ivc</strong> pwauxw SurU kr id`qw[ mhWrwjw rxjIq isMG dy rwj <strong>ivc</strong> iksy <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dw<br />

G`t vD hI pqw sI Aqy nw hI ieh <strong>gRMQ</strong> kdy drbwr swihb <strong>ivc</strong> pRkwS kIqw igAw sI[ sn 1846<br />

<strong>ivc</strong> DoKy nwl eYNglo is`K lVweI ij`qx auprMq AMgRyzW ny ies <strong>gRMQ</strong> nUM jnvrI 1847 <strong>ivc</strong> ihMdI <strong>ivc</strong><br />

aulQw ky ihMdUAW Aqy is`KW nUM ieko Drm mrXwdw nwl joVnw cwihAw[ cOvIS AvqwrW dy nwvW dy<br />

ADwr qy is`K Drm dy < dy sMklp dI vjwey Anyk ENkwr dI imQ eIjwd krky is`KW nUM ihMdUAW nwl<br />

rlgf krnw cwihAw[ArQwq, is`K Drm dy sUqr ‘mUlmMqr’ <strong>ivc</strong> AMkq is`KW dy iek eISrvwdI<br />

sMklp nUM qoVn dI koiSS kIqI[ ies prkwr 1849 <strong>ivc</strong> ihMdU Aqy is`KW nUM kMtrol <strong>ivc</strong> krky ‘is`K’<br />

Aqy ‘ihMdU’ dy Byd nUM mtwauxw cwihAw[ mhWrwjw dlIp isMG nUM qW c`k ky ieMglyNf lY gey qwik pMjwb<br />

coN is`K rwj dw nwmoinSwn hI imt jwvy[ ieiqhws <strong>ivc</strong> ieh pihlI durGtnw hY ij`Qy iksy mulk dy<br />

hukmrwn nUM D`ky nwl cu`k ky dyS inkwlw id`qw igAw hovy Aqy Drm bdlx leI mzbUr kIqw igAw<br />

hovy[<br />

1. kolbruk vwlI bIV (Mss D5 PunjabI (HT Colebrook)<br />

kQq <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dw mu`f kolbruk (Colebrook) vwlI bIV qoN b`Jw[ ATwrvIN sdI dy AKIr q`k iksy<br />

vI <strong>gRMQ</strong> dI koeI au`g-s`uG nhIN imldI ijs dw nW ‘isRI <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>’, ‘<strong>dsm</strong> pwqSwhI dw <strong>gRMQ</strong>’, ‘gurU<br />

goibMd isMG jI dw <strong>gRMQ</strong>’ jW ‘<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>’ hovy[ aouprokq id`qy pMjwbI ieiqhwsk sroqW dy nwl nwl,<br />

BwrqI, ArbI-PwrsI Aqy p`CmI somw sroq vI kQq <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> bwry cu`p hn[ ijnHW <strong>gRMQ</strong>W dw ieiqhws<br />

<strong>ivc</strong> izkr <strong>AwieAw</strong> hY ijvyN smuMdr swgr (kysr isMG iC`bV), ividAw swgr (srUp dws B`lw),<br />

ividAwDr <strong>gRMQ</strong> (BweI sMqoK isMG), Aqy iek`lIAW poQIAW (igAwnI igAwn isMG), lKkW du Anuswr<br />

ieh swry nSt ho cuky ho cuky hn[ ies leI is`K ieiqhws <strong>ivc</strong> koeI vI ‘<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>’ nwmI <strong>gRMQ</strong> nhIN<br />

imldw jo gurU swihb dy dsqy mubwrk nwl ricAw igAw hovy[ pihlI vwr jOhn mYlkm (John<br />

Malcolm) ny AwpxI pusqk, Sketch of the <strong>Sikh</strong>s, <strong>ivc</strong> “dsvW pwqSwh kw <strong>gRMQ</strong>” nW vriqAw[ aus<br />

ny iliKAw ik pMjwb <strong>ivc</strong>oN 1805 eI. <strong>ivc</strong> aus nUM kyvl “gurU <strong>gRMQ</strong> swihb” dI kwpI imlI pr ‘dsvIN<br />

pwqSwhI kw <strong>gRMQ</strong>’ dI kwpI klk`qy qoN AYc. tI. kolbruk (H.T. Colebrook) koloN imlI jo aus ny<br />

AxQk Koj krky bVy XqnW nwl pRwpq kIqI[ mYlkm dy Awpxy SbdW <strong>ivc</strong> iliKAw hY:<br />

“I succeeded with difficulty in obtaining a copy of the Adi-Granth and some historical tracts, the<br />

most essential parts of which, when I returned to Calcutta, were explained to me by a <strong>Sikh</strong> priest<br />

of the Nirmala order, whom I found equally intelligent and communicative, and who spoke of<br />

the religion and ceremonies of his sect with less restraint than any of his brethren whom I had<br />

met with in Penjab…however, that the indefatigable research of Mr. Colebrook has procured not<br />

only the Adi-Granth, but also the Dasima Padshah ka Granth; and that, consequently, he is in<br />

possession of the two most sacred books of the <strong>Sikh</strong>s.”<br />

jOhn mYlkm, lOrf lyk (Lord Lake) nwl 1805 <strong>ivc</strong> pMjwb <strong>AwieAw</strong>; aus nwl irAwsq jINd dw<br />

rwjw Bwg isMG vI sI[ ieh swry ibAws dirAw q`k gey[ pihlI g`l qW ieh hY ik mYlkm nUM AjyhI<br />

ikhVI loV pY geI sI ik aus nUM is`KW dy Drm <strong>gRMQ</strong>W nUM Bwlx leI pMjwb Awauxw ipAw Aqy bVI<br />

Page10


muSkl nwl ‘Awid <strong>gRMQ</strong>’ pRwpq kr sikAw pr <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> Pyr vI apul`bd nhIN hoieAw[pMjwb <strong>ivc</strong><br />

aus vyly is`KW dI hkUmq sI Aqy ieh is`K kOm dw mulk sI[mhWrwjw rxjIq isMG dy rwj <strong>ivc</strong><br />

AkwlI PUlw isMG Aqy hrI isMG nlUey vrgr joDy dsvyN gurU dy sMpUrn is`K sn[ jy aunHW nUM iksy <strong>dsm</strong><br />

<strong>gRMQ</strong> dw QO pqw nhIN sI qW hor iks nUM <strong>ikvyN</strong> ho skdw hY[ svwl pYdw huMdw hY ik pMjwb dy is`K rwj<br />

<strong>ivc</strong>oN mYlkm nUM <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> ikauN nw iml sikAw? ies dw auqr ieh hY ik pMjwb <strong>ivc</strong> aus vyly kyvl<br />

‘gurU <strong>gRMQ</strong> sihb’ hI gurduAwirAW <strong>ivc</strong> pRkwS kIqw jWdw sI[ ikauNik ies qoN vgYr is`KW dw koeI hor<br />

