Ненад Николић: Орфелин: недовршена модерност, стр. 155

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 155
Íåíàä Íèêîëèž
ÎÐÔÅËÈÍ:
ÍÅÄÎÂÐØÅÍÀ ÌÎÄÅÐÍÎÑÒ
ÓÄÊ 821.163.41.09 Îðôåëèí Ç.
Ïèñàíà çà ïîòðåáå íàñòàâå Ñðïñêå êœèæåâíîñòè XVIII è XIX âåêà, ïðåãëåäíà
ñòóäè¼à î Çàõàðè¼è Îðôåëèíó œåãîâà íà¼çíà÷à¼íè¼à äåëà (Ãîðåñòíè¼è
ïëà÷, Ïëà÷ Ñåðáè¼è, Òðåíîäè¼à, Ñåòîâàíè¼å, Ìåëîäè¼à ê ïðîëåžó, Ñëàâåíîñåðáñêè
ìàãàçèí, Èñòîðè¼à Ïåòðà Âåëèêîã, Ïðåäñòàâêà Ìàðè¼è Òåðåçè¼è,
Èñêóñíè ïîäðóìàð, Âå÷íè êàëåíäàð) òóìà÷è èç ïåðñïåêòèâå íà¼êàðàêòåðèñòè÷íè¼å
îñîáèíå Îðôåëèíîâîã îïóñà ïðåïîçíàòå ó íåäîâðøåíî¼ ìîäåðíîñòè êàî
ìå óïîçèöè¼è èçìå ó áàðîêà è ïîãëåäà íà ñâåò îáåëåæåíîã èäå¼àìà ïðîñâåžåíîñòè,
óòâð ó¼óžè ñïåöèôè÷íó ðàçìåðó œèõîâîã óêðøòàœà ó ñâàêîì ïî¼åäèíà÷íîì
äåëó.
Êšó÷íå ðå÷è: áàðîê, Çàõàðè¼à Îðôåëèí, èñòîðèîãðàôè¼à, ìîäåðíîñò, íàöèîíàëèçàì,
íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò, ïðîñâåžåíè àïñîëóòèçàì, ïðîñâåžåíîñò,
ñðïñêà êœèæåâíîñò îñàìíàåñòîã âåêà, ñóá¼åêòèâíîñò
Çàõàðè¼à Îðôåëèíà èìå íåžå ìå ó ðîäîì
íàøèì çàáîðàâèòè ñå.
Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž (1803: 372)
Çàõàðè¼à Îðôåëèí (1726–1785), íà¼îñîáåíè¼à ôèãóðà ñðïñêîã îñàìíàåñòîã
âåêà, ñâà ¼å ó ìàãëè êœèæåâíî è êóëòóðíîèñòîðè¼ñêèõ íåäîóìèöà.
Âåž ïðåçèìå Îðôåëèí, óçåòî íàìåñòî ïîðîäè÷íîã èìåíà Ñòåôàíîâèž, íåðåøåíà
¼å çàãîíåòêà: äà ëè ¼å ñà÷èœåíî ñïî¼åì ìèòîëîøêèõ ëè÷íîñòè Îðôå¼à
è Ëèíà, ïî ôðàíöóñêîì ìåäàšàðó èç ñåäàìíàåñòîã âåêà èëè, ïàê, îä
ôðàíöóñêå ðå÷è orphelin (ñèðî÷å)? Î æèâîòó îâîã Âóêîâàðöà ðî åíîã 1726.
ãîäèíå èìà ìàëî ïîäàòàêà; íè¼åäíîã ïðå 1751. ãîäèíå, à è êàñíè¼è ïîäàöè
äîñòà ñó íåïîóçäàíè ¼åð ¼å îâ༠íåîáè÷íè, àëè ïî ìíîãî ÷åìó òèïè÷íè
÷îâåê ñâîãà äîáà íàðî÷èòî ïîëàãàî íà ìèñòèôèêàöè¼ó ñâî¼èõ æèâîòíèõ
îêîëíîñòè, ïîñåáíî îíèõ ó êî¼èìà ñó œåãîâà äåëà íàñòà¼àëà: „ïî ñâîì ïîíàøàœó
ó æèâîòó ïà è ó êœèæåâíîñòè îí äåëó¼å êàî ÷îâåê êî¼è ñå êðè¼å,

156
Íåíàä Íèêîëèž
çàìåžå òðàãîâå èçà ñåáå, êàî äà áè õòåî äà óìàêíå íå÷è¼åì ïîãëåäó, òàêî äà
ñå î œåìó çíà ìàœå íåãî è î ¼åäíîì äðóãîì çíàòíè¼åì êœèæåâíèêó“ (Äåðåòèž
2002: 463). Èïàê, ïðåòïîñòàâšà ñå äà ¼å ¼åäíî âðåìå áèî ó÷èòåš, çíà
ñå äà ¼å îä 1757. äî 1762. áèî êàíöåëèñòà êàðëîâà÷êîã ìèòðîïîëèòà Ïàâëà
Íåíàäîâèžà è äà ¼å çà òî âðåìå ó Ñðåìñêèì Êàðëîâöèìà îá¼àâèî íåêîëèêî
êœèãà, ñòàðîì è òàäà âåž ïðåâàçè åíîì òåõíèêîì øòàìïå ñà áàêðîðåçíèõ
ïëî÷à. Íàðåäíå äâå ãîäèíå áèî ¼å ó ñëóæáè òåìèøâàðñêîã åïèñêîïà Âèêåíòè¼à
£îâàíîâèžà Âèäàêà, à „çàïèñè áåç ñóìœå êàçó¼ó äà ¼å Îðôåëèí 14.
ìà¼à 1764. áèî ó Ìëåöèìà“ (Îñòî¼èž 1923: 25); çà âðåìå áîðàâêà ó Âåíåöè¼è
èçäàî ¼å ó ñðïñêî¼ øòàìïàðè¼è Äèìèòðè¼à Òåîäîñè¼à íåêîëèêî çíà÷à¼íèõ
êœèãà, ñâî¼èõ è òó èõ (Ïàíòèž 1960: 455-457), à „âåž êðà¼åì 1770. Îðôåëèí
¼å ïîíîâî ó Òåìèøâàðó“ (×óð÷èž 1983: 111), ãäå ¼å ïðîâåî è ñëåäåžå äâå
ãîäèíå, äà áè äî 1778. áèî ó Êàðëîâöèìà, à „îä ãîä[èíå] 1779. íàñòà¼å îïåò
ñåšàêàœå. ×èíè ñå […] äà ¼å Îðôåëèí ó îâî âðåìå æèâåî äâå ãîäèíå ó
Áåî÷èíó, ïî[ëà] ãîäèíå ó Ãðãåòåãó à ïî[ëà] ó Ðåìåòè“ (Îñòî¼èž 1923: 30), äà
áè 1783. ãîäèíå îòèøàî ó Áå÷ çà êîðåêòîðà Êóðöáåêîâå ñðïñêå øòàìïàðè-
¼å, àëè ñå îäàòëå èñòå ãîäèíå, òåøêî áîëåñòàí, âðàòèî ñà ïàêðà÷êèì åïèñêîïîì
£îñèôîì £îâàíîâèžåì Øàêàáåíòîì ó Ïàêðàö, à çàòèì ¼å ñëåäåžå
ãîäèíå, êàäà ¼å îâ༠èçàáðàí çà íîâîñàäñêîã åïèñêîïà, çà¼åäíî ñà œèì ïðåøàî
ó Íîâè Ñàä. „1785, 19. ¼àíóàðè¼à óìðå šóáåçíè ìî¼ áðàò Çàõàðè¼à
Îðôåëèí â Íîâîì Ñàä¼å â åïèñêîïñêîì ìà¼óð¼å ïðåá¼åäíî“ (ó: Îñòî¼èž
1923: 79), çàáåëåæèî ¼å £îâàí Ðà¼èž î êðà¼ó Îðôåëèíîâîã æèâîòà.
Èàêî ¼å ò༠æèâîò âåëèêèì äåëîì ó òàìè, ïðèëè÷íî ¼å ïðåöèçíî ðåêîíñòðóèñàíî
íàñòà¼àœå îïóñà îâîã ñòâàðàîöà âåëèêèõ çíàœà è ñïîñîáíîñòè,
èçà êîãà ¼å êàî ñâåäî÷àíñòâî œåãîâèõ ðàçíîëèêèõ èíòåðåñîâàœà è
ñòàëíîã óñàâðøàâàœà îñòàëà áîãàòà ëè÷íà áèáëèîòåêà 1 . Íà¼ïðå ¼å ïèñàî
ïîåçè¼ó (1757–1768), çàòèì ¼å ó Âåíåöè¼è 1768. øòàìïàî Ñëàâåíîñåðáñêè
ìàãàçèí, 1772. äâîòîìíó Èñòîðè¼ó Ïåòðà Âåëèêîã (ðóêîïèñ, çàâðøåí 1770.
ãîäèíå, îñòàâèî ¼å Äèìèòðè¼ó Òåîäîñè¼ó ïðå íåãî øòî ñå âðàòèî ó Òåìèøâàð),
äà áè ïðåä êð༠æèâîòà ó Áå÷ó èçäàî íàó÷íî-ïîïóëàðíå êœèãå Èñêóñíè
ïîäðóìàð è Âå÷íè êàëåíäàð (1783). Îðôåëèí ¼å ðàäèî è óŸáåíèêå:
êàëèãðàôè¼å – Íîâà¼à è îñíîâàòåëíà¼à ñëàâåíîñåðáñêà¼à êàëèãðàôè¼à
(1759), Íîâå¼øè¼à ñëàâåíñêè¼à ïðîïèñè ðàäè ïîëçè è óïîòðåášåíè¼à ñëàâåíîñåðáñêàãî
¼óíîøåñòâà (1776) è Ñëàâåíñêà¼à è âàëàõè¼ñêà¼à êàëèãðàôè¼à
(1778) êî¼ó ñó ìó äðæàâíå âëàñòè íàðó÷èëå äà çà ñðïñêå øêîëå ñà÷èíè
ïî óãëåäó íà çâàíè÷íè àóñòðè¼ñêè óŸáåíèê (à êî¼ó ¼å òàêî äîáðî èçðà-
1 Îðôåëèí ¼å „¼åäèíè èñòèíñêè åíöèêëîïåäè¼ñêè äóõ ìå ó íàøèì ïèñöèìà XVIII âåêà“
(Äåðåòèž 2002: 463) è œåãîâà áèáëèîòåêà ¼å „ïðàâà áèáëèîòåêà åíöèêëîïåäèñòå“ (Òèìîòè-
¼åâèž 2006: 333): ñïèñàê êœèãà êî¼å ¼å ÷èíå è œèõîâ îïèñ äàî ¼å Òèõîìèð Îñòî¼èž (1923: 197-
221).

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 157
äèî äà ìó ¼å äîíåëà íàãðàäó Ìàðè¼å Òåðåçè¼å) – è áóêâàðå, ëàòèíñêè (1766)
è Ïåðâî¼å ó÷åíè¼å õîò¼àø÷èì ó÷èòèñ¼à êœèã ïèñìåíè ñëàâåíñêèìè, íàçèâàåìî¼å
Áóêâàð (1767). Ó ðóêîïèñó ¼å îñòàëà (è ¼îø óâåê ¼å íåøòàìïàíà)
âåëèêà ïîëåìè÷êà Êœèãà ïðîòèâ ïàïñòâà ðèìñêàãî, à ðàä íà Âåëèêîì
ñðïñêîì òðàâíèêó è Ñëàâåíñêîì ñëîâàðó èç ðàçíèõ êœèã ñîáèðàìè¼è (ñà
4410 çàáåëåæåíèõ ðå÷è) Îðôåëèí íè¼å ñòèãàî äà çàâðøè. Öåëîãà æèâîòà
ïîñâåžåí è ãðàâåðñêî¼ âåøòèíè, êàî ñàìîñòàëíî¼ óìåòíîñòè, àëè è ñðåäñòâó
äà êœèãå ó÷èíè ëèêîâíî óïå÷àòšèâèì, Îðôåëèí ¼å âåž ó Ïîçäðàâó
Ìî¼ñå¼ó Ïóòíèêó, œåãîâîì ïðâîì ñà÷óâàíîì äåëó, ïîêàçàî âåëèêó ëèêîâíó
óìåøíîñò 2 , êî¼à ¼å äåñåò ãîäèíà êàñíè¼å (1767) ïîòâð åíà ïðè¼åìîì ó
áå÷êó „Öåñàðñêî-Êðàšåâñêó ðåçíàãî õóäîæåñòâà Àêàäåìè¼ó“ £àêîáà Øìóöåðà,
à ïîòîì è Óìåòíè÷êó àêàäåìè¼ó.
Âåëèêà ðàçíîâðñíîñò æàíðîâà ó êî¼èìà ¼å Îðôåëèí ñòâàðàî è œèõîâî
ïðèëè÷íî ïðåöèçíî ñìåœèâàœå îáåëåæåíè ñó çà¼åäíè÷êîì äóõîâíîì
ïîçèöè¼îì èçìå ó áàðîêà è ïðîñâåžåíîñòè, ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè âðëî
áëèñêèõ çáîã îñîáåíîñòè œåíîã ðàçâî¼à è óòèöà¼à ñëîâåíñêèõ êœèæåâíîñòè
ó êî¼èìà ¼å áèî ñëè÷àí ñëó÷à¼. Ó Îðôåëèíîâèì äåëèìà ñå óâåê – àëè ó
ðàçëè÷èòèì ðàçìåðàìà – ìåøà¼ó áàðîêíè ñòèëñêè åëåìåíòè, è œèìà îäãîâàðà¼óžè
ðåëèãèîçíè ïîãëåä íà ñâåò, ñà ñåêóëàðíèì, ðàöèîíàëíèì îäíîñîì
ïðåìà ñâåòó èçâåäåíèì èç íà÷åëà ïðîñâåžåíîñòè. Ñìåøòåí èçìå ó
áàðîêíå ðåëèãèîçíîñòè è ðàöèîíàëèçìà ïðîñâåžåíîñòè, áëèæè ïîòîœî¼,
Îðôåëèíîâ îïóñ íà¼óïå÷àòšèâè¼å êàðàêòåðèøå íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò,
êî¼à áè ñå íà¼ñàæåòè¼å ìîãëà äåôèíèñàòè êàî êîíñòèòóèñàœå ìîäåðíîã
ñóá¼åêòà êî¼è ñå íèêàäà íå óñïîñòàâšà äî êðà¼à.
Ïåñìå î íàöèîíàëíîì è ëè÷íîì ñòðàäàœó
Ñòâàðàíà ñàìî íà ïî÷åòêó œåãîâîã êœèæåâíîã ðàäà – èçìå ó 1757. è
1768. ãîäèíå – ïîåçè¼à Çàõàðè¼à Îðôåëèíà ñå ¼åçè÷êè, òåìàòñêè, àëè è
ñâî¼èì îñíîâíèì äóõîì ìåœàëà. Ïðâå ïåñìå – Ïðèâåòñòâèå [ïîçäðàâ]
Ìîéñåþ Ïóòíèêó (1757), Ïàâëó Íåíàäîâè÷ó ñòèõè (1758), ñòèõîâè ó Êàëèãðàôè¼è
(1759) è ïåñìà Ê Ãàæäàòåëþ íà œåíîì çàâðøåòêó, ïðåïåâ Îäà
íà âîñïîìèíàíèå âòîðàãî Õðèñòîâà ïðèøåñòâèÿ (1760) è Ãîðåñòíûé ïëà÷
ñëàâíûÿ èíîãäà Ñåðáèè, ñâîèõ öàðåé, êíÿçåé, âîæäîâ, ãðàäîâ æå è çåìåëü
ëèøåííûÿ è íà ÷óæèõ ïðåäåëåõ â æàëîñòíîì ïîääàíñòâå ñåäÿùèì (1761)
– ïèñàíå ñó íà ðóñêîñëîâåíñêîì, ¼åçèê ïåñìå Òðåíîäèà â ìèð ÷åëîâåêà
2 Ñìèšà Ìèøèž: Îðôåëèíîâ ÏÎÇÄÐÀ ÌΣÑÅ£Ó ÏÓÒÍÈÊÓ [1757]; Íîâè Ñàä: Ìàòèöà ñðïñêà,
1959. ñàäðæè ôîòîòèïñêî èçäàœå îâîã ìóëòèìåäè¼àëíîã äåëà, à Îðôåëèíîâà ãðàôè÷êà
óìåòíîñò ìîæå ñå óïîçíàòè ó øèðîêîì ïðåãëåäó ðåïðîäóêöè¼à ó: Äàâèäîâ 1978: ñë. 100à-173
(îïèñè íà ñòð. 296-334).

158
Íåíàä Íèêîëèž
âøåäøàãî à îò âñåõ è ñâîéñòâåííûõ ïðåçðåííàãî èç 1762. ãîäèíå ñòî¼è
„áëèæå ðóñêîì êœèæåâíîì ¼åçèêó òîãà âðåìåíà íåãî ðóñêîñëîâåíñêîì“
(Johnson 1966: 155), à ñëåäåžå Îðôåëèíîâå ïåñìå „ïèñàíå ñó ¼åçèêîì
êî¼è ¼å áèî – èàêî íå ñàñâèì îñëîáî åí óòèöà¼à è îáëèêà ðóñêîñëîâåíñêîã
è ðóñêîã – ó ïðèëè÷íî¼ ìåðè áëèçàê ãîâîðíîì ñðïñêîì ¼åçèêó òîãà
âðåìåíà“ (Johnson 1966: 134): òî ñó Ïëà÷ Ñåðáè¼è ¼å¼àæå ñèíè â ðàçëè÷íè¼à
ãîñóäàðñòâà ðàñå¼àëèñ¼à (1762. èëè 1763), Ñåòîâàíè¼å íàó÷åíàãî
ìëàäàãî ÷åëîâåêà (1764), Ìåëîäè¼à ê ïðîëåžó (1765), Ïåñíà èñòîðè÷åñêà¼à
êàêî ñó Ñåðášè ñ Òóðöè íà Êîñîâîì ïîšó ïîáèëè ñå íà êî¼åì ïîšó
ñåðáñêà ìà¼êà êœàçà Ëàçàðà ñ ìíîãèìà ñèíìè ñåðáñêèì èçãóáèâøè è
äåðæàâå Ñåðáñêå êîíå÷íî ëèøèâøè ñå ãîðêå ñóçå ïðîëèâà (1765) è Ñîíåò
(1768) 3 . Ïðîìåíà Îðôåëèíîâîã ïåñíè÷êîã ¼åçèêà ïîâåçàíà ¼å ñà ñåêóëàðèçàöè¼îì
òåìàòèêå: äîê ñó Ïîçäðàâ Ìî¼ñå¼ó Ïóòíèêó, Ïàâëó Íåíàäîâè÷ó
ñòèõè è Îäà íà âîñïîìèíàíè¼å âòîðàãî Õðèñòîâîã ïðèøåñòâè-
¼à „ñàäðæà¼åì, èíñïèðàöè¼îì è íàìåíîì ðåëèãèîçíå“ (Johnson 1966: 175),
Ãîðåñòíè¼è ïëà÷ è Òðåíîäè¼à „ïî ñâîìå ñàäðæà¼ó âåž óêàçó¼ó íà ðàçâî¼
êî¼è ¼å îäâîäèî îä ÷èñòî ðåëèãèîçíîã“ (Johnson 1966: 175), äîê ñó ïåñìå
êî¼å ¼å Îðôåëèí èñïåâàî íà ñðïñêîì „ñåêóëàðíå“ (Johnson 1966: 176).
Êàêî ñó ïåñìå íà ñðïñêîì Ïëà÷ Ñåðáè¼è è Ñåòîâàíè¼å çàïðàâî ïðåâîäè
ðóñê(îñëîâåíñê)èõ Ãîðåñòíîãà ïëà÷à è Òðåíîäè¼å, Îðôåëèíîâà ¼å äèãëîñè¼à
ñïåöèôè÷íà: îí óïîòðåášàâà äâà ñòèëñêè äèôåðåíöèðàíà ¼åçèêà
çà ðàçëè÷èòå ñàäðæà¼å – øòî ¼å ñèòóàöè¼à ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè ïðèñóòíà
âåž êàäà ¼å Ãàâðèë Ñòåôàíîâèž Âåíöëîâèž óïîðåäî êîðèñòèî ñðïñêîñëîâåíñêè
è íàðîäíè ¼åçèê – àëè íà îáà ¼åçèêà äà¼å è èñòå ñàäðæà¼å;
¼îø ¼åäíà îñîáåíîñò Îðôåëèíîâå äèãëîñè¼å ¼å äà îí íå êîðèñòè äâà ¼åçèêà
èñòîâðåìåíî, âåž ó œåãîâî¼ ïîåçè¼è ¼åäàí ¼åçèê ñìåœó¼å äðóãè, äà
áè ñå ïîòîì ó Èñòîðè¼è Ïåòðà Âåëèêîã âðàòèî ðóñêîñëîâåíñêîì ¼åçèêó,
à ó ñâî¼èì ïîñëåäœèì äåëèìà Èñêóñíîì ïîäðóìàðó è Âå÷íîì êàëåíäàðó
îïåò ïðåòåæíî ñëóæèî ñëàâåíîñåðáñêèì.
Ïðâà Îðôåëèíîâà ïåñìà Ïîçäðàâ Ìî¼ñå¼ó Ïóòíèêó íà¼ñïåöèôè÷íè¼å
¼å äåëî ñðïñêîã îñàìíàåñòîã âåêà, êî¼å îá¼åäèœó¼å ïåñíè÷êî, ëèêîâíî è
ãðàâåðñêî óìåžå Îðôåëèíîâî, íà òèïè÷àí íà÷èí èñïîšàâà¼óžè îñîáèíå
áàðîêíå óìåòíîñòè: carmina figurata ñïà¼à ïîåçè¼ó ñà êèòœàñòèì ëèêîâíèì
ïðåäñòàâàìà, ÷è¼à ðàçáîêîðåíîñò íåìà ñàìî äåêîðàòèâàí, âåž è âåîìà
âàæàí ðåëèãèîçíè è ïîëèòè÷êè ñìèñàî, ñàñâèì ó äóõó áàðîêíèõ ïðèãîäíèõ
óìåòíè÷êèõ äåëà. Òåêñòóàëíî ãëåäàíî, Ïîçäðàâ Ìî¼ñå¼ó Ïóòíèêó
„íè¼å ¼åäèíñòâåíà öåëèíà, âåž ñå ñàñòî¼è îä íèçà ïåñàìà è õèìíè ó ñëàâó è
3 Ïóíè íàñëîâè è ñâè öèòàòè èç ïåñàìà íàâîäå ñå ïî òðàíñêðèïöè¼è ¼åäèíîã öåëîêóïíîã è
ðåïðåçåíòàòèâíîã èçäàœà: Çàõàðè¼à Îðôåëèí: Ïåñìå, êœèãó çà øòàìïó ïðèðåäèî Ëàçàð ×óð÷èž;
Íîâè Ñàä: Êœèæåâíà çà¼åäíèöà Íîâîã Ñàäà, 1983.

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 159
çàõâàëíîñò, íèçà èíâîêàöè¼à, ïîõâàëà, ìîëáè è ìîëèòâè“ è „òåêñò ïåñìå
ìîæå ñå ïîäåëèòè íà ÷åòðíàåñò ðàçëè÷èòèõ îäåšàêà“ (Johnson 1966: 135)
êî¼è ñå, óãëàâíîì, îäíîñå „íà èçâåñíå äåëîâå ðèòóàëà óñòîëè÷åœà åïèñêîïà
ó ïðàâîñëàâíî¼ öðêâè, è ó òîìå òðåáà âèäåòè îñíîâíó òåìó ïåñìå
è òðàæèòè œåí îñíîâíè èçâîð“ (Johnson 1966: 139). Œèõ äîïóœó¼ó ëèêîâíè
åëåìåíòè ÷è¼îì ¼å äåòàšíîì àíàëèçîì Ðàäìèëà Ìèõàèëîâèž (Ìèõàèëîâèž
1977/79, 1979, 1980, 1982) èñòàêëà õàðìîíè¼ó ïåñíè÷êå è ëèêîâíå
óìåòíîñòè êî¼à ó îâî¼ ïðèãîäíî¼ ïåñìè äîñëåäíî èçðàæàâà „ïðâåíñòâåíî
íàöèîíàëíó è ïîëèòè÷êó èäå¼ó î renovatio“ (Ìèõàèëîâèž 1979:
193), îäíîñíî „êóëò ïðîøëîñòè, èäåàëèçàöè¼ó æèâîòà – ó èìå áóäóžíîñòè“
(Ìèõàèëîâèž 1979: 198). Èäå¼à îáíîâå óòåìåšåíà ¼å íà Ïñàëìèìà
êî¼è „óíèâåðçàëíèì âðåäíîñòèìà […] ñëóæèëè ñó èçðàæàâàœó ïîëèòè÷êå
ïîìèðšèâîñòè“ (Ìèõàèëîâèž 1980: 154), ïà ¼å òàêî áóäóžíîñò, èàêî
îáíîâà, çàñíîâàíà íà ïðîâèäåíöè¼àëíîì ñõâàòàœó èñòîðè¼å, ãàðàíòîâàíîì
áèáëè¼ñêèì öèòàòèìà è ïàðàôðàçàìà ïîçíàòèõ áèáëè¼ñêèõ òîïîñà –
êàî øòî ñó „ïîçèâàœå íà áîæàíñêó ìóäðîñò“ (Johnson 1966: 140), „ïîçèâàœå
íà ïàðàáîëó î Áîãó ïàñòèðó“ (Johnson 1966: 141) – è ìíîãîáðî¼íèì
ðåëèãèîçíèì ñëèêàìà, íàñëå åíèì èç ðóñêîã ïàíåãèðè÷êîã ïåñíèøòâà
ñåäàìíàåñòîã è îñàìíàåñòîã âåêà, êî¼èì ¼å Îðôåëèí áèî èíñïèðèñàí ïðèëèêîì
ñòâàðàœà îâîã äåëà.
Îêâèð ïåñìå Ãîðåñòíè¼è ïëà÷ òàêî å ¼å áèáëè¼ñêè – Ïëà÷ £åðåìè¼èí,
ïðàóçîð ñâèõ ïëà÷åâà. Ïðâå ñòðîôå Îðôåëèíîâå ïåñìå ñêîðî äîñëîâíî
ïàðàôðàçèðà¼ó ïî÷åòàê Ïëà÷à £åðåìè¼èíîã 4 , à óç ñòðîôå (å), (ç) è (i) íàïîìåíå
óïóžó¼ó íà îäãîâàðà¼óžà ìåñòà ó Ïëà÷ó £åðåìè¼èíîì è Êœèçè ïðîðîêà
£åçåêèšà. Ìå óòèì, ñìèñàî Ãîðåñòíîã ïëà÷à è Ïëà÷à £åðåìè¼èíîã ñàñâèì
¼å ðàçëè÷èò, çáîã äðóãà÷è¼åã îäíîñà ïðåìà Áîãó: Îðôåëèíîâà ïåñìà ñå
çàâðøàâà ïåñèìèñòè÷êè, ëèðñêè ñóá¼åêàò êî¼è ïðåäñòàâšà ìà¼êó Ñðáè¼ó
çàêšó÷ó¼å „Äà ïëà÷ó, àõ, òîå,/ Íåùàñòèå ìîå,/ Äîíåëå ïðåáóäó“ (ê¾), à Ïëà÷
£åðåìè¼èí ñå îêîí÷àâà ìîëáîì „îáðàòè íàñ, Ãîñïîäå, ê ñåáè, è îáðàòèžåìî
ñå; ïîíîâè äàíå íàøå êàêî áè¼àõó ïðè¼å“ (Ïëà÷ £åð., 5.21). È ïî÷åöè,
êîëèêî ãîä ñëè÷íè, èïàê ñå ðàçëèêó¼ó: äîê ¼å ó Ïëà÷ó £åðåìè¼èíîì óçðîê
ñòðàäàœà øòî „òåøêî ñàãðè¼åøè £åðóñàëèì“ (Ïëà÷ £åð., 1.8), Ãîðåñòíè¼è
ïëà÷ óçðîêå ñðïñêîã ñòðàäàœà íå ïîìèœå. Îïèñó¼ó ñå, ìå óòèì, íåïîñðåäíè
óçðîöè ñàäàøœåã òðåíóòêà, ñóïðîòñòàâšåíîã – ñàñâèì ó äóõó
áàðîêíèõ àíòèòåçà – íåêàäàøœåì äîáó ó êî¼åì ¼å Ñðáè¼à áèëà ìîžíà è
ñëàâíà, àëè ñå èñòîðè¼à êî¼è äåëè òà äâà òðåíóòêà íå ìîòèâèøå, èàêî ¼å ó
œî¼ Ñðáè¼à ïðîïàëà. Øèðîêî ìîòèâèñàí òðåíóòàê èçðèöàœà ïëà÷à ¼å àïî-
4 Äåòàšíî ïîðå åœå Ãîðåñòíîã ïëà÷à ñà Ïëà÷åì £åðåìè¼èíèì èçâåî ¼å Áåðíàðä îíñîí
(Johnson 1963: 393-400).

160
Íåíàä Íèêîëèž
êàëèïòè÷êè 5 òðåíóòàê ó êî¼åì ¼å ñàáðàíî öåëîêóïíî èñòîðè¼ñêî ïðîïàäàœå
Ñðáè¼å, îí ¼å êóëìèíàöè¼à è êð༜à òà÷êà ïîñëå êî¼å íåìà áóäóžíîñòè,
÷àê íè ëîøè¼å, ¼åð „Íåùàñòèå ìîå/ Äî àäà ìÿ ñâåäå“ (¾). Îäñóñòâî òðàíñöåíäåíöè¼å,
íàðî÷èòî óïå÷àòšèâî ïîðå åœåì ñà Ïëà÷åì £åðåìè¼èíèì,
íàãëàøàâà âåçàíîñò çà óíóòàðñâåòñêî, àëè ó ïåñìè èìà ìàëî èñòîðè¼ñêèõ
ðåôåðåíöè, è òî óãëàâíîì ó àëóçè¼àìà; èìåíîâàíè íåïðè¼àòåšè Òóðöè, Ãåðìàíè
è Âåíãðè (Ìà àðè) ïðå ñó ïðåöèçíè¼å îäðåäíèöå óíóòàðñâåòñêîã ïðîñòîðà,
íåãî øòî óïóžó¼ó íà êîíêðåòíå èñòîðè¼ñêå äîãà à¼å. Ìå óòèì, ñðïñêè
÷èòàëàö, ÷èòà¼óžè Ãîðåñòíè¼è ïëà÷ íà ïîçàäèíè ñâîã èñòîðè¼ñêîã èñêóñòâà,
âåž ó ïðâèì ñòðîôàìà, èíà÷å íà¼äèðåêòíè¼èì öèòàòèìà Ïëà÷à £åðåìè¼èíîã,
óïîðåäî ñà œèõîâèì áèáëè¼ñêèì ïîðåêëîì ìîæå ïðåïîçíàòè è
ñëè÷íîñò ñà äîãà à¼èìà èç íåäàâíå ñðïñêå ïðîøëîñòè, òî ¼åñò ñà Âåëèêîì
ñåîáîì. Çàòî äîëàçè äî äâîñòðóêå ìîòèâàöè¼å: ñðïñêà èñòîðè¼à ¼åñòå ïðåäìåò
ïëà÷à, àëè íå ó ñâî¼î¼ êîíêðåòíîñòè, âåž êðîç œåíå îïøòå ïðèíöèïå,
êî¼è ñëè÷íîøžó ñà Ïëà÷åì £åðåìè¼èíèì ïîñòà¼ó ñóäáèíñêè. Áèáëè¼à ¼å òàêî
îïøòè¼è îêâèð îïøòå ñðïñêå ñóäáèíå ïðåïîçíàòå èç ÷èœåíèöà ñðïñêå
èñòîðè¼å, êî¼å ñå áàø çáîã çàèíòåðåñîâàíîñòè çà îïøòó ñóäáèíó íàöè¼å íå
íàâîäå. Òàêâó èñòîðèîçîôñêó êîíöåïöè¼ó ïîòâð ó¼å íàïîìåíà î ãðîôó €îðó
Áðàíêîâèžó – „Îáëàäàþùèé ïðîññèâøå Ñåðáñêàãî êíÿçÿ (Äåñïîòà) Ãîñóäàðÿ
Ãåîðãèà Áðàíêîâè÷à èçâåñòè Íàðîä ñâîé è â ïîìîùü èì áûòè ïðîòèâ
Òóðêîâ, åãîæå òàê ñîòâîðøà, ïðåëüùåíèåì è îáìåíîþ ïîõèòèëè è â
çàòî÷åíèå ïîñòàâèëè åãî, èäåæå áîëåå ... ëåò ïðåáûâ æèâîò ñûè ñêîí÷àë“
– êî¼à êàî ìåòàòåêñòóàëíà èíòåðâåíöè¼à êîíêðåòèçó¼å çíà÷åœå ñòðîôå (ç) è
ïðèçèâà ÷èòàî÷åâó èíòåðïðåòàöè¼ó: ñàìåðàâà¼óžè ñìèñàî ñòðîôå ñà íàïîìåíîì
î êîíêðåòíîì èñòîðè¼ñêîì äîãà à¼ó, îí òðåáà äà ïðîâåðè àäåêâàòíîñò
èñòîðèîçîôñêå êîíöåïöè¼å Ãîðåñòíîãà ïëà÷à. Ñåêóëàðèçîâàí è
èñòîðèçîâàí, îí óïóžó¼å íà íàöèîíàëèçàì êàî ñåêóëàðíó, „ïîëèòè÷êó ðåëèãè¼ó“
(Wehler 2001: 32 è ä.) êî¼à ñâåîáóõâàòíèì ïîãëåäîì íà ñâåò æèâîòó
îáåçáå ó¼å ñìèñàî êðîç ôîðìó íîâå ñîëèäàðíå çà¼åäíèöå. Ñâè åâðîïñêè
íàöèîíàëèçìè ñå „îñëàœà¼ó íà ¼åâðå¼ñêî-õðèøžàíñêó òðàäèöè¼ó“ (Wehler
5 Àïîêàëèïòè÷êè ó ñìèñëó êî¼è ¼å òîì ïî¼ìó ó èñòîðèîãðàôè¼è äàî Ðîáèí Êîëèíãâóä: èñòîðè¼ó
„ïîäåšåíó ó äâà ïåðèîäà, ïåðèîä òàìå è ïåðèîä ñâåòëà, íàçâàžó àïîêàëèïòè÷êîì èñòîðè¼îì“
(Collingwood 1946: 67). Èàêî ¼å òà ïîäåëà íàñòàëà ñà ðàíèì õðèøžàíñêèì èñòîðè÷àðèìà êî¼è žå
öåíòðàëíî ìåñòî „ïðèäàâàòè èñòîðè¼ñêîì æèâîòó Õðèñòà“ (Collingwood 1946: 66) – ïà ñå ó õðèøžàíñêî¼
èñòîðèîãðàôè¼è „ñàìà œåíà ïðèïîâåñò êðèñòàëèøå îêî òîã äîãà à¼à, à ðàíè¼å äîãà à¼å žå
ïðåäñòàâèòè òàêî êàî äà ñó âîäèëè êà œåìó èëè äà ñó áèëè ïðèïðåìà çà œåãà, à êàñíè¼å äîãà à¼å
êàî ðàçâè¼àœå œåãîâèõ ïîñëåäèöà“ (Collingwood 1946: 66) – âðåìåíîì „àïîêàëèïòè÷êà èäå¼à ïîñòàëà
¼å îïøòå ìåñòî, èàêî ñó ñâî¼ àïîêàëèïòè÷êè òðåíóòàê èñòîðè÷àðè ñìåøòàëè ó ñâå âðñòå
âðåìåíà: ðåíåñàíñó, ïðîíàëàçàê øòàìïå, íàó÷íè ïîêðåò ñåäàìíàåñòîã âåêà, ïðîñâåòèòåšñòâî îñàìíàåñòîã,
Ôðàíöóñêó ðåâîëóöè¼ó, ëèáåðàëíè ïîêðåò äåâåòíàåñòîã âåêà, èëè, ïàê, êàî êîä ìàðêñèñòè÷êèõ
èñòîðè÷àðà, ó áóäóžíîñò“ (Collingwood 1946: 68).

