Danuta Joanna Sosnowska - Gandalf

Alimenty
a prawo karne
Praktyka
wymiaru sprawiedliwości
Danuta Joanna Sosnowska
Wydanie 1
Warszawa 2012

Redaktor prowadzący: Anna Popławska
Opracowanie redakcyjne: Joanna Ołówek
Redakcja techniczna: Małgorzata Duda
Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski
© Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2012
Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana
ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych,
kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorki i wydawcy.
ISBN 978-83-7806-268-4
LexisNexis Polska Sp. z o.o.
Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa
tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68
Infolinia: 22 572 99 99
Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92
www.lexisnexis.pl, e-mail: biuro@lexisnexis.pl
Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl

Spis treści
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
ROZDZIAŁ I. Przestępstwo niealimentacji – rys historyczny . . . . . 13
1. Kształtowanie się odpowiedzialności za niealimentację
w II Rzeczypospolitej Polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2. Przestępstwo niealimentacji w doktrynie i orzecznictwie do czasu
wejścia w życie Kodeksu karnego z 1969 r. . . . . . . . . . . . . . . . . 18
3. Przestępstwo niealimentacji w Kodeksie karnym z 1969 r. . . . . . . . 21
4. Przestępstwo niealimentacji w projektach nowego Kodeksu karnego . 23
5. Przestępstwo niealimentacji – obecny stan prawny . . . . . . . . . . . 24
ROZDZIAŁ II. Obowiązek alimentacyjny w świetle Kodeksu
rodzinnego i opiekuńczego . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1. Obowiązek opieki w rozumieniu przepisu art. 209 k.k. . . . . . . . . . 27
2. Obowiązek alimentacyjny – zagadnienia ogólne . . . . . . . . . . . . . 30
3. Kolejność obciążenia obowiązkiem alimentacyjnym . . . . . . . . . . . 36
4. Przesłanki i zakres roszczeń alimentacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . 42
5. Obowiązek alimentacyjny względem dziecka . . . . . . . . . . . . . . 56
6. Inne postacie obowiązku alimentacyjnego – wybrane aspekty . . . . . 63
7. Świadczenia z Funduszu Alimentacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . 69
7.1. Świadczenia z Funduszu Alimentacyjnego – rozwiązania
historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
7.2. Świadczenia z Funduszu Alimentacyjnego – obecny stan
prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
ROZDZIAŁ III. Struktura przestępstwa niealimentacji
w ujęciu Kodeksu karnego z 1997 r. . . . . . . . . . . 94
1. Przedmiot ochrony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
1.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
1.2. Przedmiot ochrony w świetle poglądów przedstawicieli
doktryny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
5

Spis treści
1.3. Przedmiot ochrony przestępstwa niealimentacji w świetle
orzecznictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
1.4. Podobieństwo przestępstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
2. Strona przedmiotowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
2.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
2.2. Znamię „uporczywie uchyla się” w świetle doktryny
i orzecznictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
2.3. Przedmiot czynności wykonawczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
2.4. Skutek przestępstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
2.5. Podstawowe potrzeby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
3. Podmiot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
3.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
3.2. Źródła obowiązku łożenia na utrzymanie pokrzywdzonego
przestępstwem niealimentacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
4. Strona podmiotowa przestępstwa niealimentacji w świetle poglądów
przedstawicieli doktryny i orzecznictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
ROZDZIAŁ IV. Konsekwencje prawnokarne przestępstwa
niealimentacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
2. Ustawowe zagrożenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
3. Instytucje probacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
4. Środki karne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
ROZDZIAŁ V. Tryb ścigania przestępstwa niealimentacji . . . . . . . 213
ROZDZIAŁ VI. Przestępstwo niealimentacji w świetle danych
statystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
ROZDZIAŁ VII. Przestępstwo niealimentacji w poglądach sędziów
i prokuratorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
ROZDZIAŁ VIII. Przestępstwo niealimentacji w praktyce wymiaru
sprawiedliwości – wyniki badań aktowych . . . . . . 248
1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
2. Charakterystyka sprawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
3. Pokrzywdzony przestępstwem niealimentacji . . . . . . . . . . . . . . . 254
4. Okoliczności związane z czynem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
5. Sądowy wymiar kary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
6 www.lexisnexis.pl