<strong>gRMQ</strong> hY hI nhIN sI ies leI <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> ik`QoN imlxw sI[[idlcsp pr hYrwnI vwlI g`l ieh hY ik<br />

mYlkm nUM <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> klk`qy <strong>ivc</strong>oN kolbruk koloN pRwpq hoieAw ij`Qy is`KW dI vsoN Awty <strong>ivc</strong> lUx vWg<br />

sI[ ptnw Aqy klk`qy <strong>ivc</strong> gurduAwry sn ijnHW nUM inrmly kMtRol krdy sn ijnHW nwl iml ky goirAW<br />

ny <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI im`Q nUM SurU kIqw[<br />

mYlkm dI pusqk 1810 eI. <strong>ivc</strong> CwpI geI ijs <strong>ivc</strong> pihlI bwr ‘<strong>dsm</strong>w pwqSwh kw <strong>gRMQ</strong>’ dw nW<br />

vriqAw igAw jo aus ny kolbruk qoN pRwpq kIqw[ AYc. tI. kolbruk ny ieho bIV 1812 <strong>ivc</strong> ibRitS<br />

lwiebRyrI, lMdn nUM sONp id`qI jo lwiebRyrI kYtwlOg nMbr Mss D5 Punjabi (H.T. Colebrook) nW hyT<br />

drj hY[ ieh bIV ikhVy swl <strong>ivc</strong> ik`QoN, <strong>ikvyN</strong>, Aqy ikhdy koloN pRwpq kIqI geI, ies bwry nw qW<br />

bIV <strong>ivc</strong> koeI swiKAwq gvwhI hY, nW kolbruk hI kuJ dsdw hY Aqy nw hI mYlkm nUM koeI QOh pqw<br />

hY[pr iek g`l insicq hY ik ieh, QoVIAW sqrW nUM C`f ky, kQq <strong>gRMQ</strong> nwl, imldI hY[ hyTW soDk<br />

kmytI vlon soDy <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> Aqy kolbruk vwlI bIVW dI smwnqw Aqy AMqr dw lyKw-joKw krdy hW<br />

2. <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> Aqy kolbrub vwlI bIV <strong>ivc</strong> AMqr<br />

sB qoN pihlI Aqy mh`qvpUrn g`l ieh hY ik kolbruk Aqy Cpy hoey <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>W dIAW vK vK bIVW<br />

ijvyN, jvwhr isMG vwlI bIV (1979 eI.), cqr isMG jIvn isMG vwlI bIV (1998 eI.), rqn isMG<br />

j`gI vloN (1999 eI.) vloN tIky leI vrqI geI bIV <strong>ivc</strong> QoVw-vwhlw Prk hY[ ieh swrIAW bIVW<br />

soDk kmytI vloN sMpwd kIqy gey <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dIAW kwpIAW hoxIAW cwhIdIAW sn pr ienHW <strong>ivc</strong> vI<br />

QoVHw QoVHw Prk hY[ AsIN kyvl cqr isMG jIvn isMG vloN pRkwSq kIqy hoey <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dw kolbruk<br />

vwlI bIV nwl qulnw krWgy[ cqr isMG jIvn isMG vwlI bIV <strong>ivc</strong> rcnwvW dI qrqIb, siPAW<br />

smyq, ies prkwr hY: jwpu (1-10), Akwl ausqiq (11-38), bicqR nwtk (39-73), cMfI cirqR-1<br />

(74-99), cMfI cirqR-2 (100-119), vwr durgw kI (119-127), igAwn pRboD (127-155), cObIs<br />

Avqwr (155-611), bRhm Avqwr (611-635), rudR Avqwr (635-709), (Putkl rcnwvW) Sbd<br />

hjwry-rwmklI pw. 10 (709-712), svYXy (712-716), Kwlsw mihmw-svYXy (716-717), ssqR nwm<br />

mwlw (717-808), cirqRopwiKAwn (809-1388), jPrnwmw (1389-1394) Aqy ihkwieqW (1394-<br />

1428)[ mukwbly qy kolbruk bIV <strong>ivc</strong> ieh qrqIb keI QwvW qy imldI hY keI ihisAW <strong>ivc</strong> kwPI<br />

AMqr hY[ dohW <strong>ivc</strong> bwxIAW dI qrqIb hyT id`qI jWdI hY[<br />

kQq <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong><br />

kolbruk bIV<br />

1. jwpu 1. jwpu<br />

2. Akwl ausqiq 2. Akwl ausqiq<br />

3. bicqR nwtk (ApnI kQw) 3. bicqR nwtk<br />

4. cMfI cirqR ( aukiq iblws) 4. cMfI cirqR<br />

5. cMfI cirqR (dUjw) 5. cMfI cirqR-2<br />

6. vwr sRI BgauqI jI kI 6. vwr BgauqI jI kI<br />

(vwr durgw kI)<br />

Page11


7. igAwn pRboD 7. igAwn pRboD<br />

8. cObIs Avqwr (ibsnwvqwr) 8. cObIs Avqwr<br />

9. aup Avqwr (bRhmw Aqy rudR) 9. bRhmwvqwr<br />

10. Sbd hzwry 10. rudRwvqwr<br />

11. 33 svYXy 11. SsqR nwmmwlw<br />

12. Kwlsw mihmw 12. 32 svYXy<br />

13, SsqR nwmmwlw 13. Kwlsw mihmw, svYXy<br />

14. cirqRopwiKAwn 14. Sbd hzwry<br />

15. z&rnwmw-ihkwieqW 15. cirqRopwiKAwn<br />

16. ------------ 16. z&rnwmw<br />

17. ------------ 17. ihkwieqW<br />

is`D hY ik dohW bIVW <strong>ivc</strong> kuJ bwxIAW dI qrqIb imldI hY pr kuJ dI nhIN imldI[ pr dohW <strong>ivc</strong><br />

swrIAW bwxIAW mOjUd hn[ soDk kmytI ny jd 1897 eI. dOrwn <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI sMpwdnw kIqI qW koeI<br />

32 <strong>gRMQ</strong>W (AsvwirAW) dw Awsrw ilAw igAw[ ieh <strong>gRMQ</strong> v`Kry v`Kry sMqW, swDW jW m`TW dy fyirAW<br />

<strong>ivc</strong> mOjUd sn Aqy aunHW dI AwpxI AwpxI SrDw Anuswr pVHy Aqy pUjy jWdy sn[ AvqwrW Aqy dyvI<br />

dyiqAW dI mh`qqw hr fyry leI v`KrI v`KrI sI[iksy dI ikRSn Avqwr Aqy iksy dI rwm Avqwr<br />

<strong>ivc</strong> SrDw sI Aqy keI m`T Ajyhy vI sn jo iesqRIic`q sn Aqy cirqRopwiKAwn dI pUjw krdy sn[<br />

ies leI ho skdw hY ik sMpwdnw dOrwn fyirAW dy pRBwv hyTW bwxIAW dI qrqIb <strong>ivc</strong> Adlw bdlI<br />

kIqI geI hovy[iesy krky kQq <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI sMpwdnw dOrwn soDk kmytI dy do DiVAW (lwhOr DVw<br />

Aqy AMimRsr DVw) <strong>ivc</strong> bwxIAW dI AsihmqI krky Axbx vI hoeI sI! PlsrUp, aus qoN bwAd <strong>ivc</strong><br />

Cwpy gey <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>W dIAW bIVW <strong>ivc</strong> QoVHw bwhlw AMqr <strong>AwieAw</strong> jwpdw hY[<br />

3. <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> Aqy kolbruk bIV dy qqkirAW dI qulnw:<br />