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 161
2001: 32), ïðåóçèìà¼óžè èç Ñòàðîã çàâåòà èäå¼å î èçàáðàíîì íàðîäó, ñâåòî¼
çåìšè, ìðæœè ïðåìà íåïðè¼àòåšèìà è Ìåñè¼è, äîê èç Íîâîã çàâåòà áàøòèíå
áðàòñòâî è çà¼åäíèøòâî (Wehler 2001: 33-34). Ó Îðôåëèíîâîì Ãîðåñòíîì
ïëà÷ó ìåñòî òðàíñöåíäåíöè¼å çàóçåëà ¼å íàöè¼à – ìà¼êà Ñðáè¼à ñâå
öåíè ïî îäíîñó ïðåìà œî¼, îäíîñíî êàêî ñå ïîøòó¼å „äîì îáùèé“: çíà÷à-
¼àí óäåî ó ïðîïàñòè Ñðáè¼å èìàëî ¼å íàïóøòàœå ñâî¼å çåìšå, à ìðæœà
ïðåìà íåïðè¼àòåšèìà ñå ñíàæíî èçðàæàâà. Îïîçèöè¼à íåêàäà ↔ ñàäà
ïîäðàçóìåâà ïðåäñòàâó î çëàòíîì äîáó, àëè äîê ñó åâðîïñêè íàöèîíàëèçìè
êðîç „ìèò î íàöèîíàëíî¼ ðåãåíåðàöè¼è“ (Wehler 2001: 42) ïðåâëàäàâàëè
ïðåêèä ó ñëàâè èçàáðàíîã íàðîäà, àïîêàëèïòè÷êè òðåíóòàê Ãîðåñòíîãà
ïëà÷à íå íà¼àâšó¼å îáíîâó è ïîíîâíè ðàñò íàöè¼å, âåž ¼å ïîòïóíî ïåñèìèñòè÷êè.
Ãîðåñòíè¼è ïëà÷ ¼å ïðèëèêîì ñåêóëàðèçàöè¼å áèáëè¼ñêèõ ðåôåðåíöè
îñèì ñìåœèâàœà Áîãà íàöè¼îì èñòîâðåìåíî ïðåîáëèêîâàî è âðåìåíñêó
ïåðñïåêòèâó êî¼ó ñó åâðîïñêè íàöèîíàëèçìè ñà÷óâàëè: îíè ñó õðèøžàíñêó
àïîêàëèïñó è âå÷íîñò çàìåíèëè íåîãðàíè÷åíèì ïðîãðåñîì íàöè¼å
ó âðåìåíó, äîê ìà¼êà Ñðáè¼à ïåðñïåêòèâó áóäóžíîñòè èñêšó÷ó¼å, à
èñòîðè¼à ñå ïî¼àâšó¼å ñòåøœåíà èçìå ó äâå àïñîëóòíå òà÷êå, çëàòíîã äîáà
êî¼å ñå íèêàäà íåžå âðàòèòè è àïîêàëèïòè÷êîã òðåíóòêà ó êî¼åì ¼å ñàáðàíà
ñóäáèíà Ñðáè¼å, îäðå åíà ïàäîì èç ìèòñêîã çëàòíîã äîáà ó êîðîçèâíî
âðåìå ïîñëå êî¼åã íå ñëåäè ïîíîâíè óçëåò.
Àïîêàëèïñà Ãîðåñòíîãà ïëà÷à íè¼å îïòèìèñòè÷êà ïîïóò õðèøžàíñêå
èëè ñåêóëàðíèõ íàöèîíàëèñòè÷êèõ àïîêàëèïñè êðà¼à îñàìíàåñòîã è
äåâåòíàåñòîã âåêà, âåž ¼å ñàñâèì ïåñèìèñòè÷êà, à èñòîðè¼à çà Ãîðåñòíè¼è
ïëà÷ íè¼å ïðîñòîð íîâèõ ìîãóžíîñòè âåž îíî øòî Ñðáè¼ó îäâà¼à îä œåíèõ
ïî÷åòàêà, èçìå ó îñòàëîã è çàòî ¼åð Ñðáè íåìà¼ó Ìåñè¼ó, øòî ¼å êîíöåïöè¼à
êî¼à ¼å ó îêâèðó íàöèîíàëèçìà ñåêóëàðèçîâàíà è ÷âðñòî âåçàíà çà ïåðñïåêòèâó
áóäóžíîñòè, àëè è èçóçåòíîñòè, ïîâåçàíà ñà èäå¼àìà çà¼åäíèøòâà è
èçàáðàíîñòè íàðîäà – Ãîðåñòíè¼è ïëà÷, ìå óòèì, íà¼èçðàçèòè¼å îñó ó¼å
ïðîðîêå: „Ìîè âñè ïðîðîöè,/ Ñëàâó âîçëþáèøà,/ Ìåíå ñî îòðîöè/ Â ïëåíè
îñòàâèøà“ (i). Íàïóøòàœå ìà¼êå Ñðáè¼å, îäíîñíî ñðïñêå íàöè¼å îä ñòðàíå
åëèòå íå ïîíèøòàâà èäå¼ó íàöèîíàëèçìà, âåž èñòè÷å íåìîãóžíîñò œåíîã
îñòâàðåœà, íàðî÷èòî ¼åð ¼å èçäà¼à åëèòå ïðàžåíà èçäà¼îì íàðîäà: „Äîáðû
ñûíû ìîè/ Íè âî÷òîæå ñòàëè;/ À îðóæÿ ñâîè/ Ñ ïëåùìè èííûì äàëè./
Ñîñöû çìèåâ ñ ñóùå/ Ñìåðòü ñåáå âëåêóùå“ (ãi), îäíîñíî „È ñîáñòâåííà
÷àäà,/ Óæ ðàçñâèðåïåëè,/ (Êàÿ ìíå îòðàäà),/  óïîðíîñòü ïðèñïåëè“ (ê).
Íàïóøòàœå ìà¼êå Ñðáè¼å ïîòïóíî ¼å, à äåòàšàí îïèñ ôèçè÷êèõ ìóêà êî¼å
îíà ó ñòðîôàìà (å³)–(è³) òðïè äà áè ñà÷óâàëà ñîïñòâåíó äóøó, îòåëîòâîðó¼å
îáåñöåœèâàœå åãçèñòåíöè¼àëíîã ó èìå íàöèîíàëíîã, ñàñâèì ñóïðîòíî åëèòè
êî¼à ëè÷íî, ó ñìèñëó åãîèñòè÷íîã è óäîáíîã, ïðåòïîñòàâšà îïøòåì
(íàöèîíàëíîì), ÷èìå ñå è çàõòåâ çà æðòâîì, òàêî å êàðàêòåðèñòè÷àí çà

162
Íåíàä Íèêîëèž
êîíöåïò íàöèîíàëèçìà (Wehler 2001: 40), ïî¼àâšó¼å êàî êîíöåïòóàëíî âàæàí,
àëè ó ñëó÷à¼ó ñðïñêå åëèòå íåäåëîòâîðàí. Ìà¼êà Ñðáè¼à ïåðñîíèôèêó¼å
íàöèîíàëíó èäå¼ó è ìåòàôîðè÷íî ïðèêàçó¼å îäíîñ åëèòå è íàðîäà
ïðåìà íàöè¼è, øòî çíà÷è äà ¼å íà ñåáå ëèê ìà¼êå Ñðáè¼å ìîãàî óçåòè ñàìî
ëèðñêè ñóá¼åêàò êî¼è ¼å ñåêóëàðèçîâàí è óíóòàð ñâåòà, óâåðåí äà ¼å íàöè¼à
îñíîâíè êðèòåðè¼óì èçãðàäœå ñìèñëà çà¼åäíèöå. Ãîâîðåžè ó èìå Ñðáè¼å,
ïîèñòîâåžó¼óžè ñå ñà œîì, à êðèòèêó¼óžè è åëèòó è íàðîä, ëèðñêè ñóá¼åêàò
óïóžó¼å íà èäå¼ó íàöè¼å êî¼à ïîñòà¼å ñòàðè¼à è îä åëèòå è îä íàðîäà, ó êî¼î¼
ñå è åëèòà è íàðîä îñòâàðó¼ó. Ñ îáçèðîì äà èäå¼à íàöè¼å ïðåòõîäè êîíêðåòíîì
ñòâàðàœó íàöè¼å, Ãîðåñòíè¼è ïëà÷ íè¼å áèî ìîãóž ïðå íåãî øòî ¼å
ëèðñêè ñóá¼åêàò îñâî¼èî ìîäåðíó ïîçèöè¼ó íàöèîíàëèçìà, àëè ïåñèìèñòè÷êè
óñìåðåí íà íåìîãóžíîñò ðåàëèçàöè¼å íàöèîíàëíå èäå¼å ó ñâåòó, ëèðñêè ñóá¼åêàò
¼å èñòîâðåìåíî íà¼òåøœå ïîâåçàí ñà íàöè¼îì – ó ñìèñëó èäå¼å – è
íà¼äèñòàíöèðàíè¼è îä œå, êàäà ¼å ðå÷ î œåíîì êîíêðåòíîì îñòâàðåœó.
Óêðàòêî, ïåñìîì Ãîðåñòíè¼è ïëà÷ ñå èñïîñòàâšà íàöèîíàëèñòè÷êè çàõòåâ
è èñòîâðåìåíî ïîêàçó¼å íåìîãóžíîñò íàöèîíàëèçìà, çáîã ÷åãà ñå àïîêàëèïòè÷êè
òðåíóòàê ñðïñêå èñòîðè¼å âèäè êàî ìîìåíàò íåñòà¼àœà ñðïñêå
íàöè¼å. Òî ¼å, ìå óòèì, ìîãóžå âèäåòè òåê èç íîâå, íàöèîíàëèñòè÷êå, äàêëå
áèòíî ìîäåðíå ïåðñïåêòèâå, çáîã ÷åãà Ãîðåñòíè¼è ïëà÷ îáåëåæàâà ïàðàäîêñàëíîñò
ïî÷åòêà êîíñòèòóèñàœà ñðïñêå íàöè¼å: åêñïëèöèòíî ïåñèìèñòè÷êè,
îí ¼å – çàõòåâîì çà îíèì øòî ¼å ó êîíêðåòíèì ñâåòñêèì îêîëíîñòèìà
íåìîãóžå, àëè øòî ¼å ïðåïîçíàòî êàî íà¼âàæíè¼è íà÷èí ïîñòî¼àœà
çà¼åäíèöå ó ìîäåðíîì ñâåòó – èìïëèöèòíî óòîïè¼ñêè. Ïîñëåäœà ñòðîôà
Ãîðåñòíîãà ïëà÷à êî¼à ïîòåíöèðà äà žå Ñðáè¼à ïëàêàòè ñâå äîê ïîñòî¼è,
êîíà÷àí ¼å èçðàç âåðå ó íàöè¼ó è óâåðåíîñòè ó íåäåëîòâîðíîñò íàöèîíàëèçìà
ìå ó Ñðáèìà.
Ïðâà äâà ñòèõà ïîñëåäœå ñòðîôå Ïëà÷à Ñåðáè¼è ïîíàâšà¼ó çàâðøåòàê
Ãîðåñòíîãà ïëà÷à – „Òêî ìè ìîæå äîâîšíî æàðêèõ ñóçà äàòè,/îâó
ìî¼ó íåñðåžó äîâåêà ïëàêàòè“ (26) – à çàòèì ñå ó ïîñëåäœà äâà ñòèõà
ïîãëåä óñìåðàâà êà Áîãó, êî¼è áè ¼åäèíè ìîãàî äà ïðîìåíè ñòàœå ó êî¼åì
ñå Ñðáè¼à íàëàçè: „Âèøå íåìàì íàäåæäå, ðàçâå ìî¼ó æàëîñò,/ ñàì òè, âèøœè,
î Áîæå, ïðåìåíè íà ðàäîñò“ (26). Ìå óòèì, êàêî ñå íè ó Ïëà÷ó Ñåðáè¼è
íèãäå íå íàãîâåøòàâà òðàíñöåíäåíöè¼à, íåãî ñó ÷àê è îíå ìàëîáðî¼íå
íàïîìåíå êî¼å ó Ãîðåñòíîì ïëà÷ó óïóžó¼ó íà áèáëè¼ñêå öèòàòå èçîñòàâšåíå,
îêðåòàœå Áîãó ó ïîñëåäœèì ñòèõîâèìà ¼å íåî÷åêèâàíî; íè îíî,
ìå óòèì, íè¼å ó äóõó Ïëà÷à £åðåìè¼èíîã: Áîã ñå íå ìîëè äà ïîãëåäà Ñðáå
êàêî áè ìó ñå îíè âðàòèëè, âåž ñå äîæèâšàâà êàî íåêàêàâ deus ex machina
÷è¼à áè èíòåðâåíöè¼à ó óíóòàðñâåòñêè, èñòîðè¼ñêè òîê ñòâàðè ¼åäèíî ìîãëà
äà óòè÷å íà èçâåñíîñò ñðïñêîã îñòà¼àœà ó ñóçàìà çàóâåê, ïà òàêàâ ïîãëåä
êà Áîãó ó ïîñëåäœà äâà ñòèõà ñàìî ïî¼à÷àâà ïåñèìèñòè÷êó âèçè¼ó ñà

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 163
êðà¼à Ãîðåñòíîãà ïëà÷à. Ó ïðåâîäó ñà ðóñêîñëîâåíñêîã íà ñðïñêè ñìàœèâàëà
ñå ïðåïîçíàòšèâîñò áèáëè¼ñêå ðåôåðåíöå è ïîâåžàâàëà èçðàçèòîñò
çàõòåâà çà èñòîðè¼ñêîì ðåôèãóðàöè¼îì; ìå óòèì, èçîñòàâšåíà ¼å è íàïîìåíà
î ãðîôó €îð ó Áðàíêîâèžó, à àíòèàóñòðè¼ñêà è àíòèìà àðñêà òåíäåíöè¼à
¼å óáëàæåíà óîïøòàâàœåì Ãåðìàíà è Âåíãðà êàî íåïðè¼àòåšà (çàíèìšèâî
¼å äà ñå ó îáå ïåñìå èçà ñåñòðå êî¼à ¼å íàïóñòèëà Ñðáè¼ó ëàêî äâ
ïðåïîçíàòè Ðóñè¼à, àëè îíà íè ó ¼åäíî¼ âåðçè¼è íè¼å èìåíîâàíà); è îñâðò íà
óíè¼àžåœå – „Âðàçè ÷àäà ê òðåžåìó îáîðó íàãîíå,/ ðàçëè÷íèìè ìóêàìè ê
çàïàäó äîãîíå“ (23) – ïðå ñâåãà ¼å ó ôóíêöè¼è êðèòèêå åëèòå ñðïñêå Öðêâå
– ¼åð ñó „Öðêâå ìî¼å ïðîïàëå îä ñëîáîäå ñâî¼å“ (23), à „Ñòàðåøèíå ñâå
ìî¼å êëîíå ñå íà ñòðàíó“ (24) – ïðàžåíå äåëèìè÷íîì ðåõàáèëèòàöè¼îì
íàðîäà: äîê ¼å ó Ãîðåñòíîì ïëà÷ó íàðîä ñëåäèî åëèòó è èçäà¼îì ïîêóøàî
äà ñåáè îáåçáåäè ñèãóðíîñò, ó Ïëà÷ó Ñåðáè¼è ¼å íàðîä ïðèêàçàí êàî ïðèìîðàí
äà ñå áåç âî ñòâà ñâî¼å åëèòå îäâî¼è îä ìà¼êå Ñðáè¼å. Íàðîä ¼å ïîñòàî
æðòâà èçäà¼å åëèòå, ïî ñâîì ñòðàäàœó ñêîðî ïîèñòîâåžåí ñà ìà¼êîì
Ñðáè¼îì, ÷è¼å ñó ôèçè÷êå ìóêå îïèñàíå ¼îø èñöðïíè¼å è ïëàñòè÷íè¼å
ó ñòðîôàìà (15)–(18). Ïðèáëèæàâàœå ìà¼êå Ñðáè¼å è íàðîäà, à óäàšàâàœå
åëèòå çíàê ¼å ïðåàêöåíòîâàœà íàöèîíàëèçìà: îäñóñòâî âî å ¼å óçðîê íàðîäíå
ïðîïàñòè – „íåìà¼óž ñâîã âîæäà, íèøòà íå íàõîäå“ (21) – à èçîñòàâšàœåì
íàïîìåíå î ãðîôó €îð ó Áðàíêîâèžó ïèòàœå î âî è ñå ¼îø âèøå
ïîìåðà îä èñòîðè¼ñêå êîíêðåòíîñòè ó ïðàâöó êîíöåïòóàëíîã çàõòåâà êî¼è
ïðåòõîäè êîíñòèòóèñàœó íàöè¼å. Àêî „ñëàâíà ìî¼à ñâà õðàáðîñò íà Êîñîâó
ïàäå“ (15), òî ìèòó î çëàòíîì äîáó äà¼å îäðå åíè¼è îáëèê, êî¼è ó Ãîðåñòíîì
ïëà÷ó íè¼å ïîñòî¼àî (èàêî ñå è òàìî òðåíóòàê ïàäà èç çëàòíîã äîáà ó
èñòîðè¼ó ñâàêàêî ïîäðàçóìåâàíî ïðåïîçíàâàî ó Êîñîâñêîì áî¼ó, îí íè¼å
áèî èìåíîâàí), àëè êî¼è íè ó Ïëà÷ó Ñåðáè¼è íè¼å äå¼ñòâåí, ¼åð ¼å Êîñîâñêè
ìèò ñàìî ñàäðæ༠ñâåîáóõâàòíå ìîäåðíå íàöèîíàëíå èäå¼å, áàø êàî è ïðàâîñëàâšå,
äèñòèíêòèâíî ñâî¼ñòâî íàöè¼å, êî¼å íåìà ìåòàôèçè÷êå ïîñëåäèöå
íà œåíî ñõâàòàœå – êàî êšó÷íî ïèòàœå öåëîêóïíå ñðïñêå èñòîðè¼å ïîñòàâšà
ñå ïèòàœå âî å: Êîñîâî ¼å äîâåëî äî èñòîðè¼ñêîã ïðîïàäàœà Ñðáè¼å
¼åð ¼å òî òðåíóòàê íåñòà¼àœà ñðïñêå åëèòå. Òàêî ¼å ó Ïëà÷ó Ñåðáè¼è
âåçà èçìå ó àïîêàëèïòè÷êîã òðåíóòêà è èñòîðè¼å êî¼à ¼å ó œåìó ñàáðàíà
ïðåöèçíè¼å óñïîñòàâšåíà: àïîêàëèïòè÷êè òðåíóòàê ¼å îäðå åí ñàâðåìåíîì
èçäà¼îì åëèòå, àëè ¼å ó œåìó ñàáðàíà èñòîðè¼à ó êî¼ó ñå èç ìèòñêîã çëàòíîã
äîáà ïàëî ãóáèòêîì ñðåäœîâåêîâíå åëèòå íà Êîñîâó. Îâàêâî ïðåàêöåíòîâàœå
Ãîðåñòíîãà ïëà÷à ó Ïëà÷ó Ñåðáè¼è êðåžå ñå ó ïðàâöó êîíöåïòà ïðîñâåžåíîã
àïñîëóòèçìà, êî¼è íàðîä ïîäðå ó¼å óïðàâšà÷êî¼ åëèòè, àëè åëèòà
íàðîäîì ìîðà óïðàâšàòè ó äóõó îïøòåã èíòåðåñà, çáîã ÷åãà èçíåâåðàâàœå
òîã çàõòåâà ñðïñêó åëèòó ÷èíè èçäà¼íè÷êîì: „È ñâè ìî¼è ïðîðîöè ñëàâó
âîçšóáèëè,/ […] äîáðî îïøòå ïðåçðåâøå, ïðåêî ìåíå ãëåäå,/ ñàìî î

164
Íåíàä Íèêîëèž
òîì ïåêóò ñå äà ñëàâó íàñëåäå“ (10). Ïîíîâî ñå, äàêëå, îá¼àâšó¼å âàæíîñò
íàöèîíàëíå èäå¼å è íåìîãóžíîñò êîíñòèòóèñàœà íàöè¼å çáîã èçäà¼å åëèòå.
Îâ༠ïóò ¼å ïîãëåä ëèðñêîã ñóá¼åêòà ¼îø ìðà÷íè¼è, ¼åð íà êðà¼ó êàî ¼åäèíè
èçëàç àïîñòðîôèðà Áîãà, ó êîãà, ìå óòèì, íå âåðó¼å.
Óòåìåšåíå íà îïîçèöè¼è íåêàäà↔ñàäà, ãëåäà¼óžè ó ïðîøëîñòè çëàòíî
äîáà Ñðáè¼å, ó ñàäàøœèöè œåíó íà¼íèæó òà÷êó, à áóäóžíîñò ïðåïîçíà-
¼óžè êàî ïðîòåçàœå ñàäàøœîñòè ó íåäîãëåä, Ãîðåñòíè¼è ïëà÷ è Ïëà÷ Ñåðáè¼è
ïðåäñòàâšà¼ó âåëèêó ïðîìåíó ó îäíîñó íà Ïîçäðàâ Ìî¼ñå¼ó Ïóòíèêó
ó êî¼åì ¼å èäå¼à î îáíîâè öåíòðàëíà, à ñàäà ïîñòî¼è êàî ïðèïðåìà áóäóžíîñòè
ó êî¼î¼ žå ñå âðàòèòè íåêàäàøœå çëàòíî äîáà è äîâðøèòè ïðîâèäåíöè-
¼àëíîñò èñòîðè¼å. Áîãàòå áèáëè¼ñêèì öèòàòèìà, îâå ïåñìå èõ íà èñòè íà-
÷èí óïîòðåášàâà¼ó – êàî îïøòè îêâèð àëóçèâíî åâîöèðàíèõ êîíêðåòíèõ
äîãà à¼à – àëè ñà ñóïðîòíèì ñìèñëîì: ó Ïîçäðàâó Ìî¼ñå¼ó Ïóòíèêó öèòàòè
èç Ïñàëàìà ãîâîðå î âðëèíè Ìî¼ñå¼à Ïóòíèêà, äîê ïëà÷åâè öèòèðà¼óžè
Ïëà÷ £åðåìè¼èí è Êœèãó ïðîðîêà £åçåêèšà ñëèêà¼ó ïðîïàñò Ñðáè¼å. Ñìåøòåíè
óíóòàð ñâåòà è óíóòàð âðåìåíà ïëà÷åâè êàî ïðåäìåò èìà¼ó ñóäáèíó
Ñðáè¼å ó ñâåòó è âðåìåíó, øòî èõ ÷èíè åìèíåíòíî ïîëèòè÷êèì ïåñìàìà,
äîê ïàíåãèðèê Ìî¼ñå¼ó Ïóòíèêó áèòíî ïîëèòè÷êó èäå¼ó î ¼åäèíñòâó
óïðàâíå è öðêâåíå âëàñòè èçðàæàâà êðîç îáëèê ðåëèãèîçíå ïåñìå. Äîê ¼å
Ïîçäðàâ Ìî¼ñå¼ó Ïóòíèêó ñàñâèì áàðîêíè, êàêî ñòèëñêèì ñðåäñòâèìà êî-
¼èìà ñå ñëóæè, òàêî è íà÷èíîì àðòèêóëàöè¼å îäíîñà äóõîâíîã è ñâåòîâíîã,
òå ïîëèòè÷êè çíà÷༠ïîçèöè¼å íà êî¼ó ìèòðîïîëèò äîëàçè ïðèêðèâà ïîäðàçóìåâàœåì
äà ñó ïîëèòè÷êè è ðåëèãèîçíè ìîòèâè Ìî¼ñå¼à Ïóòíèêà ïîòïóíî
óñêëà åíè, ïëà÷åâè óïðêîñ ìíîãîáðî¼íèì åëåìåíòèìà áàðîêíå ïîåòèêå
– êàî øòî ñó èçðàçèòå ñóïðîòíîñòè îêî êî¼èõ ñó ïåñìå îðãàíèçîâàíå, óïîòðåáà
ðóñêîñëîâåíñêîã ¼åçèêà êàðàêòåðèñòè÷íîã çà ñðïñêè áàðîê ó Ãîðåñòíîì
ïëà÷ó, îäíîñíî ïîšñêîã òðèíàåñòåðöà, òàêî å êàðàêòåðèñòè÷íîã çà
ñðïñêè áàðîê, ó Ïëà÷ó Ñåðáè¼è – îñíîâíèì èíòåíöè¼àìà ñó ðàçëè÷èòè îä
áàðîêíîã ñõâàòàœà ñâåòà. Äîñëåäíîì ñåêóëàðèçàöè¼îì è ñìåøòàœåì ñðïñêå
äðàìå óíóòàð ñâåòà è èñòîðè¼å, Îðôåëèíîâè ïëà÷åâè ñó ó÷èíèëè áèòíî
ìîäåðàí êîðàê êà íàöèîíàëèñòè÷êîì ïîãëåäó íà ñâåò. Êàêî ñó îíè,
ìå óòèì, èñòîâðåìåíî îá¼àâèëè è íåìîãóžíîñò íàöèîíàëèçìà çáîã èçäà¼å
åëèòå, òî ëèðñêîã ñóá¼åêòà êî¼è ãîâîðè ó èìå ìà¼êå Ñðáè¼å ñòàâšà ó ïîçèöè¼ó
íåäîâðøåíå ìîäåðíîñòè, íà ïîëà ïóòà èçìå ó ñòàðîã, áàðîêíîã äîæèâšà¼à
ñâåòà è ìîäåðíîã ñâåòîíàçîðà – ñóá¼åêàò ïëà÷åâà áèòíî ¼å îäðå åí
ìîäåðíèì âðåìåíîì è íåìîãóžíîøžó äà ñâî¼ó îäðå åíîñò ìîäåðíîøžó
îñòâàðè ó ñâåòó. Ó îäíîñó Ãîðåñòíîãà ïëà÷à è Ïëà÷à Ñåðáè¼è ïðåìà åëèòè
ïîñòî¼è è ¼åäàí ïàðàäîêñ – àïîêàëèïòè÷êè òðåíóòàê Ãîðåñòíîãà ïëà÷à
¼å íåäâîñìèñëåíî ñàäàøœè òðåíóòàê ó êî¼åì ¼å èçäà¼à åëèòå äîâðøèëà ñóäáèíñêî
ïðîïàäàœå Ñðáè¼å, äîê ¼å ó Ïëà÷ó Ñåðáè¼è ïðåöèçèðàœåì Êîñîâà

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 165
êàî òðåíóòêà ïàäà èç çëàòíîã äîáà ó èñòîðè¼ó óâåäåí ¼îø ¼åäàí ïîòåíöè¼àëíî
àïîêàëèïòè÷êè òðåíóòàê: ñóãåðèøóžè äà ¼å èçäà¼à ñàâðåìåíå åëèòå, ó
ñðïñêî¼ âàðè¼àíòè ïåñìå èçðàçèòè¼å ïîòåíöèðàíà, ñàìî ïîñëåäèöà èíèöè-
¼àëíîã ãóáèòêà ïðàâå ñðïñêå åëèòå ó ñðåäœåì âåêó, àïîêàëèïòè÷êè òðåíóòàê
áè ñå ìîãàî ñèìáîëè÷êè ïðåìåñòèòè íà Êîñîâî. Ìå óòèì, òàêâî ïðåìåøòàœå
ñå, èàêî âåëèêîã ïîòåíöè¼àëà, ó ïåñìè íå îñòâàðó¼å, çáîã ÷åãà ñå
ó Ïëà÷ó Ñåðáè¼è îñåžà èçðàçèòè¼à íàïåòîñò èçìå ó ñðåäœîâåêîâíîã è
ìîäåðíîã ñõâàòàœà Ñðáè¼å, èàêî ¼å ó îáå ïåñìå ïîòðåáà äà ñå íîâà èäå¼à
Ñðáè¼å êàî íàöè¼å èçðàçè ó îêâèðèìà áèáëè¼ñêîã îáðàñöà Ïëà÷à £åðåìè¼èíîã
çíàê íåäîâðøåíå ìîäåðíîñòè, íå ñàìî êàî íåìîãóžíîñòè äà ñå çáîã
èçäà¼å åëèòå êîíñòèòóèøå ìîäåðíà íàöè¼à ó èìå êî¼å ãîâîðè ëèðñêè ñóá¼åêàò
êî¼è ¼å íà ñåáå óçåî ëèê ìà¼êå Ñðáè¼å, âåž è ôóíäàìåíòàëíå íåìîãóžíîñòè
ëèðñêîã ñóá¼åêòà äà ñå îäâî¼è îä ñòàðîã, ñðåäœîâåêîâíî-áàðîêíîã,
ðåëèãèîçíîã îñåžàœà ñâåòà, ÷àê íè ó òðåíóòêó ó êî¼åì ñâî¼ ïîãëåä ñàñâèì
îäâðàžà îä Áîãà è îäíîñå ó ñâåòó ïîñìàòðà ðàöèîíàëèñòè÷êè. Îñåžàœå
íîâîã, ìîäåðíîã äîáà, àëè êî¼å çà îíîãà êî ãà ¼å îñåòèî ïðåäñòàâšà èçâîð
íåñðåžå ¼åð ¼îø óâåê íè¼å ñïðåìàí äà íà œåìó çàñíó¼å ñâî¼ó åãçèñòåíöè¼ó,
íàðî÷èòî óïå÷àòšèâî èçðàæàâà ïåñìà îá¼àâšåíà 1762. ãîäèíå, äàêëå èçìå
ó Ãîðåñòíîãà ïëà÷à è Ïëà÷à Ñåðáè¼è – ó Òðåíîäè¼è ¼å íà¼åêñïëèöèòíè-
¼å îãëàøåíà ïîçèöè¼à ëèðñêîã ñóá¼åêòà Îðôåëèíîâå ïîåçè¼å, êî¼è íè¼å âèøå
áàðîêíè, àëè ¼îø óâåê íè¼å íè ìîäåðàí. Òðåíîäè¼à ïðåäñòàâšà ðà àœå
ìîäåðíîã ñóá¼åêòà.
Ëèðñêè ñóá¼åêàò ïåñìå Òðåíîäèà â ìèð ÷åëîâåêà âøåäøàãî à î îò
âñåõ è ñâîéñòâåííûõ ïðåçðåííàãî íà ñàìîì ïî÷åòêó îâå òóæáàëèöå (øòî
ðå÷ „òðåíîäèà“ çíà÷è) äåôèíèøå ñâî¼ó ïîçèöè¼ó êàî îä ðî åœà áåäíó,
øòî ãîâîðè î ïðåäîäðå åíîñòè çà íåñðåžó, î áåäè êî¼à ìó ¼å äàòà, êî¼à ¼å
âàí œåãîâå âîšå è êî¼ó ìîðà äà ñíîñè, áàø êàî øòî ìîðà ñíîñèòè è æèâîò,
êî¼è ìó ¼å òàêî å äàò à íè¼å èçàáðàí. Ìå óòèì, àêî ¼å ëèðñêè ñóá¼åêàò
ðî åœåì âåž ïàî ó áåäó, äîäàòíî ìîòèâèñàœå áåäå çàâèøžó áëèæœèõ êî-
¼è ñó ñå ïî ðî åœó ëèðñêîã ñóá¼åêòà óäðóæèëè ïðîòèâ œåãà ó ñòðîôè (2),
ñâî¼îì ñóâèøíîøžó è íàèâíîøžó òðàæè òóìà÷åœå ìåòàôîðå ðî åœà;
œåí ñìèñàî ïî¼àøœàâà îïøèðàí íàñëîâ ïåñìå: ðå÷ ¼å î òóæáàëèöè ÷îâåêà
êî¼è ¼å „îòèøàî ó ñâåò, à ñâè ñó ãà ïðåçðåëè“. Îäëàçàê ó ñâåò, ïðàžåí
íåïðè¼àòåšñòâîì áëèæœèõ, à ïîèñòîâåžåí ñà ðî åœåì, íè¼å ïóêî ïðåìåøòàœå
ó ïðîñòîðó, âåž ÷èí ñóøòèíñêè çà åãçèñòåíöè¼ó: ïî÷åòíå ñòðîôå
çàïðàâî îïèñó¼ó íàñòà¼àœå ñóá¼åêòà ïðàžåíî íåïðè¼àòåšñòâîì ñâèõ îñòàëèõ,
çáîã ÷åãà ¼å íîâîðî åíè ñóá¼åêàò îñó åí íà áåäó ó ñâåòó. Ìå óòèì, ó
ñâåòó ïîñòî¼è è ìîãóžíîñò ñðåžå, ëèðñêîì ñóá¼åêòó äàòà ñàìî ó íàãîâåøòà¼èìà,
äà ñå œåãîâà áåäà ¼àñíè¼å è óïå÷àòšèâè¼å ïîäâó÷å. Íè¼å ó ïèòàœó
ïðîìåíšèâîñò ñðåžå êàðàêòåðèñòè÷íà çà ÷åñòó áàðîêíó ôèãóðó êîëà

166
Íåíàä Íèêîëèž
ñðåžå, ¼åð ëèðñêè ñóá¼åêàò Îðôåëèíîâå ïåñìå íèêàäà íè¼å óæèâàî ñðåžó;
îí ¼å œó ñàìî èçäàëåêà âèäåî, èñêóñèî òåê ïîíåêè œåí íàãîâåøòà¼, êàêî
áè ¼îø ¼à÷å îñåòèî ñâî¼ó èçóçåòíîñò: „Åñòü ëè íà ñâåòå òàêîé ÷åëîâåê,/ êàê
ÿ, íåñ÷àñòëèâ, ÷ðåç âåñü, àõ! Ìîé âåê“ (11). Ëèðñêè ñóá¼åêàò íå ñïîðè
ìîãóžíîñò ñðåžå ó ñâåòó – „Ðåêîþ ñ÷àñòüå åäíîìó ïëûâàåò;/ èíîé â ñ÷àñòèþ
÷ðåç âàñ âåê æèâåò“ (9) – è òî äîâîäè äî, ó ïîñëåäœî¼ ñòðîôè íà¼åêñïëèöèòíè¼å
èñêàçàíå, èäå¼å î ðàñêîðàêó ëèðñêîã ñóá¼åêòà è ñâåòà: „Íî
òàìî äîáðå, òàì èçðÿäíîé ñâåò,/ òàì æèòè áëàãî, òàì ãäå ìåíå íåò:/ êóäè
æ’ âåðíóñÿ,/ ‚çëîá íåìèíóñÿ/ ÿ ïðåáåäíîé“ (14). Ëèðñêè ñóá¼åêàò Òðåíîäè¼å
ïî òîìå íè¼å ñïåöèôè÷àí, íàïðîòèâ: „ïðèëè÷íî ¼å óîáè÷à¼åíà èëóçè-
¼à äà íàì ïðèëèêå äðóãèõ šóäè èçãëåäà¼ó áîšå îä íàøèõ, äà ñå ñðåžà
¼àâšà òàìî ãäå íàñ íåìà“ (Tatarkiewicz 1962: 161), îäíîñíî äà „ñðåžà èçãëåäà
ìîãóžíà, à íè¼å ñòâàðíà; ÷èíè ñå äà ïîñòî¼è, àëè íè¼å íèêàäà òàìî
ãä¼å ñìî ìè“ (Tatarkiewicz 1962: 278). Œåãîâà ñïåöèôè÷íîñò ¼å èñòîðè¼ñêà:
ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè ñå ïðâè ïóò ïèòàœå ñðåžå ïîñòàâšà ñ îáçèðîì
íà ïîëîæ༠ó ñâåòó; çàòî Òðåíîäè¼à íè¼å çíà÷à¼íà çáîã èäå¼å êî¼ó åêñïëèöèòíî
èçëàæå, ¼åð ¼å îíà îïøòà, âåž ñ îáçèðîì íà ó÷èíàê êî¼è òà îïøòà
èäå¼à èìà íà èñòîðè¼ñêè óñëîâšåíîã ëèðñêîã ñóá¼åêòà. Œåãîâà ìîäåðíîñò
íàðî÷èòî äîëàçè äî èçðàæà¼à êàäà ñå Òðåíîäè¼à ñòàâè ïîðåä ñêîðî
èñòîâðåìåíî íàïèñàíîã Êàíòà î âîñïîìèíàíèè ñìåðòè (1766) £îâàíà
Ðà¼èžà. Ëèðñêè ñóá¼åêàò Ðà¼èžåâå ïåñìå ïîòåíöèðà íåèçáåæíîñò ñìðòè
ïðåä êî¼îì ñâå îâîçåìàšñêî – ïðåäñòàâšåíî êðîç êàòàëîã äðóøòâåíå ñòðàòèôèêîâàíîñòè
– ïîñòà¼å áåçíà÷à¼íî, ïà ¼å ¼åäèíî î ÷åìó òðåáà âîäèòè
ðà÷óíà ÷èñòà ñàâåñò êàî îáåžàœå âå÷íîã æèâîòà, çáîã ÷åãà çà œåãà ïèòàœå
î ñðåžè íè íå ïîñòî¼è: „Ñà ñòàíîâèøòà šóäè êî¼è æèâå ïóíèì õðèøžàíñêèì
æèâîòîì, áèî áè íåñïîðàçóì çàõòè¼åâàòè ñðåžó îä ïðîëàçíîñòè“
(Tatarkiewicz 1962: 302); ñà òîã ñòàíîâèøòà šóäè „íå ìîãó áèòè èñòèíñêè
çàäîâîšíè îâèì æèâîòîì, àëè ìîãó áèòè çàäîâîšíè ó îâîì æèâîòó,
àêî ãà èñïóíå ìèøšó î áóäóžåì“ (Tatarkiewicz 1962: 302-303). Óïðàâî ¼å
òàêî ñìèñàî ñâîãà Êàíòà î âîñïîìèíàíèè ñìåðòè – ó ïðèâàòíîì ïèñìó,
øàšóžè ïåñìó ¼åäíîì ïðè¼àòåšó – âèäåî è £îâàí Ðà¼èž, êàî îáåñöåœèâàœå
îâîñòðàíîñòè ó èìå îíîñòðàíîñòè, îáåžàíå îíèìà êî¼èìà ¼å ñàâåñò ÷èñòà
¼åð ñó ñâî¼ æèâîò èñïóíèëè âðëèíîì 6 . Ëèðñêè ñóá¼åêàò Îðôåëèíîâå
Òðåíîäè¼å, ìå óòèì, ïèòàœå î ñðåžè äîñëåäíî ïîñòàâšà êàî ïèòàœå î îâîì
ñâåòó, óç ¼åäàí èçóçåòàê: „Ôàðèñåéñêîé äóõ æèâåò ñ÷àñòëèâî,/ à ñìèðåí
6 „Äðàæà¼øè! È ñòàðîñò è á¼åäíî¼å ìî¼å ñîñòî¼àíè¼å ïîíóäèë ¼åñè ïîäàò òåá¼å êàíò ñå¼ îò
ëèðè ìî¼å¼à äàâíî óæå ïðîï¼åòè. Ï¼å¼ è òè, è ïî œåì, ¼åñò ëè ÷óâñòâî ñìåðòè èì¼åòè õîøòåøè,
óïðàâšà¼ æèçí òâî¼ó. Òè óâèäèø ÷òî âñå ñó¼åòà, òè óñìîòðèø ÷òî è òåá¼å â ñêîðîñòè íàñòî¼èò
ìðà÷íè ãðîá. Ášóäè ñîâ¼åñò, òî ö¼åë è íåâðåäèì îñòà¼åøè, è íå áóäåò òè ìðà÷íè ãðîá íî ñâåòëà¼à
ïàëàòà“ (ó: Ëåñêîâàö 1972: 345-344)

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 167
Ìèòàð íåíàâèñòëèâî,/ ÷òî îí ïîñòîÿí,/ ‚è íåïðåëîìàí/ â ñëîâå æèâîì“
(10). Ìå óòèì, óïðàâî îâà ñòðîôà îòêðèâà êîëèêî ¼å Îðôåëèíîâ ëèðñêè
ñóá¼åêàò äàëåêî îä áàðîêíå ðåëèãèîçíîñòè. Ìèòàð – ñìèðåí, ïîñòî¼àí è
íåïîêîëåášèâ ó âåðè ó Áîãà („ñëîâî æèâî“) – áåäó êî¼î¼ ¼å èçëîæåí ó
íåïðàâåäíîì ñâåòó êî¼è óñðåžó¼å ôàðèñå¼å ñõâàòà êàî ãàðàíöè¼ó áóäóžå,
âå÷íå ñðåžå, áëàæåíñòâà, àëè ëèðñêè ñóá¼åêàò íå ìîæå äà áóäå êàî îí ¼åð
óìåñòî âå÷íîã õîžå âðåìåíè æèâîò è äà ñåáå óäîìè ó ñâåòó, à èç íåìîãóžíîñòè
äà òî ó÷èíè îí íå îêðåžå ïîãëåä êà òðàíñöåíäåíöè¼è, êàî Ìèòàð,
âåž çàêšó÷ó¼å î ñâî¼î¼ ïðåáåäíîñòè, îäáàöèâøè òàêî Áîãà èç ñòðîôå (10)
è ïîòâðäèâøè êàî öåíòðàëíå òà÷êå ñâîãà ñâåòîíàçîðà ñâåò è ¼à.
Çà áàðîêíî îñåžàœå ñâåòà âàæíà ¼å ïîäâî¼åíîñò íà âèäšèâî è íåâèäšèâî,
íà òåëåñíî è äóõîâíî, íà îâîçåìàšñêî è òðàíñöåíäåíòíî; áàðîêíî
êîëî ñðåžå íå ñëàâè ñëó÷à¼íîñò, âåž óïîçîðàâà äà ¼å ñðåžà ó ñâåòó áåçíà÷à¼íà
ïðåìà áëàæåíñòâó êî¼å äîëàçè ïîñëå. Ìå óòèì, ó Òðåíîäè¼è ¼å
ñâå ó ñâåòó. Ëèðñêè ñóá¼åêàò Òðåíîäè¼å áàðîêíî ñõâàòàœå, ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè
òåñíî âåçàíî çà ñðåäœîâåêîâíó òðàäèöè¼ó, äà ñå îïîçèöè¼à ëîøå↔äîáðî
ðåàëèçó¼å óíóòàð ñóïðîòíîñòè âðåìå↔âå÷íîñò íà âåðòèêàëè
ñâåò↔òðàíñöåíäåíöè¼à (óï. Ãóðåâè÷ 1984: 89), ìåœà òàêî äà ñå îïîçèöè-
¼à ëîøå↔äîáðî îñòâàðó¼å ó ñëîæåíîì ìå óîäíîñó ñóïðîòñòàâšåíèõ
ñâåò↔¼à, íà îâîçåìàšñêî¼ õîðèçîíòàëè êî¼î¼ ïðèïàäà¼ó è ñâåò è ¼à. Çàòî
îâäå ðà àœå ïðåäñòàâšà îäâà¼àœå ñóá¼åêòà îä ñâåòà, ïîñòàâšàœå œåìó
íàñóïðîò äà áè ñå ñåáè ïðåäñòàâèî ñâåò è äà áè ñå ïîñòàëî ¼à, øòî ñó
ïàðàëåëíè ïðîöåñè. Ìå óòèì, äîê ¼å ó ïðîöåñó ïîñòà¼àœà ìîäåðíîã ñóá¼åêòà
ïðåñóäíî ñâåñíî, îäëó÷íî, ÷àê ñàìîóâåðåíî ïîñòàâšàœå íàñóïðîò
ñâåòà, ëèðñêè ñóá¼åêàò Òðåíîäè¼å, êî¼è ¼å îäáàöèî ñðåäœîâåêîâíî-áàðîêíó
ïðîæåòîñò ñà ñâåòîì è êðåíóî ó ñâåò äà áè ìó ñå ïîñòàâèî íàñóïðîò, íà
ñâî¼ó íîâó ïîçèöè¼ó íå ïðèñòà¼å, âåž õîžå äà ñå óäîìè ó ñâåòó, øòî óïîçîðàâà
äà œåãîâî ïîñòà¼àœå ìîäåðíèì ñóá¼åêòîì íè¼å òîëèêî ñâåñíà îäëóêà
êîëèêî ìó ¼å äàòî, íà øòà âåž îä ïî÷åòêà ïåñìå óïóžó¼å ìåòàôîðà ðî åœà.
Îñîáåíà ïîçèöè¼à ëèðñêîã ñóá¼åêòà êî¼è ¼å íàñóïðîò ñâåòà çà êî¼èì
÷åçíå çíàê ¼å äà ñå íåñïðåìàí ëèðñêè ñóá¼åêàò íàøàî ó âðåìåíó ìîäåðíîñòè,
ïà ¼å œåãîâà ðàñïåòîñò çàïðàâî ìàíèôåñòàöè¼à ðàñïåòîñòè èçìå ó
äâà âðåìåíà; íàèëàçàê íîâîã âðåìåíà êî¼å ÷îâåêà ÷èíè ñóá¼åêòîì ñàìî íà
ëèðñêîã ñóá¼åêòà çíàê ¼å, èïàê, œåãîâå ïîñåáíîñòè, àëè íåïðèõâàòàœå òå
ïîñåáíîñòè êàî ñâîã èçáîðà îíåìîãóžàâà ãà äà îä ïîëîæà¼à íàñóïðîò ñâåòà
ó÷èíè îñíîâó ñâî¼å åãçèñòåíöè¼å. Ëèðñêè ñóá¼åêàò Òðåíîäè¼å òåê ¼å íà
ïî÷åòêó ïóòà ñóá¼åêòèâàöè¼å è áèòíî ¼å äåòåðìèíèñàí äâîñòðóêîøžó îäíîñà
ïðåìà ñâåòó 7 , îáåëåæåíîã, ñà ¼åäíå ñòðàíå, íåìîãóžíîøžó äà ó ñâåòó
7 Äâîñòðóêîñò œåãîâîã îäíîñà ïðåìà ñâåòó ¼å ðàçëè÷èòà îä ïîçèöè¼å êî¼ó žå ó êàñíè¼î¼
åòàïè òó çàïî÷åòîã ïóòà ìîäåðíîã ñóá¼åêòà ñðïñêå ïîåçè¼å ìàðêèðàòè ëèðñêè ñóá¼åêàò Ëóêè¼àíà

