Tipološka klasifikacija

Uvod u opštu lingvistiku
Tipovi jezika
Jasmina Moskovljević
20. 3. 2006.

Broj jezika?
• Po trenutnim naučnim procenama → 6000
jezika.
• Tačan broj je teško utvrditi → nema
jedinstvenih i opšteprihvaćenih kriterijuma.
• Obično se navode: uzajamna razumljivost,
postojanje pisanih, odn. standardnih varijeta,
kolektivno osećanje jezičke zajednice…
⇒
Lingvistički kriterijumi nisu dovoljni – o jezičkom
statusu odlučuju i politički, etnički, kulturni i
činioci, kao i šta određena društvena zajednica
smatra svojim jezikom i kako ga naziva.

Broj jezika (II)
Tačan broj je teško utvrditi i zbog:
• odsustva jasne granice između jezika i dijalekta,
• izumiranja i smrti pojedinih jezika (dalmatski,
manski, kornvolski)
• nastanka (odnosno ozvaničenja) pojedinih jezika
(konstituisanjem novih država raniji domorodački
govori mogu postati zvanični jezici; cepanjem
države, cepa se i jezik...).
Moguće je:
• da poneki jezik koji izumre u svom govornom
varijetetu zadrži određene funkcije (naučne,
verske, kulturne) – latinski, starogrčki
• da poneki jezik i “vaskrsne” – hebrejski, donekle
i irski, škotski i velški.

Raspodela po kontinentima:
• Afrika ≈ 1400 jezika
• Azija ≈ 1400 jezika
• Severna i Južna Amerika ≈ 700 jezika
• Evropa ≈ 70 jezika (1.5%)
• Srednji istok ≈ 70 jezika
• Pacifik ≈ 1200 jezika
(ostrvo Nova Gvineja: 7 mil. stanovnika i ≈ 820
jezika)

Raspodela po broju govornika:
• kineski ≈ 1 milijarda ljudi
• hindi/urdu ≈ 400 mil.
• engleski ≈ 400 mil.
• španski ≈ 300 mil.
• bengalski ≈ 200 mil.
• portugalski ≈ 200 mil.
• ruski ≈ 150 mil.
• arapski ≈ 150 mil.
• japanski ≈ 120 mil.
• francuski ≈ 100 mil.
• nemački ≈ 100 mil.

Tipovi lingvističke klasifikacije
• Genetska (genealoška) ⇒ jezičke porodice
– zasnovana na vremenu; zajedničko
poreklo
• Tipološka ⇒ jezički tipovi – zasnovana na
sličnostima i razlikama u jezičkoj strukturi
• Arealna ⇒ jezički savezi – zasnovana na
prostoru; kontaktna srodnost
• Funkcionalna ⇒ jezički varijeteti –
zasnovana na društvenim ulogama i
ulogama u komunikaciji

Tipološka klasifikacija (I)
⇒ jezički tipovi
• Zasniva se na upoređivanju postojećih
formalnih sličnosti među jezicima; pokušaj da
se jezici svrstaju u grupe na osnovu strukture.
• fon Šlegel (19.vek) - tipologija u domenu
morfologije, prema načinu obrazovanja reči:
korenski (izolativni, analitički) jezici
aglutinativni jezici
flektivni (sintetički, fuzioni) jezici
polisintetički (inkorporativni) jezici

Tipološka klasifikacija (II)
• Korenski (izolativni, analitički) tip:
reči su nepromenljive, nema nastavaka, gramatički
odnosi se izražavaju redom reči – kineski, vijetnamski,
samoanski.
• Aglutinativni tip: gramatičke kategorije izražavaju se
nastavcima dodatim osnovi reči prostim
“nalepljivanjem”, tako da svaki ima svoj zasebni
identitet i funkciju – turkijski, ugro-finski jezici,
japanski, svahili.
• Flektivni (sintetički, fuzioni) tip: gramatički odnosi
izražavaju se promenom unutrašnje strukture reči,
nastavci istovremeno imaju po nekoliko gramatičkih
značenja – srpski, latinski, grčki, arapski.
• Inkorporativni (polisintetički) tip: reči su često vrlo
duge i komplikovane, predstavljaju mešavinu flektivnih
i aglutinativnih obeležja – eskimski, aboridžinski jezici.

Tipološka klasifikacija (III)
Kineski:
• Wŏ măi júzi chī.
Ja kupiti pomorandža jesti.
“Kupio sam pomorandže da jedem.”
Turski: Singular Plural
Nominativ adam adam-lar
Akuzativ adam-i adam-lar-i
Genitiv adam-in adam-lar-in
Dativ adam-a adam-lar-a
Lokativ adam-da adam-lar-da
Ablativ adam-dan adam-lar-dan

Tipološka klasifikacija (IV)
Srpski:
• Pisala je.
3. l. jedn. ž. r. perf. akt. potvr. oblik
Tivi:
• Ngirruunthingapukani.
ngi -rru -unthing -apu -kani
ja pr. vr. neko vreme jesti ponavljajući
“Nastavio sam da jedem.”

Arealna klasifikacija
• Proističe iz kontaktne srodnosti ⇒
jezici čiji su govornici u dugotrajnom geografskom ili
kulturnom kontaktu utiču jedni na druge.
• Balkanski jezički savez:
– postpozitivni član
– zamena infinitiva prezentom
• Kako se razvijaju arealna obeležja?
Dijalekatski lanci?
Ponekad je moguće praćenje → širenje uvularnog /r/:
– u XVII veku: Parižani;
– potom: Francuska, Italija, Švajcarska, Luksemburg,Belgija,
Holandija, Nemačka, Danska;
– kraj XIX veka: južna Norveška i Švedska.
Dijalektologija, socijalna istorija, politička istorija?

Funkcionalna klasifikacija
Jezici se upoređuju i razvrstavaju prema ulogama koje
im pripadaju u društvenom životu zajednice koja se
njima služi
⇒
Jezički varijetet – oblik jezika određen teritorijalno,
socijalno ili funkcionalno
• Nacionalni jezik; zvanični jezik; standardni jezik;
književni jezik; varijanta...
• Koine – naddijalekatski jez. varijetet koji služi široj
komunikaciji unutar date oblasti.
• Lingua franca – teritorijalno rasprostranjen jezik kojim
komuniciraju predstavnici različitih jezika:
– kontaktni jezik (pidžin), kreol;
– jezik šire komunikacije (svahili, malajski; svetski jezici)