<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>, QoVHIAW jhIAW iBMnqwvW aprMq, kolbruk vwlI bIV nwl imldw hY[ gOh nwl piVHAW ienHW<br />

dohW <strong>gRMQ</strong>W <strong>ivc</strong> bwxIAw dI qrqIb Aqy AMdrlI smgrI <strong>ivc</strong> jo QoVHy-bwhly AMqr hn auh hyT id`qy<br />

jWdy hn[<br />

1. <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dy mukwbly qy kolbruk bIV <strong>ivc</strong> SsqR nwmmwlw, svYXy, Kwlsw mihmw Aqy Sbd<br />

hzwry qoN pihlW AwauNdw hY[<br />

2. <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> Sbd hzwry, svYXy Aqy Kwlsw mihmw qoN pihlW hY pr kolbruk vwlI bIV <strong>ivc</strong><br />

bwAd <strong>ivc</strong> hY[<br />

3. dSm <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> ikRSnwvqwr dy CMdW dI igxqI 2492 pr kolbruk bIV <strong>ivc</strong> 2490 hn[ <strong>dsm</strong><br />

<strong>gRMQ</strong> dw CMd nM. 2490 kolbruk vwlI bIV <strong>ivc</strong> drj nhIN[ ies CMd <strong>ivc</strong> ikRSwvqwr dI ilKx<br />

qwrIK sMmq 1745 (1688 eI.) id`qI hoeI hY[ swP zwihr hY ik ieh CMd bwAd <strong>ivc</strong> drj<br />

kIqw igAw qwik <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI ilKx qwrIK gurU goibMd isMG jI dy kwl nwl mycI jw sky[<br />

4. <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dy CMd nM. 1509 Aqy 1510 korbruk vwlI bIV <strong>ivc</strong> CMd nM. 1509 <strong>ivc</strong> sMimlq kIqy<br />

hoey hn[<br />

5. <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> rwmklI dy 10 CMd hn jdik korbruk vwlI bIV <strong>ivc</strong> kyvl 7 hn[<br />

6. <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> 33 svYXy hn jdik kolbruk <strong>ivc</strong> 32 hn, pihlw svYXw nhIN hY[<br />

7. kolbruk vwlI bIV <strong>ivc</strong> cirqRopwiKAwn dy kul 7556 CMd hn pr <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> kul 7555<br />

hn[ ieh igxqI krn <strong>ivc</strong> ZlqI hY ikauNik cirqR nM. 403 CMd 7151 qy Kqm huMdw hY, cirqR<br />

Page12


404 <strong>ivc</strong> 405 CMd hn ies leI kul joV 7556 bxdw hY jo kolbruk vwlI bIV <strong>ivc</strong> id`qw<br />

igAw hY[<br />

8. kolbruk vwlI bIV <strong>ivc</strong> z&rnwmw Aqy ihkwieqW dy AMq <strong>ivc</strong> CMdW dw kul joV 858 id`qw<br />

igAw hY pr <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> AMq qy Ajyhw koeI kul joV nhIN hY[ pr igixqI krn nwl ieh<br />

nMbr 858 hI bxdw hY[ <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> ihkwieq nM. 12 <strong>ivc</strong> Cy CMd vwDU hn[<br />

pwTkW dI shUlq leI ieho vwkPIAq iek cwrt dy rUp <strong>ivc</strong> id`qI jWdI hY[<br />

bwxI <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> kolbruk bIV not<br />

ikRSn Avqwr 2492 2490 kolbruk <strong>ivc</strong> CMd nM. 2490 nhIN ijs<br />

<strong>ivc</strong> ilKx qwrIK 1688 eI. id`qI hY[<br />

CMd 1509+1510= kolbruk CMd nM. 1509 hY[<br />

Sbd hjwry 10 7 <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> AKIrly iqn CMd vwDU hn[<br />

svYXy 33 32 kolbruk bIV <strong>ivc</strong> pihlw svYXw nhIN hY[<br />

cirqRopwiKAwn 7555 7556 dohW <strong>ivc</strong> 404 cirqR hn[ <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> cirqR<br />

1 qoN 403 q`k 7151 CMd hn, cirqR 404 <strong>ivc</strong> 405<br />

CMd hn; kul igxqI hoeI 7151+405=7556[ieh<br />

<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI igxqI <strong>ivc</strong> ZlqI hY[<br />

jPrnwmw Aqy 858+ 6 CMd 858 <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI ihkwieq 12 <strong>ivc</strong> 6 CMd vwDU hn[<br />

ihkwieqW dI<br />

kul igxqI<br />

AwpxI dlIL nUM hor sp`St krn leI cirqRopwiKAwn dI audwhrn lYNdy hW jo kQq <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong><br />

dw qkrIbn qIjw ih`sw hY[ jvwhr isMG vwlI <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI bIV Aqy fw. j`gI vloN vrqI<br />

geI bIV, ‘sRI <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> swihb-pwT sMpwdn Aqy ivAwiKAw’ <strong>ivc</strong> cirqRopwiKAwn dy 405<br />

cirqR hn[ jvwhr isMG vwlI bIV <strong>ivc</strong> iek qoN 404 cirqR q`k 7151 CMd hn Aqy cirqR<br />

405 <strong>ivc</strong> 405 CMd hn; kul igxqI hoeI 7151+405= 7556 jo kolbruk bIV dy brwbr hY[<br />

j`gI vwlI bIV <strong>ivc</strong> iek qoN 403 cirqR q`k 7134 CMd hn Aqy cirqR 404 <strong>ivc</strong> 305 CMd hn,<br />

kul igxqI hoeI 7134+ 305 = 7439 CMd[ 405vW cirqR cOpeI dy rUp <strong>ivc</strong> hY ijs <strong>ivc</strong> <strong>gRMQ</strong><br />

dI ilKx qwrIK 1753 ibkrmI (1694 eI.) id`qI hoeI hY jo sqluj dy kMFy bYT ky iliKAw<br />

igAw[(ieh cOpeI bwAd <strong>ivc</strong> drj kIqI geI qwik rcnw nUM gurU goibMd isMG dy vyly dI is`D<br />

kIqI jw sky[)[ j`gI Anuswr “ kuJ cirqR kQwvW iek qoN v`D AiDAwvW <strong>ivc</strong> psrIAW<br />

hoeIAW hn, ijvyN AnUp kOr dy cirqR dw vrxn iqMn AiDAwvW (21,22 Aqy 23) <strong>ivc</strong> hoieAw<br />

hY[ iesy qrW AihilAw gOqm dI kQw vI iqMn AiDAwvW (115, 116 Aqy 117) <strong>ivc</strong> vrixq<br />

hY[ ies qrW dy kuJ hor cirqR-pRsMg vI hn[ spSt hY ik cirqR sMiKAw 404 qoN vI Gt hY[<br />

Anumwn hY ik ieh igxqI 395 (cirqRW) dy nyVy qyVy bYTygI”[<br />

kolbruk bIV dI ilKx qwrIK:<br />

Page13


kolbruk vwlI bIV dy AMdr ikqy vI ilKx dI koeI pRmwixk qvwrIK drj nhIN Aqy nw hI ies qy<br />

iksy lyKk/kwiqb dw nW hY[ pr kuJ hyTly q`q ies dI ilkx qwrIK bwry cwnxw pwauNdy hn:<br />