168
Íåíàä Íèêîëèž
ïðîíà å ñâî¼å ìåñòî êàî íåìîãóžíîøžó äà ïîñòî¼è ó äóõó ïðîøëîã âðåìåíà
è, ñà äðóãå ñòðàíå, íåìîãóžíîøžó äà óæèâà ó íîâèì âðåìåíîì äîíåòî¼
ïîñåáíîñòè. Ó îñíîâè Òðåíîäè¼å ïðåïîçíà¼å ñå äèíàìè÷íî îñåžàœå íîâîã
äîáà ñóá¼åêòèâíîñòè; îíî äîíîñè áîë êàî óñëîâ èíäèâèäóàëíîñòè, àëè ¼å
èíäèâèäóàëíîñò îíî øòî ó Êàíòó î âîñïîìèíàíèè ñìåðòè íå ïîñòî¼è íè
êàî íàãîâåøòà¼: êàòàëîãèçîâàíîñò šóäè êðîç äðóøòâåíå êàòåãîðè¼å ÷è¼à ñå
ïîñåáíîñò ïîòîì îáåñìèøšàâà ïðåä ëèöåì ñìðòè êî¼à ñâå èç¼åäíà÷àâà
÷èíè Êàíò î âîñïîìèíàíèè ñìåðòè òèïè÷íîì áàðîêíîì ïåñìîì êî¼à ñâå
šóäå ñâîäè íà èñòî ïðåä Áîãîì. Ñà äðóãå ñòðàíå, Òðåíîäè¼à ïðåäñòàâšà
ïîòïóíî ñóïðîòàí ïðîöåñ èçäâà¼àœà ÷îâåêà è œåãîâîã óñïîñòàâšàœà êàî
¼åäèíñòâåíîã, èíäèâèäóàëíîã ñóá¼åêòà, à áîë êî¼è òî ïðàòè íà¼àâšó¼å îíî
øòî žå äâå äåöåíè¼å êàñíè¼å ñàîïøòèòè Êàíò: ïîøòî „âåîìà ¼å óäîáíî áèòè
íåçðåî“ (Kant 1784: 43), ñàçðåâàœå ¼å ïðàžåíî íåóäîáíîøžó; ìå óòèì,
ëèðñêè ñóá¼åêàò Òðåíîäè¼å íà òó öåíó íè¼å ñïðåìàí è œåãîâà ¼å íåóäîáíîñò
äðóãà÷è¼à, îíà ¼å èçðàç ìå óïîçèöè¼å êî¼à òåê òðåáà äà äîâåäå äî íåóäîáíå
çðåëîñòè: ñâàêàêî íå-âèøå-áàðîêíè, èïàê ¼îø-íå-ìîäåðàí, ëèðñêè ñóá¼åêàò
Òðåíîäè¼å îáåëåæàâà òðåíóòàê íàñòà¼àœà ìîäåðíå ñóá¼åêòèâíîñòè ó
ñðïñêî¼ ïîåçè¼è – ñàâåñò êî¼à ñâå ñâåòñêå áîëîâå óáëàæàâà óäîáíîì ìèøšó
î âå÷íî¼ ñðåžè è íàãðàäè, ñà ¼åäíå, è îäëó÷íîñò çàñíèâàœà íà ñàìîìå
ñåáè ñà äðóãå ñòðàíå, íèñó ìó âèøå/¼îø ïðèñòóïà÷íè. Óêðàòêî, ïðåäñòàâšà¼óžè
òðåíóòàê œåãîâîã ðà àœà, Òðåíîäè¼à ïðèêàçó¼å ïîñòà¼àœå ìîäåðíîã
ñóá¼åêòà.
Ïîçèöè¼à íàñóïðîò ñâåòà ÷èíè ëèðñêîã ñóá¼åêòà Òðåíîäè¼å ìîäåðíèì,
àëè æàë çà ñðåžîì êàî ¼åäèíñòâåíîøžó ñà ñòàðèì ñâåòîì îòêðèâà
œåãîâó íåäîâðøåíó ìîäåðíîñò è îòèñêó¼å ñå è íà œåãîâî ñõâàòàœå ñðåžå,
êî¼å íè¼å áëèñêî íè êîíöåïòó åóäà¼ìîíè¼å – êàêî ñó ñðåžó „ðàçóì¼åëè
áåçìàëî ñâè àíòè÷êè ôèëîçîôè: ñðåžà ¼å áèëà çà œèõ ïîñåäîâàœå íà¼âåžèõ
÷îâåêó äîñòóïíèõ äîáàðà“ (Tatarkiewicz 1962: 20) – íèòè ñðåžè êàî
ñëó÷à¼íîñòè, òèõå (ôý÷ç) èëè ôîðòóíà (fortuna) 8 . Ñðåžà î êî¼î¼ ëèðñêè ñóá¼åêàò
Òðåíîäè¼å ãîâîðè ìîãëà áè ñå îäðåäèòè ó äóõó ñõâàòàœà ïðâè ïóò
îãëàøåíîã ó Îãëåäó î šóäñêîì ðàçóìó îíà Ëîêà, à êî¼å „çàóçåëî ¼å ó
ôèëîçîôè¼è íîâîãà âè¼åêà ì¼åñòî åóäà¼ìîíè¼å“ (Tatarkiewicz 1962: 22); ïðåìà
œåìó, ÷îâåêîâà ñðåžà ñå ñàñòî¼è ó çàäîâîšñòâó ñîïñòâåíèì æèâîòîì
êàî öåëèíîì: ñðåžà ñå „ìîæå ïîñìàòðàòè è îäðåäèòè è ó îäíîñó íà öåëèíó
âåž ïðå åíîã åãçèñòåíöè¼àëíîã ïóòà, áåç óçèìàœà ó îáçèð áèëî êàêâèõ
Ìóøèöêîã – ó îäàìà ñàìîìå ñåáè îäðå åí äâîñòðóêîøžó ìóêå è çàäîâîšñòâà çáîã íàãëàøåíå
ñîïñòâåíîñòè –, à êî¼à žå êóëìèíèðàòè êàäà ðîìàíòè÷àðñêè ñóá¼åêàò ñâî¼ó ñóïðîòñòàâšåíîñò
ñâåòó äîæèâè êàî õåðî¼ñêè ãåñò.
8 Èàêî ðóñêà ðå÷ (êî¼ó Îðôåëèí êîðèñòè ó äâà ãðàôè÷êà îáëèêà) „ùàñòèå“ („ñ÷àñòüå“) è
œåíà èçâåäåíèöà „(íå)ùàñòëèâ“ („(íå)ñ÷àñòëèâ“) ìîãó çíà÷èòè è ¼åäíî è äðóãî (Äàëü 1882: 371).

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 169
óíàïðåä êîíöèïèðàíèõ ’ñàäðæà¼à’ ïðè òîì, êî¼è áè ¼å ÷èíèëè, èëè ïðèâèëåãîâàíèõ
îäíîñà, èç êî¼èõ áè ïðîèçëàçèëà [...] îíà áè áèëà ñâî¼åâðñíî
åãçèñòåíöè¼àëíî îñìèøšåœå êî¼å ¼å ïîñòèãíóòî è çíà÷è äà ñìî ñòèãëè ãäå
¼å òðåáàëî, èàêî ïóòîâàœå ¼îø íè¼å çàâðøåíî“ (Ñòî¼àíîâèž 2003: 420). Ëèðñêè
ñóá¼åêàò Òðåíîäè¼å áàø òàêî îñåžà ñîïñòâåíè æèâîò – êàî öåëèíó åãçèñòåíöè¼å
êî¼à ¼å áåçíàäåæíî íåèñïóœåíà è çà êî¼ó ñå ñà èçâåñíîøžó ìîæå
ðåžè äà íåžå äîñòèžè åãçèñòåíöè¼àëíî îñìèøšåœå èàêî ïóòîâàœå ¼îø
íè¼å çàâðøåíî. Çàòî ëèðñêè ñóá¼åêàò Òðåíîäè¼å ¼åñòå ñóá¼åêàò è ¼åñòå ìîäåðàí,
àëè ¼å íåäîâðøåí ¼åð ñïóòàí ïðåáåäíîøžó, êî¼à ¼å çíàê óçàëóäíå íîñòàëãè¼å
çà ñòàðèì ñâåòîì, ñåáè íå îòâàðà ïåðñïåêòèâó áóäóžíîñòè, êî¼à ¼å
îíî íà¼àóòåíòè÷íè¼å ó ìîäåðíî¼ ìèñëè, êî¼å ëèðñêîì ñóá¼åêòó Òðåíîäè¼å
íè¼å äîñòóïíî: îí äàêëå ñâî¼ó ñóá¼åêòèâíîñò ¼îø óâåê íè¼å åãçèñòåíöè¼àëíî
ïðèõâàòèî.
Ñðïñêè ïàíäàí Òðåíîäè¼è, íåøòî ìàœå âåðàí íåãî øòî ¼å Ïëà÷ Ñåðáè¼è
ðóñêîñëîâåíñêîì Ãîðåñòíîì ïëà÷ó, ïåñìà ¼å Ñåòîâàíè¼å íàó÷åíàãî
ìëàäàãî ÷åëîâåêà, îá¼àâšåíà äâå ãîäèíå ïîñëå Òðåíîäè¼å. Ó œî¼ ñå ëèðñêè
ñóá¼åêàò òàêî å æàëè íà ñâî¼å îêîëíîñòè, ñàìî åêñïëèöèòíè¼å è ¼àñíè¼å
êàäà ¼å ðå÷ î ðàçëîçèìà œåãîâå íåñðåžå. Êàî è ëèðñêè ñóá¼åêàò Òðåíîäè¼å
è îí ¼å èçóçåòàê, àëè ñå îä œåãà ðàçëèêó¼å ¼åð äâå ñóïðîòñòàâšåíå
ïîçèöè¼å ó ñâåòó ïðåöèçíî îäðå ó¼å êàî íàóêó è áîãàòñòâî, øòî ñìèñàî
œåãîâå òóæáàëèöå ñóæàâà. Äîê ñå ëèðñêè ñóá¼åêàò Òðåíîäè¼å äðæè îïøòåã
îäíîñà ïðåìà ñâåòó, ëèðñêè ñóá¼åêàò Ñåòîâàíè¼à ïàæœó ïðåóñìåðàâà
íà ñâå îíî øòî ÷èíè œåãîâó (íå)ñðåžó, óäàšèâøè ñå òàêî îä êîíöåïöè¼å
(íå)ñðåžå êàî îïøòåã îñåžàœà ñîïñòâåíå åãçèñòåíöè¼å, ÷èìå ñà óñëîâà
ïðåëàçè íà ñàäðæ༠åãçèñòåíöè¼å, à êî¼è ¼å ó ðàñêîðàêó ñà åïîõàëíèì
óâèäîì Æèâîòà è ïðèêšó÷åíè¼à, ðåïðåçåíòàòèâíå êœèãå ñðïñêå ïðîñâåžåíîñòè.
Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž ó ñâî¼î¼ àóòîáèîãðàôè¼è ïðåíîñè óâåðåœå
ñëàáî ïèñìåíîã, àëè âèñïðåíîã èãóìàíà Òåîäîðà Ìèëóòèíîâèžà äà „ïðîøëà
ñó îíà ãëóïà è ñëåïà âðåìåíà êàä ñå ¼å ìå ó íàìè ãîâîðèëî: ’Áîšå ¼å
øåñò âðàíàöà ó êàðóöà íåãî øåñò øêîëà ó ãëàâè’. Ñàäà ñå ¼å âðåìå ïðåîêðåíóëî:
ó÷åí ÷îâåê àêî žå è ïåøèöå èžè, ñâàêè ãà ïîøòó¼å; à íåó÷åíà,
âèäåžè ãäè ñå âîçè íà âðàíöè, ’Âðàíöè âðàíöà âóêó’ ãîâîðå, è ïðàâî èìàäó“
(Îáðàäîâèž 1783: 44), äîê ëèðñêè ñóá¼åêàò Ñåòîâàíè¼à òâðäè äà ¼å
âðåìå íàóêå ïðîøëî, à äà ¼å œåíî ìåñòî çàóçåëî áîãàòñòâî, è äà ãà áàø òà
ïðîìåíà ÷èíè íåñðåžíèì. Çàøòî îí åïîõàëíîñò âðåìåíà íå îñåžà êàî
Äîñèòå¼? Çà Äîñèòå¼à ñàäðæà¼è êî¼è ñó ó äóõó ìîäåðíå ðàöèîíàëíîñòè
èäó ó êîðàê ñà ñâåòîì ¼åð ñó óòåìåšåíè ó åãçèñòåíöè¼àëíî¼ öåëîâèòîñòè
ïðîñâåžåíîã áèžà êî¼ó Äîñèòå¼ – çà êîãà ¼å „ñóâèøå ðàíî çà ñóìœó ó óì,
êàî è çà ñóìœó ó äóõ ïðîñâåžåíîñòè, òàêî îäàí ðàçóìó“ (Ëîìïàð 2000:
431) – îá¼àâšó¼å ñâî¼îì àóòîáèîãðàôè¼îì. Íè ó Òðåíîäè¼è íåóäîáíîñò ëèð-

170
Íåíàä Íèêîëèž
ñêîã ñóá¼åêòà íè¼å íåóäîáíîñò êî¼à äîëàçè ïîñëå ïî÷åòíîã ïîòïóíîã ïîâåðåœà
ó ðàçóì ïîïóò Äîñèòå¼åâîã, à î êî¼î¼ Êàíò ãîâîðè, âåž ¼å ó ïèòàœó
íåóäîáíîñò íàñòàëà áà÷åíîøžó ó ðàöèîíàëíîñò áåç ïîóçäàœà ó œåíó åãçèñòåíöè¼àëíó
äåëîòâîðíîñò. Êðåžóžè ñå, ïðåâîäåžè Òðåíîäè¼ó ó Ñåòîâàíè¼å,
îä îïøòåã åãçèñòåíöè¼àëíîã ïèòàœà î ìîäåðíîñòè ñóá¼åêòà êà
êîíêðåòíèì ñàäðæà¼èìà ñâåòà ó êî¼åì ñå ñóá¼åêàò îñòâàðó¼å, íåçàäîâîšàâà¼óžè
ñàäðæà¼è ñâåòà ïðèêðèëè ñó çà ëèðñêîã ñóá¼åêòà Ñåòîâàíè¼à è
äàšå ïðåñóäíî îäðå ó¼óžå îïøòå îñåžàœå íåäîâðøåíîñòè ìîäåðíå åãçèñòåíöè¼å
íàñëå åíî èç Òðåíîäè¼å. Ðàçíîâðñíîñò óíóòàðñâåòñêèõ ìîãóžíîñòè,
íå ñàìî îíèõ âåçàíèõ çà íàóêó, âåž ñêîðî ñâèõ çàìèñëèâèõ, à îä
êî¼èõ íè ¼åäíà íè¼å çàäîâîšàâà¼óžà, óïóžó¼å íà îïøòè¼ó íåìîãóžíîñò ñðåžå
ó ñâåòó, âîäåžè íàçàä êà ïîçèöè¼è ëèðñêîã ñóá¼åêòà Òðåíîäè¼å, ïà ¼å æåšà
çà áîãàòñòâîì ëèðñêîã ñóá¼åêòà Ñåòîâàíè¼à ïðå ñâåãà èðîíè÷íà, ¼åð íè
îíî íå áè ìîãëî ðåøèòè œåãîâ ïðîáëåì; çàïðàâî ñå áîãàòñòâî èñòè÷å ¼åð
¼å ëèðñêîì ñóá¼åêòó íà¼íåäîñòèæíè¼å, ÷èìå ñå ïîíàâšà ñèòóàöè¼à èç Òðåíîäè¼å
ó êî¼î¼ ñðåžà ëèðñêîì ñóá¼åêòó óâåê èçìè÷å. Òàêî äâîñòðóêà ìîòèâàöè¼à
ïåñìå Ñåòîâàíè¼å ñà ¼åäíå ñòðàíå ÷óâà åãçèñòåíöè¼àëíó ïîñòàâêó
Òðåíîäè¼å, àëè ¼å ñà äðóãå ñòðàíå ïðèêðèâà êàòàëîãîì óíóòàðñâåòñêèõ
(íå)ìîãóžíîñòè. Òî, ìå óòèì, îñíîâíó åãçèñòåíöè¼àëíó ïîñòàâêó ïðåóçåòó
èç Òðåíîäè¼å è ìåœà, ¼åð ¼å ñà íàïóøòàœåì àêòèâíîã, à íåóñïåøíîã
îäíîñà ïðåìà ñåáè è êîíöåíòðèñàœåì ïàæœå íà ñàäðæà¼å ñâåòà ëèðñêè
ñóá¼åêàò ïîêóøàî äà çà ñâî¼ó áåäó îêðèâè ñâåò, äîê ¼å ó Òðåíîäè¼è óïðêîñ
îãîð÷åíîñòè íà ñâåò áèëî î÷èãëåäíî äà ¼å ïîðåêëî áåäå ó ñàìîì ëèðñêîì
ñóá¼åêòó è œåãîâî¼ èçóçåòíîñòè. Ñâàšó¼óžè êðèâèöó çà áåäó ëèðñêîã ñóá¼åêòà
íà ñâåò, ñàìîðàçóìšèâî ïîäðàçóìåâà¼óžè åãçèñòåíöè¼àëíå óñëîâå
ïðåäñòàâšåíå Òðåíîäè¼îì, Ñåòîâàíè¼å ñå ïî¼àâšó¼å êàî ïîêóø༠áåêñòâà
îä ñåáå, îäáè¼àœà äà ñå óîïøòå áóäå ìîäåðàí, èàêî ñå ¼åäíîì îñâî¼åíà
ìîäåðíîñò âèøå íå ìîæå íàïóñòèòè, çáîã ÷åãà íè çàáîðàâ ìîäåðíîñòè íå
äîíîñè ñïîêî¼; íàïðîòèâ, ïîêóø༠óòåõå ñâàšèâàœåì êðèâèöå íà ñâåò ñâåäî÷è
î ôóíäàìåíòàëíîñòè íåäîâðøåíå ìîäåðíîñòè ëèðñêîã ñóá¼åêòà Îðôåëèíîâå
ïîåçè¼å.
Ìåëîäè¼à ê ïðîëåžó ¼å „øòàìïàíà ó çàñåáíî¼ êœèæèöè, ó Ìëåöèìà,
1765. ãîäèíå“ (Ëåñêîâàö 1972: 340), à Ìëàäåí Ëåñêîâàö ¼å îáóõâàòíèì
èñïèòèâàœåì ïîêàçàî äà „ó XVIII âåêó […] æèâåëà ¼å ìå ó Ñðáèìà è
Õðâàòèìà, ó âðëî øèðîêîì ãåîãðàôñêîì ïîäðó÷¼ó îä ¼óãîèñòîêà äî ñåâåðîçàïàäà
[…] ¼åäíà òå èñòà, êàòêàä ñàñâèì ìàëî, ïîíåêàäà íåøòî âèøå
ìåœàíà […] ïåñìà óìåòíè÷êîã ïîðåêëà ó ñëàâó ïðîëåžà“ (Ëåñêîâàö 1956:
68) êî¼à „èìà íà¼òåøœå âåçå ñà Îðôåëèíîâîì Ìåëîäè¼îì [ê ïðîëåžó]“ (Ëåñêîâàö
1956: 69), ïà „èç îâîãà èçëàçè êàî íåñóìœèâî äà Îðôåëèíîâà Ìåëîäè¼à
ê ïðîëåžó íè¼å îðèãèíàëíà, èëè íè¼å ñàñâèì îðèãèíàëíà ïåñìà“

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 171
(Ëåñêîâàö 1956: 69). Ìå óòèì, îíî øòî ¼å çà Îðôåëèíîâó Ìåëîäè¼ó ê ïðîëåžó
êàðàêòåðèñòè÷íî ¼åñòå œåíà äóæèíà: „âåðçè¼å ïîçíàòå íàì ïðîëåžíå
ïåñìå êðàžå ñó, è íà¼äóæå ìå ó œèìà óïîëà êðàžå“ (Ëåñêîâàö 1956: 69).
Îðôåëèíîâà ïåñìà îä äâàäåñåò ïåò îêòàâà (ó êî¼èìà ¼å ïîñëåäœè ñòèõ
ðåôðåí „Î çëàòî¼å ïðîëåžå!“) çàèñòà ¼å „íåñíîñíî èñöðïíà ó îïèñó, è
ïåäàíòíî ñèìåòðè÷íà ó ðàñïîðåäó; íåêàêî ñòàòè÷íà; áåç ìíîãî èíâåíöè¼å
èàêî ïðåíàòðïàíà; áåç èçíåíà åœà; çàòî äîñàäíà, è íå ìàëî“ (Ëåñêîâàö
1956: 67). Œåíà ¼å îñíîâíà ðàçëèêà ó îäíîñó íà ðàíè¼å Îðôåëèíîâå ïåñìå
óïðàâî îäñóñòâî äèíàìèêå êî¼à ¼å îáåëåæèëà ïðåëîìíå òðåíóòêå çàõòåâà
çà êîíñòèòóèñàœåì ìîäåðíå íàöè¼å, îäíîñíî ðà àœà ìîäåðíå ñóá¼åêòèâíîñòè:
ó ïðîëåžíèì ñòèõîâèìà íåìà íè íàãîâåøòà¼à ìîäåðíîñòè, à „ïåäàíòíà
ñèìåòðè÷íîñò“ ¼å çíàê ïîòðåáå äà ñå ïàãàíñêà îñíîâà ïðîëåžíå
ïåñìå, âåçàíà çà ïðîñëàâšàœå ïðèðîäíîã öèêëóñà, óñêëàäè ñà õðèøžàíñêèì
îêâèðîì, êî¼è ìå óòèì íå ïîäðàçóìåâà äîñëåäíî õðèøžàíñêî îïðåäåšåœå,
¼åð ñå ÷îâåê ïîñìàòðà êàî äåî ïðèðîäå. Ìåëîäè¼à ê ïðîëåžó ïî-
÷èœå ñëèêîì ñìåœèâàœà çèìå è ïðîëåžà, à ó äðóãî¼ ñòðîôè „Æèâîïèñöè
ïðåäñòàâšà¼ó/ ó ñàäèêó äåâèöó,/ íàêèžåíó íàì èçäà¼ó/ è ïðå¼àñíó ó ëèöó,/
âåíàö ç öâåžà íà ¼å¼ ãëàâè,/ äðæè öâåžå ê ñâî¼î¼ ñëàâè“ (2) – çà „äåâèöó“ ñå
íå ìîæå ðåžè äà ëè ¼å ñèìáîë ñëîâåíñêå Âåñíå, àíòè÷êå Êîðå èëè Áîãîðîäèöå:
ó êîíòåêñòó ïðîëåžíå ïåñìå íà¼ïðå áè ñå ìîãëà ðàçóìåòè êàî áîãèœà
ïðîëåžà, íà øòà óïóžó¼ó öâåòíè àòðèáóòè (èàêî ¼å çà çà¼åäíè÷êè êóëò
Êîðå è œåíå ìà¼êå Äåìåòðå êàðàêòåðèñòè÷íè¼è àòðèáóò êëàñ¼å æèòà), àëè
„ïðå¼àñíîñò ó ëèöó“ èçðàçèòî àñîöèðà íà Áîãîðîäèöó. Ìîãóžå ¼å, ìå óòèì,
„äåâèöó“ ðàçóìåòè è êàî ìåñòî ñïî¼à ïàãàíñêîã è õðèøžàíñêîã, êî¼å
¼å êðîç îêâèðíå ñòðîôå (3)–(8) – ïîñâåžåíå ñóíöó, ìåñåöó, çâåçäàìà, ñâåòëó,
âàçäóõó è çåìšè êàî ñàìîñòàëíèì åëåìåíòèìà – è ïîñëåäœó ñòðîôó
– êî¼à ïîåíòèðà „Ñëàâà áîãó ¼åäèíîìó,/ êî¼è âëàäà ñâå òàêî,/ â íåáå œåìó
ïðåäèâíîìó/ áëàãîäàðíîñò ¼åäíàêî,/ à æåëè ñå ñâèìà ñðåžíî/ âîñïåâàòè
ìíîãîëå÷íî:/ Î çëàòî¼å ïðîëåžå!“ (25) – äîäàòíî õè¼åðàðõèçîâàíî: öåíòðàëíè
äåî ïåñìå (9)–(24) ¼å êàòàëîã æèâèõ ñòâîðåœà („ñâå æèâîòíî“)
êî¼à ñå ðàäó¼ó ïðîëåžó, è ñà êî¼èìà ñó ðàâíîïðàâíî ïîìåøàíè ÷îâåê („äåëàòåë“,
„ïàñòèð“, „ðèáîëîâàö“) è ïðèðîäà („ïîšà“, „äðåâà“, „çåìšà“, „ñàäèêè“),
ïðåäñòàâèî ó êîíòåêñòó êîñìè÷êå äèìåíçè¼å ñòðîôà (3)–(8), äà áè
ó ïîñëåäœî¼ ñòðîôè ñâå áèëî ïîäâåäåíî ïîä Áîæ¼ó âëàñò. Ïðåöèçíî ñòðóêòóðèñàíà,
ïåñìà ïðèðîäó, æèâîòèœå è ÷îâåêà ïðèêàçó¼å ó êîñìè÷êîì îêâèðó
áëèñêîì ïàãàíñêèì îñíîâàìà ïðîëåžíå ïåñìå, à ïîñëåäœà ñòðîôà ó
êî¼î¼ ñå „ñâå òàêî“ ïðèïèñó¼å âëàäè Áîãà òðåáàëî áè äà ¼î¼ îáåçáåäè õðèøžàíñêè
ñìèñàî; èñêšó÷èâî ôîðìàëíî ïîâåçèâàœå ïàãàíñêèõ è õðèøžàíñêèõ
åëåìåíàòà íå îìîãóžàâà œèõîâ ïðîäóêòèâàí è äèíàìè÷àí îäíîñ ó
íåêî¼ íîâî¼ âðñòè ¼åäèíñòâà – ÷àê íè êàäà ¼å ðå÷ î „äåâèöè“, íà¼î÷èòè¼åì

172
Íåíàä Íèêîëèž
ìåñòó òîã ñïî¼à – íèòè äîïóøòà äà ñå è ¼åäíè è äðóãè åëåìåíòè ñõâàòå ó
ñâîì ïóíîì ñìèñëó, ïà ¼å Ìåëîäè¼à ê ïðîëåžó çàòî ïðå ñâåãà âåøòî ñêëîïšåíà
âàðè¼àöè¼à íà òðàäèöèîíàëíå ìîòèâå ïðîëåžíå ïåñìå, êî¼à ñâî¼îì
ñâåîáóõâàòíîøžó ìîæå ÷àê ïðåäñòàâšàòè è ñóìó òå âðñòå, äîê ¼å ìåõàíè÷íîøžó
ñâîã ñêëîïà çíàê åïîõàëíå ïðåâàçè åíîñòè ïðîëåžíå ïåñìå,
íåñïîñîáíå äà ïîñòàâè ïèòàœà ñóøòèíñêè áèòíà çà ëèðñêîã ñóá¼åêòà, êàî
øòî ñó òî ó Îðôåëèíîâî¼ ïîåçè¼è ÷èíèëè ïëà÷åâè, Òðåíîäè¼à è Ñåòîâàíè¼å.
Ìåëîäè¼à ê ïðîëåžó äîïðèíîñè òåìàòñêî¼ øèðèíè ñðïñêîã áàðîêà,
àëè íå è œåãîâî¼ àóòåíòè÷íîñòè, à çà ñàìîãà Îðôåëèíà ¼å íà¼çíà÷à¼íè¼à
êàî ñâåäî÷àíñòâî œåãîâîã ïîçíàâàœà ïåñíè÷êèõ æàíðîâà è ñïîñîáíîñòè
äà èì ñå ïðèëàãîäè, êàî è ñïîñîáíîñòè äà ïèøå íà ñêîðî ÷èñòîì íàðîäíîì
¼åçèêó; ó îäíîñó íà âðõóíöå Îðôåëèíîâå ïîåçè¼å äîñòèãíóòå ó ïðåòõîäíèì
ïåñìàìà, Ìåëîäè¼à ê ïðîëåžó äåëó¼å áëåäî. Òàêî å, íè ïåñìå íàïèñàíå
ïîñëå œå íèñó äîíåëå íèøòà íîâî è àóòåíòè÷íî íè Îðôåëèíîâî¼,
ïà îíäà íè ñðïñêî¼ ïîåçè¼è.
Ïðîãðàì ïðîñâåžåíîñòè ó ïðâîì
ñðïñêîì ÷àñîïèñó
Ñëàâåíîñåðáñêè ìàãàçèí, òî ¼åñò ñîáðàíè¼å ðàçíèõ ñî÷èœåíè¼à è ïðåâîäîâ,
ê ïîëçå è óâåñåšåíè¼ó ñëóæàø÷èõ, ïðâè ÷àñîïèñ ìå ó ¼óæíèì Ñëîâåíèìà,
Îðôåëèí ¼å àíîíèìíî îá¼àâèî 1768. ãîäèíå ó Âåíåöè¼è, ó øòàìïàðè¼è
Äèìèòðè¼à Òåîäîñè¼à. Ïðâè è ¼åäèíè áðî¼ ñà÷èíèî ¼å ïî óçîðó íà
ðóñêè ÷àñîïèñ Åæåìyñÿ÷íûÿ Ñî÷èíåí³ÿ, êî¼è ¼å Ãåðõàðä Ôðèäðèõ Ìèëåð
ó Ìîñêâè óðå èâàî êàî ÷àñîïèñ Ðóñêå àêàäåìè¼å îä 1755. äî 1764. ãîäèíå
9 . Âåëèêè äåî ïðèëîãà ó Ñëàâåíîñåðáñêîì ìàãàçèíó ïðåóçåò ¼å óïðàâî
èç òîã ÷àñîïèñà, à è îñòàëè ïðèëîçè ñó ðóñêîã ïîðåêëà è íåîðèãèíàëíè,
ïà ¼å è „Ïðåäèñëîâè¼å“ êàî „ìàíèôåñò èñòîðè¼ñêîã çíà÷à¼à, ó êîìå ñó ïðâè
ïóò íà ñðïñêîì ¼åçèêó èçíåòå èäå¼å ðàöèîíàëèñòè÷êå è ïðîñâåòèòåšñêå
äîêòðèíå XVIII âåêà“ (Ñêåðëèž 1909: 231) çàïðàâî „ñàìî ïðåäãîâîð
Ìèëåðîâ ïðåðà åí ïðåìà íàøèì ïðèëèêàìà“ (Ïîïîâèž 1912: 31), ó êî¼åì
ñå ïðåïîçíà¼å êîìáèíîâàœå ÷ëàíàêà „óâîäíîã è ïðîãðàìñêîã êàðàêòåðà
èç ðàçëè÷èòèõ áðî¼åâà ïà è ãîäèøòà“ (Áîøêîâ 1974: 51) ðóñêîã ÷àñîïèñà.
Ìå óòèì, àêî „÷àê íè èäåàëíî ïîòïóíî òà÷íî óñòàíîâšàâàœå Îðôåëèíîâèõ
èçâîðà, œåãîâå ëåêòèðå è œåãîâå áèáëèîòåêå íåžå íàì ïîêàçàòè ó
ïóíîì îáèìó è ñâåì ñâîì áîãàòñòâó óòèöà¼å êî¼å ¼å ïðèìàî, íàðî÷èòî íå
œèõîâ èíòåíçèòåò, ïîíåêàä íå íè œèõîâó ðåëåâàíòíîñò“ (Áîøêîâ 1974:
9 Î óçîðèìà Ñëàâåíîñåðáñêîã ìàãàçèíà ïèñàî ¼å Ïàâëå Ïîïîâèž (1912), à Ìèð¼àíà
Áîøêîâ (1974) ¼å, áàâåžè ñå Îðôåëèíîâèì îäíîñîì ïðåìà êœèæåâíîñòè ðóñêå ïðîñâåžåíîñòè
óîïøòå, äîòàêëà è èçâîðå ïðâîã ñðïñêîã ÷àñîïèñà.

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 173
44), ¼åð ñå ó Îðôåëèíîâî¼ „ëè÷íîñòè êàî ó êîíòðàïóíêòó ñòè÷ó ðàçíîðîäíè,
ïîíåêàä è äóáîêî ïðîòèâðå÷íè óòèöà¼è è òåíäåíöè¼å, è êðîç œó ïðåëîìšåíè,
ñðïñêèì ïðèëèêàìà ïðèëàãî åíè, óãðà ó¼ó ñå ó íàøó êóëòóðó“
(Áîøêîâ 1974: 45), îíäà ¼å Ñëàâåíîñåðáñêè ìàãàçèí íóæíî ïîñìàòðàòè
íå-ôèëîëîøêè, óâàæàâà¼óžè ïîäàòêå î èçâîðèìà èç êî¼èõ ¼å ñêëîïšåí, àëè
êàî îñíîâíî ïîñòàâšà¼óžè ïèòàœå î ñìèñëó òîã ñêëîïà, î Ñëàâåíîñåðáñêîì
ìàãàçèíó êàî öåëèíè è œåãîâîì ìåñòó ó ñðïñêî¼ êóëòóðè, îêðåžóžè
ïîãëåä äóõîâíîì õîðèçîíòó íà êî¼åì ñå ¼àâšà¼ó Îðôåëèíîâå èäå¼å, áèëî
îðèãèíàëíå, áèëî ïðåóçåòå, áèëî ïðåóçåòå ïà ïðåîáëèêîâàíå – êàêàâ ¼å,
äàêëå, Îðôåëèíîâ ïðîãðàì ïðîñâåžåíîñòè?
Ïî÷èœóžè „Ïðåäèñëîâè¼å“ òâðäœîì äà „âåê íàñòî¼àø÷è òîëèêî ìíîãî
ìóäðèõ ìóæå¼ ó Åâðîïè ïðîèçâåî, ÷òî äî îâîãà ñâè ïðîò÷è¼å ¼åäâà ëè
òîëèêèì ÷èñëîì ñíàáäåíè áèëè. Ø÷àñòè¼å ñàäàøœåìó ÷åëîâå÷åñêîìó ðîäó!“
(ÑÌ: 3), Îðôåëèí ÷àñîïèñ îòâàðà èñòèöàœåì ñàâðåìåíîñòè, èçóçåòíî
áèòíå âðåìåíñêå äèìåíçè¼å äîáà ïðîñâåžåíîñòè, åïîõå êî¼à „îñåžà äà
¼å ó œî¼ ¼åäíà íîâà ñíàãà íà äåëó“ (Cassirer 1932: 19) è çà êî¼ó èñòîðè¼à
âèøå íè¼å ïóò êà âå÷íîñòè, âåž „÷èòàâî îñàìíàåñòî ñòîëåžå ïîñòàâšà
ïðîáëåì äóõîâíîã ’íàïðåòêà’“ (Cassirer 1932: 19); òî ¼å äîáà çàòî ïðå ñâåãà
âðåìå äåìîêðàòèçàöè¼å çíàœà óòåìåšåíå íà óâåðåíîñòè ó ÷îâåêîâó
óíèâåðçàëíó ïðèðîäó êî¼ó ñâè šóäè äåëå: çíàœå „÷åëîâåê ñâàêîãà è íà¼ïîäëå¼èøåã
ñîñòî¼àœà, ¼åñò ëè ñêîòàì áåñìèñëåíèì óïîäîáèòè ñå íåðàä […]
òðåáó¼åò“ (ÑÌ: 4). Çà òî ¼å îñèì ðàçóìšèâîã ¼åçèêà – „ñâàêîãà ¼åçèêà íàðîä
èìàäå ñàä êœèãå íà ñîáñòâåíîì ñâî¼åì (ò¼. ñ êî¼èì ãîâîðåò) ¼åçèêó“
(ÑÌ: 5) – ïîòðåáíà è îäãîâàðà¼óžà ôîðìà ïðåíîøåœà çíàœà ïðèëàãî åíà
åêîíîìñêèì ìîãóžíîñòèìà ïóáëèêå, ïà ñå ó ÷àñîïèñó – êî¼è îìîãóžàâà äà
ñå ïîâðåìåíî, ó ïðåöèçíî îäðå åíèì èíòåðâàëèìà, ìàëî ïî ìàëî, ñà øèðîêèì
êðóãîì çíàœà ñâàêî óïîçíà¼å – îá¼àâšó¼å íîâè îáëèê äðóøòâåíîã
îäíîñà ïðåìà çíàœó, ñêëàäàí òåíäåíöè¼àìà åâðîïñêîã îñàìíàåñòîã âåêà,
à çà ñðïñêó êóëòóðó íàðî÷èòî âàæàí çáîã ëîøåã ñòàœà øêîëñòâà ìå ó
Ñðáèìà. Èàêî ó òîì òðåíóòêó ïîñòî¼å ñðïñêå ñðåäœå øêîëå ó Ñðåìñêèì
Êàðëîâöèìà è Íîâîì Ñàäó 10 , Îðôåëèí ñìàòðà äà òå øêîëå íèñó äîâîšíå,
çáîã ÷åãà Ñëàâåíîñåðáñêè ìàãàçèí òðåáà äà ïîìîãíå øèðåœó çíàœà ìå ó
Ñðáèìà è ñâî¼èì ïðèìåðîì ïîäñòàêíå è äðóãå íà ïàòðèîòñêè ÷èí îáðàçîâàœà
ñâîãà íàðîäà. Çíàœà êî¼à Îðôåëèí íàìåðàâà äà ïðåäñòàâè âåîìà
ñó øèðîêà: „ñî÷èœåíè¼à è ïðåâîäè î ðàçíèõ ìàòåðè¼àõ, êàêîâå òîêìî îáø÷åñòâó
íàøåìó Ñåðáñêîìó ïîëåçíè áèòè ìîãóò, à èìåíî: î ãåîãðàôè¼è,
10 „Ìèòðîïîëèò Ïàâëå Íåíàäîâèž […] âåž 1749. îñíîâàî ¼å ó Êàðëîâöèìà ëàòèíñêî-ñëîâåíñêó
øêîëó, òàêîçâàíó ’Ïîêðîâî-Áîãîðîäè÷èíó øêîëó’ […] Ïîñëå œåãîâå ñìðòè, 1768, øêîëà
îïàäà, äîê ñàñâèì íè¼å ïðîïàëà. […] 1765, åïèñêîï Ìî¼ñå¼ Ïóòíèê îñíîâàî ¼å ó Íîâîì Ñàäó
áîãîñëîâñêó øêîëó çà áà÷êó äè¼åöåçó“ (Ñêåðëèž 1909: 94).