Akty prawne
Wykaz skrótów
k.c. – ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U.
Nr 16, poz. 93 ze zm.)
k.k. – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88,
poz. 553 ze zm.)
k.k. z 1932 r. – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
z 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 60, poz. 571
ze zm.)
k.k. z 1969 r. – ustawa z 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny (Dz.U.
Nr 13, poz. 94 ze zm.)
k.k.w. – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy
(Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.)
k.p.c. – ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
(Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.)
k.p.k. – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego
(Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.)
k.r.o. – ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy
(Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.)
Konstytucja RP – ustawa z 2 kwietnia 1997 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej
Polskiej (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.)
Konstytucja z 1952 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej uchwalona przez
Sejm Ustawodawczy 22 lipca 1952 r. (tekst jedn. Dz.U.
1976 Nr 7, poz. 36 ze zm.)
u.f.a. – ustawa z 18 lipca 1974 r. o funduszu alimentacyjnym
(tekst jedn. Dz.U. 1991 Nr 45, poz. 200 ze zm.)
u.p.o.u.a. – ustawa z 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym
do alimentów (tekst jedn. Dz.U. 2009 Nr 1,
poz. 7 ze zm.)
u.ś.r. – ustawa z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych
(tekst jedn. Dz.U. 2006 Nr 139, poz. 992 ze zm.)
Czasopisma i publikatory
CzPKiNP – „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych”
GSiP – „Gazeta Sądowa i Penitencjarna”
KZS – „Krakowskie Zeszyty Sądowe”
7

Wykaz skrótów
NP – „Nowe Prawo”
OSA – Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych
OSN – Orzecznictwo Sądu Najwyższego
OSNC – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna
OSNKW – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa
OSNPG – Orzecznictwo Sądu Najwyższego (wydawnictwo Prokuratury
Generalnej)
OSNCP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna,
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
OSNwSK – Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych
OSP – Orzecznictwo Sądów Polskich
OSPiKA – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych
OTK-A – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego – seria A
PiP – „Państwo i Prawo”
PiŻ – „Prawo i Życie”
PPK – „Przegląd Prawa Karnego”
Prok. i Pr. – „Prokuratura i Prawo”
RPEiS – „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”
WPP – „Wojskowy Przegląd Prawniczy”
Inne
Dz.U. – Dziennik Ustaw (od 2012 r. tylko z podaniem pozycji)
GUS – Główny Urząd Statystyczny
l.b. – liczba bezwzględna
LexPolonica – serwis prawniczy LexisNexis Polska sp. z o.o.
oprac. – opracowanie
SA – Sąd Apelacyjny
SN – Sąd Najwyższy
Tab. – tabela
TK – Trybunał Konstytucyjny
WSA – wojewódzki sąd administracyjny

Wprowadzenie
Niełożenie na utrzymanie osób uprawnionych do alimentów stanowi
poważny problem, z którym państwo nie do końca potrafi się uporać.
W ostatnich latach jednak podejmuje zdecydowaną walkę z osobami
niewywiązującymi się z obowiązku alimentacyjnego, co przekłada się
na konkretne regulacje ustawowe 1 . Dyskusje nad zakresem kryminalizacji
niealimentacji ożywają zwłaszcza w tych okresach, w których
podejmowane są działania legislacyjne mające na celu zmianę zasad
wypłaty świadczeń z funduszu alimentacyjnego. Taka sytuacja w Polsce
miała miejsce w związku z likwidacją funduszu alimentacyjnego
1 maja 2004 r. Podczas prac legislacyjnych nad ustawą z 7 września
2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów domagano się
zaostrzenia odpowiedzialności karnej wobec osób niewywiązujących
się z obowiązków alimentacyjnych poprzez ujęcie przestępstwa niealimentacji
jako przestępstwa formalnego 2 . Zmiana zasad wypłaty
1 Zob. uchylona ustawa z 22 kwietnia 2005 r. o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych
oraz zaliczce alimentacyjnej (Dz.U. Nr 86, poz. 732 ze zm.); ustawa
z 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (tekst jedn. Dz.U.
2009 Nr 1, poz. 7 ze zm.).
2 Zob. A. Rosa, Powraca Fundusz Alimentacyjny, „Gazeta Prawna”, 24–26 sierpnia
2007 r. Badania opinii publicznej przeprowadzone przez OBOP w sierpniu 2002 r. wykazały,
że większość respondentów wypowiedziała się przeciwko orzekaniu kary pozbawienia
wolności za niealimentację; zob. T. Szymanowski, Orzecznictwo sądów karnych
w pierwszych latach po reformie prawa karnego a potrzeba jego nowelizacji,
w: A. Kaniewska (red.), Czy trzeba zmieniać kodeks karny? Materiały z konferencji naukowej
„Nowelizacja kodeksu karnego”, Warszawa, 10 lutego 2003 r., Warszawa 2003,
s. 27–29. Badania opinii publicznej przeprowadzone w 2006 r. wykazały, że 20% badanych
było za tym, aby nie karać sprawców niealimentacji, a jedynie stosować postępowanie
mediacyjne; zob. tenże, Opinia społeczna w Polsce o zmianach prawa karnego, PiP
2007, nr 5, s. 17.
9