1. bIV dy 158 Aqy 159 vrikAW dy <strong>ivc</strong>kwr 3 X 2 ieMc lMbI kwqr r`KI hoeI ijs dy iek<br />

pwsy qy 1840 imqI pUSbdI (poh), 15 mMglvwr (dsMbr 23, 1783 eI.) iliKAw hY[ AMdrlI<br />

gvwhI qoN vI pqw lgdw hY ik ieh dsMbr 23, 1783 nUM iliKAw igAw[<br />

2. sMn 1976 <strong>ivc</strong> fw. SYkl vloN ilKI geI pusqk, ‘Catalogue of the Punjabi and Sindhi<br />

Manuscripts in the India Office Library’ <strong>ivc</strong> iliKAw hY ik ies <strong>gRMQ</strong> dI SYlI qoN ieh 18vIN<br />

sdI dI ikrq jwpdI hY[<br />

3. sMn 1781 eI. <strong>ivc</strong> cwrlz ivlikn (Charles Wilkin) ny ptny ivKy ‘nwkk pMQI kwvX’ <strong>gRMQ</strong><br />

bwry suixAw sI, jo ihMdvI Aqy sMsikRq <strong>ivc</strong> iliKAw hoieAw sI Aqy ausy nUM BivK <strong>ivc</strong><br />

Anuvwd krwaux bwry vI iliKAw hY[ ies <strong>gRMQ</strong> nUM bwAd <strong>ivc</strong> ‘dsvW pwqSwh kw <strong>gRMQ</strong>’ <strong>ivc</strong><br />

qbdIl kiqw igAw[<br />

4. rxDIr isMG AwpxI pusqk, ‘Sbd mUrq--dsvyN pwqSwh dw ieiqhws’ (1965), dy 52 pMny qy<br />

iek Cpy hoey <strong>gRMQ</strong> nUM vwc ky ilKdw hY ik ieh 1783 eI. <strong>ivc</strong> iliKAw jwpdw hY[ ieh <strong>gRMQ</strong><br />

aus ny klk`qw ivKy gurduAwrw ‘Cotw sMgq, qUlw p`tI’ <strong>ivc</strong> dyiKAw sI[ aus Anuswr klk`qy<br />

vwlI ieh bIV, igAwnI igAwn isMG jI vloN <strong>ivc</strong>wrIAW geIAW cwr bIVW <strong>ivc</strong>oN iksy nwl<br />

nhIN imldI Aqy nw hI ieh mnI isMG bIV Aqy ptnw swihb vwlI bIV nwl imldI hY[ pr<br />

ieh 1900 <strong>ivc</strong> soDk kmytI vloN Cwpy <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> nwl imldI hY[<br />

aurokq ivSSlySx qoN ieho nqIjw inkldw hY ik klk`qy vwly <strong>gRMQ</strong> dI ilKx qwrIK 1783 eI. hY jo<br />

kolbruk bIV dI qwrIK 1783 nwl imldI hY[ dohW dI smgrI iblkul iek hY jo soDk kmytI dy<br />

<strong>gRMQ</strong> nwl vI mycvIN hY[ies dw swrMs ieh hY ik kolbruk ny klkqy vwly <strong>gRMQ</strong> dI kwpI krky ibRtS<br />

lwiebryrI nUM dwn kr id`qI Aqy iek kwqr qy ilKx qwrIK 1783 drj krky bIV <strong>ivc</strong> r`K<br />

id`qI[<br />

klk`qy ivKy ‘gurduAwrw Cotw sMgq’ s`B qoN purwxw hY jo hmySw ptnw swhb gurduAwry dy inrmilAW dy<br />

AiDkwr <strong>ivc</strong> irhw[ ieh gurduAwrw, qKq hrmMdr swihb, ptnw, dI mlkIAq sI Aqy ptnw aus<br />

vyly bMgwl pRWq dw ih`sw sI (see <strong>Sikh</strong>s in Bihar by Ved Parkash) [ lgdw hY ik inrmlw Awqmw<br />

rwm klk`qy dy ies gurduAwry dw <strong>gRMQ</strong>I sI ijs qoN kolbruk ny ies <strong>gRMQ</strong> dI kwpI pRwpq kIqI[<br />

srvrk qy inrmilAW vloN ilKy “nwnk pMQI kwivX” dy au`qy lIk vwh ky “gurmuKI <strong>gRMQ</strong> dsvI<br />

pwqSwhI” ilK id`qw[ies <strong>ivc</strong> r`KI 3 X 2 ieMc kwqr qy ilKy hoey Sbd ‘pUSbdI’ qoN vI zwihr hY<br />

ik ies bIV dw rcyqw pMjwboN bwhrlw koeI inrmlw hY ijs dw nW Awqmw rwm sI[ Awqmw rwm ny<br />

Akwl ausqiq <strong>ivc</strong> CMd 201 Aqy cwr CMg (126-130) igAwn pRboD <strong>ivc</strong> Awpxy vloN ilK ky AMikq<br />

kIqy jwpdy hn[ ienHW CMdW dw vyrvw ies prkwr hY[<br />

mhw sur pwieE nih pwr]20]200]qvpRswid] dohrw]<br />

eyk smY sRI Awqmw aucirE mq isau bYn]<br />

su prqwp jgdIs ko kho skl ibD qYn]1]202]dohrw]<br />

ko Awqmw srUp hY khw isRst ko ibcwr]<br />

kaun Drm ko krm hY kho skl ibsQwr]2]202] dohrw]<br />

Page14


igAwn prboD dy CMd <strong>ivc</strong> vI Awqmw rwm dw nW AwauNdw hY:<br />

pwDCI CMd qvpRswid]idn Ajb eyk Awqmw rwm]<br />

kolbruk ny ptny dy grMQI suKw isMG dI m`dd nwl ies <strong>gRMQ</strong> nUM mukMl kIqw[<br />

kolbruk bIV Aqy <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> kuJ CMdW dI igxqI <strong>ivc</strong> Prk hY pr bhuqw nhIN[ audwhrn dy qOr<br />

qy kuJ bwxIAW dw AMqr hyT id`qw jWdw hY[<br />

jOhn mYlkm ny (Sketch of the <strong>Sikh</strong>s,1810) ieh vI ikhw hY ik AwpxI pusqk ilKx leI aus ny fw.<br />

Lyfn dw Anuvwd kIqw hoieAw ‘bic`qr nwtk’ <strong>gRMQ</strong> vriqAw[ pr lyfn ny kyvl bic`qr nwtk dy<br />

14 bMdW dw Anuvwd kIqw sI ijs dw KrVw, MSS IOR EUR Mckanzie volume 40, dy nW hyT ibRtS<br />

lwiebRyrI <strong>ivc</strong> sWiBAw hoieAw hY[ ies dy muK pMny qy iliKAw hoieAw hY:<br />

Sri Bichetra-Natuk by Guru Govind Sing Translated from a <strong>Sikh</strong> MS by Dr. Leyden.<br />

ies KrVy <strong>ivc</strong> ikqy vI <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dw nW nhIN hY[ ies dI AMdrlI gvwhI qoN pqw lgdw hY ik: ies<br />