174
Íåíàä Íèêîëèž
èëè îïèñàíè¼è çåìíîã êðóãà, è íà œåìó îáèòà¼óø÷èõ íàðîäîâ, î áëàãî-
÷åñòíîì âîñïèòàíè¼è, î äîëæíîñò¼àõ âñ¼àêàãî ÷èíà šóäå¼, íå èíà÷å ïðåäëàãàòè
áóäåìî èçâåñòè¼à î ó÷åíèõ äåëàõ, ãëàâœå¼øè¼à ó ñâåòó ïðîøëèõ è
íàñòî¼àø÷åã âðåìåíå ïðèêšó÷åíè¼à, ðàçëè÷íå ïîëåçíå èñòîðè¼å. Ê òîìó
è òàêîâà äåëà, êî¼à ó äîìîñòðîèòåšñòâó, ó êóïå÷åñòâó, ó ìàíèôàêòóðàõ, ó
àðõèòåêòóðè, ó ìóçèêè, ó æèâîïèñíîì è ðåçíîì õóäîæåñòâó è ó ïðîò÷èõ
íàñòàâšåíè¼à è ïîëçó ïîäàâàòè ìîãóò./ Íå ïðîïóñòèìî ìè, êàêî è çà äîëæíîñò
ñâî¼ó ïðèçíà¼åìî ïðèáàâšàòè êàäêàä è òàêâå ìàòåðè¼å, êî¼å ñëóæèòè
ìîãóò ê ÷åñòíèì è ïîçâîšåíèì çàáàâàì è óâåñåšåíè¼àì, êàêî òî óâåñåšèòåšíè¼à
ñîíåòè, íðàâîó÷èòåšíå ïðèò÷å, ñíîâå, ïîâåñòè, è äðóãè¼à ñòèõîòâîð÷åñêè¼à
ïè¼òè÷åñêè¼à íà íàøåì è Ðîñè¼ñêîì ¼åçèêó ñî÷èœåíè¼à“
(ÑÌ: 10-11). Çàâðøåòàê „Ïðåäèñëîâè¼à“ êîåãçèñòåíöè¼ó îâîëèêî ðàçëè-
÷èòèõ îáëàñòè çíàœà ó èñòî¼ êœèçè âðëî ïëàñòè÷íî îá¼àøœàâà òóìà÷åœåì
ìåòàôîðå „ìàãàçèíà“, íà ñðïñêîì ¼åçèêó îä òàäà óîáè÷à¼åíå çà ÷àñîïèñ:
„êàêî ó ìàãàçèí âåø÷åñòâåíè¼ ñîáèðà¼óò èç ðàçíèõ ìåñòàõ çåìíå
ïëîäå ðàäè óäîâîšñòâè¼à ó âðåìå íóæäè íàðîäà“ (ÑÌ: 14), òàêî žå ñå è ó
Ñëàâåíîñåðáñêîì ìàãàçèíó ñàáèðàòè ðàçëè÷èòà çíàœà, à ïîøòî „ìàãàçèíè
âåø÷åñòâåíè¼å èìóò ðàçíå ïðåãðàäêå, ðàäè ïðèìàœà ðàçíèõ ïëîäîâ, ðàâíèì
îáðàçîì è îâ༠èìàòè áóäåò ïðèñòî¼íå ñâî¼å ïðåãðàäêå […] è ñâàêà
îâà ïðåãðàäêà ñîäåðæàâàòè èìàäå îñîáëèâó¼ó ìàòåðè¼ó“ (ÑÌ: 14). Ðàñïîðåä
òèõ „ïðåãðàäàêà“ ¼àñíî ïîêàçó¼å õè¼åðàðõè¼ó çíàœà ó Ñëàâåíîñåðáñêîì
ìàãàçèíó: íà ïðâîì ìåñòó ñó ðåëèãè¼ñêà, ñëåäå ãðà àíñêà, è íà êðà¼ó äîëàçå
ïðàêòè÷íà çíàœà. ×àñîïèñ îòâàðà „Ìœåíè¼å ïðåîñâ¼àø÷åíàãî Òåîôàíà
Ïðîêîïîâè÷à, àðõèåïèñêîïà íîâãîðîäñêàãî, êàêîâèì îáðàçîì è ïîð¼àäêîì
íàäëåæèò áàãð¼àíîðîäíàãî îòðîêà íàñòàâšàòè â Õðèñòè¼àíñêîì çàêîíå“,
œåãà ïðàòè „Îòå÷åñêî¼å íàñòàâšåíè¼å ê ñèíó, æåëà¼óø÷åìó îïðåäåëèòèñ¼à
â âîåíó¼ó ñëóæáó“, òðåžè è ÷åòâðòè ïðèëîã îäíîñå ñå íà âàæíîñò
æåíà, à ïîòîì äîëàçè ïðâè äåî ôèëîçîôñêå èñòî÷œà÷êå ïðè÷å, ó òî âðåìå
øèðîì Åâðîïå èçóçåòíî ïîïóëàðíîã æàíðà êî¼è ¼å ïîìåðåíîøžó ðàäœå ó
åãçîòè÷íå ïðîñòîðå è åãçîòè÷íó âåðó îìîãóžàâàî äà ñå è íà¼ñëîáîäíè¼å
èäå¼å èçíåñó áåç îãðàíè÷åœà. Ïðè÷îì ó Ñëàâåíîñåðáñêîì ìàãàçèíó äîìèíèðà
ñõâàòàœå î óìåðåíîñòè ó ñâåìó, „óìåðåíîñòè ÷àê è ó âðëèíè“
(Áîøêîâ 1974: 75), ÷èìå ñå ïðîìîâèøå ñåêóëàðíè ìîðàë, êî¼è êàî äà ñå
ñóïðîòñòàâšà ïîóöè êî¼îì ñå çàâðøàâà ïèñìî ñèíó êî¼è ñòóïà ó âî¼íó
ñëóæáó – „ïà÷å ñâåãà šóáè äîáðîäåòåš, è ÷òî áè áèëà îíà äóøîì ñâè¼ó
òâî¼èõ äåë“ (ÑÌ: 44) – à êî¼à ñå îñëàœà íà óâåðåœå Òåîôàíà Ïðîêîïîâè÷à
äà êàäà ¼å íåêî „äîáðè¼ Õðèñòè¼àíèí, òî áóäåò îí è äîáðè¼ ó îáø÷åñòâó
Ãðàæäàíèí“ (ÑÌ: 17). Ìå óòèì, ó ïîóêå áóäóžåì âî¼íèêó óãðà åíî ¼å è
ñóâèøå ëóêàâñòâà äà áè ñå ìîãëî ïîâåðîâàòè äà ¼å âàæíè¼å „óñïåòè êàî
õðèøžàíèí“ íåãî „ñàìî óñïåòè“, à Ïðîêîïîâè÷åâî óïóòñòâî çà õðèøžàí-

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 175
ñêî âàñïèòàœå ïðåäíîñò äàòó îòêðèâåíî¼ ðåëèãè¼è êàî àóòåíòè÷íîì èçðàçó
õðèøžàíñòâà äîêàçó¼å ðàöèîíàëèñòè÷êè, ÷èìå ó ñòâàðè îñíàæó¼å ïîçèöè¼ó
ïðèðîäíå ðåëèãè¼å, áèòíî îäðå åíå ðàçóìîì è ñåêóëàðèçàöè¼îì.
Ñóøòèíñêà ïðàêòè÷íîñò ïðèëîãà î ðåëèãè¼è è ãðà àíñêèì âðëèíàìà íàñòàâšà
ñå è ó îñòàëèì ÷ëàíöèìà, ñâå äî ïîòïóíî åêîíîìñêè óñìåðåíå
ïîóêå „Äîáðîäåòåšè ñìîêâè“, ïîñëå êî¼å äîëàçå ÷åòèðè åïèãðàìà. Ñëàâåíîñåðáñêè
ìàãàçèí ñå çàâðøàâà îäåšêîì „Èçâåñòè¼à î ó÷åíèõ äåëàõ“ ó
êî¼åì Îðôåëèí íàìåðàâà äà ïî óçîðó íà „ïðîò÷èõ åâðîïå¼ñêèõ íàðîäîâ è
îáø÷åñòâàõ“ (ÑÌ: 77) ïðàòè „÷òî ó êî¼åì îáø÷åñòâó äî íàóê ïðèíàäëåæàø÷å¼å
âàæíî ïðîèñõîäèò, êàêîâà ãäå î ðàñïðîñòðàíåíè¼è íàóê ñòàðàœà
ïðèëàæóò ñå, è êàêâà ÷èíå ñå èçîáðåòåíè¼à, êî¼à êàñ¼óò ñå èñïðàâëåíè¼à
íàóê è õóäîæåñòâ, èëè îáø÷åã ÷åëîâå÷åñêîã æèòè¼à, à îñîáëèâî êàêâå ãäå
îáø÷åïîëåçíå êíèãå íà ñâåò èñõîäåò“ (ÑÌ: 77). Èàêî íà¼àâšó¼å äà žå èçâåøòàâàòè
î ñòðàíèì êœèãàìà ¼åð ñðïñêèõ ¼îø óâåê íåìà, èïàê ¼å ïèñàî
ñàìî î êœèãàìà êî¼å ñó „ïðîøëîã ëåòà íàøòàìïàíå ðàäè ïîëçå ñåðáñêîã
¼óíîøåñòâà“ (ÑÌ: 78), ìå ó êî¼èìà ñó è Îðôåëèíîâå ñîïñòâåíå êœèãå
Ëàòèíñêè áóêâàð, Ïåðâè¼å íà÷àòêè ëàòèíñêàãî ¼àçèêà (ñà÷èœåíà îä òðè
òàäà ïîïóëàðíà óŸáåíèêà ëàòèíñêîã, óï: Îñòî¼èž 1923: 115-118) è Ïåðâî¼å
ó÷åíè¼å õîò¼àø÷èì ó÷èòèñ¼à êœèã ïèñìåíè ñëàâåíñêèìè, íàçèâà¼åìî¼å Áóêâàð
èç êî¼åã ¼å ïðåøòàìïàî ñâî¼ ïðåäãîâîð (ÑÌ: 82-85). Îñèì œèõ, ïðåäñòàâèî
¼å êœèãó î àðèòìåòèöè Âàñèëè¼à Äàì¼àíîâèžà, Åïèòîì […] Âèñàðèîíà
Ïàâëîâèžà Äèîíèñè¼à Íîâàêîâèžà è Êðàòêà¼à ñêàçàíè¼à Òåîôàíà
Ïðîêîïîâè÷à 11 óç ÷è¼è ïðèêàç ¼å øòàìïàî Ïðîêîïîâè÷åâ æèâîòîïèñ êî¼è
¼å Ìèëåð îá¼àâèî ó ÷àñîïèñó Åæåìyñÿ÷íûÿ Ñî÷èíåí³ÿ (ÑÌ: 89-95).
Ñëàâåíîñåðáñêè ìàãàçèí ¼å òèïè÷àí ÷àñîïèñ îñàìíàåñòîã âåêà, óòåìåšåí
ó äóõó ïðîñâåžåíîñòè, àëè èàêî ¼å Îðôåëèí ïðâè íàáðî¼àî ñâà
çíàœà êî¼èìà ÷îâåê ó äîáà ïðîñâåžåíîñòè òðåáà äà âëàäà, çàëàãàî ñå çà
óïîòðåáó ãîâîðíîã ¼åçèêà êàî ñðåäñòâà çà ëàêøå ïðåíîøåœå çíàœà äî øèðèõ
ñëî¼åâà äðóøòâà, çàõòåâîì çà ñàêóïšàœåì èñòîðè¼ñêèõ ïîäàòàêà î
ñðïñêî¼ ïðîøëîñòè ïîêàçàî äà œåãîâ íàöèîíàëèçàì ó Ãîðåñòíîì ïëà÷ó è
Ïëà÷ó Ñåðáè¼è íè¼å áèî ñëó÷à¼àí, âåž äà ¼å òåæœà êà óñïîñòàâšàœó ìîäåðíå
ñðïñêå íàöè¼å áèî ñòàëàí ìîòèâ œåãîâîã äåëîâàœà, êîíà÷íî, îðèãèíàëíèì
ïî÷åòêîì „Ïðåäèñëîâè¼à“ ó÷èíèî âàæàí ãåñò ïðîñâåžåíîñòè
êî¼èì ¼å ñàâðåìåíîñò ïîñòàâèî ó öåíòàð èíòåðåñîâàœà, èïàê „Îðôåëèí ñå
êàî ïðîñâåòèòåš âåçó¼å çà áóäóžíîñò íàøå êóëòóðå ïðåêî Äîñèòå¼à“ (Äåðåòèž
1963: 7), ¼åð òåê êîä Äîñèòå¼à äîëàçè äî ïðîìåíå îáëèêà ïðîñâåžåíîñòè,
óçðîêîâàíå çàìåœèâàœåì çíàœà ìèøšåœåì. Äîê ¼å çà Îðôåëèíà ó
11 Î îâèì êœèãàìà ñå ïîòïóíè¼è ïîäàöè ìîãó ïðîíàžè ó Ñðïñêî¼ áèáëèîãðàôè¼è XVIII
âåêà (Ìèõàèëîâèž Ã. 1964: 79-80, 82-87).

176
Íåíàä Íèêîëèž
ïðâîì ïëàíó çíàœå è œåãîâà ïðàêòè÷íà ïðèìåíà, Äîñèòå¼ ïàæœó êîíöåíòðèøå
íà ìèøšåœå êàî ñðåäñòâî ñàìîèçãðà èâàœà è óñïîñòàâšàœà îäíîñà
ïðåìà ñâåòó. È Îðôåëèí è Äîñèòå¼ ñó ñâåñíè ñàâðåìåíîã äîáà ïðîñâåžåíîñòè,
àëè äîê Äîñèòå¼ ó ïðåäãîâîðó Æèâîòó è ïðèêšó÷åíè¼èìà ðå-
÷èìà äà „âàšà ñå ìàëî è óñóäèòè è ïî÷åòè ìèñëèòè êàêî žå šóäè íà ñòî
ãîäèíà ïîñëå íàñ ìèñëèòè, àêî íèñìî ðàäè îñòàòè âñåãäà ó ïðâî¼ ïðîñòîòè
è äåòèœñòâó“ (Îáðàäîâèž 1783: 14) ïîãëåä óñìåðàâà êà áóäóžíîñòè
êàî çàäàòêó ó ñàìîèçãðà èâàœó íà¼ïðå ïî¼åäèíöà, à ïîòîì è íàöè¼å, çà
Îðôåëèíà ¼å áóäóžíîñò ñàìî íàñòàâàê ñàäàøœîñòè ó êî¼åì žå ñå çíàœå
óìíîæàâàòè. Îðôåëèí íè¼å äîøàî äî ïîçèöè¼å êî¼ó žå çàóçåòè Äîñèòå¼ è
êî¼à ¼å íà¼âèøè èçðàç ïðîñâåžåíîñòè, ó Êàíòîâîì ãîäèíó äàíà êàñíè¼å
íàïèñàíîì Îäãîâîðó íà ïèòàœå: Øòà ¼å ïðîñâåžåíîñò? „äåôèíèñàí êðîç
èçìåœåí îäíîñ èçìå ó âîšå, àóòîðèòåòà è óïîòðåáå óìà“ (Foucault 1984:
233) ëîçèíêîì ïðîñâåžåíîñòè: „Sapere aude! Èì༠õðàáðîñòè äà ñå ñëóæèø
ñîïñòâåíèì ðàçóìîì“ (Kant 1784: 43). Ïðîñâåžåíîñò êàî „èçëàçàê
÷îâåêîâ èç ñòàœà ñàìîñêðèâšåíå íåçðåëîñòè“ (Kant 1784: 43) ïðåäñòàâšà
ïðâè êîðàê êà îíîìå øòî çíà÷è „áèòè ìîäåðàí […] ñåáå ïîñòàâèòè
êàî îá¼åêàò ñëîæåíîã è òåøêîã èçãðà èâàœà“ (Foucault 1984: 238). Îðôåëèí,
ìå óòèì, îä ÷èòàëàöà íå î÷åêó¼å ïðîìåíó êàäà ¼å ðå÷ î œèõîâî¼ ñóá¼åêòèâíîñòè:
îíè çíàœå òðåáà äà ó÷èíå ñðåäñòâîì ñâî¼å ïðàêñå êî¼à žå
œèõîâ æèâîò ó÷èíèòè ñêëàäíèì äîáó ïðîñâåžåíîñòè, à íå ïîñòàâšà¼ó ñå
êàî îá¼åêòè ñîïñòâåíîã ìèøšåœà. Äîê Äîñèòå¼ ñâî¼îì àóòîáèîãðàôè¼îì
ïîêàçó¼å íàñòàíàê ïðîñâåžåíîã áèžà êî¼å ïðåäñòàâšà çàäàòàê çà ñâå œåãîâå
÷èòàîöå, ¼åð ¼å òî „çàõòåâ çà ïîòïóíèì ñêëàäîì åãçèñòåíöè¼å è åïîõå,
áèžà è âðåìåíà“ êàî „çàõòåâ çà ïðàâèëîì, à íå èíöèäåíòîì ó šóäñêîì
ïîñòî¼àœó“ (Ëîìïàð 2000: 434), Îðôåëèí ñâî¼å ÷èòàîöå ïðåòïîñòàâšà
êàî áèžà ó ïðîñâåžåíîñòè 12 . Ñõâàòàœå ïðîñâåžåíîñòè êî¼å ¼å ðåïðåçåíòàòèâíî
ôîðìóëèñàî Êàíò íè¼å íè ó Åâðîïè îñàìíàåñòîã âåêà áèëî ðàñïðîñòðàœåíî;
íàïðîòèâ, ñõâàòàœà ïðîñâåžåíîñòè ïîïóò Îðôåëèíîâîã áèëà
ñó ÷åøžà è óîáè÷à¼åíè¼à. Ìå óòèì, Äîñèòå¼åâà êîíöåïöè¼à ïðîñâåžåíîñòè
êî¼à óìåñòî íà çíàœå ïàæœó óñìåðàâà íà ìèøšåœå, ¼åð „êàä ñå óì íàø
÷ðåç âíèìàòåëíî ÷èòàœå è äóãî óïðàæœåíè¼å ÷èíîâíî è ðàçóìíî ìèñëèòè
12 Ðàçëèêà èçìå ó ïðîñâåžåíîã áèžà è áèžà ó ïðîñâåžåíîñòè óòåìåšåíà ¼å Êàíòîâèì
ðàçëèêîâàœåì ïðîñâåžåíîã äîáà è äîáà ïðîñâåžåíîñòè: „Àêî ñå ñàäà ïîñòàâè ïèòàœå: äà ëè
ìè äàíàñ æèâèìî ó ïðîñâåžåíîì äîáó, îíäà îäãîâîð ãëàñè: íå, àëè ñèãóðíî ó äîáó ïðîñâåžåíîñòè.
Äà šóäè, êàêî ñàäà ñòâàðè ñòî¼å óçåòå ó öåëèíè, áóäó ó ñòàœó, èëè äà ó œåãà èêàäà ìîãó
äà äî ó, äà ñå ó ðåëèãèîçíèì ñòâàðèìà áåç âî ñòâà äðóãîã ñèãóðíî è äîáðî ñëóæå ñâî¼èì
ñîïñòâåíèì ðàçóìîì, îä òîãà ñìî ¼îø âðëî äàëåêî. Àëè äà ñå œèìà ñàäà èïàê îòâàðà ïîšå äà
ñåáå ó òîìå ó÷èíå ñëîáîäíèìà, è äà ñìåòœå ñâåîïøòî¼ ïðîñâåžåíîñòè îäí. èçëàñêó èç œèõîâå
ñàìîñêðèâšåíå íåçðåëîñòè ïîñòåïåíî ïîñòà¼ó ìàœå, î òîìå èïàê èìàìî ¼àñíå íàãîâåøòà¼å. Ó
òîì ïîãëåäó, îâî ¼å äîáà ïðîñâåžåíîñòè“ (Kant 1784: 47).

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 177
è ñóäèòè ïðèîáèêíå, òàäà è î îíèìà ñòâàðìà êî¼å ¼îøò íè¼å ÷èòàî, à ó
ðàçãîâîð äî ó, – êàäàð ¼å îä ÷àñòè ïðèñòî¼íî ðàñóæäàâàòè“ (Îáðàäîâèž
1793: 266), äàëåêî ¼å ïðîäóêòèâíè¼à, ¼åð ïðîñâåžåíîñò ñàì óì „íå óçèìà
òîëèêî êàî íåêó ÷âðñòó ñàäðæèíó ñàçíàœâ, ïðèíöèïâ, èñòèíâ, êîëèêî,
íàïðîòèâ, êàî åíåðãè¼ó; êàî ñíàãó êî¼à ñå ñïîíòàíî ìîæå ïî¼ìèòè ñàìî ó
ñâîì óïðàæœàâàœó è èñïîšàâàœó“ (Cassirer 1932: 29) – çáîã òîãà ñó, ïîñìàòðàíî
èç ïåðñïåêòèâå öåëèíå ñðïñêå êóëòóðå, òåìå êî¼å ¼å Îðôåëèí
ïîêðåíóî ó Ñëàâåíîñåðáñêîì ìàãàçèíó ïóíè çíà÷༠äîáèëå ó Äîñèòå¼åâîì
äåëó, ¼åð ñó ó œåìó èíòåãðèñàíå ó ïîãëåä íà ñâåò îäðå åí íå ñàìî ðàçóìîì,
âåž ïðèìåíîì óìà ó èìå öåëîâèòîñòè åãçèñòåíöè¼å, êî¼à òðàæåžè ñåáå
êàî ïðàâèëî à íå èíöèäåíò èñòå ïðèíöèïå ïðèìåœó¼å è ïðèëèêîì äåôèíèñàœà
íàöè¼å, è çàòî „èñòèíñêè ïðîäóêòèâàí çíà÷༠ìèøšåœà ïðîñâåòèòåšñòâà
[…] ñå íå èñïîšàâà òîëèêî ó íåêàêâî¼ ñàäðæèíè ìèøšåœà êî¼à
ñå îäðå åíî ìîæå íàâåñòè êîëèêî, íàïðîòèâ, ó óïîòðåáè êî¼ó ïðîñâåòèòåšñòâî
÷èíè îä ôèëîçîôñêå ìèñëè“ (Cassirer 1932: 10). „Îáø÷à ïîëçà“
êî¼ó Îðôåëèí çàñòóïà íå ìîæå ñå ðàçóìåòè ó äóõó ñëîáîäíå óïîòðåáå óìà
– Îðôåëèí ¼å äàëåêî îä òîãà äà äåöåíè¼ó è ïî ïðå Êàíòà êàæå „ðàçìèøšà¼òå
êîëèêî õîžåòå è î ÷åìó ãîä õîžåòå; ñàìî ñå ïîêîðàâà¼òå“ (Kant 1784:
48), âåž èñòè÷å äà „îñîáëèâî íàášóäàâàòè õîžåìî, ÷òî áè íè÷åãà çàêîíó,
âëàäà¼óø÷åìó ãîñóäàðñòâó è áëàãîíðàâè¼ó ïðîòèâíî íå óíîñèòè ó îâó êœèãó“
(ÑÌ: 13). Îðôåëèí, ìå óòèì, íè¼å áèî ëî¼àëàí ïîäàíèê: œåãîâå ñó ïåñìå
áèëå àíòèàóñòðè¼ñêîã ðàñïîëîæåœà, à Æèâîò Ïåòðà Âåëèêîã ¼å èçðàçèî
ïîòïóíó íåëî¼àëíîñò (1775. çàáðàœåí ¼å œåãîâ óâîç ó Àóñòðè¼ó), ñêëàäíó
îáè÷à¼ó Ñðáà äà ñå ó ñâî¼èì öðêâàìà óìåñòî çà àóñòðè¼ñêó ìîëå çà ðóñêó
öàðèöó (Êîñòèž 1932: 38). Äåêëàðàòèâíà ïîò÷èœåíîñò è ñòâàðíà íåïîñëóøíîñò
çíàê ñó ïðîñâåžåíîñòè êî¼à íè¼å äîøëà äî êð༜å ïîëèòè÷êå êîíñåêâåíöå
ïðèñóòíå êîä Äîñèòå¼à è Êàíòà, êî¼è ïîêóøàâà¼ó äà óñïîñòàâå ðàâíîòåæó
èçìå ó ñëîáîäå ìèøšåœà è ïðîñâåžåíîã àïñîëóòèçìà: Êàíò ó Îäãîâîðó
íà ïèòàœå: Øòà ¼å ïðîñâåžåíîñò? „ïðåäëàæå Ôðèäðèõó II, óâè¼åíèì
ðå÷èìà, ¼åäíó âðñòó óãîâîðà […] ðàöèîíàëíîã äåñïîòèçìà ñà ñëîáîäíèì
óìîì: ¼àâíà è ñëîáîäíà óïîòðåáà ñàìîñòàëíîã óìà áèžå íà¼áîšà ãàðàíöè¼à
ïîñëóøíîñòè, ïîä óñëîâîì, ìå óòèì, äà ïîëèòè÷êè ïðèíöèï êî¼è
òðåáà ïîñëóøàòè áóäå ó ñêëàäó ñà óíèâåðçàëíèì óìîì“ (Foucault 1984:
235), äîê ¼å Äîñèòå¼ Ïèñìî Õàðàëàìïè¼ó çàïî÷åî ïîõâàëíîì ïåñìîì ïðîñâåžåíîì
àïñîëóòèñòè £îñèôó II – ÷è¼å „ñõâàòàœå âëàñòè ìîíàðõà íè ïî
÷åìó íè¼å áèëî îðèãèíàëíî. Ó ñóøòèíè ¼å áèëî èäåíòè÷íî ñòàâó Ôðèäðèõà
II êîìå ñå âåîìà äèâèî è íà êîãà ñå ó ìíîãî ÷åìó óãëåäàî“ (Anderson
2000: 227-228) – êî¼à ¼å íà¼àâèëà äà žå çàëàãàœå çà „ðàçóì, ðàñóæäåíè¼å è
ñëîáîäíó âîšó“ äà ÷îâåê „ìîæå ðàñóäèòè, ðàñïîçíàòè è èçàáðàòè îíî

178
Íåíàä Íèêîëèž
øòî ¼å áîšå“ (Îáðàäîâèž 1783à: 5) áèòè ó ñêëàäó ñà äðæàâíîì ïîëèòèêîì
¼îçåôèíèçìà.
Óêðàòêî, „èç Ñëàâåíîñåðáñêîã ìàãàçèíà íå ìîæå ñå èø÷èòàòè ôîðìà
ïðîñâåžåíîã áèžà, áèòíî îäðå åíîã îäíîñîì ïðåìà ñåáè è ñâîì âðåìåíó.
Âèñîêî èçðàæåíà ñâåñò î äîáó ïðîñâåžåíîñòè, êî¼îì Îðôåëèí çàïî÷èœå
’Ïðåäèñëîâè¼å’ Ñëàâåíîñåðáñêîì ìàãàçèíó, çàóñòàâšà ñå íà êîëè÷èíè çíàœà
êî¼îì îñàìíàåñòè âåê ðàñïîëàæå è çàõòåâ çà ïðîñâåžåíîøžó ¼å ó ïðâîì
ðåäó çàõòåâ çà îìîãóžàâàœåì øòî øèðåì êðóãó šóäè äà òèì çíàœèìà
ðàñïîëàæó êàî ñðåäñòâèìà ñâî¼å ïðàêñå. Îä œèõ ñå íå çàõòåâà äà ñå ñàìîèçãðà
ó¼ó, äà ñåáå ïîñòàâå êàî îá¼åêàò èçãðà èâàœà íàïðåäîâàœåì ó ìèøšåœó,
à øòî ¼å îñíîâíè ðåôèãóðàòèâíè çàõòåâ Äîñèòå¼åâå àóòîáèîãðàôè¼å
è åêñïëèöèòíè çàõòåâ œåãîâèõ òåîðè¼ñêèõ òåêñòîâà. Óïðàâî øòî òî
õîžå äà ïîñòàâè êàî ïðàâèëî, à íå èíöèäåíò ó šóäñêîì ïîñòî¼àœó Äîñèòå¼à
îäâîäè íà ñóïðîòíó ñòðàíó è îä îñíîâíå èäå¼å Îðôåëèíîâå áèîãðàôè¼å
Ïåòðà Âåëèêîã, ó êî¼î¼ ¼å ñàìîèçãðà èâàœå èíöèäåíò, à íå ïðàâèëî,
îäëèêà ñàìî íà¼âåžèõ ìå ó íà¼âåžèìà“ (Íèêîëèž 2005: 25).
Ïîðòðåò ïðîñâåžåíîã àïñîëóòèñòå è äîáðîã öàðà
Ó âåíåöè¼àíñêî¼ øòàìïàðè¼è Äèìèòðè¼à Òåîäîñè¼à øòàìïàíà ¼å 1772.
ãîäèíå äâîòîìíà Èñòîðè¼à Ïåòðà Âåëèêîã íà ðóñêîñëîâåíñêîì ¼åçèêó, ó
íåêîëèêî ìå óñîáíî ìàëîðàçëè÷èòèõ âàðè¼àíàòà 13 , ïðè ÷åìó ¼å ðå à è ëóêñóçíè¼à
âåðçè¼à, ïîñâåžåíà Êàòàðèíè II è ïîòïèñàíà Îðôåëèíîâèì èìåíîì,
„íà¼îáèìíè¼à è íà¼çíà÷à¼íè¼à ñðïñêà èëóñòðîâàíà êœèãà XVIII âåêà“
(Äàâèäîâ 1978: 210) 14 , êî¼à „ãîâîðè î óìåòíè÷êî¼ îáàâåøòåíîñòè ãðàâåðà,
ïîçíàâàœó ìèñàîíå ãðà å ìàòåðè¼àëà, è î ñïîñîáíîñòè äà ñå ó œåìó îäàáèðà
ñëèêà è êîìïîíó¼å ñà òåêñòîì“ (Ìèõàèëîâèž 1970: 424) – Îðôåëèí
¼å „áèî ïðåäàí ïðèíöèïó ¼åäèíñòâà: ñêëàäó ëèêîâíå èíôîðìàöè¼å î Ïåòðîâîì
äîáó ñà ïåäàíòíèì èñòîðè¼ñêèì íîòèðàœåì äîãà à¼à“ (Ìèõàèëîâèž
1970: 413). Èñòîðè¼à ðóñêîã öàðà Ïåòðà Âåëèêîã (1682–1725) ñà÷èœåíà
¼å íà îñíîâó ìíîãîáðî¼íèõ èçâîðà ÷è¼è ñå ñïèñàê íàëàçè íà êðà¼ó äåëà,
àëè ó ñàìîì òåêñòó íèñó ñâè èçâîðè è öèòèðàíè, à „êîðèñòèî ñå Îðôåëèí
è äåëèìà êî¼à íè¼å íàâåî ó ñâîìå ñïèñêó ëèòåðàòóðå, îíäà àðõèâñêîì ãðàîì
è óñìåíèì îáàâåøòåœèìà“ (Ðàäî¼÷èž 1933: 267) 15 . Ó ñàìîì äåëó èçâî-
13 Î âàðè¼àíòàìà Èñòîðè¼å Ïåòðà Âåëèêîã è ñìèñëó òåêñòóàëíî íàèçãëåä ñèòíèõ ðàçëèêà
îïøèðíî ¼å ïèñàî Ëàçà ×óð÷èž (1971, 1972).
14 Äà ¼å îíà áèëà çàèñòà âàíðåäíî äåëî ñâîãà âðåìåíà, íà¼áîšå ñâåäî÷è òî øòî „íè
ðóñêà ãðàôèêà, êî¼à ¼å áèëà íåóïîðåäèâî ðàçâè¼åíè¼à îä ñðïñêå, íè¼å èìàëà òàêî îáèìíî èëóñòðîâàíó
êœèãó î ñâîì ÷óâåíîì âëàäàðó“ (Äàâèäîâ 1978: 210).
15 Íà¼èñöðïíè¼è ïðåãëåä Îðôåëèíîâèõ èçâîðà äàî ¼å Òèõîìèð Îñòî¼èž (1923: 146-159).

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 179
ðå íàâîäè íà¼÷åøžå êàäà ñó äâà èçâîðà ïðîòèâðå÷íà, ïà ¼å íàâîäåžè îáà è
ðåçîíó¼óžè î œèìà ïîêóøàâàî äà óñïîñòàâè êðèòèêó èçâîðà. Èàêî òî ïîêàçó¼å
äà ¼å „äóáîêî ïðîäðî ó ïðèðîäó èñòîðè¼ñêèõ èçâîðà“ (Ðàäî¼÷èž 1933:
268), èïàê œåãîâà êðèòèêà „óãëàâíîì ¼å ïðèìèòèâíà“ (Ðàäî¼÷èž 1933: 279).
Ìå óòèì, „ó îíî äîáà íèñó íè ñïðåìíè¼è šóäè îä Îðôåëèíà çíàëè øòà ¼å
òî êðèòè÷êè ìåòîä è øòà ñå çîâå ìåòîäñêè êðèòèêîâàòè èçâîðå“ (Îñòî¼èž
1923: 165), ïà çàòî îâ༠ñïèñ „èìà è ñàä, êàî øòî ¼å óâåê è ìîãàî èìàòè,
ïðåìà ñâî¼åì ïîñòàíêó è èçðàäè, ñàìî ëèòåðàðíî-èñòîðèñêè èíòåðåñ“
(Îñòî¼èž 1923: 160, èñòàêàî Í. Í.), îäíîñíî îí ¼å „âèøå ïóáëèöèñòè÷êîã
íåãî ëè íàó÷íîã êàðàêòåðà. Öåëî ¼å äåëî, êàî è òîëèêè äðóãè ñëè÷íè ðàäîâè,
àïîëîãè¼à öàðà ïðîñâåòèòåšà, ñ ïðîïàãàíäèñòè÷êîì ñâðõîì äà ñå œåãîâà
ñõâàòàœà ïðîãðåñà îäáðàíå è ó ïðàêñè ïðèìåíå“ (Ðàäî¼÷èž 1933: 278).
Òî ¼å ñàãëàñíî îïøòî¼ òåíäåíöè¼è èñòîðèîãðàôè¼å ïðîñâåžåíîñòè êî¼à ¼å
„ïðåóçåëà çàìèñàî èñòîðè¼ñêîã èñòðàæèâàœà êî¼ó áåõó ñìèñëèëè öðêâåíè
èñòîðè÷àðè êàñíîã ñåäàìíàåñòîã âåêà, è îêðåíóëà ¼å ïðîòèâ œåíèõ àóòîðà,
êîðèñòåžè ¼å ó ñìèøšåíî àíòèêëåðèêàëíîì äóõó, óìåñòî ïðîìèøšåíî
êëåðèêàëíîì. Íè¼å áèî ó÷èœåí íèêàêàâ ïîêóø༠äà ñå èñòîðè¼à ïîäèãíå
èçíàä íèâîà ïðîïàãàíäå; íàïðîòèâ, ò༠œåí àñïåêò áèî ¼å ïî¼à÷àí“ (Collingwood
1946: 92). Ó ðóñêèì èñòîðè¼àìà îñàìíàåñòîã âåêà ñòàðà ïðåäñòàâà î
„äîáðîì öàðó“ – êî¼à ¼å ïðåä âëàäàðà ñòàâšàëà äóæíîñòè „ëèòóðãè¼ñêå ïî
ôîðìè è ñòàòè÷íå ïî ñàäðæà¼ó: äà ïîäðæàâà ïðàâîñëàâšå, ÷óâà ïîðåäàê,
áðàíè çåìšó, îáåçáåäè ïðàâäó, øòèòè ïîòëà÷åíå è èçíàä ñâåãà âëàäà ïî
ñòàðèíå“ (Whittaker 1992: 77) – çàìåœåíà ¼å ïðåäñòàâîì î „öàðó ðåôîðìàòîðó“
÷è¼å ñó íîâå äóæíîñòè áèëå „ñåêóëàðíå ïî ôîðìè è ïðîãðåñèâíå
ïî ñàäðæà¼ó: äà âîäè Ðóñè¼ó íàïðåä ïî ðàöèîíàëíèì çàïàäíîåâðîïñêèì
ïóòåâèìà; äà ìîäåðíèçó¼å åêîíîìñêè, äðóøòâåíè, ïîëèòè÷êè è êóëòóðíè
æèâîò; è äà ïîâåžà ìîž è ïðåñòèæ ó èíîñòðàíñòâó“ (Whittaker 1992: 77).
Îâà ïðîìåíà ïðåñóäíî ¼å îäðå åíà òèìå øòî „øèðîêè ðàñïîí ðåôîðìè
Ïåòðà Âåëèêîã ó÷èíèî ãà ¼å ïðîòîòèïîì ïðîñâåžåíîã ìîíàðõà ó Åâðîïè è
ïîäñòàêàî ðóñêå èñòîðè÷àðå äà äèíàìè÷íó èíòåðïðåòàöè¼ó àóòîêðàòè¼å ñòàâå
ó ïðâè ïëàí êàî îñíîâíî îáåëåæ¼å âåêà“ (Whittaker 1996: 153), ïà ¼å
„èäå¼à àóòîêðàòè¼å òðàíñôîðìèñàíà îä ñòàòè÷êîã êîíöåïòà ó æèâîòíó ñíàãó
êî¼à ìîæå äà àïñîðáó¼å òàëàñå ìèøšåœà ïðîñâåžåíîñòè è ïðî¼åêòó¼å
äèíàìè÷êó, ðàöèîíàëíó, çàïàäœà÷êó ïðåäñòàâó“ (Whittaker 1996: 170). Ïî
óçîðó íà Âîëòåðà êî¼è ¼å „çàìåíèî ïðîâèäåíöè¼àëíó ñà êðàšåâñêîì êàóçàëíîøžó
è òâðäèî äà ñó ’âåëèêà äåëà êðàšåâà îíî øòî ¼å ïðîìåíèëî ëèöå
çåìšå’“ (Whittaker 1996: 152) è „Ðóñè ñó ïèñàëè èñòîðè¼ó en philosophe,
øòî ¼å çàõòåâàëî ôîðìóëàöè¼ó èäå¼å ïðîãðåñà, äåìîíñòðàöè¼ó ñåêóëàðíå
êàóçàëíîñòè è ïðèêàçèâàœå èíòåðïðåòàòèâíîã çàìàõà è äèäàêòè÷êèõ èíòåíöè¼à.
Èñòîðè¼å ïðîñâåžåíîñòè ñó ñâà îâà ñâî¼ñòâà óêðøòàëå ñà àêòèâíî-

180
Íåíàä Íèêîëèž
øžó ìîíàðõà“ (Whittaker 1996: 152). Ìå óòèì, ìîíîãðàôè¼à î Ïåòðó Âåëèêîì
íà ðóñêîì ¼åçèêó íè¼å áèëî, „ïðâà ìîíîãðàôè¼à î Ïåòðó Âåëèêîì îá¼àâšåíà
¼å íà ðóñêîì ¼åçèêó êàî ïðåâîä Êàòèôîðîâå êœèãå ó ïåòðîãðàäñêîì
èçäàœó 1772.“ (Áîøêîâ 1986: 173ô), ïà ñå çàòî ìîæå ðàçóìåòè çàøòî ¼å
Îðôåëèíîâà èñòîðè¼à äðóãî èçäàœå èìàëà âåž 1774. ãîäèíå ó Ïåòðîãðàäó
– ïðè ÷åìó „Ø÷åðáàòîâ ¼å äàî èñòîðè¼ñêå äîïóíå, à Òðî¼åïîšñêè ¼å èçâðøèî
¼åçè÷êó ðåäàêöè¼ó òåêñòà, ò¼. ðóñèçèðàî Îðôåëèíîâ ðóñêîñëîâåíñêè
òåêñò“ (Ïàâèž 1970: 49ô) – è êàêî ¼å óñïåëà äà ïîñòàíå òîëèêî óòèöà¼íà äà
ñå è Àëåêñàíäàð Ñåðãå¼åâè÷ Ïóøêèí, ïèøóžè ñâî¼ó èñòîðè¼ó Ïåòðà Âåëèêîã
êî¼à ¼å îñòàëà íåçàâðøåíà, îñëàœàî íà Îðôåëèíà 16 .
Ïèñàö Èñòîðè¼å Ïåòðà Âåëèêîã „âîëè åïñêó îïøèðíîñò è îá¼åêòèâíî
ðå àœå ôàêàòà ìåñòî êðàòêîžå è ðåçîíîâàœà“ (Îñòî¼èž 1923: 165) è
„íàðî÷èòî ñå Îðôåëèí äóãî áàâè êîä ðàòíèõ äîãà à¼à. Òèìå ¼å õòåî äà
óãîäè ñðïñêî¼ ïóáëèöè êî¼à ¼å ðàäî ÷èòàëà òàêå ñòâàðè. Ó îñòàëîì, ó XVIII
âåêó ñó ¼åçãðî ñâàêå èñòîðè¼å ñà÷èœàâàëè ðàòîâè“ (Îñòî¼èž 1923: 166).
Òàêî å „÷åñòî óïëåžå Îðôåëèí íåêå ñâî¼å ëè÷íå íàïîìåíå î ïðè÷àíîì
äîãà à¼ó, åêñêëàìàöè¼å, ÷ó åœå èëè ñå îáðàžà íåïîñðåäíî ÷èòàîöó“ (Îñòî-
¼èž 1923: 166), çàòèì „ïîãäåøòî Îðôåëèí ó ïðè÷àœó òîëèêî ó÷åñòâó¼å ó
äîãà à¼èìà äà ñå ÷èíè êàî äà ¼å îí íà ìåñòó ðàäœå“ (Îñòî¼èž 1923: 167), à
„äóãîòðà¼íå äîãà à¼å Îðôåëèí ÷åñòî ïðåêèäà äà áè óïëåî ñàâðåìåíå
[èñòîâðåìåíå] äîãà à¼å, ïà äà ñå ïîñëå îïåò âðàòè íà ïðåêèíóòî ïðèïîâåäàœå
è äà ãà íàñòàâè“ (Îñòî¼èž 1923: 167). Îâå êàðàêòåðèñòèêå Îðôåëèíîâîã
ïðèïîâåäàœà óïóžó¼ó íà âàæíå îñîáèíå œåãîâå, ïî òèïó, ïðèïîâåäíå
èñòîðè¼å. ×åñòè êîìåíòàðè íèñó óñìåðåíè ñàìî íà êðèòèêó èñòîðè¼ñêèõ
èçâîðà èëè òóìà÷åœå ïîóçäàíîñòè ïî¼åäèíèõ ñâåäî÷àíñòàâà – øòî
¼å íåîïõîäíî êîìåíòàðèñàœå óíóòàð èñòîðèîãðàôè¼å – âåž ñå œèìà Îðôåëèí
ñòàëíî îñâðžå è íà ñàìî ïðèïîâåäàœå: ïîäñåžà ÷èòàîöà íà íåøòî
î ÷åìó ¼å ðàíè¼å áèëî ðå÷è, óïîçîðàâà ãà äà žå íàñòàâàê íåêå åïèçîäå ÷óòè
ìàëî êàñíè¼å… Ïîñòî¼å ó êîìåíòàðèìà è ñêîðî ðîìàíñè¼åðñêè îáðòè, ïîïóò:
„Îñòàâèìî íàøåã óìîðíîã õåðî¼à äà ìàëî ïðåäàõíå ó ñâî¼èì íîâîîñâî¼åíèì
ãðàäîâèìà è ïðå èìî ó Ïîšñêó äà ïîãëåäàìî êàêî ñòî¼å ñòâàðè
íåñðåžíîã Àâãóñòà, ïîšñêîã êðàšà“ (ÏÂ, I: 348). Ïðèïîâåäà÷êà àóòîðåôëåêñèâíîñò
óñëîâšåíà ¼å, íà¼ïðå, êîìóíèêàöè¼ñêîì ïîòðåáîì: Îðôåëèí êîìåíòàðèìà
õîžå äà ÷èòàîöà øòî ëàêøå ïðîâåäå êðîç èñòîðè¼ó, íàïèñàíó äà
çàäîâîšè õðîíîëîøêè, àëè è ïðîñòîðíè ïðèíöèï. Äåëàòíîñòè Ïåòðà Âåëèêîã
áèëå ñó áðî¼íå è ñèìóëòàíå: ó ïî¼åäèíèì ïåðèîäèìà âîäèî ¼å ðàò íà
¼åäíîì, à ñìèðèâàî ïîáóœåíèêå íà äðóãîì êðà¼ó öàðñòâà, èñòîâðåìåíî ñå
16 Ìèëîðàä Ïàâèž ¼å ïðåöèçíî óòâðäèî ìåñòà ó Ïóøêèíîâî¼ èñòîðè¼è çà êî¼à ¼å Îðôåëèí
áèî èçâîð è àíàëèçèðàî êàêî ñå ðóñêè êëàñèê îäíîñèî ïðåìà êœèçè „âåíåöè¼àíñêîã èñòîðèêà“
(Ïàâèž 1970).