Wprowadzenie
świadczeń alimentacyjnych doprowadziła do radykalizacji poglądów
w zakresie penalizacji niealimentacji. Wydaje się, że zwolennicy zaostrzenia
zasad odpowiedzialności za niealimentację w stosowaniu
represji karnej upatrują remedium na rozwiązanie problemu niełożenia
na utrzymanie osób uprawnionych do alimentów. Należy jednak
uważać, aby dla osiągnięcia – choć szczytnych i doniosłych społecznie,
to jednak doraźnych – celów w postaci doprowadzenia do efektywnej
egzekucji bieżących i zaległych alimentów roli prawa karnego
nie sprowadzić do narzędzia, mającego ułatwić komornikom wyegzekwowanie
alimentów od osób zobowiązanych.
Ustawa z 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów,
która przywróciła fundusz alimentacyjny, weszła w życie
1 października 2008 r. 3 . Pewnym novum w walce z niealimentacją
było wprowadzenie w 2005 r. swoistych kar administracyjnych w ustawie
alimentacyjnej. Chodzi o wniosek o zatrzymanie prawa jazdy
dłużnikowi alimentacyjnemu. Rozwiązanie to zostało zakwestionowane
przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 22 września 2009 r.,
P 46/074 . Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 5 ustawy o postępowaniu
wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej,
pozwalający na zatrzymywanie praw jazdy dłużnikom alimentacyjnym,
był niezgodny z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Przez
pryzmat wyżej wymienionego wyroku Trybunału Konstytucyjnego należało
oceniać zgodność z Konstytucją RP przepisu art. 5 ust. 3 pkt 3
i ust. 3 i 6 u.p.o.u.a., obowiązującego do końca 2011 r. Na niekonstytucyjność
tej regulacji zwrócił uwagę Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu
przywołanego wyroku5 . W dniu 1 stycznia 2012 r. weszła w życie
istotna nowelizacja przepisów ustawy o pomocy osobom
uprawnionym do alimentów w zakresie postępowania wobec dłużni-
3 Art. 45 wszedł w życie 3 listopada 2007 r., art. 32 – 20 stycznia 2008 r., art. 12 ust. 2
i 3a, art. 15 ust. 9, art. 20 ust. 3–5 i art. 46a – 1 sierpnia 2008 r.
4 Dz.U. Nr 159, poz. 1261.
5 Zob. uzasadnienie wyroku TK z 22 września 2009 r., P 46/07 (OTK-A 2009, nr 8,
poz. 126), M. Januszewska, Ustawa alimentacyjna w wielu punktach niekonstytucyjna,
„Rzeczpospolita”, 13 listopada 2009 r.
10 www.lexisnexis.pl