<strong>ivc</strong> keI Zlq ibAWnIAW hn ijvyN,<br />

• gurU goibMd isMG vwlw kWf, jo pMjwbI dI aup-bolI fogrI <strong>ivc</strong> hY, AvqwrW nwl SurU huMdw hY<br />

Aqy gurU swihb dIAW phwVI rwijAW Aqy KwnW nwl hoeIAW lVweIAW bwry jwxkwrI dyx qoN<br />

bwAd gurU swihb dy mUMh lko ky A`DI rwq nUM cmkOr dI gVHI <strong>ivc</strong>oN kUc krn nwl AMq huMdw<br />

hY[<br />

• Bgq rqnwvlI vwly Bwg <strong>ivc</strong> jo nwrdmunI, pRhlwd, rwjw jnk, rwjw hrIS cMdr, dRopqI,<br />

pWfv, jYdyv, nwmdyv, qRlOcn, DMnw j`t, kuvyr, ieMdRw, bwlmIk, goibMd rwey, ikRSnw bwry<br />

iliKAw hY auh BweI gurdws (jo Awid guru <strong>gRMQ</strong> swihb dw kwiqb sI) dI dsvIN vwr dw<br />

aulQw hY[<br />

• igAwn rqnwvlI BweI gudws dI pihlI vwr dw aulQw hY[<br />

4. kQq <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dy nW dw pihlI vwrI vrnx:<br />

<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI gwQw jOhn mYlkm dI pusqk, ‘Sketch of the <strong>Sikh</strong>s’ dy Cpx nwl SurU hoeI ijs <strong>ivc</strong><br />

pihlI vwrI nW ‘dsvW pwdSwh kw <strong>gRMQ</strong>’ (Dasima Padshah ka Granth) <strong>AwieAw</strong>[ ies dw ADwr<br />

kolbruk vwlI bIV sI jo 1783 eI. <strong>ivc</strong> muk`ml kIqI geI[ kolbruk vwlI bIV dy srvrk qy ihMdI<br />

<strong>ivc</strong> do nW ilKy hoey hn: pihlw nW sI ‘nwnk pMQI kwivX’ Aqy ies dy au`qy lIk vwhky ihMdI <strong>ivc</strong><br />

“gurmuKI <strong>gRMQ</strong> dsvI pwqswhI” iliKAw hoieAw hY[ dohW nwvW dw ilKx FMg, SYlI Aqy ishweI <strong>ivc</strong><br />

Prk hY[ ihMdI <strong>ivc</strong> ilKx qoN Bwsdw hY ik ieh <strong>gRMQ</strong> pihlW ihMdI <strong>ivc</strong> sI Aqy bwAd <strong>ivc</strong> ies nUM<br />

gurmuKI ilpI <strong>ivc</strong> ilpIAMqr kIqw igAw[ies dw mqlb ieh hoieAw ik ATwrvIN sdI dy AwKIr<br />

q`k iksy <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI koeI au`G-su`G nhIN sI[ AMgRyzW ny socI smJI cwl hyT ieh <strong>gRMQ</strong> pYdw kr<br />

ilAw qwik mhWrwjw rxjIq isMG dy is`K rwj <strong>ivc</strong> is`KW dy mnW <strong>ivc</strong> duibDw Aqy Brm BulyKy pwky<br />

Pu`t pweI jw sky[ aunHW dw mUl mu`dw is`K rwj nUM Korw lwky pMjwb nUM Pqih krnw sI ijs <strong>ivc</strong> auh<br />

AMq nUM kwmXwb ho gey[<br />

kolbrok vwlI bIV dy sMkln smyN Anyk hor bIVW vI imldIAW sn ijvyN, (1) BweI mnI isMG vwlI<br />

bIV (2), ptny vwlI bIV, (3) sMgrUr vwlI bIV, (4) moqI bwg vwlI bIV: (5) bwbw dIp isMG bIV,<br />

Page15


(6) AwnMdpurI (hzUrI) bIV, (7) ptnw jI imsl bIV[ idlcsp g`l ieh hY ik ieh swrIAW bIVW<br />

sqluj dirAw dy cVHdy pwsy vwly ielwikAW <strong>ivc</strong> imldIAW hn[ kwrn ies dw ieh hY ik sqluj dy<br />

lihMdy pwsy dy ielwikAW <strong>ivc</strong> mhWrwjw rxjIq isMG dw rwj sI Aqy cVHdy pwsy dIAW is`K irAwsqW<br />

dy rwjy goirAW nwl sMDI kr cuky sn[pr goirAW dI A`K mhWrwjw rxjIq isMG dy rwj qy sI[ies<br />

leI aunHW ny kQq <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dIAW bIVW pihlW mhWrwijAW dy ielwky <strong>ivc</strong> vMfIAW qwik is`KW <strong>ivc</strong><br />

vwd ivvwd pYdw krky hOlI hOlI is`K rwj nUM Korw lwieAw jw sky[ ies leI sqluj dy cVHdy pwsy<br />

vl AnykW bIVW dy KrVy imldy hn pr duAwbw Aqy mwlby dy ielwikAW <strong>ivc</strong> ienHW dI Gwt hY[<br />

(s) <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> Aqy hor bIVW <strong>ivc</strong> bwxIAW dI iBMnqw:<br />

kolbruk vwlI bIV qoN isvwey lMfn lwiebRyrI <strong>ivc</strong> kuJ hor bIVW vI hn ijnHW dw AMgRyzW vloN is`K<br />

ieiqhws nwl rwbqw idKwieAw igAw hY[ fw. jsbIr isMG mwn ny ienHW bIVW nUM vwicAW vI hY Aqy<br />

ienHW dIAW kwpIAW krky is`K jgq dI prK pVcol leI muh`Xw vI kIqw hY[ ienHW bIVW dy nW ies<br />

prkwr hn:<br />

1. KrVw nM. fI-6 dyvnwgrI (PunjabI?)(Mss D-6 Devnagri):<br />

2. KrVw nM. eyfIfI-214452 (Mss ADD 214452):<br />

3. KrVw nM. pMjwbI eI-1 (Mss Punjabi E1):<br />

auprokq bIVW <strong>ivc</strong> bwxIAW dI sm`grI Aqy aunHW dI qrqIb <strong>ivc</strong> iBMnqw hY[ bIVW dy pwTgq<br />

ivSlySx (Texual analysis) qoN pqw lgdw hY ik ienHW <strong>ivc</strong> CMdW dI qwsIr, qrqIb Aqy kul joV<br />

<strong>ivc</strong> kwPI vKrwau hY[ ies qoN ieh swP zwihr huMdw hY ik kQq <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI koeI tkswlI Aqy<br />

prmwxq bIV nhIN imldI ijs nUM XkIn nwl gurU goibMd isMG jI dI ikrq mMinAW jw sky[ ienHW<br />

bIVW dI Akwdiml Aqy ivhwrk Koj qoN <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dy inkws Aqy ivkws bwry koeI insic`q inrxw<br />

nhIN ilAw jw skdw, kyvl iBMn iBMn <strong>gRMQ</strong>W dy smyN smyN isr inrMqr ivkws dw AMdwzw hI lwieAw jw<br />

skdw hY[ pRmwx vjoN fw. rqn isMG j`gI (<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dw kriqRqv, 1966) vloN cwr mShUr bIVW dw<br />

qulnwqimk vyrvw aunHW dy qqkirAW dy ADwr qy priKAw jw skdw hY[ienHW <strong>ivc</strong> BweI mnI isMG<br />

vwlI bIV, ptny vwlI bIV, moqI bwg vwlI bIV, bwbw dIp isMG bIV Swiml hn[ ienHW qoN vgYr<br />