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 181
ñòàðà¼óžè î áðîäîãðàäœè, àëè äîíîñåžè è çàêîíå êî¼è ñå òè÷ó ñâàêîäíåâíîã
æèâîòà… Äà ñå Îðôåëèí äðæàî èñêšó÷èâî õðîíîëîøêîã èçëàãàœà ãðà å,
îí áè ñâàêè ÷àñ ñêàêàî ñà òåìå íà òåìó, îäíîñíî ïðåëàçèî ñà ¼åäíå íà äðóãó
ïðè÷ó áåç îáàçèðàœà íà œèõîâó óíóòðàøœó êîõåðåíöè¼ó. Ñà äðóãå ñòðàíå,
ìîãàî ¼å íà¼ïðå èñïðè÷àòè èñòîðè¼ó ðàòà ñà Øâåäñêîì, ïà ïîòîì èçëîæèòè
èñòîðè¼ó ïîáóíà íà ãðàíèöàìà íàñåšåíèì êîçàöèìà, çàòèì ãîâîðèòè î Ïåòðîâîì
äåëîâàœó íà óðå åœó äðæàâå…, àëè êàêî ñó òî ñâå äóãîòðà¼íè ïðîöåñè
êî¼è ñó ñå îäâè¼àëè òîêîì ñêîðî öåëå âëàäàâèíå Ïåòðà Âåëèêîã, ÷èòàëàö
áè îíäà îñòàî óñêðàžåí çà ñëèêó âðåìåíà, òî ¼åñò êàêî ñó èçãëåäàëè
ïî¼åäèíè ïåðèîäè œåãîâå âëàäàâèíå, îäðå åíè óïðàâî ñèìóëòàíîøžó ðàçëè÷èòèõ
äîãà à¼à. Æåëåžè äà ïðèêàæå öåëîêóïíîñò âëàäàâèíå Ïåòðà Âåëèêîã
– ÷èìå èçãðà ó¼å œåãîâ âëàäàðñêè ïîðòðåò – Îðôåëèí ñå ÷âðñòî îñëîíèî
íà õðîíîëîãè¼ó è îêî èñòîðè¼ñêîã âðåìåíà êàî ñòîæåðà ãðóïèñàî íà¼ìàœå
ïðèïîâåäíå ¼åäèíèöå (åïèçîäå) îñíîâíèõ íàðàòèâíèõ òîêîâà (ïðè÷å î
ðàòó ñà Øâåäñêîì, Òóðñêîì, ïîáóœåíèöèìà, óðå åœó äðæàâå…). Îðôåëèíîâà
òåæœà äà ñèìóëòàíî ïðèêàæå äîãà à¼å, à äà ïðè òîìå îñâðò íà ïî¼åäèíå
ìå óñîáíî ïðîñòîðíî óäàšåíå à èñòîâðåìåíå äîãà à¼å íå íàðóøè ïðèïîâåäà÷êó
êîõåðåíòíîñò, óñëîâšàâà ó÷åñòàëîñò êîìåíòàðà êî¼è ñå îäíîñå íà
ïðèïîâåäàœå. Èàêî îâàêî îäàáðàí íà÷èí èñòîðèîãðàôñêîã ïðåäñòàâšàœà
ïîäðàçóìåâà ñòàëíå âðåìåíñêå ñêîêîâå óíàïðåä è óíàçàä, Îðôåëèí íàñòî¼è
äà îíè áóäó ìèíèìàëíè, ïî ïðàâèëó óíóòàð ¼åäíå êàëåíäàðñêå ãîäèíå. Óïðàâî
çáîã æåšå äà èçáåãíå ñêîê ó ñóâèøå äàëåêó áóäóžíîñò, Îðôåëèí ÷åñòî
ïðèïîâåäàœå ïðåêèäà íà¼àâîì äà žå î ïîñëåäèöàìà äîãà à¼à î êî¼åì ¼å óïðàâî
ãîâîðèî íàñòàâèòè êàñíè¼å. Òèìå ¼å ÷èòàîöà óïîçîðèî äà î òîì äîãà à¼ó
íè¼å ñâå ðå÷åíî, àëè äà ¼å ¼åäíà œåãîâà åïèçîäà çàâðøåíà, óïóžó¼óžè ãà äà
äîãà ༠çàäðæè ó ïàìžåœó è íå îñìèñëè äî êðà¼à äîê íå ÷ó¼å øòà ¼îø î œåìó
èìà äà ñå êàæå. Îðôåëèí, äàêëå, ñâî¼èì êîìåíòàðèñàœåì åêîíîìè¼å ïðèïîâåäàœà
êîíñòðóèøå è ñìèñàîíè ïëàí èñòîðè¼å êî¼ó èçëàæå, îòêðèâà¼óžè äà
¼å ñâàêè åëåìåíò œåãîâîã ïðèïîâåäàœà óñëîâšåí óíàïðåä ïðî¼åêòîâàíîì
öåëîâèòîì èñòîðè¼ñêîì ñëèêîì âëàäàâèíå Ïåòðà Âåëèêîã. Èñòîðè¼à Ïåòðà
Âåëèêîã ñå ñòîãà íå çàâðøàâà ñìðžó, îäíîñíî âëàäàðñêèì ïîãðåáîì
êàî ïîñëåäœîì öåðåìîíè¼îì âëàäàðà, âåž ïîðòðåòîì êî¼è òðåáà äà ïðåäñòàâè
öåëîêóïíîñò öàðåâå ëè÷íîñòè – ïîðòðåò íà çàâðøåòêó èñòîðè¼å ñòî¼è
êàî œåíà ñóìà, ïîòâðäà è ñìèñàîíà ðåàëèçàöè¼à ïðèïîâåäàœà êî¼èì ¼å îáëèêîâàí
ëèê Ïåòðà Âåëèêîã.
Ïîòðòðåò ïî÷èœå èñòèöàœåì äà ¼å Ïåòàð òèòóëå Âåëèêè áèî äîñòî¼àí
„êàî íè¼åäàí öàð ïðå œåãà íà ñâåòó“ (ÏÂ, II: 386), à ìå ó ìíîãèì ðàçëîçèìà
¼å è òî øòî ¼å „ïîáåäèî òâðäîãëàâîñò ñâîãà íàðîäà êî¼ó òîëèêè ìíîãè
ðóñêè öàðåâè íèñó ìîãëè äà óêðîòå“ (ÏÂ, II: 386) – ïîøòî ¼å îí „Äðæàâó
ñâî¼ó ó ñâåìó, ó öðêâåíèì è ãðà àíñêèì ïîñëîâèìà èñïðàâèî“ (ÏÂ, II:

182
Íåíàä Íèêîëèž
386), œåãîâ ïîðòðåò ¼å ïðâåíñòâåíî ïîðòðåò „öàðà ðåôîðìàòîðà“ êî¼è ¼å
ó âî¼ñöè „ñâì ïî÷åî îä íà¼íèæåã ñòåïåíà äà áè äðóãèìà áèî ïðèìåð; […]
êðîç òó å çåìšå ñòðàíñòâîâàî äà áè äîáðå îáè÷à¼å íàðîäà âèäåî è ó ñâî¼å
çåìšå èõ ïðåíåî; […] îñíîâàî è îäðæàî òîëèêó âåëèêó àðìè¼ó è ôëîòó;
[…] íàóêå, ìàíóôàêòóðå è ðàçíå çàíàòå óâåî; ó […] öâàòóžå ñòàœå äîâåî
òðãîâèíó è ìîðåïëîâñòâî, ñòâàðè êî¼å ñó òîìå íàðîäó áèëå äî òàäà ïîòïóíî
íåïîçíàòå“ (ÏÂ, II: 386). Ìå óòèì, Îðôåëèíó ¼å òàêî å ñòàëî äà ïîêàæå
è äà ¼å Ïåòàð Âåëèêè ñêðîìíî æèâåî, „ïðå êàî ïðèâàòíè ïëåìèž íåãî êàî
öàð“ (ÏÂ, II: 387), à „äà ãîâîðè ñà ïðîñòèìà áèëî ìó ¼å ïðè¼àòíî èñòî êàî è
íà¼óãëåäíè¼èìà, ñìàòðà¼óžè äà ñó ïðåä öàðåì, êàî ïðåä çà¼åäíè÷êèì îöåì,
ñâè ïîäàíèöè ¼åäíàêè“ (ÏÂ, II: 387-388), øòî óêàçó¼å íà òðàãîâå ñòàðå ïðåäñòàâå
î „äîáðîì öàðó“ êî¼è ¼å íà çåìšè îòàö îíàêî êàêî ¼å òî Áîã íà íåáó:
„ïîøòî ¼å öàð ïðâî ïîäîáè¼å áîæè¼å íà çåìšè, è îí ¼åäèíè îâäå óìåñòî
Áîãà šóäñêèì ðîäîì óïðàâšà, çà äîêàç òîãà òðåáà îí ìèëîñò è ïðàâäó äà
ïîêàçó¼å è ïðåìà òîìå äà êàçíå è íàãðàäå äåëè ðàâíîìåðíî“ (ÏÂ, II: 389).
Îðôåëèí, íàðàâíî, ñìàòðà äà ¼å Ïåòàð Âåëèêè áàø òàêî ïîñòóïàî, äà „àêî
ñó íåãäå ìèëîñò è ïðàâäà íà¼òåøœå áèëè ñ¼åäèœåíè, îíäà ¼å òî áèëî ó
Ïåòðó Âåëèêîì“ (ÏÂ, II: 389), øòî ¼å ìèøšåœå êî¼å ñå äîñòà ðàçëèêó¼å îä
ñëèêå êî¼ó ñó î íàðàâè Ïåòðà Âåëèêîã èìàëè äðóãè œåãîâè áèîãðàôè
(ðåöèìî Voltaire 1759-1763, èëè ó íàøå âðåìå Troyat 1979). Ïîðòðåò Ïåòðà
Âåëèêîã ïðåäñòàâšà èäåàëíó ñëèêó ïðîñâåžåíîã àïñîëóòèñòå, ¼åð êîä œåãà
¼å „ðàçóì öàðåâàî, è ïî òîìå ðàçóìó ¼å ñàìîãà ñåáå óáåäèî äà ¼å èìàòè
íà¼âèøó âëàñò, íàäãëåäàòè êîðèñò è ìèð ïîäàíèêà, îäðæàâàòè áëàãîñòàœå
è áåçáåäíîñò äðæàâå – äåëî êî¼å Îòàö Îòå÷åñòâà íåïðåñòàíî ìîðà äà îáàâšà
è êî¼å ãà îáàâåçó¼å äà ñå íè î ÷åì äðóãîì ñåì î ñðåžè ñâî¼èõ ïîäàíèêà
íå áðèíå. Èç òîãà ðàçëîãà ñìàòðàî ¼å îí äà ¼åäàí öàð ñàñâèì ëîøå ÷èíè
êàäà ñâî¼èì ïëàíîâèìà è ïîäóõâàòèìà ïîñòàâšà äðóãè öèš, à íå ñâåîïøòó
êîðèñò. Èñòèíà, îí ¼å öàðåâàî ñ íåîãðàíè÷åíîì âëàøžó. Âîšà œåãîâà
áèëà ¼å ïðàâèëî ñâèõ çàêîíà, ïðîïèñà, óñòàíîâà. Èïàê ¼å ñâå íàãèœàëî êà
òîìå äà áëàãîïîëó÷è¼ó œåãîâå äðæàâå íèøòà íå íåäîñòà¼å è äà ïîäàíèöè
èìà¼ó ïóíî áëàãîñòàœå“ (ÏÂ, II: 389, èñòàêàî Í. Í.). Êàî íàðî÷èòî âàæíå
ðåôîðìå Îðôåëèí èçäâà¼à øòî „äàâàî ¼å ñâàêîì äîñòî¼àíñòâà ïðåìà ñïîñîáíîñòèìà
è çàñëóãàìà“ (ÏÂ, II: 390), ïà ñå „íèêî íè¼å ìîãàî óçäèžè íàä
äðóãèìà ïîðåêëîì, êàî øòî ¼å ó Ðóñè¼è äî òîãà âðåìåíà áèëî óîáè÷à¼åíî“
(ÏÂ, II: 390), çàòèì „ñìàòðàî ¼å òðãîâèíó çà òàêâó ñòâàð êî¼à ¼å îñíîâà
ìîžè, îñâà¼àœà, áåçáåäíîñòè è ñëàâå ñâàêå äðæàâå. Çàòî ñå î œåíîì çàâîåœó
ñòàðàî êîëèêî è çà ïðîñâåòó ñâîãà íàðîäà […] È ìàäà íè¼å ó÷èî
àêàäåìñêå íàóêå (çíàî ¼å ñàìî íåìà÷êè è õîëàíäñêè ¼åçèê), èìàî ¼å, èïàê,
íåèçìåðíî ïîøòîâàœå ïðåìà íàóöè“ (ÏÂ, II: 390), à „èñòðåášåœåì ó äóõîâíîì
÷èíó ó Ðóñè¼è òèòóëå [ïàòðè¼àðõà] êî¼à ¼å ó Õðèñòîâî¼ öðêâè òîëèêå

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 183
ìíîãå íåìèðå èçàçâàëà; îñíèâàœåì Äóõîâíîã ñèíîäà, è ñíàáäåâàœåì ñâåøòåíñòâà
ðóñêîã äóøåïîëåçíèì ðåãëàìåíòèìà, ïîêàçàëî ñå äà ¼å îí áèî
ñàâðøåíè øòîâàòåš Áîãà è Çàêîíà èñòî÷íîõðèøžàíñêîã“ (ÏÂ, II: 393),
øòî íè¼å áèëî îïøòå ìèøšåœå òîãà âðåìåíà, íàïðîòèâ; ìå óòèì, èàêî
îñåžà ïîòðåáó äà ïîëåìèøå äà Ïåòàð Âåëèêè „íè¼å áèî áàø îíàêàâ êàêâèì
íàì ãà íåêè ïðåêî Øòðàëåíáåðãà îïèñó¼ó, òî ¼åñò, äà ¼å áèî íåèçìåðíî
ñóðîâ“ (ÏÂ, II: 392), Îðôåëèí íè íå íàãîâåøòàâà äà çíà äà „÷èì ¼å öàð
Ïåòàð óìðî (28. ¼àíóàðà 1725) ðåàêöè¼à ïðîòèâ œåãîâèõ ðåôîðàìà äèãëà ¼å
ãëàâó“ (Êîñòèž 1949: 77). Ïîðòðåò Ïåòðà Âåëèêîã ¼å èäåàëèçîâàí, ïà ñå
çàâðøàâà íàòïèñîì óç ÷óâåíè ïåòðîãðàäñêè ñïîìåíèê Ïåòðó Âåëèêîì, äàêëå
ìîíóìåíòàëíî – êàêâà ¼å, óîñòàëîì, è ÷èòàâà Îðôåëèíîâà èñòîðè¼à, çà
êî¼ó ¼å „¼îø óâåê æèâî, ñâåòëî è âåëèêî îíî íà¼âèøå ¼åäíîã […] äàâíî
ïðîòåêëîã òðåíóòêà“ (Nietzsche 1874: 17) –, à ïðå òîãà Îðôåëèí ïîåíòèðà
äà îâ༠âëàäàð „¼åäíîì ðå÷¼ó: èìàî ¼å ó ñåáè ñâå âðëèíå êî¼å ÷èíå ÷îâåêà
âåëèêèì ïðåä Áîãîì è ïðåä šóäèìà, è òî: áèî ¼å ñàâðøåíè áîãîøòîâàëàö
è èñòèíñêè ñèí Õðèñòîâå öðêâå […] ïðåñëàâíè âî¼ñêîâî à è ïðåõðàáðè
ðàòíèê […] áðîäàð […] âåëèêè ãîñïîäàð è âåëèêè äðæàâíèê […] äðæàâíè
ìèíèñòàð […] íà¼çàä, áèî ¼å Îòàö Îòå÷åñòâà ïî ñðåžè, êî¼îì ñó ñå ïðåêî
œåãà êîðèñòèëè ñâè œåãîâè ïîäàíèöè è î êî¼î¼ ñå îí óâåê áðèíóî êàî î
èñòèíñêîì ñàâðøåíñòâó ó ñâî¼î¼ âëàäàâèíè“ (ÏÂ, II: 394).
Àìáèâàëåíöè¼à èçìå ó äîìèíàíòíå ïðåäñòàâå î „öàðó ðåôîðìàòîðó“
è îñòàòàêà òðàäèöèîíàëíîã ñõâàòàœà „äîáðîã öàðà“ ïðèñóòíà ó ïîðòðåòó
Ïåòðà Âåëèêîã îáåëåæàâà òðåíóòàê òðàíñôîðìàöè¼å ñõâàòàœà öàðñêå óëîãå,
òåñíî ïîâåçàíå ñà ïðîìåíîì ïîãëåäà íà ñâåò, îäðàæåíå è ó ñàìî¼ êîíöåïöè¼è
Îðôåëèíîâå èñòîðèîãðàôè¼å, êî¼à äîìèíàíòíå ïðîöåäóðå èñòîðèîãðàôè¼å
ïðîñâåžåíîñòè, îñëîœåíå íà íà÷åëà ñåêóëàðíå êàóçàëíîñòè êî¼à
îáëèê Èñòîðè¼å Ïåòðà Âåëèêîã êàî íàïðåäîâàœà ðóñêå äðæàâå îäðå ó¼ó
äðæåžè ñå ïðèíöèïà ìîäåðíå ðàöèîíàëíîñòè, êîìáèíó¼å ñà ñðåäœîâåêîâíî-áàðîêíèì
òîïîñèìà êî¼è ïîäðàçóìåâà¼ó ìåòàôèçè÷êè, ïðîâèäåíöè¼àëíè
ñìèñàî èñòîðè¼å è ïî¼åäèíà÷íèì èñòîðè¼ñêèì äîãà à¼èìà, êî¼è ñó ó
âðåìåíó, îáåçáå ó¼ó ïåðñïåêòèâó âå÷íîñòè è óñëîâšåíîñòè òðàíñöåíäåíöè¼îì,
êàî ðåöèìî êàäà ñå ñðåžíî èçáåãíóò àòåíòàò îá¼àøœàâà ïðîìèøšó:
„Áîã, êî¼è ¼å äðæåžè ó ñâî¼èì ðóêàìà ñðöå è æèâîò öàðåâ çíàî çà œåãîâå
ïëåìåíèòå íàìåðå, êî¼å ñó âîäèëå ê œåãîâî¼ íà¼âåžî¼ ñëàâè è ñðåžè õðèøžàíñêîã
ðîäà, îêðåíóî ¼å òó çëî÷èíà÷êó çàâåðó ïðîòèâ ñàìèõ œåíèõ îðãàíèçàòîðà“
(ÏÂ, I: 239). Ïîæåšíîñò òîïîñà óïðêîñ œèõîâî¼ èðåëåâàíòíîñòè
çà èñòîðè¼ñêî îáðàçëîæåœå îäëè÷íî èëóñòðó¼å ïðèêàç ìåäàšå èçäàòå
ïîâîäîì çàóçåžà Íàðâå: œåí ñå íàòïèñ „Íå óëàãèâàœåì íåãî îðóæ¼åì è
ïîìîžó Âèøœåã îñâî¼åíà“ (ÏÂ, I: 351) ïðåíîñè óïðêîñ òîìå øòî ¼å èñõîä
áèòêå îäëó÷åí „íåêèì, èçãëåäà, íåîáè÷íèì ñëó÷à¼åì“ (ÏÂ, I: 346). Îðôå-

184
Íåíàä Íèêîëèž
ëèí, äàêëå, òîïîñå ðàçëèêó¼å îä èñòîðè¼ñêîã îá¼àøœåœà, ïà ñå èñòè äîãàà¼
¼àâšà êàî ñëó÷à¼íîñò óíóòàð ïðèïîâåäàœà êî¼å òðåáà äà ìó îáåçáåäè
èñòîðè¼ñêó âåðîäîñòî¼íîñò, äîê êàî ïðîìèñàî ïîñòî¼è ó œåãîâîì íàêíàäíîì
ïðîñëàâšàœó – òèìå øòî èñòîðèîãðàôè¼à ïðîñâåžåíîñòè, êî¼à îäðåó¼å
îáëèê ïðåäñòàâšàœà èñòîðè¼å, òðàæè ìåòàôèçè÷êó ïîòâðäó ó ñòàðè-
¼î¼ èñòîðèîãðàôñêî¼ êîíöåïöè¼è, Îðôåëèí ñå íà¼âèøå îäâà¼à îä ðåïðåçåíòàòèâíîã
îáëèêà èñòîðèîãðàôè¼å ïðîñâåžåíîñòè, ïîïóò îíîã Âîëòåðîâèõ
èñòîðè¼à, àëè è íåîá¼àâšåíå èñòîðè¼å ñðïñêîã íàðîäà Ñèìåîíà Ïèø÷åâèžà
17 ó êî¼î¼ „èçëàãàœå ¼å îá¼åêòèâèçèðàíî è íåçàèíòåðåñîâàíî, áîæè¼à âîšà
íè ó ¼åäíîì òðåíóòêó íå ïðåäñòàâšà ñå êàî ôàêòîð êî¼è áè ìîãàî èìàòè
óòèöà¼à íà èñòîðè¼ñêà çáèâàœà“ (Ïàâèž 1963: 106). Îðôåëèí ¼å ó Èñòîðè¼è
Ïåòðà Âåëèêîã Âîëòåðîâå òâðäœå èç œåãîâèõ èñòîðè¼à Êàðëà XII è Ïåòðà
Âåëèêîã òîëèêî îãîð÷åíî îñïîðàâàî äà êîíñòàòàöè¼à êàêî „Âîëòåðà óîïøòå
íè¼å ìàðèî“ (Ðàäî¼÷èž 1933: 279) çâó÷è êàî èçóçåòíî áëàãè åóôåìèçàì,
àëè ñå óïðêîñ íåñëàãàœó îêî ëè÷íîñòè ðóñêîã öàðà (êî¼å íà¼ïðå èçãëåäà
êàî ñóêîá äâå ïðèñòðàñíîñòè) ó òåíäåíöè¼è äà ñå „òåæèøòå èñòîðè¼å
ïîìåðà ñà ïîëèòè÷êå èñòîðè¼å íà ñòðàíó ÷èñòå äóõîâíå èñòîðè¼å“ (Cassirer
1932: 272) – êî¼à ¼å Âîëòåðîâ îñíîâíè äîïðèíîñ „êî¼è ¼å îä òàäà ñëåäèëà
öåëîêóïíà èñòîðèîãðàôè¼à åïîõå ïðîñâåòèòåšñòâà“ (Cassirer 1932: 276) –
Îðôåëèí, óïðêîñ òîìå øòî íà¼èñöðïíè¼å ïðèêàçó¼å ðàòíå äîãà à¼å, ôðàíöóñêîì
ìèñëèîöó ïðèáëèæàâà, ¼åð è îí íàñòî¼è äà „ó êðóã ðàçìàòðàœà
óêšó÷è ïîñòà¼àœå ðåëèãè¼å, óìåòíîñòè, íàóêå, ôèëîçîôè¼å“ (Cassirer 1932:
273). Ìå óòèì, èàêî ¼å îñíîâíèì èìïóëñîì äà ïðèêàæå íàïðåäàê ðóñêå
äðæàâå îñòâàðåí ïîä âëàäîì Ïåòðà Âåëèêîã, à íàñòàâšåí ó äîáà Êàòàðèíå
Âåëèêå, Îðôåëèíîâî äîìèíàíòíî îïðåäåšåœå ó äóõó èñòîðèîãðàôè¼å ïðîñâåžåíîñòè,
îí ñå îä Âîëòåðà íà¼çíà÷à¼íè¼å ðàçëèêó¼å ïîòðåáîì çà ñðåäœîâåêîâíî-áàðîêíèì
òîïîñèìà, ¼åð ðîäîíà÷åëíèê èñòîðèîãðàôè¼å ïðîñâåžåíîñòè
âåž ó ñâî¼î¼ ïðâî¼ èñòîðè¼ñêî¼ êœèçè Èñòîðè¼à Êàðëà XII è êàäà
ïðåíîñè óòâð åíîñò Êàðëà XII „ó ìèøšåœó î íåîãðàíè÷åíî¼ ñóäáèíè, ó
ìèøšåœó ó êîìå ¼å ñâåãà âåêà îñòàî, ïà ãà ¼å òî íàâîäèëî íà ìèñëè äà ãà
ñóäáèíà ÷óâà çà íåêå ìíîãî âåžå ñòâàðè, êàä ãà çàêëàœà òàêî ÷óäíîâàòî“
(Voltaire 1731: 66, èñòàêàî Í.Í.), ¼àñíî ïîêàçó¼å äà òî íè¼å è ìèøšåœå œåãà
êî¼è ñìàòðà äà „ñëó÷༠ñå ÷åñòî èãðà ñ êðóíèñàíèì ãëàâàìà“ (Voltaire 1731:
68, èñòàêàî Í.Í.) è äà ¼å Êàðëî XII äîñòà ñâî¼èõ ïîäâèãà èçâåî „ïî íåèñêàçàíî¼
ñðåžè êî¼à ãà ¼å äîòëå ñâóäà ïðàòèëà è ó êî¼ó ñå îí âå÷èòî óçäàî“
(Voltaire 1731: 109, èñòàêàî Í.Í.). Ïîòðåáà äà ñå òðàäèöè¼îì ñàíêöèîíèñà-
17 „Ïèø÷åâèž ¼å ñâî¼ó èñòîðè¼ó ïèñàî ó äâà ìàõà. Ïðâè ïóò ñå œîìå áàâèî âàšäà èçìå ó
1775. è 1785, à äðóãè ïóò îêî 1795. ãîäèíå. Ó ñâàêîì ñëó÷à¼ó ó òðåíóòêó êàäà ¼å îêî 1784. äàâàî
çàâðøíè îáëèê ñâî¼èì ìåìîàðèìà, ïðâó ðåäàêöè¼ó ñâî¼å èñòîðè¼å âåž ¼å èìàî äîâðøåíó“ (Ïàâèž
1963: 102).

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 185
íèì òîïîñèìà ìåòàôèçè÷êè ëåãèòèìèøå äåëàòíîñò Ïåòðà Âåëèêîã óïóžó¼å
íà íåäîâðøåíó ìîäåðíîñò Îðôåëèíîâå èñòîðè¼å. Îïðåäåšåí çà ñåêóëàðíó
èñòîðè¼ó êî¼à îäáàöó¼å ïðîâèäåíöè¼àëíî ñõâàòàœå ïîâåñòè, Îðôåëèíîâ ñåíòèìåíòàëèñòè÷êè
ñåíçèáèëèòåò ïðèïîâåäàœà ñðåäœîâåêîâíî-áàðîêíå òîïîñå
èïàê íå êîðèñòè ñàìî êàî ðåòîðè÷êà ñðåäñòâà, âåž ÷óâà è íåøòî îä
èçâîðíîã ñìèñëà ñòàðå èñòîðèîãðàôè¼å ó êî¼î¼ ñó ÷èœåíèöå „áèðàíå è
òóìà÷åíå ó ñêëàäó ñ óíàïðåä ïîñòàâšåíèì ðåëèãèîçíèì, èñòîðè¼ñêèì îêâèðîì.
Êîíòóðå êîíêðåòíèõ çáèâàœà ãîòîâî ñå ñàñâèì ãóáå, à òåæèøòå êàçèâàœà
ïîìåðà ñå îä ñòâàðíèõ äîãà à¼à êà œèõîâèì ñêðèâåíèì çíà÷åœèìà“
(Äåðåòèž 2000: 87-88). Ðàçëèêà èçìå ó Âîëòåðîâîã è Îðôåëèíîâîã îäíîñà
ïðåìà òîïîñèìà, óçðîêîâàíà íå ñàìî œèõîâèì èíèöè¼àëíèì îäíîñîì ïðåìà
Ïåòðó Âåëèêîì, îäëè÷íî ñå âèäè íà ïðèìåðó ïðèêàçèâàœà ñìðòè öàðåâèžà
Àëåêñå¼à, ¼åð „äîãà à¼è âåçàíè çà œåãà áèëè ñó âåîìà çàìðøåíè è
èñòîðè÷àðè èõ, ñâå äî äàíàøœèõ äàíà, íèñó ó ïîòïóíîñòè ðàç¼àñíèëè“
(Auty and Obolensky 1976: 205). Ïðåíîñåžè êàêî Ïåòàð Âåëèêè íàä ñàìðòíîì
ïîñòåšîì áëóäíîã ñèíà „áèî ¼å ñàâ, ñà ñâèìà ïðèñóòíèìà, ó ñóçàìà
[…] à ïîòîì ìó ¼å äàî æåšåíè îïðîøò༠è áëàãîñëîâ“ (ÏÂ, II: 202), Îðôåëèí
¼å áèáëè¼ñêó ïàðàáîëó ó÷èíèî îáðàñöåì Ïåòðîâîã ïîñòóïêà è òèìå
ñåáå îñëîáîäèî îáàâåçå äà î œåìó áèëî øòà âèøå êàæå, äîê ¼å Âîëòåð
òàêî å èçâåñòèî äà ñó „è îòàö è ñèí áðèçíóëè ó ãîðêè ïëà÷“ è „íåñðåžíè
ïðåñòóïíèê ¼å çàìîëèî ñâîã óâðå åíîã ðîäèòåšà çà îïðîøòà¼, êî¼è ìó ¼å
îâ༠¼àâíî äàî“ (Voltaire 1763: 51), àëè ¼å çàòèì øèðîêî ðàñïðàâšàî î ïîçíàòèì
îïòóæáàìà ïî êî¼èìà ¼å ñàì Ïåòàð Âåëèêè óáèî öàðåâèžà Àëåêñå¼à
(Voltaire 1763: 51-57), à êî¼å Îðôåëèí íè ¼åäíîì ðå÷è íè¼å ïîìåíóî.
Óïðêîñ ïîòðåáè äà ñòàðèì òîïîñèìà ãàðàíòó¼å ñìèñàî Èñòîðè¼å Ïåòðà
Âåëèêîã, Îðôåëèí íèêàäà íè¼å çàáîðàâšàî äà Ïåòðîâà ¼å „ãëàâíà íàìåðà
áèëà äà îä ñâî¼å äðæàâå ñòâîðè ¼åäíî âåëèêî ïðèñòàíèøòå çà òðãîâèíó“
(ÏÂ, I: 351), ¼åð „øèðåœå è áåçáåäíîñò ðóñêå òðãîâèíå áèëà ¼å ¼åäíà
îä ãëàâíèõ ñòâàðè íà êî¼ó ¼å Ïåòàð Âåëèêè ñâàãäà ìèñëèî“ (ÏÂ, II:
295), çáîã ÷åãà îñíîâíà êîíöåïöè¼à Îðôåëèíîâå èñòîðè¼å ïðåñóäíî çàâèñè
îä óíóòàðñâåòñêèõ îäíîñà, ó ñêëàäó ñà èäå¼àìà èñòîðèîãðàôè¼å ïðîñâåžåíîñòè:
„ó åêîíîìñêèì òåðìèíèìà îâî ¼å çíà÷èëî äóõ ìîäåðíå èíäóñòðè¼å
è òðãîâèíå. Ó ïîëèòè÷êèì òåðìèíèìà òî ¼å çíà÷èëî äóõ ïðîñâåžåíîã
äåñïîòèçìà“, à èíñòèòóöè¼å ñó „òâîðåâèíå êî¼å ñó èçóìåëè äîñåòšèâè
ìèñëèîöè è íàìåòíóëè èõ ìàñè íàðîäà“ (Collingwood 1946: 89). Àêî ¼å
„èñòîðèîãðàôè¼à ïðîñâåòèòåšñòâà àïîêàëèïòè÷êà äî êð༜åã ñòåïåíà, [...
îíäà ¼å] ñðåäèøœà òà÷êà èñòîðè¼å […] ðà àœå ìîäåðíîã íàó÷íîã äóõà“
(Collingwood 1946: 91), êî¼è ¼å è áèòíî îáåëåæ¼å Ïåòðà Âåëèêîã, îáëèêîâàíîã
êàî öåíòðàëíà ëè÷íîñò ðóñêå èñòîðè¼å, ñêëàäíî ñïåöèôè÷íîñòè
èñòîðèîãðàôè¼å ïðîñâåžåíîñòè êî¼à ãåíåðàëíî „ó ñåáè ñàäðæè êëèöå äâà

186
Íåíàä Íèêîëèž
íåïîñðåäíà ðàçâî¼íà ïðàâöà: ãëåäàœå óíàçàä, èëè ñòðîãî èñòîðè¼ñêè ðàçâèòàê,
êî¼è áè ïðå àøœó èñòîðè¼ó èçëîæèî êàî èãðó èðàöèîíàëíèõ ñèëà,
è ãëåäàœå óíàïðåä, èëè âèøå ïðàêòè÷íè èëè ïîëèòè÷êè ðàçâèòàê, ïðîðèöàœå
è íàñòî¼àœå äà ñå ñòâîðè ìèëåíè¼óì ó êî¼åì žå áèòè óñïîñòàâšåíà
âëàäàâèíà ðàçóìà“ (Collingwood 1946: 90). Ó Îðôåëèíîâî¼ Èñòîðè¼è Ïåòðà
Âåëèêîã óâîä ó èñòîðè¼ó Ïåòðîâîã æèâîòà äåòàšíèì èçëàãàœåì ëîçå
ðóñêèõ öàðåâà ïðèïðåìà Ïåòðîâó ïî¼àâó: œåãîâ îòàö, öàð Àëåêñå¼, ïðèêàçàí
¼å òàêî äà ñå ïðåïîçíà êàî ïðåòõîäíèê ñâîã Âåëèêîã ñèíà (ÏÂ, I: 178-
179), à ëèíè¼à êî¼à èõ ñïà¼à èäå ïðåêî Ô¼îäîðà Àëåêñå¼åâè÷à ÷è¼à ¼å âëàäà
áèëà êðàòêà, àëè òîêîì êî¼å ¼å çàïî÷åëî âðåäíîâàœå àðèñòîêðàòè¼å äóõà,
¼åð ¼å Ô¼îäîð Àëåêñå¼åâè÷ – êî¼è ¼å ñâå ðîäîñëîâíå êœèãå „áàöèî ó âàòðó,
à ïëåìèžèìà òîì ïðèëèêîì ðåêàî äà ñå ïðèâèëåãè¼å è âèñîêè ïîëîæà¼è
ìîãó äîáèòè, àëè íå çà ïîðåêëî, íåãî çà ëè÷íå çàñëóãå“ (ÏÂ, I: 183) – çà
íàñëåäíèêà ïðåñòîëà ïðîãëàñèî ñïîñîáíè¼åã ïîëóáðàòà Ïåòðà, „áåç îáçèðà
íà ïðâåíñòâî öàðåâèžà Èâàíà Àëåêñå¼åâè÷à“ (ÏÂ, I: 216). Âëàäå Ïåòðîâîã
îöà è ïîëóáðàòà ïðèêàçàíå ñó êðîç äåëà êî¼à íà¼àâšó¼ó Ïåòðîâó
âëàäàâèíó è œèõîâè ñó ëèêîâè îáëèêîâàíè ñ îáçèðîì íà Ïåòðîâà äåëà
êî¼à èäå¼å êî¼å ñó êîä œèõ ó çàìåòêó ïîñòàâšà¼ó íà íèâî îïøòåã ïðèíöèïà:
óêðàòêî, ó œèõîâèì ëè÷íîñòèìà èçäâà¼à ñå è ïîòåíöèðà îíî øòî èõ
÷èíè äîñòî¼íèì Ïåòðîâèì ïðåòõîäíèöèìà. Îðôåëèí ó òàêâîì ïîñòóïêó
íè¼å óñàìšåí, Âîëòåð òàêî å öàðà Àëåêñå¼à ëàïèäàðíî îöåœó¼å äà „áèî ¼å
äîñòî¼àí äà áóäå îòàö Ïåòðà Âåëèêîã“ (Voltaire 1759: 72). Ìå óòèì, çà
öåíòðàëíó ïîçèöè¼ó Ïåòðà Âåëèêîã ó ðóñêî¼ èñòîðè¼è áèëî ¼å âàæíè¼å äà
ñå èñòàêíå äà ñó ñå äîãà à¼è ïîñëå œåãîâå ñìðòè îäâè¼àëè ó äóõó œåãîâèõ
ðåôîðìè, ïà ¼å çàòî Îðôåëèí Ïåòðîâó äðóãó ñóïðóãó öàðèöó Êàòàðèíó
ïðèêàçàî êàî äîñòî¼íó Ïåòðîâó íàñëåäíèöó (ÏÂ, II: 337 è ä.), èàêî „êðóíèñàœå
Êàòàðèíå êàî èìïåðàòîðêå […] áèëî ¼å ñâå÷àíî îäàâàœå ïðèçíàœà
öàðåâî¼ ñóïðóçè, íèøòà âèøå. Îíî óîïøòå íå äà¼å, îíî¼ êî¼à ãà ¼å ïðèìèëà,
ïðàâî äà âëàäà ó ñëó÷à¼ó äà ïðåñòî îñòàíå óïðàæœåí“ (Troyat 1979:
342). Èäå¼à î Êàòàðèíè êàî Ïåòðîâî¼ íàñëåäíèöè 18 Îðôåëèíó ïîìàæå äà
ïåðèîä ïîñëå Ïåòðîâå ñìðòè ïîâåæå ñà äîáîì Êàòàðèíå II, áåç êî¼å œåãîâà
èñòîðè¼à íå áè áèëà ìîãóžà, ¼åð ¼å òåê Êàòàðèíà II ïðàâà Ïåòðîâà íàñëåäíèöà,
Âåëèêà ó îíîìå ó ÷åìó èäå Ïåòðîâèì òðàãîì, øòî Îðôåëèí ó
ïîñâåòè Èñòîðè¼å Ïåòðà Âåëèêîã ðóñêî¼ öàðèöè è èñòè÷å: „Îñíèâàœå è
ïðåìóäðî óðå åœå Àêàäåìè¼å õóäîæåñòâà, óìíîæàâàœå Ó÷èëèøòà è øèðåœå
Íàóêà êî¼å íåçíàœå èñêîðåœó¼ó è ïðèðîäó šóäñêó ïîïðàâšà¼ó, áåñ-
18 Çàïðàâî, ïîøòî ¼å Ïåòàð Âåëèêè „óìðî à äà íè¼å îáåëîäàíèî ñâî¼ó æåšó […] ïðèíö À.
Ä. Ìåœøèêîâ íàìåòíóî ¼å, óç ïîìîž ãàðäè¼ñêîã ïóêà, ðåøåœå ó êîðèñò Ïåòðîâå óäîâèöå, Êàòàðèíå
I“ (Auty and Obolensky 1976: 166), àëè „âèñîêè äîñòî¼àíñòâåíèöè Âðõîâíîã êðóíñêîã ñàâåòà
[…] ñó, ó ñòâàðè, âëàäàëè çà âðåìå Êàòàðèíå I“ (Auty and Obolensky 1976: 206).