Wprowadzenie
ków alimentacyjnych, mająca na celu dostosowanie tych przepisów do
omawianego wyroku Trybunału Konstytucyjnego.
W niniejszej monografii autorka na określenie przestępstwa uporczywego
uchylania się od obowiązku alimentacyjnego (art. 209 k.k.) używa zamiennie
terminów „przestępstwo niealimentacji” lub „niealimentacja”.
Mimo że termin „przestępstwo niealimentacji” funkcjonuje wyłącznie
w języku prawniczym, to jednak używany jest dosyć powszechnie
przez przedstawicieli doktryny 6 , nie budzi również wątpliwości w judykaturze
7 .
6 Zob. W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1978, s. 411–413; tenże, Prawo karne, Warszawa
1982, s. 540; R. Góral, Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Warszawa 1996,
s. 210; K. Buchała, A. Zoll, Polskie prawo karne, Warszawa 1995, s. 340; H. Kołakowska-Przełomiec,
Przestępstwa niealimentacji. Studium kryminologiczne, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź
1989; M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Praktyczny komentarz,
Warszawa 2007, s. 413; S. Stachowiak, Zawiadomienie o popełnieniu
przestępstwa przeciwko rodzinie w świetle badań aktowych, NP 1982, nr 5–6, s. 137;
J. Wojciechowski, Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1998, s. 369;
O. Górniok (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2006, s. 689; T. Dukiet-Nagórska,
Tak zwane przestępstwa zbiorowe w polskim prawie karnym, Katowice 1987, s. 85;
A. Ratajczak, Przestępstwa przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży w systemie polskiego
prawa karnego, Warszawa 1980, s. 194; H. Kołakowska-Przełomiec, Przestępstwa przeciwko
rodzinie i opiece w projekcie Kodeksu karnego, PPK 1995, nr 12, s. 47 i n.; M. Szwarczyk,
w: T. Bojarski (red.), A. Michalska-Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szwarczyk,
Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2009, s. 436; T. Dukiet-Nagórska (red.), S. Hoc,
M. Kalitowski, O. Sitarz, L. Tyszkiewicz, L. Wilk, Prawo karne. Część ogólna, szczególna
i wojskowa, Warszawa 2008, s. 347; Z. Siwik, Przestępstwo niealimentacji ze stanowiska
polityki kryminalnej, Wrocław 1974; O. Górniok, S. Hoc, M. Kalitowski, S.M. Przyjemski,
Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz,
t. II, Gdańsk 2005, s. 228 i n.; A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2007, s. 514; K. Janczukowicz
(oprac.), Kodeks karny z orzecznictwem, Kraków 2002, s. 498; T. Bojarski
(red.), A. Michalska-Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szwarczyk, Kodeks karny. Komentarz,
Warszawa 2006, s. 390; Z. Siwik, Środki karne wobec sprawców przestępstwa
niealimentacji, PiP 1972, nr 7, s. 84–92; M. Szewczyk, w: A. Zoll (red.), Kodeks karny.
Część szczególna. Komentarz, t. II, Kraków 2006, s. 735 i n.
7 Zob. R.A. Stefański (oprac.), Kodeks karny z orzecznictwem i piśmiennictwem (za lata
1998–2003), Toruń 2004, s. 409–411; postanowienie SA w Gdańsku z 11 sierpnia
1999 r., II AKo 199/99 (Prok. i Pr. 2000, nr 10, poz. 27); postanowienie SA w Lublinie
z 12 września 2001 r., II AKo 161/01 (OSA 2001, nr 12, poz. 90); wyrok SN z 14 grudnia
2001 r., II KKN 37/01 (Prok. i Pr. 2002, nr 9, poz. 5).
11

Wprowadzenie
W monografii autorka podejmuje próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie,
czy obecnie zachodzi potrzeba utrzymywania kryminalizacji
przestępstwa uporczywego uchylania się od wykonania obowiązku
alimentacyjnego w Kodeksie karnym, a w przypadku odpowiedzi
twierdzącej, jakie powinny być granice penalizacji, aby stanowiły adekwatną
reakcję prawnokarną państwa na problem niealimentacji.
Z badań przeprowadzonych w 1969 r. przez Z. Iwaszkiewicza wynikało,
że groźba represji karnej działała mobilizująco na sprawców niealimentacji
8 . Autorka ma uzasadnione wątpliwości, czy w aktualnym stanie
prawnym zakres kryminalizacji uporczywego uchylania się od
wykonania obowiązku alimentacyjnego nie jest zbyt szeroki, a zagrożenie
tego przestępstwa karą pozbawienia wolności jest właściwe 9 .
Wysuwa również postulaty de lege ferenda co do zawężenia zakresu
kryminalizacji wyłącznie do uporczywego uchylania się od obowiązku
alimentacyjnego względem małoletnich i nieporadnych ze względu na
stan zdrowia stwierdzony orzeczeniem właściwego organu oraz potrzeby
zmiany praktyki w zakresie wymierzania kary za to przestępstwo.
Autorka zwraca również uwagę na zasadę ultima ratio prawa
karnego w ochronie uprawnionych do alimentacji. Zdaniem autorki
subsydiarna rola prawa karnego w ochronie prawidłowego wywiązania
się z obowiązku alimentacyjnego nabrała szczególnego znaczenia
zwłaszcza w obecnym stanie prawnym, gdy w ustawie alimentacyjnej
zostało wprowadzone postępowanie administracyjne wobec dłużników
alimentacyjnych.
8 Zob. Z. Iwaszkiewicz, Sytuacja rodzin alimentowanych w świetle obowiązujących przepisów
pod rządami KK z 1969 r., PiŻ 1969, nr 5.
9 T. Szymanowski proponował złagodzenie sankcji karnych w przypadku uporczywego
uchylania się od spełniania obowiązku alimentacji; zob. T. Szymanowski, Orzecznictwo
sądów karnych w pierwszych latach po reformie…, s. 33.
12 www.lexisnexis.pl