AwnMdpurI bIV Aqy ptnw jI imsl bIV vI imldIAW hn[pr ienHW bIVW dI smgrI iek dUjy nwl<br />

nhIN imldI ijs dw is`Dw ijhw ArQ ieh inkldw hY ik koeI vI pRmwxk bIV nhIN imkldI ijs nUM<br />

gurU goibMd isMG nwl joiVAw jw sky[<br />

(h) soDk kmytI dw <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>:<br />

PRMgI rwj vyly is`KW dy gurduAwirAW qy AMgRyzW ny mhMq bTw r`Ky sn ies leI ienHW dy kMtrok hyTW<br />

soDk kmytI ny <strong>crcq</strong> <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dw sMpwdn 1895-96 <strong>ivc</strong> AwrMiBAw, 1897 eI. <strong>ivc</strong> mukMml kIqw<br />

Aqy 1900 eIN <strong>ivc</strong> pihlI vwrI sMpUrn <strong>gRMQ</strong> CwipAw igAw[ pr ies dI pRmwxkqw bwry vwd ivvwd<br />

vI nwl hI SurU ho igAw[ sMn 1895 <strong>ivc</strong> hI igAwnI srdUL isMG, jo soDk kmytI dy mYNbr sn, ny<br />

iek ieSiqhwr <strong>ivc</strong> iliKAw ik <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> swhb dw AslI Asvwrw jI nw hox krky Cwpy vwilAW ny<br />

ies Drm pusqk nUM ASuD CwipAw hY ies krky AsIN iek kmytI bxweI hY jo ies Asvwry nUM soDygI<br />

ijs leI 20 Asvwry iek`Ty kIqy jwxgy[ ieSiqhwr pVH ky iek gupq SrDwlU ny iqAwr kIqy jw<br />

rhy <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> Anyk ZlqIAW k`F ky “Kwlsw A^bwr lwhOr” dy AkqUbr 5 Aqw 11, 1895 dy<br />

nMbrW <strong>ivc</strong> ‘Su`DI hY ik ASu`DI hY’ nwmIN isrlyK hyTW Cwp id`qIAW[ ienHW glqIAW <strong>ivc</strong> lgW mwqrW<br />

dIAW ZlqIAW dy nwl nwl bwxI <strong>ivc</strong> Awey kivqw dy CMdW <strong>ivc</strong> vI ZlqIAW k`FIAW[ ienHW ZlqIAW<br />

bwry srdUl isMG igXwnI ny iesy A^bwr dy AkqUbr 25, 1895 dy AMk <strong>ivc</strong> ‘<strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> swihb jI dI<br />

Page16


Su`DI’ nwmIN isrlK hyTW sp`StIkrn idMidAW ikhw ik kmytI 18 qoN 20 jW ies qoN vI aupr <strong>dsm</strong><br />

<strong>gRMQ</strong> dy Asvwry (KrVy) vwc ky Su`DI krdI hY[<br />

is`D hY ik <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dy Su`D Aqy ASu`D hox dw svwl ies dy sMkln vyly hI SurU ho igAw sI Aqy A`j<br />

q`k c`l irhw hY[ aus vyly imldy koeI 32 <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dIAW bIVW <strong>ivc</strong>oN kWtI-CWtI krky soDk kmytI ny<br />

AXokw <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> bxwieAw[ keI bIVW <strong>ivc</strong> vwr mwlkONs, vwr BgOqI jI kI, rwg Awsw Aqy rwg<br />

sort pwqSwhI ds, mwJ pwqSwhI ds, Aspwtk kibq vgYrw imldy hn; soDk kmytI ny ieh <strong>dsm</strong><br />

<strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> Swiml nhIN kIqy[ svwl pYdw huMdw hY ik kmytI ny ikhVy pYmwny jW imXwr dy ADwr qy<br />

<strong>crcq</strong> <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> AMkq swrI bwxI nUM gurU goibMd isMG swhb dy nW lw id`qw? ies leI ies <strong>gRMQ</strong><br />

dI pRmwxkqw bwry SMky pYdw hoxw kudrqI g`l hY[<br />

(k) SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI, Akwl qKq Aqy <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong>:<br />

sMn 1925 <strong>ivc</strong> SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI dy <strong>hoNd</strong> <strong>ivc</strong> Awaux qoN bwAd bhuqI SMkW kQq <strong>dsm</strong><br />

<strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> AMkq ‘cirqRopwiKAwn’ bwry cldI rhI ijs <strong>ivc</strong> Aiq drjy dIAW ASlIl kQw khwxIAW<br />

dw izkr hY[ ienHW nUM gurU goibMd isMG jI dI AduqI SKsIAq nwl joVnw qW iek pwsy irhw, ikAws<br />

vI krnw gurU swihb dI is`DI byAdvI krn brwbr hY[ PlsrUp, ies bwry is`KW vloN hmySw iq`Kw<br />

Aqy krwrw ieqrwz kIqw igAw hY Aqy Akwl qKq nUM ies bwry sp`StIkrn dyx leI ikhw jWdw<br />

irhw [ AwKr nUM 1973 <strong>ivc</strong> Akwl qKq qoN iek sp`StIkrn <strong>ivc</strong> ikhw igAw ik, “<br />

‘cirqRopKXwn’ jo <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> <strong>ivc</strong> AMikq hn, ieh ‘<strong>dsm</strong>ys bwxI’ nhIN[ieh purwqn ihMdU imiQhwsk<br />

swKIAW dw auqwrw hY”[ pr Pyr vI kuJ k`tV is`KW Aqy sMsQwvW ny kQq <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dI swrI bwxI nUM<br />

gurU goibMd isMG nwl joVI r`iKAw[ vwd ivvwd ausy qrW mGdw irhw AMq nUM is`K ivdvwnw Aqy s`cy<br />

is`KW vloN zor pwaux qy 6 jUn, 2008 <strong>ivc</strong> pMj is`K swhbwn dI iek`qRqw <strong>ivc</strong> gurmqw pws kIqw igAw<br />

ijs <strong>ivc</strong> iliKAw igAw ik,<br />

“ sRI gurU <strong>gRMQ</strong> swihb jI dw 300 swlw gurqw g`dI idvs smucy is`K pMQ leI ‘gurU <strong>gRMQ</strong>-gurU pMQ’ dy<br />

isDWqW pRqI vcnvDqw pRgtwaux dw sunihrI mOkw hY[ swihb sRI gurU goibMd isMG jI dy AMiqm hukm<br />