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 187
ïðèìåðíà Ìàòåðèíñêà áðèãà î âàñïèòàâàœó Ðóñêîã £óíîøåñòâà îáà ïîëà ó
ïîáîæíîñòè è ëåïîì ïîíàøàœó è î èçäðæàâàœó ñèðîìàøíî ðî åíå äåöå,
êî¼à è íà¼ñëàâíè¼à îñâà¼àœà ïðåâàçèëàçè, áðèãà î áîãàžåœó ïîäàíèêà ïðåêî
õóäîæåñòâà è òðãîâèíå, ñìèðèâàœå íåìèðíèõ ñóñåäà, ëîìšåœå ðîãà Îòîìàíñêîã
Ïîëóìåñåöà, âðàžàœå îòåòèõ è îñâà¼àœå íîâèõ çåìàšà Ðóñè¼è –
ñâå ¼å òî äîêàç î÷èãëåäàí äà ¼å Âàøå Èìïåðàòîðñêî Âåëè÷àíñòâî Îíîãà
âèñîêî ïîìèœàíîãà Èìïåðàòîðà, Âàøåã íà¼ìèëè¼åã Äåäà, íà¼äîñòî¼íè¼à ïî
œåãîâî¼ òàäà æåšè Íàñëåäíèöà, çà êî¼ó ¼å Áîæè¼å Ïðîâè åœå, æåëåžè äà
ïðóæè áëàãîñòàœå Ñåâåðó è £óãó, çàäðæàëî èñïóœåœå âåëèêèõ îíèõ äåëà
êî¼à ¼å Ò༠áåñìðòíè Ìîíàðõ çàìèñëèî è êî¼à Ðóñè¼ó íà íà¼âèøè ñòåïåí
ñàâðøåíñòâà äîâîäå“ (ÏÂ, I: 12). Çáîã òîãà ¼å Îðôåëèí Èñòîðè¼ó Ïåòðà
Âåëèêîã íå ñàìî ïîñâåòèî Êàòàðèíè Âåëèêî¼ íåãî è çàïî÷åî ãåîãðàôñêèì
è îïèñîì ñàâðåìåíå Ðóñè¼å, ñóãåðèøóžè äà ïðè÷à î æèâîòó è äåëèìà Ïåòðà
Âåëèêîã íå ïðèïàäà ñàìî ïðîøëîñòè, âåž äà ¼å è ðóñêà ñàäàøœîñò
óñëîâšåíà ïåòðîâñêèì ðåôîðìàìà êî¼å ¼å Êàòàðèíà Âåëèêà ïðîäóæèëà.
Èàêî „ó îíî ìðà÷íî ïîñëåïåòðîâñêî äîáà ðóñêå èñòîðè¼å, ó ïåðèîäó äâîðñêèõ
ïðåâðàòà è áåñêîíà÷íèõ ñìåíà ïîâðåìåíèõ ôàâîðèòà, ëèê Ïåòðà Âåëèêîã
ïðåîáðàçèî ñå ó îâàïëîžåœå ðóñêîã íàöèîíàëíîã èäåàëà, ó ñèìáîë
ñëàâíå ïðîøëîñòè Ðóñè¼å, ó ïðîòèâòåæó îíäàøœî¼ æàëîñíî¼ ñàäàøœèöè“
(Êîñòèž 1959: 83), Ïåòàð Âåëèêè ¼å öåíòðàëíà ôèãóðà ðóñêå èñòîðè¼å ìîãàî
ïîñòàòè òåê êàäà ¼å ñà âëàäîì Êàòàðèíå Âåëèêå ïîòâð åíî ðåôîðìñêî
îïðåäåšåœå ðàçâî¼à ðóñêå äðæàâå, çáîã ÷åãà ¼å çà òàêâî ðàçóìåâàœå ðóñêå
èñòîðè¼å Ïåòàð Âåëèêè èñòîâðåìåíî œåí âðõóíàö, àëè è íîâè ïî÷åòàê:
âðõóíàö êàäà ¼å ðå÷ î ñíàçè è ïðîñòèðàœó ðóñêîã öàðñòâà, à íîâè ïî÷åòàê
êàäà ¼å ó ïèòàœó êóëòóðíî è, øèðå, öèâèëèçàöè¼ñêî, åâðîïñêî îïðåäåšåœå
äðæàâå ñà íîâèì óðå åœåì àðìè¼å, ôëîòå, äðæàâíèõ èíñòèòóöè¼à (áèðîêðàòè¼å),
Öðêâå….
Äîñëåäíî îïðåäåšåí çà ïîëèòè÷êè êîíöåïò ïðîñâåžåíîã àïñîëóòèçìà,
Îðôåëèí óïðêîñ òîìå øòî ¼å ñìàòðàî äà ïðîñâåžåíè àïñîëóòèñòà
âëàäà¼óžè ó ñêëàäó ñà ðàçóìîì âëàäà ó íà¼áîšåì èíòåðåñó ïîäàíèêà, íè¼å
ïîêóøàî äà íàïðàâè áàëàíñ èçìå ó ïîòðåáå ïîäàíèêà äà ñëîáîäíî ìèñëå
è âëàäàðåâîã àïñîëóòèçìà – à øòî žå äåöåíè¼ó êàñíè¼å áèòè Êàíòîâà ïðåîêóïàöè¼à
– ¼åð ¼å ðàçóì Ïåòðà Âåëèêîã ïîñìàòðàî êàî ðàçóì áåç ïðåìöà,
çáîã ÷åãà íè èñòèöàœå äà ¼å Ïåòàð Âåëèêè ó âî¼ñöè ïðîøàî ïóò îä îáè÷íîã
âî¼íèêà äî íà¼âèøåã ÷èíà íè¼å èìàëî çíà÷༠îíîã ïðèìåðà êî¼è žå Äîñèòå¼
äàòè Æèâîòîì è ïðèêšó÷åíè¼èìà. Ïåòðîâ ïðèìåð ¼å ñàìî äåìîíñòðàöè¼à
êàêî ïîäàíèê òðåáà ó íîâèì îêîëíîñòèìà äà çàñëóæó¼å ÷èíîâå
êî¼è ñó ñå íåêàäà äîáè¼àëè çàõâàšó¼óžè ïîðåêëó: îí ïîäàíèêå íå îõðàáðó¼å
äà ñå ñàìîèçãðà ó¼ó, âåž äà íàïðåäó¼ó ó îêâèðó èíñòèòóöèîíàëíî çàäàòèõ
îêâèðà, ïà óïðàâî îíî øòî ¼å çà Êàíòà öåíòðàëíî ïèòàœå – êàêî ñå ñà

188
Íåíàä Íèêîëèž
âîšîì àïñîëóòíîã âëàäàðà ìîæå óñêëàäèòè ñàìîèçãðà èâàœå ïîäàíèêà
êî¼å ïîòåíöè¼àëíî ïðîáè¼à èíñòèòóöèîíàëíå îêâèðå – çà Îðôåëèíà êàî
ïèòàœå íè íå ïîñòî¼è; çà œåãà ¼å ñàìîðàçóìšèâî äà ñå ïîäàíèöè êðåžó
óíóòàð îêâèðà êî¼å èì ¼å öàð îäðåäèî, îäíîñíî êàíòîâñêè ðå÷åíî, äà óñàâðøàâà¼ó
ïðèâàòíó óïîòðåáó ðàçóìà íå ïîìèøšà¼óžè íà ñëîáîäå êî¼å ¼àâíà
óïîòðåáà óìà äîíîñè. Òî ¼å ñàãëàñíî îïøòî¼ êîíöåïöè¼è Îðôåëèíîâå ïðîñâåžåíîñòè
ïðåïîçíàòšèâî¼ âåž ó Ñëàâåíîñåðáñêîì ìàãàçèíó, çà êî¼ó ÷îâåê
íè¼å ïðîñâåžåíî áèžå êî¼å ¼å ñåáå ïîñòàâèëî êàî ñâî¼ îá¼åêàò, âåž áèžå ó
ïðîñâåžåíîñòè êî¼å çíàœå óïîòðåášàâà ñàìî êàî ñðåäñòâî ïðàêñå, çáîã
÷åãà ñå íå ìîæå çàñíîâàòè íà ñàìîìå ñåáè, âåž ìó ¼å ïîòðåáàí ñïîšàøœè
ãàðàíò ñìèñëà; çàòî ó Îðôåëèíîâî¼ Èñòîðè¼è Ïåòðà Âåëèêîã êàî øòî ïîäàíèöè
çàâèñå îä ðàçóìà Ïåòðà Âåëèêîã, òàêî è Ïåòàð Âåëèêè çàâèñè îä
àóòîðèòåòà Áîãà, ñâåäî÷åžè î íåìîãóžíîñòè äà ïðîñâåžåíî áèžå ïîñòî¼è
êàî èçóçåòàê. Äîñèòå¼ óïðàâî òèìå øòî ñåáå õîžå êàî ïðàâèëî, à íå èíöèäåíò
– à íåñóìœèâî ñâåñòàí ñâî¼å èíöèäåíòíîñòè – ôîðìóëèøå çàõòåâ
óíèâåðçàëíîã õóìàíèçìà ïðîñâåžåíîñòè êî¼è ñâå šóäå õîžå êàî ñåáè ðàâíà
ïîòåíöè¼àëíî ïðîñâåžåíà áèžà, äîê Îðôåëèí ïîñòàâšà¼óžè Ïåòðà Âåëèêîã
êàî èçóçåòàê, à îñòàëå êàî ïîñëóøíå ïîäàíèêå êî¼èìà ñå ñèëîì íàìåžó
èäå¼å ïðîñâåžåíîñòè, íè¼å íè ìîãàî äîžè äî îïøòå èäå¼å î ïðîñâåžåíîì
áèžó, çáîã ÷åãà íè ñàìîã Ïåòðà Âåëèêîã íè¼å ìîãàî ïðèêàçàòè êàî
çàèñòà ïðîñâåžåíî áèžå ó êàíòîâñêîì ñìèñëó. Îðôåëèí ñå ñâàêàêî íå âðàžà
íà ïðåäñòàâó „äîáðîã öàðà“, àëè ïîòðåáà çà ìåòàôèçè÷êèì îïðàâäàœåì
„öàðà ðåôîðìàòîðà“ çíàê ¼å íåäîâðøåíå ìîäåðíîñòè Îðôåëèíîâå Èñòîðè¼å
Ïåòðà Âåëèêîã, êî¼à íè¼å áèëà èçóçåòàê ó òî âðåìå: íè ðóñêè èñòîðè-
÷àðè îñàìíàåñòîã âåêà òàêî å Ïåòðîâó èíöèäåíòíîñò óãëàâíîì íèñó âèäåëè
êàî ïðîáëåìàòè÷íó; ïðâè ¼å Àëåêñàíäàð Íèêîëà¼åâè÷ Ðàäèø÷åâ „ó ïèñìó
îä 1782. ãîäèíå ñëàâèî Ïåòðà êàî çàèñòà Âåëèêîã ¼åð ¼å èñïóíèî ñâå
ñâî¼å äóæíîñòè êàî öàð“, èñòîâðåìåíî ïðèçíà¼óžè äà áè „æåëåî äà ¼å ìîãàî
äà èñïóíè è ¼åäíó äóæíîñò âèøå – ’äà óñïîñòàâè ñëîáîäó ïî¼åäèíöà’“
(Whittaker 1992: 96). Òåê òàêâî ñõâàòàœå öàðñêå äóæíîñòè îìîãóžàâà ïîãëåä
íà Ïåòðà Âåëèêîã èç ïåðñïåêòèâå îíå êîíöåïöè¼å ïðîñâåžåíîñòè êî¼ó
ñðïñêà êóëòóðà äîñòèæå ñà Äîñèòå¼åâîì ìåäè¼àöè¼îì ñëîáîäå ïî¼åäèíöà è
ïðîñâåžåíîã àïñîëóòèçìà ó Ïèñìó Õàðàëàìïè¼ó, à çà êî¼ó ¼å ó Îðôåëèíîâî
âðåìå ¼îø óâåê ðàíî, èàêî ñå ó Èñòîðè¼è Ïåòðà Âåëèêîã ïðåïîçíà¼å êàêî
óì „êàî îñíîâíà ÷îâåêîâà ñíàãà“ (Cassirer 1932: 275) êî¼à ñå „ñêðèâà ïîä
ìíîøòâîì íàâèêà è îáè÷à¼à, è ïîäëåæå òåðåòó ïðåäðàñóäà […] ïîñòóïíî
ñàâëàäàâà òå îòïîðå; êàêî ïîñòà¼å îíî øòî ïî ñâî¼î¼ ïðèðîäè ¼åñòå. Òàêî ñå
ïðàâè íàïðåäàê, íàðàâíî, íå òè÷å óìà è, ïðåìà òîìå, ÷îâå÷àíñòâà êàî òàêâîã;
íåãî ñå îäíîñè íà œåãîâî èñòóïàœå-ïðåìà-ñïîšà, íà œåãîâó åìïèðè¼ñêî-îá¼åêòèâíó
âèäšèâîñò. À áàø òî ïîñòà¼àœå âèäšèâèì è òî ïîñòà¼à-

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 189
œå-ïðîçèðíèì-ñàìîì-ñåáè óìà ¼åñòå îñíîâíè ñìèñàî èñòîðè¼ñêîã ïðîöåñà“
(Cassirer 1932: 276). Îíî ¼å, ìå óòèì, ó Èñòîðè¼è Ïåòðà Âåëèêîã çàóñòàâšåíî,
êàî è ñâóäà êîä Îðôåëèíà, ó ìå óïîçèöè¼è îáåëåæåíî¼ íåäîâðøåíîì
ìîäåðíîøžó, ¼åð óì ¼åñòå èñòóïèî ïðåìà ñïîšà äà ñàâëàäà ïðåäðàñóäå
òðàäèöè¼å, àëè íè¼å ïîñòàî äî êðà¼à âèäšèâ ñàìîìå ñåáè ¼åð ¼å œåãîâî
èñòóïàœå áèëî íàìåòíóòî îäîçãî, âîšîì öàðà, à íè¼å ñå ¼àâèëî êàî çàõòåâ
çà îïøòèì ïðèíöèïîì.
Ó îêâèðèìà ïîëèòèêå
Èàêî ¼å Èñòîðè¼à Ïåòðà Âåëèêîã èñòîðè¼à ðóñêîã öàðà è ðóñêîã öàðñòâà,
„íà ñðïñêå ÷èòàîöå íè¼å Îðôåëèí íèêàäà çàáîðàâšàî“ (Ðàäî¼÷èž
1933: 273), àëè íå ñàìî çàòî „äà áè çàäîâîšèî ðàäîçíàëîñò ñðïñêîã ÷èòàîöà“
(ÏÂ, I: 275), âåž è çàòî øòî ñó çà œåãà – ñêëàäíî òåæœàìà èñòîðèîãðàôè¼å
ïðîñâåžåíîñòè êî¼î¼ ¼å „Âîëòåð äîäåëèî ïîòïóíî ïðàêòè÷íå öèšåâå
[…] äà ïîìîãíå ó çàäàòêó ðåôîðìèñàœà ñòîëåžà“ (Sakmann 1906:
45) – ðåôîðìå Ïåòðà Âåëèêîã óçîð ïðåìà êîìå áè âàšàëî ïðåóðåäèòè ñðïñêî
äðóøòâî, à ïðå ñâåãà Öðêâó, êàî øòî „ïðèìåðîì Ïåòðà Âåëèêîã ïîøàî
¼å ñðïñêè ìèòðîïîëèò Ìî¼ñè¼å Ïåòðîâèž, ïðîïèñàâøè îäåžó ïàðîõè¼ñêèì
ñâåøòåíèöèìà“ (ÏÂ, I: 285ô), à î êî¼åì ¼å Îðôåëèí íàðî÷èòî
ïîõâàëíî ïèñàî ïîâîäîì œåãîâå ìîëáå Ïåòðó Âåëèêîì äà Ñðáèìà ïîøàšå
ó÷èòåšå è êœèãå, íà êî¼ó ñó Ðóñè îäãîâîðèëè óïóžèâàœåì Ìàêñèìà
Ñóâîðîâà ñà áóêâàðèìà Òåîôàíà Ïðîêîïîâè÷à, ãðàìàòèêàìà Ìåëåòè¼à
Ñìîòðèöêîã è òðî¼åçè÷íèì ðå÷íèöèìà Ïîëèêàðïîâà (óï. Êîñòèž 1932:
23), øòî ¼å äîâåëî äî ÷âðñòå âåçàíîñòè ñðïñêå Öðêâå çà Ðóñè¼ó è ïðîìåíå
ñðïñêå êóëòóðíå îðè¼åíòàöè¼å, íà¼âèäšèâè¼å ó çàìåíè ñðïñêîñëîâåíñêîã
¼åçèêà ðóñêîñëîâåíñêèì êàî ¼åçèêîì Öðêâå (ÏÂ, II: 360-364). Ðåâíîñíè
ïðàâîñëàâàö ó ëàòåíòíîì ñóêîáó ñà âðõîâèìà Öðêâå, çà êî¼å ¼å, ìå óòèì,
÷èòàâîã æèâîòà áèî âåçàí, Îðôåëèí íà¼îøòðè¼ó êðèòèêó íå óïóžó¼å êàðëîâà÷êèì,
âåž öðíîãîðñêèì ìèòðîïîëèòèìà: î „Äàíèëó íåìà ëåïå ðå÷è,
ñàñâèì ¼å íà ñòðàíè öèâèëíå âëàñòè, ãóâåðíàäóðà Ñàâå Ïåòðîâèžà“ (Ðàäî¼÷èž
1933: 275), à î Äàíèëîâèì íàñëåäíèöèìà ìèñëè ¼îø ãîðå, ïà î
ìèòðîïîëèòó Âàñèëè¼ó Ïåòðîâèžó ñóäè äà ¼å „ìàœå îä ïðåäàêà ñâî¼èõ
èìàî ÷àñíå êðâè“ (ÏÂ, II: 102). Îðôåëèíîâ îïèñ îäíîñà Öðíîãîðàöà ïðåìà
Ðóñè¼è êðåžå ñå ó äâà ïðàâöà: ñà ¼åäíå ñòðàíå èñòè÷å ðóñîôèëñòâî öèâèëíå
âëàñòè è îäóøåâšåœå íàðîäà ïèñìîì êî¼èì èõ ¼å Ïåòàð Âåëèêè íà
óñòàíàê ïðîòèâ Òóðàêà ïîçâàî ðå÷èìà äà „ñâà äîáðà, ÷èñòà è âèòåøêà
õðèøžàíñêà ñðöà òðåáà, ïðåçðåâøè ñòðàõ è òåøêîžå, çà Öðêâó è ïðàâîñëàâíó
âåðó íå ñàìî äà ñå áîðå íåãî è ïîñëåäœó êàï êðâè äà ïðîëè¼ó, øòî
žå ñ Íàøå ñòðàíå, êîëèêî ¼å Íàìà ìîãóžå, è áèòè ó÷èœåíî“ (ÏÂ, II: 32):

190
Íåíàä Íèêîëèž
„Ðàäîñò êî¼ó ¼å òà ãðàìîòà ìå ó œèìà òàäà ïðîèçâåëà, áèëà ¼å íåèçðåöèâà.
Íè¼å ó Öðíî¼ Ãîðè áèëî âåñåšà ó êîìå ñå âèñîêî èìå öàðà ðóñêîã íå áè
ñïîìèœàëî“ (ÏÂ, II: 96). Ñà äðóãå ñòðàíå, õåðî¼ñòâó íàðîäà ñóïðîñòàâšåíà
¼å ïîëèòèêà ìèòðîïîëèòà Äàíèëà, ÷è¼å ¼å ðåçîíîâàœå î ïîçèâó Ïåòðà
Âåëèêîã íà óñòàíàê Îðôåëèí îâàêî çàìèøšàî: „Ñìàòðàî ¼å, ñ ¼åäíå ñòðàíå,
äà ¼å îâà ïðèëèêà íà¼çãîäíè¼à çà îñëîáî åœå òîëèêèõ õðèøžàíñêèõ,
èñòî÷íîã áëàãî÷åøžà íàðîäà îä èãà òóðñêîã; ñ äðóãå ñòðàíå, ñìàòðàî ¼å äà
àêî öàð ðóñêè îòåðà Òóðêå è çàâëàäà ñâèì òèì çåìšàìà, îíäà žå ò༠öàð,
ðàçóìå ñå, áèòè âëàäàëàö è Öðíå Ãîðå. À êàäà äî å äî òîãà, òàäà žå âëàñò
êî¼ó ìèòðîïîëèòè ó Öðíî¼ Ãîðè èìà¼ó íàä íàðîäîì ñàñâèì ïðîïàñòè“ (ÏÂ,
II: 94-95). Òàêâà ìèòðîïîëèòîâà ïîçèöè¼à, êî¼ó ¼å Îðôåëèí ïðåòïîñòàâèî
âåîìà òåíäåíöèîçíî, íè¼å ñóïðîòíà ñàìî õåðî¼ñêîì äóõó íàðîäà, âåž è
ïðîñâåžåíîì àïñîëóòèçìó êî¼è ñå ó Èñòîðè¼è Ïåòðà Âåëèêîã ñëàâè, à ñà
êî¼èì ñå íà¼ðàäèêàëíè¼å ðàçèøàî ìèòðîïîëèò Âàñèëè¼å êàäà íè¼å äîïóñòèî
öàðèöè £åëèñàâåòè Ïåòðîâíî¼ „äà îñíó¼å ó Öðíî¼ Ãîðè ñëàâíà ó÷èëèøòà
è ó÷èòåšå, î ñîïñòâåíîì ñâîì è äðæàâå ñâî¼å òðîøêó […] áåç èêàêâå
ñóìœå çàòî øòî áè íàðîä, àêî ïî÷íå äà ó÷è, óâèäåî íà¼çàä îáìàíó
ñâîã íà¼âèøåã ñâåøòåíñòâà, è íå áè âèøå äîïóñòèî ìèòðîïîëèòèìà äà
íàä œèì óïðàâšà¼ó è âëàäà¼ó“ (ÏÂ, II: 102). Îðôåëèíîâ ïðèêàç „òåîêðàòñêå
îðãàíèçàöè¼å ñðïñêîã íàðîäà […] êî¼ó ¼å, ñ îáçèðîì íà âåîìà ëîøå
ñàâðåìåíå îäíîñå èçìå ó œèõ [öðíîãîðñêèõ ìèòðîïîëèòà] è Êàðëîâà÷êå
ìèòðîïîëè¼å ìîãàî ñëîáîäíè¼å, áåç ìíîãî óñòðó÷àâàœà êðèòè÷êè äà èíòåðïðåòèðà“
(Áîøêîâ 1986: 199) ïðîáëåìàòè÷àí ¼å, ¼åð àêî ìèòðîïîëèò
Äàíèëî ïèñìî Ïåòðà Âåëèêîã íè¼å ïîñìàòðàî ó ñâåòëó ðàòà çà ñëîáîäó
ñâèõ õðèøžàíà, âåž ó ñêëîïó áîðáå çà óíóòàðñâåòñêó âëàñò, îíäà ¼å îí
èñïðàâíî ïðåïîçíàî ìîòèâå öàðà êî¼è ó êàñíè¼åì ïèñìó Öðíîãîðöèìà ðàçëîãå
çà ðàò ñà Òóðñêîì èç ïðåòõîäíîã ïèñìà çàáîðàâšà è Öðíîãîðöå ïîçèâà
äà „ïîøòî Ìè ñàäà èìàìî ñà Ñóëòàíîì Òóðñêèì ìèð, è ñ Íàøå ñòðàíå
æåëèìî äà ò༠ìèð íåíàðóøèâèì îäðæèìî, ñàâåòó¼åìî è âàìà äà èìàòå
ñ œèìà ìèð. À àêî áè îíè îïåò ïðîòèâ Íàñ è ïðîòèâ Íàøå Äðæàâå ðàò
ïî÷åëè (øòî ó ñàäàøœåì òðåíóòêó íå î÷åêó¼åìî), ó òàêâîì ñëó÷à¼ó æåëèìî
îä âàñ äà îïåò, ïî ¼åäíîâåð¼ó è èñòîì ¼åçèêó, îðóæ¼ó Íàøåì äà ïîìîãíåòå“
(ÏÂ, II: 101). Äàêëå, îä ðàòà çà õðèøžàíñòâî äî ïîñëåäœå êàïè ðóñêå
è öðíîãîðñêå êðâè íè¼å îñòàëî íèøòà. Èàêî „ñàìà èäå¼à î ðàòîâàœó ñà
Òóðñêîì óâåê ñå ëàêî ïðåòàêàëà ó ôîðìóëå î áîðáè çà âåðó ïðîòèâ íåâåðíèêà.
Òàêâå ïàðîëå ¼å è ñàì Ïåòàð ïîäñòèöàî. Îíà ñå ó òîì îáëèêó ëåïî
ìîæå ïðàòèòè è ó òàêî êàðàêòåðèñòè÷íî¼ àìáëåìàòèöè îâîã áàðîêíîã äîáà“
(Áîøêîâ 1986: 184), Öðíîãîðöè œó èïàê íèñó ñõâàòèëè êàî ïàðîëó, âåž
êàî ïîçèâ ñàãëàñàí œèõîâîì õåðî¼ñêîì ïîèìàœó ñâåòà, çáîã ÷åãà îíè „íåžå
ñ Òóðöèìà ñêëîïèòè ìèð ïðå íåãî øòî èì îä öàðà ðóñêîã“ – êî¼è ¼å ñà

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 191
Òóðöèìà âåž ñêëîïèî ìèð! – „íå áóäå çà òî ñòèãëî îäîáðåœå“ (ÏÂ, II: 99),
à øòî èõ ¼å äîâåëî äî „ïëà÷åâíîã ñòðàäàœà“ (ÏÂ, II: 99). Ìå óòèì, íè ñàì
Îðôåëèí íå ñëàâè èäå¼ó î êðñòàøêîì ðàòó è ñà œîì ïîâåçàíó ñëèêó Ìîñêâå
êàî „Òðåžåã Ðèìà“, äîìèíàíòíó ó ïåñìè (ÏÂ, II: 96-98) êî¼îì ¼å èëóñòðîâàî
îäóøåâšåœå Öðíîãîðàöà çà ðàò (óï. Áîøêîâ 1986: 214 è ä.); íå
ñàìî çàòî øòî „î÷óâàí êîíòèíóèòåò èñòîðè¼ñêå ñâåñòè, îæèâšàâàœå óñïîìåíà
íà ñëàâíó èñòîðè¼ñêó ïðîøëîñò […] äîâåëî ¼å ó XVIII âåêó äî îáíàâšàœà
è ñíàæåœà êóëòîâà Íåìàœèžà è Ëàçàðåâèžà è äî óçäèçàœà ñëàâå
ñàìîã öàðñòâà Ñòåôàíà Äóøàíà Ñèëíîã“ (Áîøêîâ 1986: 223), ïà ¼å èäå¼à î
Ìîñêâè êàî „Òðåžåì Ðèìó“, óïðêîñ ãðà è óíåòî¼ ó Èñòîðè¼ó Ïåòðà Âåëèêîã
êî¼à ¼å òó èäå¼ó ïîäðàçóìåâàëà, „áèëà ñàñâèì ñóïðîòíà èäåîëîøêèì
òåìåšèìà ñðïñêå êóëòóðå“ (Áîøêîâ 1986: 223), íåãî è çàòî øòî ¼å òà èäå¼à
áèëà ñóïðîòíà Îðôåëèíîâîì ñîïñòâåíîì ïîãëåäó íà Ðóñè¼ó êàî ñåñòðó
êî¼à ¼å èçäàëà Ñðáè¼ó ó Ãîðåñòíîì ïëà÷ó è Ïëà÷ó Ñåðáè¼è – åïèçîäà î
ó÷åøžó Öðíîãîðàöà ó ðóñêî-òóðñêîì ðàòó óñëîâšåíà ¼å ïðå ñâåãà Îðôåëèíîâîì
àíòèêëåðèêàëíîøžó: âèøå óíóòðàøœîì ïîòðåáîì äà êðèòèêó¼å
òåîêðàòñêó îðãàíèçàöè¼ó ñðïñêîã äðóøòâà, à ìàœå ñ îáçèðîì íà îäíîñ
ïðåìà Ðóñè¼è, ó êî¼î¼ Ñðáè ¼åñó ãëåäàëè êóëòóðíè óçîð è çàøòèòíèöó âåðå,
àëè íèñó óâåê áèëè ñïðåìíè äà ¼å è ïîëèòè÷êè ïðàòå.
Íà Äóõîâíè ðåãóëàìåíò èç 1721. ãîäèíå, öåíòðàëíè äîêóìåíò ïåòðîâñêå
ðåôîðìå ðóñêå Öðêâå êî¼è ¼å çà öàðà ñà÷èíèî Òåîôàí Ïðîêîïîâè÷,
Îðôåëèí „÷èòàîöå ñà ñâàêèì ïîøòîâàœåì óïóžó¼å“ (ÏÂ, II: 250), ¼åð ñå
œèì ðóñêà Öðêâà „ïîäðå ó¼å äðæàâè, óêèäà ’ïàòðè¼àðøåñòâî’ è ìåñòî ’¼åäèíîíà÷àëñòâà’
ïàòðè¼àðõîâà çàâîäè êîëåãè¼àëíà óïðàâà […] ïðîïèñó¼å íîâà
îðãàíèçàöè¼à öåëîêóïíå ðóñêå öðêâå […] èçíîñå ñå ïðîïèñè çà ñóçáè¼àœå
ðàçíèõ âåðñêèõ çàáëóäà, ñó¼åâåð¼à è ïðàçíîâåðèöà, êàî è ðàñêîëà, è óç
ìåðå çà øèðåœå ïðàâå ðåëèãèîçíî-ìîðàëíå ïðîñâåòå ó íàðîäó, îïøèðíî
ñå îáðàçëàæå ïîòðåáà íàóêå è êîðèñòè ñâåòîâíîã çíàœà“ (Êîñòèž 1949:
62). Èàêî ó Èñòîðè¼è Ïåòðà Âåëèêîã íå çàõòåâà òàêî ðàäèêàëíå ðåôîðìå
ñðïñêå Öðêâå, Îðôåëèí îñòàâšà äîâîšíî íàãîâåøòà¼à äà ÷èòàëàö ñàì çàêšó÷è
äà áè òî áèî äîáàð ïóò, à òàêâî ¼å îïðåäåšåœå åêñïëèöèòíî ïîòâðäèî
òà¼íîì Ïðåäñòàâêîì Ìàðè¼è Òåðåçè¼è 19 : èàêî „ðîïòàœå è íåãîäîâàœå
êî¼å ¼å íàø èëèðñêè íàðîä èñïîšèî òîêîì 1777. è 1778. çáîã íà¼óçâèøåíè-
¼åã Ðåãóëàìåíòà [Ìàðè¼å Òåðåçè¼å] è íåêèõ îäðåäàáà êî¼å îí ñàäðæè, ïîäñòàêëè
ñó ìå êàî âåðíîã ïîêîðíîã ïîäàíèêà Âàøåã öàð. êðàš. àïîñò. âåëè-
19 Ïðåäñòàâêà Ìàðè¼è Òåðåçè¼è „ñàñòî¼è ñå èç äâå ñâåñêå (ïðâà èìà 82, äðóãà 48 ñòðàíà),
ïèñàíà ¼å íåìà÷êèì ¼åçèêîì, à ó œî¼ ñó ìíîãîáðî¼íè öèòàòè íà ëàòèíñêîì“ (Êîñòèž Ñò.
1972: 6), à èàêî ¼å äàòèðàíà 1778. ãîäèíîì „ó Óãàðñêî¼ äâîðñêî¼ êàíöåëàðè¼è çàâåäåíà ¼å ïî÷åòêîì
1780. Ïî íåêèì äîãà à¼èìà î êî¼èìà ãîâîðè […] ðåêëî áè ñå äà ¼å ïèñàíà íåãäå èçìå ó äðóãå
ïîëîâèíå 1778. ãîäèíå è êðà¼à 1779. èëè ÷àê ïî÷åòêîì 1780“ (Êîñòèž Ñò. 1973: 226-227).

192
Íåíàä Íèêîëèž
÷àí., è ïðàâîã ñèíà ìî¼å öðêâå è íà¼ðåâíîñíè¼åã ïàòðèîòó – à íåíàâèäíèêà
è íåïðè¼àòåšà çëîóïîòðåáà, íåðåäà è ñàìîâîšå âèñîêîã êëåðà – äà ñàñòàâèì
îâó êœèæèöó […] è òèìå ïðàâäàì íà¼óçâèøåíè¼å îäðåäáå êî¼å èìà¼ó çà
ïðåäìåò áëàãîñòàœå è óñïåõ íàðîäà […] è èñòîâðåìåíî ñàìîì íàðîäó äà
ïîêàæåì äîêëå ãà ¼å âèñîêè êëåð çáîã ñâî¼å ñåáè÷íîñòè è êîðèñòè îä èñòèíèòîã
¼åâàí åîñêîã õðèøžàíñòâà îäâåî, çàñëåïèî, èëè ÷àê çàâåî“ (ÏÌÒ: 9)
– èç ÷åãà èçâîäè äàšè „ïðåäëîã çà óñòðî¼ñòâî íàøèõ êîíçèñòîðè¼à, øêîëà,
àðõèåïèñêîïà è åïèñêîïà, êàî è œèõîâèõ ðåçèäåíöè¼à“ (ÏÌÒ: 9) – èïàê
Ïðåäñòàâêó íå òðåáà ãëåäàòè ñàìî êàî „îäáðàíó è ðàçðàäó èçâåñíèõ îäðåäáè
Ðåãóëàìåíòà“ (Êîñòèž Ñò. 1973: 226) Ìàðè¼å Òåðåçè¼å èç 1777. ãîäèíå,
¼åð ó œî¼ Îðôåëèí è „àðãóìåíòèìà Òåîôàíà Ïðîêîïîâè÷à èç Äóõîâíîã
ðåãóëàìåíòà êàçó¼å âåîìà îçáèšíó îïòóæáó ñðïñêå öðêâå çáîã çëîóïîòðåáà
óïåðåíèõ è ïðîòèâ áîãà è ïðîòèâ öàðà à íà øòåòó ïðîñòîã íàðîäà“
(Áîøêîâ 1974: 69). Çàïðàâî, „Îðôåëèíîâ êðèòè÷êè ïðîãðàì ó îñíîâíèì
ëèíè¼àìà ïîêëàïà ñå ñà ñòàâîâèìà Òåîôàíà Ïðîêîïîâè÷à, àëè ¼å âàí ñâàêå
ñóìœå ìîòèâèñàí êîíêðåòíîì ñèòóàöè¼îì è äîáðèì ïîçíàâàœåì ïðèëèêà
ó ñðïñêîì äðóøòâó è ñðïñêî¼ öðêâè“ (Áîøêîâ 1974: 69). Ìå óòèì, „Ðóñè¼à
¼å ïîñëå ñìðòè Ïåòðà Âåëèêîã îêðåíóëà ëå à ñâîì íà¼âåžåì âëàäàðó äî
òàäà, à Ñðáè è œèõîâà öðêâà íàñòàâèëè ñó äà íåãó¼ó œåãîâå ðåôîðìå“
(×óð÷èž 1996: 15), ïà àêî „ó Ðóñè¼è ñó èäå¼å [Ò]åîôàíà Ïðîêîïîâè÷à äîñïåâàëå
ó äðóãè ïëàí âåž ó âðåìå ðî åœà Çàõàðè¼å Îðôåëèíà. Êîä Ñðáà ñå,
ìå óòèì, òî íè¼å äåñèëî […] Ñðïñêà ïðàâîñëàâíà öðêâà ó Àóñòðè¼è, êî¼à ¼å
ó ñâåìó ïðèõâàòèëà èäå¼å [Ò]åîôàíà Ïðîêîïîâè÷à […] îñòàëà èì ¼å îäàíà
âèøå íî èêî äðóãè“ (×óð÷èž 1976: 162), òå „âàšäà íèãäå ìå ó ïðàâîñëàâíèì
ñëàâåíñêèì íàðîäèìà îíîãà âðåìåíà íè¼å áèëî òàêî äîñëåäíå ðàöèîíàëèñòè÷êå
îðè¼åíòàöè¼å“ (×óð÷èž 1976: 167), Îðôåëèíîâ ïðåäëîã ðàäèêàëíèõ
ðåôîðìè ó äóõó Äóõîâíîã ðåãóëàìåíòà, ¼îø îä ïðå ïîëà âåêà „èçâîðíèêó
âåðñêèõ ðåôîðìè êàðëîâà÷êèõ ìèòðîïîëèòà“ (Òèìîòè¼åâèž 2006:
45), ïîòè÷å ïðå ñâåãà èç óî÷åíå íåñàãëàñíîñòè èçìå ó ñâàêîäíåâíîã ïîíàøàœà
ñâåøòåíñòâà, íàðî÷èòî âèñîêîã êëåðà, ñà ïðàâèëèìà Öðêâå. Çàìèñëèâøè
äà ò༠ðàñêîðàê ïðåâàçè å íå ñàìî ïîäðøêîì ðåôîðìàìà Ìàðè¼å
Òåðåçè¼å âåž è ïðåäëîãîì çà œèõîâî çàîøòðàâàœå, Îðôåëèí ¼å ïðåâèäåî
äà „ïîëèòè÷êè äåî Ðåãóëàìåíòà, êî¼èì ¼å Ïåòàð Âåëèêè ðóñêó öðêâó ïîäâðãàî
äðæàâè è òóòîðèñàî ¼å äî íà¼ìàœèõ ñèòíèöà œåçèíà äåëîâàœà, çà ìèòðîïîëèòà
Ìî¼ñè¼à [äâàäåñåòèõ ãîäèíà îñàìíàåñòîã âåêà] íè¼å äîëàçèî ó
îáçèð. Äóõîâíè ïîãëàâàð ïðàâîñëàâíå öðêâå ó òó î¼ âåðñêè àãðåñèâíî¼
êàòîëè÷êî¼ äðæàâè íè¼å ìîãàî ó òîì ïîãëåäó, óîñòàëîì, íè áèòè ðåôîðìàòîð“
(Êîñòèž 1949: 81), à òî ¼å ¼îø èçðàçèòè¼å ìîðàî áèòè ñëó÷༠ïîëà âåêà
êàñíè¼å, êàäà ¼å àóñòðè¼ñêà äðæàâà „ïîòà¼íî è âðëî âåøòî íàñòî¼àëà íà øèðåœó
óíè¼å ìå ó Ñðáèìà íàñòî¼åžè äà çà òå ñâðõå, ïîðåä îñòàëîã, êîðèñòè

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 193
è øêîëó“ (Êîñòèž Ñò. 1973: 227), êî¼à „ïîñòà¼å ñòâàð äðæàâå, à ïðåñòà¼å äà
áóäå ïðèâåñàê öðêâå“ (Êîñòèž Ñò. 1973: 227). Äîê ¼å ÷èòàâ íàðîä îñåžàî äà
ñó îäðåäáå Ðåãóëàìåíòà „äèðåêòíî âðå àëå âåðó, íàðîäíîñò è íàðîäíå
îáè÷à¼å./ Íàðî÷èòî ñó íåóãîäíî äèðàëå íàðîäíó äóøó îíå îïðåçíå àëè
îäëó÷íå ïðîòèâðóñêå òåíäåíöè¼å“ (Êîñòèž 1932: 164), Îðôåëèí, èñêðåíè
ðóñîôèë, Ðåãóëàìåíò ¼å ïîäðæàî, è ÷àê Ìàðè¼è Òåðåçè¼è ïðåäëàãàî ðàäèêàëíè¼å
ìåðå „äà ïîñòàâè ãðàíèöó è îêâèðå òàêî ìíîãèõ çëîóïîòðåáà è
íåðåäà êîä íàøåã âèñîêîã êëåðà, à íàïðîòèâ äà ó íàøî¼ öðêâè çàâåäå òàêàâ
ðåä, ÷èìå žå ñå îäðæàòè […] áëàãîñòàœå è öâåòàœå, à íàðîä óìèðèòè“
(ÏÌÒ: 11), òâðäåžè äà òî „æåëè ñâàêè äîáðîõîòíè è äîáðîíàìåðíè íàöèîíàëèñòà“
(ÏÌÒ: 11). Ìå óòèì, „ó ñâî¼î¼ íàøèðîêî çàñíîâàíî¼ àêöè¼è,
êî¼ó ¼å ìèòðîïîëèò Âèäàê ïîñëå îáå íàðîäíå ïîáóíå ïîâåî ïðîòèâ Äåïóòàöè¼èíèõ,
íàðî÷èòî êóëòóðíîïðîñâåòíèõ ðåôîðàìà è Êóðöáåêîâå ñðïñêå
øòàìïàðè¼å, ïîðåä ñâåøòåíè÷êîã ñòàëåæà ìíîãî ìó ¼å âèøå ïîìîãàî
ãðà àíñêè ñòàëåæ ñðïñêè“ (Êîñòèž 1932: 178), îäíîñíî „ìàòåðè¼àëíî íåçàâèñíè
à íàöèîíàëíî ñâåñíè Ñðáè ãðà àíè, òðãîâöè è çàíàòëè¼å“ (Êîñòèž
1932: 180). Êîëèêî ¼å Îðôåëèí ñâî¼èì ïðåäëîçèìà äàëåêî îä ïîëèòè÷êå
ðåàëíîñòè, íà¼áîšå ñâåäî÷è øòî ¼å ñàìà Óãàðñêà äâîðñêà êàíöåëàðè¼à
îöåíèëà äà „ïîäíîñèëàö ó ñâîì ïðî¼åêòó ïîñâóäà äàëåêî ïðåâàçèëàçè
ãðàíèöå ïðàâåäíîã è ïðèêëàäíîã“ (ÏÌÒ: 167) è äà ¼å òðàæåœå „äà íåó¼åäèœåíè
êëåð, ïîãîòîâî âèøè, ïðåêî ìåðå ïîòèñíå è ñòàâè ïîä êîíòðîëó
[…] ïîòïóíî íåîïðàâäàíî è íå ìîæå ñå óçåòè ó îáçèð, êàä ñå âåž Œåíî
Ïðåñâåòî Âåëè÷àíñòâî óäîñòî¼èëî äà ðåøè äà ñå íåó¼åäèœåíèìà íå äà¼ó
íîâå ïîâëàñòèöå, àëè íè äà èì ñå, íàïðîòèâ, íå óçèìà íèøòà îä œèõîâèõ
ñòå÷åíèõ ïðàâà“ (ÏÌÒ: 167). Îðôåëèíîâ ãîâîð ó èìå íàöèîíàëèñòà àíòèöèïèðà
òî øòî „îêî 1785. îáðàçîâàëà ñå ó ñðïñêîì äðóøòâó äîñòà ìíîãîáðî¼íà
è èíòåëåêòóàëíî ¼àêà ãðóïà ïðèñòàëèöà ðåôîðàìà £îñèôà II, ¼îçåôèíèñòà
ñðïñêèõ, íàöèîíàëèñòà, êàêî ñó ñå òàäà çâàëè, ïðîòèâíèêà ñó-
¼åâåðàöà, êàêî ñó îíè íàçèâàëè ñâî¼å êîíçåðâàòèâíå ïðîòèâíèêå“ (Ñêåðëèž
1909: 155), àëè ¼å òàêâà äèôåðåíöè¼àöè¼à ïîñòàëà ìîãóžà òåê ïîñëå
Ïàòåíòà î òîëåðàíöè¼è £îñèôà II èç 1781. ãîäèíå: èàêî è Äîñèòå¼ „ïðîïàãó¼å
âåž ðàíè¼å îä Ìàðè¼å Òåðåçè¼å ó Ðåãóëàìåíòèìà è Äåêëàðàòîðè¼è
1779. ñïðîâåäåíå ðåôîðìå ó ñðïñêî¼ öðêâè“ (Êîñòèž 1952: 73), „îí ñå çà
œèõ íå áè ìîãàî çàëàãàòè äà íè¼å áèëî àòìîñôåðå êî¼ó ¼å ñòâîðèî ¼îçåôèíèçàì“
(Íèêîëèž 2005: 21ô). Îðôåëèíîâî çàëàãàœå çà òå ðåôîðìå ¼å, îòóäà,
åïîõàëíî ïîãðåøíî: „ñðïñêà èñòîðèîãðàôè¼à XVIII âåêà íè¼å, äàêëå,
ìîãëà ïðîïîâåäàòè àðåëèãèîçíîñò äà íå áè óïàëà ó àíàöèîíàëíîñò“ (Ðàäî¼÷èž
1959: 32), ¼åð „îêî 1780. ãîäèíå, ñðïñêî îñåžàœå îãðàíè÷åíî ¼å ñàìî
íà ïðàâîñëàâíå Ñðáå ó Óãàðñêî¼, à íàöè¼à ¼å âèøå ¼åäíà âåðîèñïîâåñò
¼åäíå îãðàíè÷åíå ïîêðà¼èíå“ (Ñêåðëèž 1909: 341). Îðôåëèíîâà îñåòšè-