Rozdział I
Przestępstwo niealimentacji
– rys historyczny
1. Kształtowanie się odpowiedzialności
za niealimentację w II Rzeczypospolitej Polskiej
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. w Polsce w zakresie prawa
karnego materialnego obowiązywało ustawodawstwo państw zaborczych,
tj. kodeks karny Rzeszy Niemieckiej z 1871 r. na ziemiach byłego
zaboru pruskiego, ustawa karna austriacka o zbrodniach, występkach
i przekroczeniach z 1852 r. na ziemiach byłego zaboru
austriackiego, kodeks karny rosyjski z 1903 r. na ziemiach byłego zaboru
rosyjskiego, kodeks karny węgierski z 1878 r., zastąpiony następnie
ustawą austriacką z 1852 r. 1 na terenach Spisza i Orawy 2 . Niealimentacja
była penalizowana w byłych zaborach rosyjskim i pruskim.
Kodeks karny rosyjski z 1903 r. wyodrębniał część dziewiętnastą
„O czynach przestępnych przeciwko prawom familijnym”. Zgodnie
z art. 419 winny „odmowy dostarczenia pożywienia i utrzymania matce
lub ojcu prawnemu, o których mu wiadomem, że tego potrzebują,
1 Zob. rozporządzenie Rady Ministrów z 14 września 1922 r. w przedmiocie organizacji
sądownictwa na Spiszu i Orawie i rozciągnięcia na ten obszar mocy obowiązującej
niektórych ustaw i rozporządzeń (Dz.U. Nr 90, poz. 833).
2 Na temat stanu prawa karnego obowiązującego w chwili odzyskania przez Polskę
niepodległości zob. M. Melezini, O punitywności wymiaru sprawiedliwości karnej
w okresie II Rzeczypospolitej Polskiej, w: E.W. Pływaczewski (red.), Aktualne problemy
prawa karnego i kryminologii, Białystok 2005, s. 173–188.
13

Rozdział I. Przestępstwo niealimentacji – rys historyczny
o ile winny miał na to środki wystarczające”, podlegał karze aresztu 3 .
Z kolei art. 420 tego kodeksu wprowadzał odpowiedzialność karną rodzica,
opiekuna lub mającego dozór nad nieletnim winnego skierowania
osoby niemającej lat siedemnastu do żebractwa bądź innego niemoralnego
zajęcia, bądź oddania go na ten cel – było to zagrożone
karą więzienia 4 . Kodeks karny Rzeszy Niemieckiej z 1871 r. wprowadzał
w § 361 pkt 4, 9, 10 odpowiedzialność karną osoby zobowiązanej
za odmowę dostarczenia wyżywienia mimo posiadania ku temu możliwości.
W § 361 pkt 10 przewidywał odpowiedzialność karną za niealimentowanie
osób, które sprawca miał obowiązek żywić. Warto
podkreślić, że warunkiem odpowiedzialności karnej nie było to, aby
obowiązek alimentacyjny wynikał z tytułu związku rodzinnego, wiązano
go raczej z faktycznym stanem opieki, a nawet inną, ogólniejszą
podstawą 5 .
Z chwilą odzyskania niepodległości przez Polskę przystąpiono do prac
nad ujednoliceniem prawa obowiązującego w całym państwie. Powołana
w tym celu Komisja Kodyfikacyjna rozpoczęła prace 10 listopada
1919 r. 6 . Członkowie Komisji podzielili się na zwolenników i przeciwników
celowości penalizacji uchylania się od wykonania obowiązku
alimentacyjnego. Za wprowadzeniem do Kodeksu karnego przestępstwa
niealimentacji ostatecznie opowiedzieli się J. Makarewicz,
W. Makowski, S. Śliwiński, J. Jamontt oraz E.S. Rappaport. Ten ostatni
karnoprawną ochronę prawidłowego wywiązywania się z obowiązków
alimentacyjnych dopuszczał „[...] w przypadkach specjalnie jaskrawego
przekroczenia postanowień prawa cywilnego”, gdyż „prawo
3 Zob. W. Makowski (red.), J. Krzymuski, A. Małkowski, J. Namitkiewicz (tłum.), Kodeks
karny rosyjski z 22 marca 1903 r., Warszawa 1916, s. 179–180.
4 Zob. tamże, s. 179–180.
5 Zob. W. Makowski, Prawo karne. O przestępstwach w szczególności. Wykład porównawczy
prawa karnego austriackiego, niemieckiego i rosyjskiego obowiązującego w Polsce,
Warszawa 1924, s. 362–364; J. Kałużniacki, R. Leżański, Kodeks karny obowiązujący
na Ziemiach Zachodnich RP, Warszawa–Poznań 1924, s. 128–129.
6 Na temat prac Komisji Kodyfikacyjnej zob. A. Lityński, Początek prac nad Kodeksem
karnym II Rzeczypospolitej (w siedemdziesiątą rocznicę powołania Komisji Kodyfikacyjnej),
PiP 1989, nr 11, s. 87–97.
14 www.lexisnexis.pl