‘sB is`Kn ko hukm hY gurU mwinauN <strong>gRMQ</strong>’ qy is`K pMQ Aml kridAW hoieAW hmySw sRI gurU <strong>gRMQ</strong> swihb<br />

jI nUM Awpxw jwgiq joiq siqgurU svIkwr ky idRVHqw sihq pihrw idMdw <strong>AwieAw</strong> hY[ is`K pMQ ny hr<br />

kOmI sMkt dI invRqI leI jugo-jug At`l swihb sRI gurU <strong>gRMQ</strong> swihb jI qoN rihnumweI gRihx kIqI<br />

hY[ sRI <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> sbMDI KVw kIqw igAw ivvwd iblkul byloVw hY[ is`K pMQ vloN <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dIAW ijnHW<br />

rvwieqW nUM is`K rihq mrXwdw, inqnym Aqy AMimRq sMcwr leI svIkwr kIqw jw cu`kw hY, aunHW bwry<br />

iksy nUM vwd ivvwd KVw krn dw koeI AiDkwr nhIN[smu`cy is`K pMQ nUM ividq hovy ik sRI <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong><br />

is`K pMQ dy swihq Aqy ieiqhws dw AinKVvW AMg hY, pr ies nUM sRI gurU goibMd jI ny swihb sRI gurU<br />

<strong>gRMQ</strong> swihb jI dy brwbr mwnqw nhIN id`qI[ Awp jI vloN gurqw g`dI kyvl Aqy kyvl sRI gurU <strong>gRMQ</strong><br />

swihb jI nUM imlI hY, ies krk sRI gurU <strong>gRMQ</strong> swihb jI dy brwbr hor iksy <strong>gRMQ</strong> dw pRkwS nhIN kIqw<br />

jw skdw”[<br />

<strong>crcq</strong> <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dy Cpx qoN koeI do dhwky bwAd is`K gurduAwrw AYkt, 1925 lwgU kIqw igAw Aqy<br />

gurduAwirAW qy SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI dw AiDkwr ho igAw[ies AYkt <strong>ivc</strong> AdwlqI Amly<br />

vloN is`K isDWqW, sMsQwvW, guduAwirAW Aqy <strong>gRMQ</strong>W bwry inrxy id`qy gey[ Adwlq dI dPrI kwrbweI<br />

<strong>ivc</strong> ikhw igAw ik ies AYkt dw mksd ieh hY ik is`KW dy Dwrmk smwgm Aqy rsmo irvwj “gurU<br />

<strong>gRMQ</strong> swihb” dy isDWqW Anuswr kIqy jwx[ AYkt <strong>ivc</strong> “is`K” dI pirBwSw kridAW iliKAw hY ik<br />

Page17


‘is`K auh hY jo gurU <strong>gRMQ</strong> swihb, ds gurUAW nUM mwnqw idMdw hY Aqy iksy hor Drm <strong>ivc</strong> XkIn nhIN<br />

rKdw; eyQy <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dw koeI izkr nhIN hY[is`K gurduAwrw AYkt qoN bwAd id`lI is`K guduAwrw<br />

AYkt, 1971 Aqy ndyV is`K gurduAwrw AYkt, 1973 <strong>ivc</strong> vI ieho ikhw igAw ik is`K auh hY jo gurU<br />

<strong>gRMQ</strong> swihb <strong>ivc</strong> XkIn rKdw hY; ienHW AYktW <strong>ivc</strong> vI <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> dw nW ikqy nhIN AwauNdw[ip`Cy jhy<br />

Bwrq dI mhW Adwlq vloN ‘gurU <strong>gRMQ</strong> swihb’ nUM kwnUn p`KoN iek ‘purS’ ( Juristic person)<br />

grdwinAw igAw hY[AdwlqI PYsly <strong>ivc</strong> ikhw igAw hY ik “gurU <strong>gRMQ</strong> swihb” nUM guduAwirAW <strong>ivc</strong><br />

iek gurU vWg siqkwirAw jWdw hY ies leI ieh iek ‘purS’ dI pdvI dy smwn hY[ eyQy ‘gurU <strong>gRMQ</strong><br />

swihb’ nUM ‘purS’ dI pdvI id`qI geI hY Aqy <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> nUM koeI mwnqw nhIN id`qI geI[<br />

(K) AXokI siQqI:<br />

is`K Drm ‘iek <strong>gRMQ</strong> iek pMQ’ dy isDWq qy KVw hY[ pr jy kQq <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> nUM ‘gurU <strong>gRMQ</strong> swihb’ dy<br />

brwbr mwnqw dyx dw auprwlw kIqw igAw qW is`KW <strong>ivc</strong> vMfIAw pY jwxgIAw[ ies dy Awswr idsxy<br />

SurU ho gey hn[ k`tV ihMdUvwdI sMsQwvW dy pRBwv hyT qKq ptnw swihb Aqy qKq hzUr swihb dy<br />

jQydwr sMbMdq gurduAwirAW <strong>ivc</strong> dovyN <strong>gRMQ</strong> brobrwbr prkwS krI bYTy hn[ lgdw ieauN hY ik 100<br />

swl bwAd ieiqhws muV ky duhrwieAw jw irhw hY; gurduAwry jQydwrW dy rUp <strong>ivc</strong> mhMqW dy AiDkwr<br />

hyT Aw rhy hn[[ AMgRyzW vyly dI siQqI pYdw ho rhI hY jd mhMq audwsIAW Aqy inhMgW dy blbUqy<br />

gurduAwirAW <strong>ivc</strong> <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> nUM ‘gurU <strong>gRMQ</strong> swihb’ dy brwbr pRkwS krdy sn Aqy hirmMdr swihb<br />

<strong>ivc</strong> bu`q pUjw huMdI sI[ pihlW ies kukrm <strong>ivc</strong> AMgRyz Swiml sn Aqy hux k`tVvwdI ihMdU Swiml<br />

hn[ pMjwb <strong>ivc</strong> id`lI vwilAW ny judw id`lI gurduAwrw pRbMDk kmytI bxw leI hY Aqy hirAwxw Aqy<br />

rwijsQwn dy is`K AwpxI AwpxI gurduAwrw pbMDk kmytIAW bnwaux leI qqpr hn[jy ieh ruJwn<br />

cldw irhw qW bwhr vsdy is`K vI AwpxIAW AwpxIAW pRbMDk kmytIAW bnwaux leI mzbUr ho skdy<br />

hn[ieh sB kuJ Akwl qKq dI kmzor pYNdI jw rhI mwx mrXwdw krky ho irhw hY[ Akwl qKq jo<br />

is`KW dI mIrI-pIrI dy sMklp dw icMn hY, kmzor jQydwrW krky Awpxw ruqvw guAw irhw<br />

hY[ieiqhwsk qOr qy swry qKqW dy jQydwrW nwloN Akwl qKq dy jQydwr nUM vDyry mwnqw id`qI jWdI hY<br />

Aqy aus qoN mIrI-pIrI dy sMklp nUM kwiem r`Kx dI Aws kIqI jWdI hY[ pr ieh Aws nwaumIdI<br />

<strong>ivc</strong> bdl rhI hY[ ies kukrm nUM Drm mrXwdw p`KoN Aqy jy loV peI qW kwnUMnI qOr qy rokx dw<br />

vkq Aw igAw[<br />

sn 1925 dy pMjwb AYkt VIII Anuswr SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI <strong>hoNd</strong> <strong>ivc</strong> AweI[ mhMqW dy<br />

pRbMD hyT Klq mlq ho cuky is`K isDWqW nUM muVky bhwl krn leI 1927 <strong>ivc</strong> iek ‘rihq mrXwdw<br />

kmytI’ sQwpq kIqI ijs ny 1927-1944 dOrwn rihq mrXwdw mukMml kIqI[ pMjW Akwl qKqW dy<br />

jQydwr vI ies kmytI dy mYNbr sn ijnHW ny ies nUM mwnqw id`qI[ ieh rihq mrXwdw ‘gurU mwinauN<br />