194
Íåíàä Íèêîëèž
âîñò çà ñòâàðè ïðàâîñëàâšà, òîëèêà äà ¼å „ïðîòèâ ïðîïîâåäè ëè÷íîã äóõîâíèêà
ïðåñòîëîíàñëåäíèêà £îñèôà Àíòîíè¼à Ðóæè÷êå Î ¼åäèíñòâó ó õðèøžàíñòâó,
êî¼ó ¼å îí 4. ìà¼à (23. àïðèëà) 1773. îäðæàî ó äâîðñêî¼ êàïåëè ó
ïðèñóñòâó ñàìå öàðèöå ñà ïîçèâîì ïðàâîñëàâíèìà äà ïðèìå ïàïèí ïðèìàò;
è êî¼à ¼å î äðæàâíîì òðîøêó øòàìïàíà íà íåìà÷êîì, ñëàâåíîñðïñêîì
è ãð÷êîì ¼åçèêó, ìå ó Ñðáå, Ãðêå è Ðóìóíå îä ñòðàíå äðæàâíèõ âëàñòè
äåšåíà – íàïèñàî âåëèêó Êœèãó ïðîòèâ ïàïñòâà ðèìñêàãî (921 ñòð. ôîë.)“
(Êîñòèž 1952: 240), îâîãà ïóòà ¼å áèëà íàäâëàäàíà Îðôåëèíîâîì àíòèêëåðèêàëíîøžó
è íàöèîíàëèçìîì: ïðåïîçíàâøè ó òåðåçè¼àíñêèì ðåôîðìàìà
äóõ ñëè÷àí äóõó ïåòðîâñêèõ ðåôîðìè, îí ñå çà œèõ çàëîæèî ó èìå ìîäåðíîã
ñõâàòàœà íàöè¼å, ñâî¼îì àíòèêëåðèêàëíîøžó çàñëåïšåí çà ïîëèòè÷êå
êîíñåêâåíöå òåðåçè¼àíñêèõ ðåôîðìè ïðåâè à¼óžè äà ¼å ó Àóñòðè¼è Öðêâà
áèëà ¼åäèíà èíñòèòóöè¼à êî¼ó ¼å ñðïñêè íàðîä ìîãàî áåç îñòàòêà ñìàòðàòè
ñâî¼îì, çáîã ÷åãà ¼å ¼åäèíî îíà ìîãëà îáåçáåäèòè ¼åäèíñòâî íàðîäà êî¼å ¼å
¼åäàí îä îñíîâíèõ ïðåäóñëîâà êîíñòèòóèñàœà ìîäåðíå íàöè¼å. Ïàðàäîêñàëíîñò
Îðôåëèíîâå ïîçèöè¼å – ó èìå íàöèîíàëèçìà ïîäðæàâà ðåôîðìå
êî¼å ñìåðà¼ó êà ïîíèøòàâàœó åêñêëóçèâíîñòè åòíè÷êå ãðóïå êî¼à òðåáà äà
áóäå êîíñòèòóèñàíà êàî íàöè¼à – èçðàçèòà ¼å: òà ¼å ïîçèöè¼à äîñëåäíà œåãîâî¼
êðèòèöè èç ñêîðî äâå äåöåíè¼å ðàíè¼å íàïèñàíèõ Ãîðåñòíîãà ïëà÷à è
Ïëà÷à Ñåðáè¼è, àëè ¼å ïîòïóíî ñóïðîòíà íàöèîíàëíî¼ èäå¼è ó èìå êî¼å ¼å òó
êðèòèêó èçðåêàî; îíà ñòî¼è íàñóïðîò ïîëèòè÷êèì òåæœàìà ñâèõ Ñðáà, è
íàöèîíàëèñòà è êëåðèêàëàöà, çà ÷è¼å ¼å êîíôðîíòèðàœå ¼îø óâåê áèëî ðàíî.
Ïðåáåäíè êðà¼
„Çà îâó ïîòà¼íó Îðôåëèíîâó ïðåòñòàâêó öàðèöè ó êîðèñò òåðåçè¼àíñêèõ
ðåôîðàìà, êî¼å ¼å ñâà ñðïñêà ¼àâíîñò òàäà ñìàòðàëà çà îïàñíå ïî âåðó
è íàðîäíîñò, è çà œåãîâå ïîãðäå åïèñêîïà è êàëó åðà, ìîðàëî ñå óáðçî
ñàçíàòè ó êàðëîâà÷êîì ìèòðîïîëèñêîì äâîðó, êî¼è ¼å çàõâàšó¼óžè îáèëíèì
äàðîâèìà ó êàðëîâà÷êîì ÷óâåíîì áåðìåòó è ìàíàñòèðñêî¼ øšèâîâèöè
è ó íà¼âèøèì âëàäèíèì êðóãîâèìà è ãåíåðàëèòåòó èìàî ñâî¼èõ ïðè¼àòåšà
è äîñòàâšà÷à, øòî ¼å, íàðàâíî, œåãîâ ïîëîæ༠ó êëåðèêàëíèì êðóãîâèìà
ìîðàëî ñàñâèì ïîòêîïàòè, à è ïðîòèâ œåãà è èçàçâàòè îñóäó ¼àâíîã
ìèøšåœà“ (Êîñòèž 1952: 68). Ìå óòèì, î êîíêðåòíèì ïîñëåäèöàìà ïî
Îðôåëèíà íåìà ïðàâèõ ïîäàòàêà, à íå ÷èíè ñå íè äà ¼å ïàî ó ïîòïóíó íåìèëîñò:
ïî÷åòêîì 1783. ãîäèíå ìèòðîïîëèò Ìî¼ñå¼ Ïóòíèê óïóòèî ãà ¼å ó Áå÷
äà áóäå êîðåêòîð Êóðöáåêîâå ñðïñêå øòàìïàðè¼å (×óð÷èž 2002: 344-345) è
òàìî ¼å èñòå ãîäèíå îá¼àâèî ñâî¼å ïîñëåäœå êœèãå Èñêóñíè ïîäðóìàð è
Âå÷íè êàëåíäàð. Øòàìïàî èõ ¼å, çà ðàçëèêó îä ñâî¼èõ ïðåòõîäíèõ êœèãà,
íà öðêâåíî¼ žèðèëèöè: „áèî ¼å òî èçäàâà÷êè êîðàê óíàçàä. Çàøòî ¼å òàêî

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 195
ïîñòóïèî, èçäà¼óžè îâå äâå êœèãå, òåøêî ¼å è íàñëóòèòè“ (×óð÷èž 1976à:66).
Äîê ¼å Èñêóñíè ïîäðóìàð êœèãà î âèíó, íàìåœåíà „âàñïèòàœó óêóñà íà¼øèðèõ
ñëî¼åâà šóäè, àëè è ïðàêòè÷íî¼ óïîòðåáè ïðîèçâî à÷à âèíà“ (×óð-
÷èž 1986: 332), Âå÷íè êàëåíäàð ¼å ñðïñêî¼ ïóáëèöè êðîç òðàäèöèîíàëíó
ôîðìó êàëåíäàðà – êî¼è ¼å „íå ðàäè ò¼åõ, êîòîðè¼è âî âñ¼åì èñêóñíè, íî çà
ïîëçîâàíè¼å íåäîâîšíî ó÷èâøèõñ¼à, èëè ê ÷òåíè¼ó ïîäîáíèõ êœèã âðåìåíå
íå èìå¼óø÷èõ, íàïèñàí è èçäàí“ (ÂÊ: 7) – ïðåäñòàâèî íåêà îä íàó÷íèõ
çíàœà êî¼à ¼å Îðôåëèí ¼îø ó âðåìå ïîêðåòàœà Ñëàâåíîñåðáñêîã ìàãàçèíà
íàìåðàâàî äà ïîïóëàðèçó¼å ìå ó Ñðáèìà.
Èñêóñíè ïîäðóìàð „íè¼å íè ïðåâîä íè ïðåðàäà íåãî ¼å îðèãèíàëíî
äåëî, è ïîðåä òîãà øòî ¼å àóòîð áåç ñóìœå, êîðèñòèî íåìà÷êó ëèòåðàòóðó
çà œåãîâî ïèñàœå“ (×óð÷èž 1986: 331), à œåãîâ ¼åçèê ¼å „çàíèìšèâà ìåøàâèíà
ðóñêîñëàâåíñêîã è ñðïñêîã íàðîäíîã ãîâîðíîã ¼åçèêà. Îíäå ãäå
Îðôåëèí ïèøå òåêñòîâå çà âàñïèòàœå óêóñà îí êîðèñòè ðóñêîñëàâåíñêè
¼åçèê, à êàäà ïèøå ïðàêòè÷íå óïóòå âèíîãðàäàðèìà è äîìàžèöàìà ïèøå
èõ íàðîäíèì ¼åçèêîì“ (×óð÷èž 1986: 336). Ïðàêòè÷íà óïóòñòâà çàóçèìà-
¼ó, ðàçóìšèâî, íà¼âåžè äåî ïðèðó÷íèêà, äîê ñå ó óâîäíèì ïîãëàâšèìà
ïðåïîçíà¼å àìáèâàëåíòíîñò Îðôåëèíîâîã îäíîñà ïðåìà âèíó, ïðèñóòíà
âåž ó ïðâî¼ ðå÷åíèöè Èñêóñíîã ïîäðóìàðà: „Ìå ó ñâèì çåìíèì ïëîäîâèìà
îä êî¼èõ ñå ìîæå ïðàâèòè ïèžå, íåìà íè ¼åäíîã áëàãîðîäíè¼åã è áîšåã
îä âèíà, ñàìî êàä ñå îíî ðàçóìíî è óìåðåíî óïîòðåášàâà: ¼åð îíî êðåïè,
ïîòïîìàæå çäðàâšå è ñðöå âåñåëè“ (ÈÏ: 1). Îðôåëèí îäìàõ çàòèì äîäà¼å
äà „Áîã ¼å íàðî÷èòî çà òî âèíî ñòâîðèî è ñíàáäåî ãà òàêèì ïðè¼àòíèì
ñîêîì, äà áè ñðöå ÷îâåêîâî ðàçâåñåëèî è ðàçäðàãàî“ (ÈÏ: 1), ïîòêðåïšó-
¼óžè òî ìíîãîáðî¼íèì íàâîäèìà èç Áèáëè¼å, êî¼à ¼å ó Èñêóñíîì ïîäðóìàðó
è ãëàâíè èñòîðè¼ñêè èçâîð: „Íåçíàáîøêè èñòîðè÷àðè, êî¼è íèñó íèøòà
çíàëè î ñâåòèì ïèñìèìà, ãîâîðå î ðàçíèì èçíàëàçà÷èìà âèíà; íàïðîòèâ
áîæ¼è èñòîðèê Ìî¼ñå¼, êî¼è ¼å íà¼ñòàðè¼è ñïèñàòåš, êàæå (ó ãëàâè 9. Áèòè-
¼à [Ïðâà êœ. Ìî¼ñè¼åâà (Ïîñòàœå)]), äà ¼å Íî¼å ïðâè ïîñàäèî âèíîãðàä, èç
÷åãà ñå èçâîäè, äà ñå ïðå ïîòîïà ïèëà âîäà“ (ÈÏ: 1-2). Îâàêâî ñõâàòàœå
èñòîðè¼ñêîã çíàœà ñàñâèì ¼å àíàõðîíî, àëè îíî ñâàêàêî íå ñâåäî÷è î ïðîìåíè
Îðôåëèíîâèõ ïîãëåäà íà èñòîðèîãðàôè¼ó è ðåãðåñè¼è ó îäíîñó íà
Èñòîðè¼ó Ïåòðà Âåëèêîã, ¼åð îí îâäå íè íå ïèøå èñòîðè¼ó: îíî ¼å çíàê
ïîòðåáå äà ñå ìåòàôèçè÷êè îïðàâäà¼ó è óòåìåšå ñàñâèì ðàöèîíàëíà è íà
èñêóñòâó çàñíîâàíà óïóòñòâà çà ñïðàâšàœå íàïèòêà êî¼è óçðîêó¼å ¼åäàí îä
íà¼÷åøžèõ ãðåõîâà, îäíîñíî ïîêàæå äà âåëèêè ãðåõ ïè¼àíñòâà „êî¼å ¼å ìðåæà,
êî¼îì àâî ðàçëè÷íå ãðåõå çáèðà“ (ÈÏ: 17), íå òðåáà ñòàâšàòè íà ðà÷óí
âèíó, êî¼å ¼å îä Áîãà, âåž ÷îâåêîâî¼ çëîóïîòðåáè òîã ïèžà, ÷åìó ¼å ïîñâåžåí
îñòàòàê ïðâå è öåëà äðóãà ãëàâà. Äàêëå, Îðôåëèíà èñòîðè¼àò âèíà çàïðàâî
íå çàíèìà, âåž èçëàæóžè ïî Áèáëè¼è œåãîâ íàñòàíàê è ñâî¼ñòâà îí óñ-

196
Íåíàä Íèêîëèž
ïîñòàâšà åòè÷êè îêâèð çà ÷èòàœå è ïðèìåíó ïðàêòè÷íèõ óïóòñòàâà; îâàêâî
îãðàíè÷åœå ñêëàäíî ¼å ìàíèðó ðàíè¼èõ Îðôåëèíîâèõ äåëà, ó êî¼èìà
ðàöèîíàëíîñò íèêàäà íè¼å ñàìà ñåáè ìåðà, âåž ¼î¼ ¼å óâåê ïîòðåáàí ñïîšàøœè
àóòîðèòåò, íà¼÷åøžå Áîãà.
Âå÷íè êàëåíäàð ¼å ñëè÷íå ñòðóêòóðå: „ ñàìîì íà÷àëå ïîñòàâšåí ïî
îáø÷åìó îáè÷à¼ó Ñ£ÀÒÖÅÑËÎÂ: ïîñëå ñåãî ñëåäó¼åò:/ÊÐÀÒÊΣŠÈÇ£ÀÑÍÅÍÈ£Å/ ÂÅ-
ÊÀ/ ÃÎÄÀ ÀÑÒÐÎÍÎÌÈ×ÅÑÊÀÃÎ È ÃÐÀÆÄÀÍÑÊÀÃÎ/ ÌÅÑ£ÀÖÀ ËÓÍÀÃÎ È ÑÎËÍÅ×ÍÀÃÎ/
ÊÎËÈ×ÅÑÒÂÎ È ÊÀ×ÅÑÒÂÎ ÌÅÑ£ÀÖÅ£/ ÏÐÀÂÈËÎ, ïî êî¼åìó âñêîðå è íåòðóäíî äîçíàòè
ìîæíî, êî¼è ìåñ¼àö èìå¼åò 31 è êî¼è 30 äœå¼/ ÑÅÄÌÈÖÀ ×ÒÎ £ÅÑÒ/ ÄÅŒ
£ÅÑÒÅÑÒÂÅÍÈ£ È ÕÓÄÎÆÅÑÒÂÅÍÈ£/ ×ÀÑ, ÈËÈ ×ÀÑÒ ÄŒÅ £ÅÑÒÅÑÒÂÅÍÀÃÎ […] ÊŠÓ× ÃÐÀÍÈÖ
È ÍÅ ÈÑÕÎÄÈÌÀ£À ÏÀÑÕÀËÈ£À“ (ÂÊ: 7-8). Èàêî „ïî¼àâà êî¼à ó ïóíî¼ ìåðè îäñëèêàâà
ãðà àíñêó ñâåñò 18. âåêà […] íîâî îñåžàœå âðåìåíà […] ïîñòà¼å ñâå
âàæíè¼å è ìåðè ñå ñâå ìàœèì ¼åäèíèöàìà […] îãëåäà ñå ó ìíîãèì ñèòíèöàìà
¼àâíîã è ïðèâàòíîã æèâîòà, à ñèñòåìàòñêè ¼å íà¼äîñëåäíè¼å èçëîæåíî
ó Âå÷íîì êàëåíäàðó Çàõàðè¼å Îðôåëèíà“ (Òèìîòè¼åâèž 2006: 134), è ó œåìó
¼å òî íîâî îñåžàœå âðåìåíà óîêâèðåíî öðêâåíèì êàëåíäàðîì („ñâ¼àòöåñëîâ“)
è ïðàâèëèìà çà ïàñõàëè¼å, à çàòèì „ïîíåæå îáø÷å¼å šóáîïèòñòâî
¼åñò çíàòè êàêèì îáðàçîì áèâà¼óò ìãëè, îáëàêè, äîæä, ñíåã, ãðàä, äóãà è
èíà¼à â âîçäóõå ïðåìåœåíè¼à, òî íàäîáíî âî ïåðâèõ ïðè¼òè â ïîçíàíè¼å
¼åñòåñòâà, èáî âñ¼à âîçäóøíà¼à ïðèêšó÷åíè¼à íå èíà÷å ðàçâ¼å ¼åñòåñòâåíî
áèâà¼óò […] Ïîçíàíè¼å æå ¼åñòåñòâà ïîñòèçà¼åòñ¼à â íàóêå ôèçè÷åñê (ÂÊ:
10) – „îä 351 ñòðàíå îâîã äåëà (áåç 15 ñòðàíà ïðåäãîâîðà) âåžó ïîëîâèíó
õâàòà ôèçèêà (182 ñòðàíå)“ (Îñòî¼èž 1923: 184). Îðôåëèí êî¼è ñå „ó ¼åäíîì
äåëó êœèãå ïîêàçó¼å òàêî äóáîêî ïîáîæàí, èçëàçè èç äðóãîãà äåëà êàî
âåîìà ðåàëàí è ïðàêòè÷àí“ (Îñòî¼èž 1923: 184), øòî ¼å ó äóõó œåãîâå òåìåšíå
äâîñòðóêîñòè ïðèñóòíå è ó ðàíè¼èì äåëèìà, àëè ¼å îâäå óçðîêîâàíî
è èçâîðîì çíàœà î ôèçèöè: „òî ¼å øêîëñêè óŸáåíèê çà ïðèðîäíå íàóêå
êî¼è ¼å èçðàäèî äèðåêòîð öèòàâñêå ãèìíàçè¼å Ðèõòåð […] îçáèšàí ïåäàãîã,
îäóøåâšåí çà ïðèðîäíå íàóêå à óç òî ïîáîæàí ÷îâåê. È îí ïëèâà
ñòðó¼îì Aufklärung-à. È îí æåëè ïðîñâåžåœå ðàçóìà àëè íå êèäà ñà ðåëèãè-
¼îì“ (Îñòî¼èž 1923: 185). Œåãîâà ïîçèöè¼à ¼å íà÷åëíî äåèñòè÷êà – „ó öåëî¼
êœèçè ïðîâåäåíî ãëåäèøòå äà ¼å Áîã, èñòèíà, èçâîð è ïî÷åòàê ñâåãà, àëè,
îñèì ñàìîãà àêòà ñòâàðàœà, ñâå îñòàëî áèâà ïî ñòàëíèì è íåïðîìåíšèâèì
çàêîíèìà. Ñâàêî óòèöàœå ñëó÷à¼íîñòè èëè ÷óäà ¼å èñêšó÷åíî“ (Îñòî-
¼èž 1923: 188) – íî îí íå èäå ïóòåì îäáàöèâàœà Áèáëè¼å, øòî ¼å áèëî ÷åñòî
ó ôðàíöóñêî¼ ïðîñâåžåíîñòè, âåž „ãëåäà äà Êîïåðíèêîâ ñèñòåì äîâåäå ó
ñêëàä ñà Ñâåòèì Ïèñìîì“ (Îñòî¼èž 1923: 188ô). Ðèõòåðîâîì ôèçèêîì êî¼à
¼å „óäåøåíà çà ïîòðåáó ñðïñêèõ ÷èòàëàöà à ñâàêî¼àêî è óäåøàâàíà äà ìîæå
çãîäíî óžè ó Âå÷íè êàëåíäàð [… Îðôåëèí] ¼å ïðâè óíåî ó ñðïñêî äðóøòâî
íàó÷íå ïî¼ìîâå î ïðèðîäè è âàñåšåíè è óñòàî òàêî ïðîòèâ íåçíàœà è

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 197
ïðàçíîâåðèöà êî¼å ñó îíäà öàðîâàëå ó ñðïñêîì äðóøòâó äî íà¼âèøèõ âðõîâà“
(Îñòî¼èž 1923: 194). Ìå óòèì, Âå÷íè êàëåíäàð êàî öåëèíà – ó êî¼î¼
ïîñëå íèç îá¼àøœåíèõ ôèçè÷êèõ ïî¼àâà ñëåäè „Ñ£ÀØ×ÅÍÀ£À ÕÐÎÍÎËÎÃÈ£À
[…]/ ÂÐÅÌ£À ÎÑÍÎÂÀÍÈ£À ÂÈÑÎÊÈÕ Ó×ÈËÈØ× Â ÅÂÐÎÏÅ/ ÏÐÀÂÈËÀ ÷òî ÷åëîâåê êàæäàãî
ìåñ¼àöà âî âñ¼àêîì ãîäå ñ ñâî¼èì çäðàâè¼è íàášóäàòè èìå¼åò“ (ÂÊ:
14), ñà óäåíóòîì êðàòêîì ñðïñêîì èñòîðè¼îì (ñà÷èœåíîì íà îñíîâó êœèãå
Êðàòêî¼å ââåäåíè¼å â èñòîðè¼ó ïðîèñõîæäåíè¼à Ñëàâåíîñåðáñêàãî íàðîäà
Ïàâëà £óëèíöà, ÷è¼è ¼å Îðôåëèí áèî èçäàâà÷ 1765. ãîäèíå) êî¼à ¼å
„äîâåäåíà äî êîñîâñêå áèòêå à çàòèì ñó ó îáëèêó ëåòîïèñà ïîáåëåæåíè
ãëàâíè äîãà à¼è, íà¼âèøå îñâî¼åœà òóðñêà, äî 1739, äî ïîíîâíîã ïàäà Áåîãðàäà
ïîä Òóðêå“ (Îñòî¼èž 1923: 183) – îñòàâšà óòèñàê åãçèñòåíöè¼àëíå
íåïîìèðåíîñòè äâà ïîãëåäà íà ñâåò, ¼åð ñó îêâèðè Îðôåëèíîâîã Âå÷íîã
êàëåíäàðà, ïðâå ñòðàíèöå ïðåäãîâîðà (ÂÊ: 3-7) è Ìîëèòâà (ÂÊ: 364-366)
êî¼îì ñå çàâðøàâà, èàêî âðåìåíîì ïèñàœà íà¼áëèæè, ¼åäàí äðóãîì ñóïðîòñòàâšåíè.
Íàðî÷èòî ¼å òî èçðàçèòî ó ìàëîì áðî¼ó êàëåíäàðà êî¼è ñàäðæå
ïðâó âàðè¼àíòó ïðåäãîâîðà, ó êî¼î¼ Îðôåëèí ó òðåžåì ëèöó ãîâîðè î ñåáè
êàî î âåž ìðòâîì: íàâîäíî, èçäàâà÷ êàëåíäàðà ó ïðåäãîâîðó ðåêàïèòóëèðà
Îðôåëèíîâ æèâîò, øòî ¼å Îðôåëèíó îìîãóžèëî äà íåçàäîâîšñòâî íå
ñàìî ñâî¼èì ïîëîæà¼åì, âåž ñðïñêèì äðóøòâîì ó öåëèíè è ñóâèøå ïðåíàãëàñè,
à øòî ¼å îñòàëî íåèçìåœåíî è ó äðóãî¼ âàðè¼àíòè ïðåäãîâîðà èç êî¼å
¼å Îðôåëèí òâðäœó äà ¼å óìðî óêëîíèî (ÂÊ: 3-7), àëè ó êî¼î¼ ¼å ñâå äðóãî
îñòàëî èñòî, çáîã ÷åãà ¼å è äàšå ïðèñóòàí óòèñàê äà òó ãîâîðè ÷îâåê ñà
îíå ñòðàíå æèâîòà. Ìå óòèì, íåçàäîâîšñòâî óíóòàðñâåòñêèì ïðèëèêàìà
íåîáè÷íî ¼å çà ÷îâåêà êî¼è „óæå âñåì íàì óìåðë íà â¼åêè“ 20 , êî¼è ñå
îïðîñòèî îä ñâåòà è ïîãëåä óñìåðèî êà Áîãó: „£à âîïè¼ó ê òåáå, Î âñåø÷åäðè¼
Áîæå! È îò âñåãî ñåðäöà ìî¼åãî îòå÷åñêó¼ó áëàãîñò òâî¼ó ìîšó, äà
áëàãîâîëèøè ïî ìèëîñåðäè¼ó òâî¼åìó äàðîâàòè ìœå áëàæåíè¼è êîíåö, è
äóøó ìî¼ó ÷ðåç âðåìåíó¼ó ñìåðò âîñïðè¼àòè â òâî¼è îòå÷åñêè¼à ðóêè […]
Íå äîïóñòè ìœå óáîãî¼ òâî¼å¼, èñêóïšåíî¼ è îñâ¼àø÷åíî¼ òâàðè âïàñòè â
íåâ¼åðè¼å è â ãðåõè, íèæå äà ñìåðò íàãëî è âíåçàïó íàèäåò íà ì¼à, íî ñîäåðæè
ì¼à è ñâ¼àòè ì¼à âî èñòèíå¼ â¼åðå, è âî èñòèíå¼ ê Òåáå è ê áëèæœåìó
ìî¼åìó šóáâè, â ðåâíîñòíî¼ ìîëèòâå, â õðèñòè¼àíñêî¼ è Òåáå áëàãîóãîäíî¼
ãîòîâîñòè, äà òåáå è ñëîâî òâî¼å áåçïðåñòàíî â ñåðäöå ìî¼åì èìå¼ó, è åãäà
âîçáëàãîâîëèøè ñ ïîñëåäœèì ìî¼èì ÷àñîì êî ìœå ïðè¼èòè, äà ñ ðàäîñòè-
¼ó èçèäó Òåáå âî ñðåòåíè¼å“ (ÂÊ: 365-366). Ñóïðîòíîñò èçìå ó îêðåòàœà
êà Áîãó, âåðè, šóáàâè ïðåìà áëèæœèìà è èñòîâðåìåíîã ïðåêîðà áëèæœèìà
óç ñíàæíî èçðàæàâàœå íåçàäîâîšñòâà ñâåòîì, à ñâå òî ó òðåíóöèìà
20 Ïðâà ñòðàíà ïðâå âàðè¼àíòå ïðåäãîâîðà Âå÷íîì êàëåíäàðó îá¼àâšåíà ¼å ó Ñðïñêî¼
áèáëèîãðàôè¼è XVIII âåêà (Ìèõàèëîâèž Ã. 1964: 164), à î âàðè¼àíòàìà ïðåäãîâîðà îïøèðíî
ïèøå Ëàçà ×óð÷èž (×óð÷èž 1995).

198
Íåíàä Íèêîëèž
èø÷åêèâàœà ñìðòè êî¼å íè¼å òåê áàðîêíè memento mori òîïîñ, âåž æèâîòíà
ðåàëíîñò òåøêî áîëåñíîã Îðôåëèíà, íà¼àóòåíòè÷íè¼è ¼å èçðàç œåãîâå
åãçèñòåíöè¼àëíå äâîñòðóêîñòè êî¼à ñå ó ñêîðî ñâàêîì œåãîâîì äåëó îäðàçèëà
ó ôîðìè íåäîâðøåíå ìîäåðíîñòè, ñ òîì ðàçëèêîì øòî ¼å íåäîâðøåíà
ìîäåðíîñò ðàíè¼èõ äåëà áèëà çíàê íåïîòïóíîã îäâà¼àœà îä òðàäèöèîíàëíîñòè
ó ïðàâöó ìîäåðíîã ïîãëåäà íà ñâåò, äîê ñå ó Âå÷íîì êàëåíäàðó,
óïðêîñ íàóöè è ðàöèîíàëíîñòè êî¼è œèì äîìèíèðà¼ó, Îðôåëèí Ìîëèòâîì
âðàžà òðàíñöåíäåíöè¼è è ðåëèãèîçíîñòè. Ìîëèòâà ¼å êîíà÷íî ñâåäî÷àíñòâî
Îðôåëèíîâå íåìîãóžíîñòè äà åãçèñòåíöè¼ó çàñíó¼å íà óìó, íà ñàìîì
ñóá¼åêòó, ïîòâð ó¼óžè äà îí íè¼å áèî ïðîñâåžåíî áèžå èàêî ¼å íåñóìœèâî
áèî áèžå ó ïðîñâåžåíîñòè; ñà äðóãå ñòðàíå, ñàñâèì îâîçåìàšñêà îãîð÷åíîñò
èç ïðåäãîâîðà ñâåäî÷è äà Îðôåëèí íè ñóî÷åí ñà ñìðžó, ó òðåíóòêó
êàäà ñåáå âèäè êàî âåž ìðòâîã çà ñâåò, íè¼å ìîãàî äà ñâî¼å ïðåîñòàëå îâîçåìàšñêå
äàíå ïðîâåäå äîñëåäíî õðèøžàíñêè, ñàìî ó ïðåäñìðòíî¼ ìîëèòâè,
âåž ¼å èïàê ìîðàî ñâåòó ïðåáàöèòè ãîðêó îñóäó. Èñòîâðåìåíîñò îêðåòàœà
Áîãó è çàäðæàâàœà îãîð÷åíîã ïîãëåäà íà îâîçåìàšñêî êîíà÷íà ¼å
ïîçèöè¼à Îðôåëèíîâå åãçèñòåíöè¼àëíå äâîñòðóêîñòè îäðå åíå íåìîãóžíîøžó
äà ñå ïîòïóíî ïîñâåòè Áîãó, à îäóñòàíå îä ñâåòà, îäíîñíî îêðåíå
ñàìî ñâåòó íàïóøòàœåì ïîòðåáå çà œåãîâèì ìåòàôèçè÷êèì îïðàâäàœåì.
Íà ïðåäãîâîðó Âå÷íîì êàëåíäàðó Îðôåëèíó ¼å ïèñìîì çàìåðèî ïðîòîñèí
åë ìàíàñòèðà Ãðãåòåãà è áóäóžè ïàêðà÷êè åïèñêîï Êèðèë Æèâêîâèž,
îñòàâšà¼óžè ñâåäî÷àíñòâî äà ¼å ìå ó äåëîì ñðïñêîã êëåðà è ãðà àíñòâà
œåãîâ óãëåä ñàñâèì ïðîïàî: „Ìàäà ñó Âàñ, íå ìàëî œèõ, çáîã Âàøåã
ðàäà âîëåëè, è òðóäèëè ñå äà Âàì ïîìîãíó, êàî øòî ñàì è ñàì æåëåî,
íå÷àñíèì ñâî¼èì ïîñòóïêîì ó÷èíèëè ñòå íàì ñå îäâðàòíèì“ (Æèâêîâèž
1783: 314). Ìå óòèì, èàêî ¼å ñðïñêè êëåð èçâåñíî çíàî çà Îðôåëèíîâó
Ïðåäñòàâêó Ìàðè¼è Òåðåçè¼è, ìèøšåœå Êèðèëà Æèâêîâèžà íèñó ñâè äåëèëè:
Îðôåëèíà ¼å ó Áå÷ çà êîðåêòîðà ñðïñêèõ êœèãà Êóðöáåêîâå øòàìïàðè¼å
ïîñëàî ìèòðîïîëèò Ìî¼ñå¼ Ïóòíèê, à òàäàøœè åïèñêîï ïàêðà÷êîñëàâîíñêè
£îñèô £îâàíîâèž Øàêàáåíòà ïîâåî ãà ¼å, òåøêî áîëåñíîã, èç
Áå÷à ñà ñîáîì ó Ïàêðàö, äà áè êàäà ¼å Øàêàáåíòà èçàáðàí çà åïèñêîïà
íîâîñàäñêîã è Îðôåëèí ñà œèì ïðåøàî ó Íîâè Ñàä (×óð÷èž 2002: 355-
360): „Äîøàâ, ïî÷åòêîì 1784, ó Íîâè Ñàä, Îðôåëèí âèøå íè¼å áèî çà ðàä.
Áîëåñò ¼å ó÷èíèëà ñâî¼å. Ïðåïóñòèî ñå áðèçè åïèñêîïà £îñèôà £îâàíîâèžà
Øàêàáåíòå. Íè¼å áèî íåçàäîâîšàí òîì áðèãîì“ (×óð÷èž 2002: 365). Çàøòî
¼å îíäà £îâàí Ðà¼èž çàáåëåæèî äà „1785, 19. ¼àíóàðè¼à óìðå šóáåçíè
ìî¼ áðàò Çàõàðè¼à Îðôåëèí â Íîâîì Ñàä¼å â åïèñêîïñêîì ìà¼óð¼å ïðåá¼åäíî“
(ó: Îñòî¼èž 1923: 79)? Ìîæäà çàèñòà çàòî øòî „íè¼å ìîãàî çíàòè äà ñå
åïèñêîï £îñèô îñëîáîäèî [íîâ÷àíèõ] íåâîšà, è äà Îðôåëèí íè¼å óìðî
äóæàí“ (×óð÷èž 2002: 369) ¼åð ìó ¼å œåãîâ ïîêðîâèòåš îìîãóžèî äà ïî-

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 199
ñëåäœå ãîäèíå æèâîòà âðàòè ñâî¼å äóãîâå? Àëè ÷àê è äà ¼å ìèñëèî íà
äóãîâå ó êî¼èìà ¼å Îðôåëèí áèî, íå çíà¼óžè äà ìó ¼å Øàêàáåíòà ïîìîãàî
äà èõ ñå ðåøè, íè¼å ëè ñå èïàê £îâàí Ðà¼èž îñòàâšà¼óžè çàïèñ î Îðôåëèíîâî¼
ñìðòè ìîðàî ñåžàòè è œåãîâå Òðåíîäè¼å, ó êî¼î¼ ëèðñêè ñóá¼åêàò
ñâî¼ó òóæáàëèöó çàâðøàâà ðå÷èìà „¼à ïðåá¼åäí輓? Íè¼å ëè îâà ïîäóäàðíîñò
èçìå ó ïîåíòå Îðôåëèíîâå àêðîñòèõîì ïîòïèñàíå ïåñìå íàïèñàíå
nel mezzo del cammin è Ðà¼èžåâå îöåíå œåãîâå ñìðòè âèøå îä ñëó÷à¼íîñòè?
Íè¼å ëè îíà äóáîêî óñëîâšåíà ïðèðîäîì Îðôåëèíîâå åãçèñòåíöè-
¼å, êàêî ¼å îáëèêîâàíà ó œåãîâèì äåëèìà?
***
Ïðåáåäíîñò êàî êàðàêòåðèñòèêó öåëîêóïíå Îðôåëèíîâå åãçèñòåíöè¼å
âàšà ðàçóìåòè ïî ñòðàíè îä ìàòåðè¼àëíîã 21 , ó îíîì ñìèñëó ó êî¼åì ¼å
ëèðñêè ñóá¼åêàò Òðåíîäè¼å ãîâîðèî î ñåáè êàî î ïðåáåäíîì: êàî ñâî¼ñòâî
÷îâåêà êî¼è ¼å íàïóñòèî ¼åäàí ñâåò, áàðîêíè è òðàäèöèîíàëàí, àëè íè¼å
óñïåî äà ó ìîäåðíîì ïîãëåäó íà ñâåò, êà êî¼åì ñå çàïóòèî, ïðîíà å ñïîêî¼ñòâî,
ìàêàð è ó êàíòîâñêî¼ íåóäîáíîñòè. Íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò, êàî
èçðàç åãçèñòåíöè¼å, òåñíî ¼å âåçàíà çà Îðôåëèíîâ ïðîãðàì ïðîñâåžåíîñòè,
êî¼è âèñîêî âðåäíó¼å çíàœà îñàìíàåñòîã âåêà, àëè íå äîñåæå äî êàðàêòåðèñòè÷íîã
îáëèêà ìèøšåœà êî¼è ¼å íà¼ñâî¼ñòâåíè¼à îñîáèíà ïðîñâåžåíîñòè,
ñðïñêî¼ êóëòóðè îá¼àâšåíà äåëîì Äîñèòå¼à Îáðàäîâèžà, çáîã
÷åãà íè Èñòîðè¼à Ïåòðà Âåëèêîã íè¼å ìîãëà äî êðà¼à áèòè èñòîðè¼à ïðîñâåžåíîã
âëàäàðà ðåôîðìàòîðà, âåž ñå îñëàœàëà íà òðàäèöèîíàëíå ïðåäñòàâå
î „äîáðîì öàðó“ è ïðîâèäåíöè¼àëíîñòè èñòîðè¼å, à øòî àóòîðè çðåëå
ïðîñâåžåíîñòè íèñó ÷èíèëè. Ïðîñâåžåíîñò ¼å ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè
äîâåëà äî ïðîìåíå òåìàòèêå êœèæåâíèõ äåëà è ïóáëèêå êî¼î¼ ñó îíà áèëà
óïóžåíà: êœèãå ñó ïî÷åëå äà ñå áàâå ïðèâàòíîøžó è ïîëàêî ñó áèâàëå
íàìåœèâàíå íà¼øèðåì ïèñìåíîì ñëî¼ó, ãðà àíñêîì ñòàëåæó. Îðôåëèí ¼å ó
Ñëàâåíîñåðáñêîì ìàãàçèíó „óñïåî äà ñå îäðåêíå ñâî¼å èíà÷å ñòàëíå ïëåìåíèòå
ïóáëèêå è äà ñå îêðåíå ¼åäíîì íîâîì ñâåòó ÷èòàëàöà. Òà îáðàžàœà,
ìå óòèì, ñâà ñó ¼îø áèëà óêî÷åíà è íà äèñòàíöè, ó îêâèðèìà ñâå÷àíå óêðóžåíîñòè
áàðîêíèõ ìàíèðà è íàâèêà“ (Ïàâèž 1963: 138), ¼åð „ñðåäèíîì âåêà
áàðîêíà îêðåíóòîñò ñïîšàøœîñòè ïîñòåïåíî ñå ïîòèñêó¼å ó êîðèñò óíóòðàøœåã,
ëè÷íîã è ïðèâàòíîã“ (Òèìîòè¼åâèž 2006: 100, èñòàêàî Í.Í.), à
„óîáëè÷àâàœå ìîäåðíå èíäèâèäóàëíîñòè, íàðàâíî, ïðâåíñòâåíî ñå îäíîñèëî
íà ìóøêàðöå. Îíè î æåíè ãîâîðå è ïèøó ñâå ïîõâàëíè¼å, àëè îíà ñâå
21 Èçìå ó îñòàëîã è çàòî øòî Îðôåëèíó, êàäà ¼å ðå÷ î ìàòåðè¼àëíîì, íè¼å öåëîãà æèâîòà
èøëî ëîøå; íàïðîòèâ, ïî¼åäèíè ïåðèîäè ñó ìó, ÷èíè ñå, áèëè ïðèëè÷íî óñïåøíè.