1. Kształtowanie się odpowiedzialności za niealimentację w II Rzeczypospolitej Polskiej
karne winno być podporą prawa cywilnego i je penalizować” 7 . Ponadto
zwolennicy kryminalizacji niealimentacji podnosili, że prewencja
ogólna i szczególna stanowiły niezwykle skuteczny instrument walki
z niealimentacją 8 .
W Komisji Kodyfikacyjnej abolicjoniści pozostawali w mniejszości.
Przeciwko kryminalizacji niealimentacji wypowiadali się tylko dwaj
jej członkowie, tj. M. Kałużniacki i A. Mogilnicki. Warto przytoczyć
ich argumenty. M. Kałużniacki podnosił, że „jeżeli ktoś może dawać
utrzymanie, a nie chce go dawać, to zapadnie w stosunku do niego
w sądzie cywilnym wyrok zasądzający. Jeżeli zaś wyrok ten nie zostanie
wykonany, to będą mogły mieć miejsce wówczas zastosowanie
ogólne przepisy karne o uchylaniu się od egzekucji” 9 . Ponadto ten
członek Komisji nie kwestionował, że wobec osób, które zaniedbują
swoje obowiązki, potrzebna była prawna presja, jednak wykluczał
stosowanie sankcji karnych. Podnosił, że trudno ustalić właściwą
sankcję dla takich czynów. Dopuszczał jednocześnie umieszczenie takich
czynów w kodeksie policyjnym. Warto zwrócić uwagę, że M. Kałużniacki
proponował ściganie zaniedbania obowiązku łożenia na
wniosek sądu opiekuńczego 10 . Z kolei A. Mogilnicki był przeciwnikiem
jakiejkolwiek formy kryminalizacji niealimentacji. Podnosił, że
właściwa regulacja w prawie cywilnym obowiązku utrzymania dzieci
przez rodziców pozwalała sądom opiekuńczym na właściwą ochronę
7 Komisja Kodyfikacyjna RP Sekcja Prawa Karnego, Rozprawa nad referatem J. Makarewicza.
Zaniedbanie obowiązku troszczenia się, Lwów 1926, t. III, z. 2, s. 132.
8 Zob. Komisja Kodyfikacyjna RP Sekcja Prawa Karnego, Rozprawa nad referatem
J. Makarewicza. Zaniedbanie obowiązku troszczenia się, Lwów 1926, t. III, z. 2, s. 132;
Projekt Kodeksu karnego w redakcji przyjętej w drugim czytaniu przez Sekcję Prawa Karnego
Komisji Kodyfikacyjnej RP, Uzasadnienie części szczególnej, Warszawa 1930, t. V,
z. 4, s. 131; J. Makarewicz, Projekt wstępny części szczegółowej kodeksu karnego, w: Materiały
Komisji Kodyfikacyjnej RP, Lwów 1926, t. IV, z. II, s. 20; Projekt kodeksu karnego
w redakcji przyjętej w trzecim czytaniu przez Sekcję Prawa Karnego Komisji Kodyfikacyjnej
Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1930, t. V, z. 5, s. 36; W. Makowski, Projekt
wstępny części szczególnej Kodeksu karnego, w: Materiały Komisji Kodyfikacyjnej RP,
Lwów 1926, t. IV, z. I, s. 36; W. Makowski, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1937,
s. 588.
9 Zob. Materiały Komisji Kodyfikacyjnej RP II, t. III, z. II…, s. 133.
10 Zob. Komisja Kodyfikacyjna RP Sekcja Prawa Karnego, Rozprawa nad referatem
J. Makarewicza. Zaniedbanie obowiązku troszczenia się…, s. 132.
15