<strong>gRMQ</strong>’ dy isDWq qy ADwrq hY, bwkI dIAW swrIAW m`DW ies isDWq dI pwlxw krdIAW hn[ ies<br />

isDWq dI srvoqmqw nUM insicq bnwaux leI 1944 <strong>ivc</strong> pMjwb AYkt VIII <strong>ivc</strong> sOD kIqI geI[<br />

ies soD dy AYkt 11 Anuswr, jy SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI dw koeI mYNbr, gurduAwry dw kwmw<br />

jW qKqW dy jQydwr koeI Dwrmk kurIqI <strong>ivc</strong> BweIvwl bxdy hn qW SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI<br />

aus nUM brKwsq kr skdI hY[ Dwrmk kuqwhI dI iek aup-Dwrw f (pMjwb AYkt dy kWf 11, m`uK<br />

Dwrw 134) Anuswr jy koeI pRbMDk iksy Dwrmk kurIqI jW kukrm krky ksUrvwr TihrwieAw jWdw hY<br />

qW kmytI aus dI Cu`tI kr skdI hY[ pr ptnw swihb Aqy hzUr swib dy jQydwrW ny, rihq mRXwdw<br />

qy dsqKq krn apurMq Aqy AYkt dI ies Dwrw nUM jwxidAW hoieAW vI kQq <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> nUM ‘gurU <strong>gRMQ</strong><br />

swihb’ dy brwbr pRkwS krI r`iKAw[ ArQwq mhMqW vwlI pRQw nUM brkrwr r`iKAw jo A`j q`k c`l<br />

rhI hY[ is`Dy SbdW <strong>ivc</strong> aunHW ny gurU goibMd isMG jI dy hukm ‘gurU mwinauN <strong>gRMQ</strong>’ dI koeI prvwh nhIN<br />

Page18


kIqI[ iesy AYkt dI aup-Dwrw g Anuswr jy koeI mYNbr ‘gurU <strong>gRMQ</strong> swihb’ dy isDWqW qoN ault<br />

gurduAwry <strong>ivc</strong> jW lok sQwn qy iksy krmkWf nUM mwnqw idMdw hY jW aus <strong>ivc</strong> BweIvwl bxdw hY qW<br />

aus nUM vI brKwsq kIqw jw skdw hY[ keI AkwlI lIfr/mYNbr botW dI Kwqr ihMdU krmkWfW<br />

Anuswr m`iQAW qy it`ky lgvw ky jW DoqIAW pihn ky hvnW <strong>ivc</strong> SryAwm Bwg lYNdy hn[bOtW dI Kwqr<br />

sMqW/mhMqW dy fyirAW, m`TW Aqy tkwlW dy gurduAwirAW <strong>ivc</strong> pRvwxq rihq mrXwdw dw Gwx kIqw jw<br />

irhw hY[ keI sQwnW qy <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> nUM ‘gurU <strong>gRMQ</strong> swihb’ dy brwbr mwnqw id`qI jw rhI hY; ieiqhws<br />

muV ky duhrwieAw jw irhw hY[ pr Xwd rhy ik jd vI iksy srkwr jW iksy sMsQw ny ‘iek pMQ-iek<br />

<strong>gRMQ</strong>’ Aqy rihq mrXwdw dy sUqr, ‘gurU mwinauN <strong>gRMQ</strong>’ nUM qoVn dI koiSS kIqI hY, aus nUM mUMh dI KwxI<br />

peI hY[ gurU <strong>gRMQ</strong> dI mwxqw nUM gMDlw krn leI AMgRyzW ny <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> pYdw kr ilAw[ ies nUM mwnqw<br />

duAwaux leI gurduAwirAW <strong>ivc</strong> mhMqW, tkswlW dy AOhdydwrW Aqy inrmilAW nUM ibTw id`qw[ pr<br />

ipr vI ieh Adwry ‘gurU <strong>gRMQ</strong> swihb’ pRqI is`KW dI AiqAMq SrDw Aqy ies dI srvoqmqw nUM nw qoV<br />

sky[ ies q`Q dI mhwnqw nUM svIkwr krdy hoey mYlkm ny AwpxI pusk Sketch of the <strong>Sikh</strong>s, 1810,<br />

dy AMq <strong>ivc</strong> BivKbwxI kIqI sI ijs dw qoVswr ies prkwr hY: vYrwgI bMdy bhwdr ny Awpxy Awp nUM<br />

igAwrvW gurU Qwp ky gurU goibMd isMG dy sMklp, ‘gurU mwinauN <strong>gRMQ</strong>’ nUM qoVnw cwihAw pr burI qrW<br />

Pyl ho igAw[ iesy qrW ho skdw hY ik AMimRqsr dy AkwlI hukmrwn, tkswlW dy krqw Drqw Aqy<br />

guduAwirAW dy inrmly jo gurU <strong>gRMQ</strong> nUM pVHdy Aqy siqkwrdy hn, gurU <strong>gRMQ</strong> pRqI Srdw <strong>ivc</strong> QoVHI bwhlI<br />

qbdIlI ilAwaux, pr gurU goibMd isMG jI dy ‘gurU mwinauN <strong>gRMQ</strong>’ dy sMklp nUM VoVnw muSkl jwpdw hY[<br />

A`j vI AMgRyzW dy smyN vwlI siQqI pYdw ho rhI hY[ AkwlI pwrtI jo SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI<br />

Aqy Akwl qKq nUM kMtRol krdI hY, Aj kl iek pwsy qW k`tV ihMdU pwrtI nwl hm-ibsqr (Bedfellow)<br />

bxI hoeI hY Aqy dUjy pwsy votW lYx Kwqr sMq-smwj, tkswlW Aqy jQydwrW nwl BweIvwlI<br />

idKw rhI hY[a`uproN k`tV ihMdU sMsQwvW is`K Drm nUM ihMdU rMgx dyx leI ienHW g`T joVW nUM p`kw krn<br />

<strong>ivc</strong> qulI hoeI hY[ cwl auho purwxI PRMgIAW vwlI hY pr hux PRMgI kwly jW kxk vMny rMg dy hn, qyV<br />

DoqI bnYx pweI hoeI hY Aqy m`Qy qy it`ky lwey hoey hn[ mksd vI PRMgIAW vwlw hY-gurduAwirAW <strong>ivc</strong><br />

kQq <strong>dsm</strong> <strong>gRMQ</strong> nUM pRkwS krnw Aqy ies <strong>ivc</strong>lI krmkWfW vwlI AKwauqI bwxI nUM prcwr ky is`KW nUM<br />

ihMdU bnwauxw[pr gurU goibMd isMG dy skMlpW, iek ‘<strong>gRMQ</strong>-iek pMQ’ Aqy ‘gurU mwinauN <strong>gRMQ</strong>’ nUM kdy vI<br />

Klq mlq nhIN kIqw jw skdw[ ienHW is`K Drm ivroDI iDrW nUM ieh Xwd rKxw cwhIdw hY ik<br />

ieiqhws hmySw Awpxy Awp nUM duhrwauNdw hY; duvwrw vI SIGr hI duhrweygw[<br />

Page19


Page20

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!