200
Íåíàä Íèêîëèž
äî êðà¼à 18, ïà è íà ïî÷åòêó 19. âåêà, îñòà¼å îá¼åêò œèõîâèõ ñïåêóëàöè¼à.
Èëóñòðàòèâàí ïðèìåð ñó òåêñòîâè î âàæíîñòè æåíà è œèõîâî¼ öåíè ó Îðôåëèíîâîì
Ñëàâåíî-ñåðáñêîì ìàãàçèíó“ (Òèìîòè¼åâèž 2006: 101), áàø êàî
øòî íè óïóòñòâî Òåîôàíà Ïðîêîïîâè÷à î âàñïèòàœó äåöå íå ñìåðà êà
ðàçâè¼àœó èíäèâèäóàëíîñòè, âåž „Ïðîêîïîâè÷åâà ïåäàãîøêà åòèêà çàñíîâàíà
¼å íà èäå¼è äðæàâíå öðêâå, ïà ÷âðñòî ïîâåçó¼å âåðíèêà è ïîäàíèêà“
(Òèìîòè¼åâèž 2006: 46). Ãðà àíè êî¼èìà ñå Îðôåëèí îáðàžàî Ñëàâåíîñåðáñêèì
ìàãàçèíîì ïîñìàòðàíè ñó, äàêëå, êàî äåî Öðêâå è äðæàâå, ïîò÷èœåíè
œèõîâèì àóòîðèòåòèìà, øòî ¼å ó òåìåšó Îðôåëèíîâîã çàäðæàâàœà íà ïðàêòè÷íîñòè
ñâèõ íîâèõ çíàœà è íåçàëàæåœà ó ñôåðå ìèøšåœà êî¼å áè ñå
òèöàëî ñàìîãà ïî¼åäèíöà êàî ñóá¼åêòà è œåãîâèõ èäèâèäóàëíèõ èñïîšàâàœà
êî¼è ïðèïàäà¼ó ïðèâàòíîñòè. Íè Èñòîðè¼à Ïåòðà Âåëèêîã íè¼å ìîãëà îêðåòàœåì
êà ñåêóëàðíî¼ êàóçàëíîñòè äîâåñòè è äî îñâà¼àœà ïðèâàòíîñòè: Ïåòàð
Âåëèêè ¼å ïðèêàçàí êàî âëàäàð è ñâå ¼å ó ôóíêöè¼è âëàäàðñêîã ïîðòðåòà.
Îðôåëèí íè¼å îñåžàî ïîòðåáó äà ïðèêàæå øèðîêó ñëèêó ñâåòà êî¼à áè
ïîäðàçóìåâàëà è ïðèâàòíå ñèòóàöè¼å ðàçëè÷èòèõ ñòàëåæà, à èàêî ñå ó Èñòîðè¼è
Ïåòðà Âåëèêîã ïðåïîçíà¼ó òåíäåíöè¼å óñëîâšåíå æåšîì äà îíà áóäå
èíñïèðàöè¼à çà ðåôîðìå ñðïñêîã äðóøòâà, èïàê ïîñâåòà Êàòàðèíè Âåëèêî¼
ñâåäî÷è äà Îðôåëèí íè¼å ïèñàî ñàìî çà ãðà àíñêè ñëî¼. Ó äîáà èçðàçèòå
ïîïóëàðíîñòè àóòîáèîãðàôè¼å, è êîä Ñðáà îáåëåæåíîã áó¼àœåì îâîã
æàíðà, èíà÷å íà¼âèøåã óìåòíè÷êîã äîìåòà ñðïñêå êœèæåâíîñòè îñàìíàåñòîã
âåêà (Ëîìïàð 2000: 429), Îðôåëèí íå ñàìî øòî íè¼å íè ïîìèøšàî äà
íàïèøå ñâî¼ó àóòîáèîãðàôè¼ó, âåž ¼å ñâå ÷èíèî äà î ñåáè îñòàâè øòî ìàœå
ïîäàòàêà è äà øòî âèøå ìèñòèôèêó¼å ñâî¼ æèâîò. „Òåøêî áè ñå ìîãëî
ïðèìèòè äà ¼å òî ÷èíèî èç áèëî êàêâà ñòðàõà. £îø ìàœå îòóäà øòî íè¼å
èìàî ñàìîïîóçäàœà. Íè åêîíîìñêè ðàçëîçè íèñó ìó ìîãëè áèòè ïðåïðåêà.
Êîíà÷íî, íåìà ïîäàòàêà äà ñó ìó êàðëîâà÷êè ìèòðîïîëèòè èëè äðóãè
åïèñêîïè èç ¼óæíå Óãàðñêå ÷èíèëè ñìåòœå ó øèðåœó êœèãà“ (×óð÷èž 1976à:
31). Âîšà çà ñàêðèâàœåì è ìàñêèðàœåì òèïè÷íî ¼å áàðîêíà òåæœà ïðîòå¼ñêîã
÷îâåêà „êî¼è æèâè ñàìî ó îíî¼ ìåðè ó êî¼î¼ ñå ïðåîáðàæàâà; óâåê
ïîêðåòàí è îñó åí íà òî äà áåæè äà áè ïîñòî¼àî, îí ñå íåïðåñòàíî èñòðæå
ñàìîì ñåáè“ (Rousset 1954: 22); ìå óòèì, Îðôåëèí íè¼å äîñëåäíè Ïðîòå¼,
„îïñåäíóò òèìå äà ñàìîã ñåáå íàïóøòà, àëè íå êàî íåêè àíàõðîíè÷íè Æèä
äà áè ñå îñëîáîäèî íåêîã ïðå àøœåã ¼à è äà áè î÷óâàî ñòàœå âå÷íîã ðà àœà,
âåž äà áè èçðàçèî äà ¼å ñà÷èœåí îä íèçà ïðèâèäà“ (Rousset 1954: 22),
¼åð ñå îí ñòàëíî êðåžå êà ìîäåðíîì ïîãëåäó íà ñâåò, àëè çáîã òîãà øòî òî
êðåòàœå íè¼å ñïîñîáíî äà ñåáå îäëó÷íî ïîñòàâè êàî öèš, îíî ñå ÷åñòî
ãóáè ó áàðîêíî¼ äåêîðàòèâíîñòè êî¼à ñâî¼îì ïðîìåíšèâîøžó äà¼å ñòàáèëàí
îñëîíàö åãçèñòåíöè¼è ÷è¼à ¼å êîíñòàíòà îäáè¼àœå äà ñå äî êðà¼à äåôèíèøå.
Îðôåëèí ¼å óâåê ó ìå óïîçèöè¼è èçìå ó çíàœà êî¼å ïðîñëàâšà è

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 201
íåìîãóžíîñòè äà ïðèñòàíå óç íîâå åãçèñòåíöè¼àëíå ïîñòàâêå êî¼å ñó òî
çíàœå îìîãóžèëå íîâèì îáëèêîì ìèøšåœà. Ó âå÷èòîì ðàñêîðàêó èçìå ó,
ñà ¼åäíå ñòðàíå, áàðîêíîã ïðåîáðàæàâàœà èç ¼åäíîã ó äðóãè ëèê, çàâàðàâàœà
òðàãîâà, ñòèëñêè õèïåðáîëèñàíå ïîåçè¼å ïóíå ñóïðîòíîñòè è îïîçèöè-
¼à, òîïîñà êî¼è äåëèìà Ïåòðà Âåëèêîã äà¼ó ïðîâèäåíöè¼àëíè ñìèñàî è, ñà
äðóãå ñòðàíå, ïîìíîã ïðåäñòàâšàœà óíóòàðñâåòñêèõ îäíîñà êî¼è ñó îáëèêîâàëè
Ïåòðîâó âëàäàâèíó, îñëîœåíó íà íàó÷íà äîñòèãíóžà è ìîäåðíó ðàöèîíàëíîñò
îñàìíàåñòîã âåêà, íàãîâåøòàâà¼óžè åãçèñòåíöè¼ó êî¼à âèøå íå
ìîæå äà áóäå ñïîêî¼íà ó ñâî¼î¼ áàðîêíî¼ îäðå åíîñòè è ñìåøòåíîñòè ó
ñâåò ïîäëîæàí ïðåîáðàæà¼èìà àëè ñóøòèíñêè ñòàòè÷àí, è êî¼à ñòîãà âîäè
êà çàõòåâó çà ìîäåðíîì ðàöèîíàëíîøžó è ìîäåðíèì íàöèîíàëèçìîì, àëè
êî¼è íèêàäà íèñó áèëè äîñòèãíóòè, ó òîì ñå äàêëå ðàñêîðàêó Îðôåëèíîâà
åãçèñòåíöè¼à ïðåïîçíà¼å êàî ïðåáåäíà: îíà ¼å çíàê íåóñàãëàøåíîñòè æèâîòà
è ìèøšåœà, àëè è áîëíîã òðåíóòêà ðà àœà ìîäåðíîñòè, êðàòêîã è
ñàìî òó ïðèñóòíîã, ¼åð ðàñïåòîñòè èçìå ó äâà âðåìåíà è äâà íà÷èíà ìèøšåœà
íè¼å áèëî êîä Îðôåëèíîâîã âðøœàêà £îâàíà Ðà¼èžà, áàðîêíîã ïèñöà
÷âðñòî âåçàíîã çà îíî øòî ñå îáè÷íî íàçèâà öðêâåíîì ïðîñâåžåíîøžó,
äîê ¼å Äîñèòå¼ – êî¼è ¼å íà êœèæåâíó ñöåíó ñòóïèî îíå ãîäèíå êàäà ¼å
Îðôåëèí ñà œå ñèøàî – âåž ñàñâèì îäáàöèî ñâàêè òðàã òðàäèöèîíàëíîã, ó
èìå íåïîêîëåášèâîã ïîâåðåœà ó óì è ñåáå êàî ïðîñâåžåíî áèžå. Íà¼îñîáåíè¼è
÷îâåê ñðïñêîã îñàìíàåñòîã âåêà, Çàõàðè¼à Îðôåëèí ¼å ó ñâî¼èì äåëèìà
èçðàçèî ñâå òåæœå ñâîãà äîáà, ðàçëè÷èòî èõ îäìåðàâà¼óžè, íåêàäà ó
ñêëàäó ñà êðåòàœåì âðåìåíà, íåêàäà ó ðàñêîðàêó ñà åïîõîì, óâåê îñòà¼óžè
ðàñïåò èçìå ó ïîìïåçíîñòè áàðîêà ó ïîòðàçè çà àóòîðèòåòîì è îäóøåâšåíîñòè
çíàœåì êî¼å ïîòè÷å îä óìà êî¼è òåê òðåáà äà ôîðìèðà áèžå ïðîñâåžåíîñòè.
ÑÊÐÀŽÅÍÈÖÅ
ÂÊ – VË×ÍÛÉ òî gñòü ^ íà÷àëà äî êîíöà ìipa òðàþùié
ÊÀËÅGÍÄÀÐÜ, ñîägðæàm¿è âú ñgáh Ñâ#òögñëoâú è êðàòêà#, ïî
Âîñòî÷íû# ÖNð*êâg èñ÷èñëgí¿þ, w êðuãàõú ãîäîâûõú, è ïðî÷èõú
ïðèíàäëgæàmûõú âgmgé èç#ñígí¿#; êú òîìu ôvç¿÷gñêà# w òhëàõú
ì¿ðà, è w âîä#íèõú è âîçäuøíûõú ïðèêëþ÷gí¿#õú, ðàçñuæägí¿#; ñú
ïðèáàâëgí¿gìú ñmºgííû# è ñâhòñê¿# Õðîíîëîã¿è íûíh ïgðâh íà
*
ñëàâgíñêîìú "çûêh âú ïîëçu ñëàâgíîñgðáñêèõú íàðîäwâú. íàïèñàíú
ÇÀÕÀвÅÌÚ ÎÐÔÅ˲ÍÎÌÚ Ögñ. Êðàë. ¿gíñê¿# Àêàägì¿è
õuäîægñòâú ÷ëgíîìú. ñú ô¿ãuðàìè. Íàïg÷àòàíú âú Öàðñòâuþmgìú
Ãðàäh ¿gííh‚ ïðè Iwñèôh álë*ãîðîäíîìú ^ Êuðöágêú, ²ëëvð¿÷gñêîìú

202
Íåíàä Íèêîëèž
Âîñòî÷íîìú Äâîðíîìú Òvïîãðàôh, âú ëhòî 1783. – íàâîäè ñå ó ñàâðåìåíî¼
òðàíñêðèïöè¼è *
ÈÏ – Çàõàðè¼à Îðôåëèí: Èñêóñíè ïîäðóìàð: óïóòñòâî êàêî ñå ïîäðóì
äðæè, íîâà è ñòàðà âèíà ÷óâà¼ó, è êàêî òðåáà äà ñå ïðàâå ðàçíà
âåøòà÷êà âèíà, ïèžà îä ðàçíà áèšà, êîðåœà è ïëîäîâà è äðóãà äåëèêàòíà
âîäåíà ïèžà, ìàŸóíè ðàäè ðàñõëà åœà, ðàçíå ðàêè¼å, ëèêåðè, øåðáåò è
ñèðžå; Ïàí÷åâî: Íàêëàäà êœèæàðå áðàžå £îâàíîâèžà, 1885. [ôîòîòèïñêî
èçäàœå: Áåîãðàä – Ãîðœè Ìèëàíîâàö: Íàðîäíà áèáëèîòåêà Ñðáè¼å – Äå÷-
¼å íîâèíå, 1986] (ÈÑÊÓÑÍÛÉ ÏÎÄÐÓÌÀÐÜ, âhðíw íàñòàâë#þù¿é,
êàêw Ïîäðuìú, Áuðàäú, è íîâà# è ñòàðà# â¿íà ñîägðæàâàòè, ðàçëè÷íà#
õuäîægñòâgííà# ähëàòè, ïîêâàðgííà# ïîïðàâë#òè; ðàçëè÷íà# ^
òðàâú, êîðgí¿è è ïëîäwâú êú çäðàâ¿þ ñëuæàmà# â¿íà, è äðuãà#
ägëèêàòíà# âîägíà# ïèò¿#, è ìàæuíg ðàäè ïðîõëàæäàþmèõú ïèò¿#õú,
è ïðèòîìú ðàçëè÷íg õuäîægñòâgííg ðàê¿g, Øgðágòg è îögòú ïðàâèòè.
Íí*h ïgðâhg íà ñgðáñêîìú "çûêu ñïèñàíú ÇÀÕÀвÅÌÚ ÎÐ-
ÔÅ˲ÍÎÌÚ Ögñ. Êðàë. ¿gíñê¿# Àêàägì¿è õuäîægñòâú ÷ëgíîìú.
Íàïg÷àòàíú âú Öàðñòâuþmgìú Ãðàäh ¿gííh‚ Ïðè Iwñèôh álë*ãîðîäíîìú
^ Êuðöágêú, ²ëëvð¿÷gñêîìú Âîñòî÷íîìú Äâîðíîìú Òvïîãðàôh, âú ëhòî
1783.) *
ÏÂ, I – Çàõàðè¼à Îðôåëèí: Ïåòàð Âåëèêè, ïðâà êœèãà [Èñòîðè¼à î
æèâîòó è ñëàâíèì äåëèìà âåëèêîã âëàäàðà èìïåðàòîðà Ïåòðà Ïðâîãà
ñàìîäðøöà ñâåðóñêîãà êî¼ó ¼å ñ êðàòêèì ïðåãëåäîì ãåîãðàôñêå è ïîëèòè÷êå
èñòîðè¼å Î ÐÓÑÊÎÌ ÖÀÐÑÒÂÓ è ñ ìíîãèì ìåäàšàìà, öðòåæèìà è ðàçíèì
äðóãèì ïðèëîæåíèì ôèãóðàìà, âëàñòèòîì ðóêîì ãðàâèðàíèì, è ñ
ãåíåðàëíîì òå âåëèêå Èìïåðè¼å êàðòîì ñàäà ïðâè ïóò íà ñëàâåíñêîì ¼åçèêó
ñà÷èíèî Çàõàðè¼à Îðôåëèí öåñàðñêî-êðàšåâñêå áå÷êå Àêàäåìè¼å õóäîæåñòâà
÷ëàí. Ïðâè äåî, ó Âåíåöè¼è, ó òèïîãðàôè¼è Äèìèòðè¼à Òåîäîñè¼à
1772] (Èñòîðèÿ î æèò¿è è ñëàâíûõú äyëàõú âåëèêàãî ãîñóäàðÿ èìïåðàòîðà
Ïåòðà Ïåðâàãî ñàìîäåðæöà âñåðîññ¿éñêàãî êîòîðóþ ñú ïðåäïîëîæåí¿åìú
êðàòêîé ãåîãðàôè÷åñêîè è ïîëèòè÷åñêîé èñòîð¿è Î ÐÎÑѯÉÑÊÎÌÚ
ÖÀÐÑÒÂY è ñú ìíîãèìè ìåäàëÿìè ÷åðòåæàìè è äðóãèìè ðàçíûìè ïðèíàäëåæàùèìè,
ñîáñòâåííîþ ðóêîþ ãðûäîðîâàííûìè è ôèãóðàìè, è ãåíåðàëüíîþ
ñåÿ âåëèê¿ÿ èìïåð¿è êàðòîþ; íûíy ïåðâyå íà ñëàâåíñêîìú ÿçûêy ñî-
÷èíèëú Çàõàð¿à Îðôåë¿íú, Öåñàðî-Êîðîëåâñêîè Âyíñêîè Àêàäåì¿è Õóäîæåñòâú
×ëåíú. ×àñòü ïåðâàÿ, âú Âåíåö¿è, âú Òèïîãðàô¿è Äèìèòð¿ÿ Èåîäî-
* Äèãèòàëèçîâàíî ïðâî èçäàœå íàëàçè ñå íà èíòåðíåò ñòðàíèöè Íàðîäíå áèáëèîòåêå
Ñðáè¼å http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/scc/stara.php

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 203
ñ¿ÿ 1772), ñàâðåìåíà ¼åçè÷êà âåðçè¼à Çîðàí Áîæîâèž; Áåîãðàä: Ïðîñâåòà,
1970. *
ÏÂ, II – Çàõàðè¼à Îðôåëèí: Ïåòàð Âåëèêè, äðóãà êœèãà [Èñòîðè¼à
î æèâîòó è ñëàâíèì äåëèìà âåëèêîã âëàäàðà èìïåðàòîðà Ïåòðà Ïðâîãà
ñàìîäðøöà ñâåðóñêîãà êî¼ó ¼å ñ êðàòêèì ïðåãëåäîì ãåîãðàôñêå è ïîëèòè÷êå
èñòîðè¼å Î ÐÓÑÊÎÌ ÖÀÐÑÒÂÓ è ñ ìíîãèì ìåäàšàìà, öðòåæèìà è ðàçíèì
äðóãèì ïðèëîæåíèì ôèãóðàìà, âëàñòèòîì ðóêîì ãðàâèðàíèì, è ñ
ãåíåðàëíîì òå âåëèêå Èìïåðè¼å êàðòîì ñàäà ïðâè ïóò íà ñëàâåíñêîì ¼åçèêó
ñà÷èíèî Çàõàðè¼à Îðôåëèí öåñàðñêî-êðàšåâñêå áå÷êå Àêàäåìè¼å õóäîæåñòâà
÷ëàí. Äðóãè äåî, ó Âåíåöè¼è, ó òèïîãðàôè¼è Äèìèòðè¼à Òåîäîñè¼à
1772] (Èñòîðèÿ î æèò¿è è ñëàâíûõú äyëàõú âåëèêàãî ãîñóäàðÿ èìïåðàòîðà
Ïåòðà Ïåðâàãî ñàìîäåðæöà âñåðîññ¿éñêàãî êîòîðóþ ñú ïðåäïîëîæåí¿åìú
êðàòêîé ãåîãðàôè÷åñêîè è ïîëèòè÷åñêîé èñòîð¿è Î ÐÎÑѯÉ-
ÑÊÎÌÚ ÖÀÐÑÒÂY è ñú ìíîãèìè ìåäàëÿìè ÷åðòåæàìè è äðóãèìè ðàçíûìè
ïðèíàäëåæàùèìè, ñîáñòâåííîþ ðóêîþ ãðûäîðîâàííûìè è ôèãóðàìè, è
ãåíåðàëüíîþ ñåÿ âåëèê¿ÿ èìïåð¿è êàðòîþ; íûíy ïåðâyå íà ñëàâåíñêîìú
ÿçûêy ñî÷èíèëú Çàõàð¿à Îðôåë¿íú, Öåñàðî-Êîðîëåâñêîè Âyíñêîè Àêàäåì¿è
Õóäîæåñòâú ×ëåíú. ×àñòü âòîðàÿ, âú Âåíåö¿è, âú Òèïîãðàô¿è Äèìèòð¿ÿ
Èåîäîñ¿ÿ 1772), ñàâðåìåíà ¼åçè÷êà âåðçè¼à Äèìèòðè¼å Áîãäàíîâèž;
Áåîãðàä: Ïðîñâåòà, 1970. *
ÏÌÒ – Çàõàðè¼à Îðôåëèí: Ïðåäñòàâêà Ìàðè¼è Òåðåçè¼è [äâî-
¼åçè÷íî], ïðåäãîâîð è ïðåâîä íåìà÷êîã òåêñòà Ñòðàõèœà Ä. Êîñòèž, ïðåâîä
ëàòèíñêîã òåêñòà ×åëèöà Ìèëîâàíîâèž; Íîâè Ñàä: Ìàòèöà ñðïñêà,
1972.
ÑÌ – [Çàõàðè¼à Îðôåëèí]: Ñëàâåíî-Ñåðáñê¿é Ìàãàçèíú, òî åñòü: Ñîáðàí¿å
Ðàçíûõú Ñî÷èíåí¿é è Ïðåâî îâú, êú ïîëüçy è óâåñåëåí¿þ ñëóæàùàõú.
Òîìú ïåðâûé. ×àñòü I. Âú Âåíåö¿è, Âú Òèïîãðàô¿è Ñëàâåíî-Ãðå÷åñêîé
áëàãî÷åñòèâîé Äèìèòðèÿ Èåî îñ¿åâà. 1768. [ôîòîòèïñêî èçäàœå: Íîâè Ñàä:
Ìàòèöà ñðïñêà, 1960] – íàâîäè ñå ó ñàâðåìåíî¼ òðàíñêðèïöè¼è *

204
Íåíàä Íèêîëèž
ÖÈÒÈÐÀÍÀ ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ
ANDERSON, MATTHEW S.
2000 Ìåò¼ó Ñ. Àíäåðñîí: Åâðîïà ó îñàìíàåñòîì âåêó: 1713–1789
(Europe in the Eighteenth Century, 1961 1 ), ïðåâåëè ñ åíãëåñêîã Ñîœà Äåêàíèž,
Áðàíèñëàâà Ðàäåâèž-Ñòî¼èšêîâèž è Äå¼àí Ñòî¼èšêîâèž; Áåîãðàä:
Clio, 2003.
AUTY, ROBERT and OBOLENSKY, DIMITRI
1976 Èñòîðè¼à Ðóñè¼å (An Introduction to Russisan History), ïðèðåäèëè
Äèìèòðè¼å Îáîëåíñêè è Ðîáåðò Îòè, ïðåâåëè ñ åíãëåñêîã Âëàäèìèð
Ìàí÷èž, Èâàíà Ïåøèž, Çîðèöà €åðãîâèž-£îêñèìîâèž, Àëåêñàíäðà Òîäîðîâèž
è Íàòàøà Êàðàíôèëîâèž; Áåîãðàä: Clio, 2003.
ÁÎØÊÎÂ, ÌÈУÀÍÀ
1974 Ìèð¼àíà Áîøêîâ: „Çàõàðè¼à Îðôåëèí è êœèæåâíîñò ðóñêîã ïðîñâåòèòåšñòâà“;
Íîâè Ñàä: Çáîðíèê [Ìàòèöå ñðïñêå] çà ñëàâèñòèêó, 7, 1974.
1986 Ìèð¼àíà Áîøêîâ: „Îðôåëèíîâà Èñòîðè¼à Ïåòðà Âåëèêîã è
îä¼åöè èäå¼å î Ìîñêâè êàî Òðåžåì Ðèìó“; Íîâè Ñàä: Çáîðíèê Ìàòèöå
ñðïñêå çà êœèæåâíîñò è ¼åçèê, êœ. XXXIV, ñâ. 2, 1986.
WEHLER, HANS-ULRICH
2001 Õàíñ-Óëðèõ Âåëåð: Íàöèîíàëèçàì: èñòîðè¼à – ôîðìå – ïîñëåäèöå
(Nationalismus. Geschichte – Formen – Folgen), ïðåâåî ñ íåìà÷êîã
Òîìèñëàâ Áåêèž; Íîâè Ñàä: Ñâåòîâè, 2002.
WHITTAKER, CYNTHIA HYLA
1992 Cynthia H. Whittaker: “The Reforming Tsar: The Redefinition of
Autocratic Duty in Eighteenth-Century Russia”; Slavic Review, vol. 51, no. 1,
Spring 1992.
1996 Cynthia Hyla Whittaker: “The Idea of Autocracy among Eighteenth-
Century Russian Historians”; Russian Review, vol. 55, no. 2, April 1996.
VOLTAIRE (AROUET, FRANÇOIS-MARIE)
1731 Âîëòåð: Èñòîðè¼à Êàðëà XII (Histoire de Charles XII, roi de
Suède), ïðåâåî Ñòî¼àí Íîâàêîâèž; Áåîãðàä: Ñðïñêà êœèæåâíà çàäðóãà,
1897.
1759 Voltaire: History of the Russian Empire Under Peter the Great (Histoire
de l’empire de Russie sous Pierre le Grand), Vol. I (THE WORKS OF VOLTA-
IRE. A Contemporary Version with Notes by Tobias Smollet, Revised and Mo-

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 205
dernized New Translations by William F. Fleming, and an Introduction by Oliver
H. G. Leigh. A Critique and Biography by the Rt. Hon. John Morley. Forty-three
Volumes. Volume XXXIV); Akron, Ohio: The Werner Company, 1906.
1763 Voltaire: History of the Russian Empire Under Peter the Great (Histoire
de l’empire de Russie sous Pierre le Grand), Vol. II (THE WORKS OF VOL-
TAIRE. A Contemporary Version with Notes by Tobias Smollet, Revised and
Modernized New Translations by William F. Fleming, and an Introduction by
Oliver H. G. Leigh. A Critique and Biography by the Rt. Hon. John Morley.
Forty-three Volumes. Volume XXXV); Akron, Ohio: The Werner Company, 1906.
ÃÓÐÅÂÈ×, ÀÐÎÍ ßÊÎÂËÅÂÈ×
1984 Àðîí Ãóðåâè÷: Êàòåãîðè¼å ñðåäœîâåêîâíå êóëòóðå (Êàòåãîðèè
ñðåäíåâåêîâîé êóëòóðû, 1972 1 ), ïðåâåëà ñ ðóñêîã Ðàäìèëà Ìå÷àíèí;
Íîâè Ñàä: Ìàòèöà ñðïñêà, 1994.
ÄÀÂÈÄÎÂ, ÄÈÍÊÎ
1978 Äèíêî Äàâèäîâ: Ñðïñêà ãðàôèêà XVIII âåêà; Íîâè Ñàä: Ìàòèöà
ñðïñêà, 1978. [ôîòîòèïñêî èçäàœå: Áåîãðàä: Çàâîä çà óŸáåíèêå è íàñòàâíà
ñðåäñòâà, 2006]
ÄÀËÜ, ÂËÀÄÈÌÈÐ
1882 Âëàäèìið Äàëü: Òîëêîâûé ñëîâàðü æèâàãî âåëèêîðóñêàãî ÿçûêà,
âòîðîå èçäàíiå, èñïðàâëåííîå è çíà÷èòåëüíî óìíîæåííîå ïî ðóêîïèñè
àâòîðà. Òîìü ÷åòâåðòûé: Ð – š; Ìîñêâà: Ðóññêèé ÿçûê, 1980.
ÄÅÐÅÒÈŽ, £ÎÂÀÍ
1963 £îâàí Äåðåòèž: „Ñëàâåíî-ñåðáñêè ìàãàçèí“, ó: Äîñèòå¼ è œåãîâî
äîáà; Áåîãðàä: Ôèëîëîøêè ôàêóëòåò, 1969.
1963à £îâàí Äåðåòèž: „Ïðîáëåìè êœèæåâíîã ¼åçèêà (Àíàëèçà åñå¼à
£åñò ëè ïîëåçíî ó ïðîñòîì äè¼àëåêòó íà øòàìïó øòî èçäàâàòè)“, ó:
Äîñèòå¼ è œåãîâî äîáà; Áåîãðàä: Ôèëîëîøêè ôàêóëòåò, 1969.
2000 £îâàí Äåðåòèž: Åòèäå èç ñòàðå ñðïñêå êœèæåâíîñòè; Íîâè
Ñàä: Ñâåòîâè, 2000.
2002 £îâàí Äåðåòèž: Èñòîðè¼à ñðïñêå êœèæåâíîñòè (òðåžå, ïðîøèðåíî
èçäàœå); Áåîãðàä: Ïðîñâåòà, 2002.
ÆÈÂÊÎÂÈŽ, ÊÈÐÈË
1783 Êèðèë Æèâêîâèž: „Çàìåðêå Îðôåëèíîâîì ïðåäãîâîðó Âå÷íîì
êàëåíäàðó“ [ïèñìî], ïðåâåëè íà ñàâðåìåíè ñðïñêè ¼åçèê Ñòî¼àí Òðåžàêîâ
è Âëàäèìèð Øîâšàíñêè, ó: Ëàçà ×óð÷èž: „Ñëó÷༠Ïðåäãîâîðà Âå÷íîã êà-

206
Íåíàä Íèêîëèž
ëåíäàðà Çàõàðè¼å Îðôåëèíà“ (1995), ó: Êœèãà î Çàõàðè¼è Îðôåëèíó, ïðèðåäèî
Áîðèâî¼ ×àëèž; Çàãðåá: Ñðïñêî êóëòóðíî äðóøòâî Ïðîñâ¼åòà, 2002.
KANT, IMMANUEL
1784 Imanuel Kant: „Odgovor na pitanje: Šta je prosveæenost?“ (Beantwortung
der Frage: Was ist Aufklärung?), u: Um i sloboda: spisi iz filozofije
istorije, prava i države, izbor, redakcija prevoda i predgovor Danilo Basta; Beograd:
Ideje, 1974.
CASSIRER, ERNST
1932 Åðíñò Êàñèðåð: Ôèëîçîôè¼à ïðîñâåòèòåšñòâà (Die Philosophie
der Aufklärung), ïðåâåî Äàíèëî Í. Áàñòà; Áåîãðàä: Ãóòåíáåðãîâà ãàëàêñè¼à,
2003.
COLLINGWOOD, ROBIN GEORGE
1946 Ðîáèí . Êîëèíãâóä: Èäå¼à èñòîðè¼å (The Idea of History), ïðåâåëè
Ðèñòî Òóáèž è Àëåêñàíäàð Ãîðäèž; Áåîãðàä: Ñëóæáåíè ëèñò ÑÖÃ,
2003.
ÊÎÑÒÈŽ, ÌÈÒÀ
1932 Ìèòà Êîñòèž: Ãðîô Êîëåð êàî êóëòóðíîïðîñâåòíè ðåôîðìàòîð
êîä Ñðáà ó Óãàðñêî¼ ó XVIII âåêó; Áåîãðàä: Ñðïñêà êðàšåâñêà àêàäåìè¼à,
1932.
1949 Ìèòà Êîñòèž: „Äóõîâíè ðåãóëàìåíò Ïåòðà Âåëèêîã (1721) è Ñðáè:
ïðèëîã èñòîðè¼è íàøåã ðàöèîíàëèçìà“, ó: Çáîðíèê ðàäîâà, êœ. XVII,
Èíñòèòóò çà ïðîó÷àâàœå êœèæåâíîñòè, êœ. 2; Áåîãðàä: Ñðïñêà àêàäåìè¼à
íàóêà, 1952.
1952 Ìèòà Êîñòèž: Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž ó èñòîðèñêî¼ ïåðñïåêòèâè
XVIII è XIX âåêà; Áåîãðàä: Ñðïñêà àêàäåìè¼à íàóêà, 1952.
1959 Ìèòà Êîñòèž: „Êóëò Ïåòðà Âåëèêîã ìå ó Ðóñèìà, Ñðáèìà è Õðâàòèìà
ó XVIII âåêó“; Áåîãðàä: Èñòîðèñêè ÷àñîïèñ, êœ. VIII (1958), 1959.
ÊÎÑÒÈŽ, ÑÒÐÀÕÈŒÀ Ê.
1972 Ñòàõèœà Ê. Êîñòèž: „Îðôåëèíîâà ïðåäñòàâêà Ìàðè¼è Òåðåçè-
¼è“, ó: Çàõàðè¼à Îðôåëèí: Ïðåäñòàâêà Ìàðè¼è Òåðåçè¼è [äâî¼åçè÷íî], ïðåäãîâîð
è ïðåâîä íåìà÷êîã òåêñòà Ñòðàõèœà Ä. Êîñòèž, ïðåâîä ëàòèíñêîã
òåêñòà ×åëèöà Ìèëîâàíîâèž; Íîâè Ñàä: Ìàòèöà ñðïñêà, 1972.
1973 Ñòðàõèœà Ê. Êîñòèž: „Îðôåëèí è òåðåçè¼àíñêå øêîëñêå ðåôîðìå“;
Íîâè Ñàä: Çáîðíèê Ìàòèöå ñðïñêå çà êœèæåâíîñò è ¼åçèê, êœ.
XXI, ñâ. 2, 1973.

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 207
ËÎÌÏÀÐ, ÌÈËÎ
2000 Ìèëî Ëîìïàð: „Äóõ ïðîñâåžåíîñòè ó ñðïñêî¼ àóòîáèîãðàôè-
¼è“, ó çáîðíèêó: Æèâîò è äåëî Äîñèòå¼à Îáðàäîâèžà; Áåîãðàä: Çàâîä çà
óŸáåíèêå è íàñòàâíà ñðåäñòâà, 2000.
ËÅÑÊÎÂÀÖ, ÌËÀÄÅÍ
1956 Ìëàäåí Ëåñêîâàö: „Îêî ¼åäíå ïåñìå Îðôåëèíîâå“, ó: Áàøòèíà:
×ëàíöè è îãëåäè èç ñðïñêå êœèæåâíîñòè; Áåîãðàä: Ñðïñêà êœèæåâíà
çàäðóãà, 1977.
1972 Ìëàäåí Ëåñêîâàö: „Íàïîìåíå“, ó: Àíòîëîãè¼à ñòàðè¼å ñðïñêå
ïîåçè¼å, ñàñòàâèî Ìëàäåí Ëåñêîâàö (ÑÐÏÑÊÀ ÊŒÈÆÅÂÍÎÑÒ Ó ÑÒÎ ÊŒÈÃÀ, êœ.
8); Íîâè Ñàä – Áåîãðàä: Ìàòèöà ñðïñêà – Ñðïñêà êœèæåâíà çàäðóãà, 1972.
ÌÈÕÀÈËÎÂÈŽ, ÃÅÎÐÃÈ£Å
1964 Ãåîðãè¼å Ìèõàèëîâèž: Ñðïñêà áèáëèîãðàôè¼à XVIII âåêà; Áåîãðàä:
Íàðîäíà áèáëèîòåêà Ñðáè¼å, 1964.
ÌÈÕÀÈËÎÂÈŽ, ÐÀÄÌÈËÀ
1970 Ðàäìèëà Ìèõàèëîâèž: „Çàõàðè¼à Îðôåëèí êàî èëóñòðàòîð
Èñòîðè¼å Ïåòðà Âåëèêîã“, ó: Çàõàðè¼à Îðôåëèí: Ïåòàð Âåëèêè, äðóãà
êœèãà, ñàâðåìåíà ¼åçè÷êà âåðçè¼à Äèìèòðè¼å Áîãäàíîâèž; Áåîãðàä: Ïðîñâåòà,
1970.
1977/79 Ðàäìèëà Ìèõàèëîâèž: „Çàõàðè¼à Îðôåëèí, Ïîçäðàâ Ìî¼ñå¼ó
Ïóòíèêó (Öðòåæ: Áà÷êà åïàðõè¼à ñà ïåò ãðàäîâà)“; Áåîãðàä: Çáîðíèê Ìóçå-
¼à ïðèìåœåíå óìåòíîñòè, 21-23, 1977-1979.
1979 Ðàäìèëà Ìèõàèëîâèž: „Çàõàðè¼à Îðôåëèí, Ïîçäðàâ Ìî¼ñå¼ó
Ïóòíèêó – Òåìàòèêà ëàâèðèíòà I”; Íîâè Ñàä: Çáîðíèê [Ìàòèöå ñðïñêå]
çà ëèêîâíå óìåòíîñòè, 15, 1979.
1980 Ðàäìèëà Ìèõàèëîâèž: „Çàõàðè¼à Îðôåëèí, Ïîçäðàâ Ìî¼ñå¼ó
Ïóòíèêó – Òåìàòèêà ëàâèðèíòà II”; Íîâè Ñàä: Çáîðíèê [Ìàòèöå ñðïñêå]
çà ëèêîâíå óìåòíîñòè, 16, 1980.
1982 Ðàäìèëà Ìèõàèëîâèž: „Çàõàðè¼à Îðôåëèí, Ïîçäðàâ Ìî¼ñå¼ó
Ïóòíèêó – Ïîðòðåò Ìî¼ñå¼à Ïóòíèêà, áà÷êîã åïèñêîïà”; Íîâè Ñàä: Çáîðíèê
[Ìàòèöå ñðïñêå] çà ëèêîâíå óìåòíîñòè, 18, 1982.
ÍÈÊÎËÈŽ, ÍÅÍÀÄ
2005 Íåíàä Íèêîëèž: „Ïðîãðàìè ïðîñâåžåíîñòè Çàõàðè¼à Îðôåëèíà
è Äîñèòå¼à Îáðàäîâèžà“, ó çáîðíèêó: Íàó÷íè ñàñòàíàê ñëàâèñòà ó
Âóêîâå äàíå, [êœ.] 34/2: Ðàçâî¼ íîâå ñðïñêå êœèæåâíîñòè. Ñðïñêà êœèæåâíîñò
è êóëòóðà ó Åâðîïè òîêîì 19. è 20. âåêà. Ñðïñêà êœèæåâíîñò

208
Íåíàä Íèêîëèž
è ñòðàíå êœèæåâíîñòè ó ñâåòëó êîìïàðàòèâèñòè÷êèõ èñòðàæèâàœà.
Ñëèêà äðóãèõ êóëòóðà ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè 19. è 20. âåêà, 15 – 18. 9.
2004; Áåîãðàä: Ìå óíàðîäíè ñëàâèñòè÷êè öåíòàð, 2005.
NIETZSCHE, FRIEDRICH
1874 Fridrih Nièe: O koristi i šteti od istorije za život (Vom Nutzen und
Nachteil der Historie fur das Leben), preveo Milan Tabakoviæ; Beograd: Grafos,
1990.
ÎÁÐÀÄÎÂÈŽ, ÄÎÑÈÒÅ£
1783à Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž: Ïèñìî Õàðàëàìïè¼ó, ó: ÄÅËÀ ÄÎÑÈÒÅ£À ÎÁ-
ÐÀÄÎÂÈŽÀ (ïåòî, äðæàâíî èçäàœå), Áåîãðàä, 1911.
1783 Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž: Æèâîò è ïðèêšó÷åíè¼à Äèìèòðè¼à Îáðàäîâè÷à,
íàðå÷åíîã ó êàëó åðñòâó Äîñèòå¼à, œèì èñòèì ñïèñàò è èçäàò,
ó: ÄÅËÀ ÄÎÑÈÒÅ£À ÎÁÐÀÄÎÂÈŽÀ (ïåòî, äðæàâíî èçäàœå), Áåîãðàä, 1911.
1793 Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž: Ñîáðàíè¼å ðàçíèõ íðàâîó÷èòåëíèõ âåø÷å¼
â ïîëçó è óâåñåëåíè¼å, ó: ÄÅËÀ ÄÎÑÈÒÅ£À ÎÁÐÀÄÎÂÈŽÀ (ïåòî, äðæàâíî èçäàœå),
Áåîãðàä, 1911.
1803 Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž: Åòèêà èëè ôèëîñîôè¼à íàðàâîó÷èòåëíà
(ïî ñèñòåìè ã. ïðîôåñîðà Ñîàâè), ó: ÄÅËÀ ÄÎÑÈÒÅ£À ÎÁÐÀÄÎÂÈŽÀ (ïåòî, äðæàâíî
èçäàœå); Áåîãðàä, 1911.
ÎÑÒΣȎ, ÒÈÕÎÌÈÐ
1923 Òèõîìèð Îñòî¼èž: Çàõàðè¼à Îðôåëèí: æèâîò è ðàä ìó
[ïðèðåäèî Âëàäèìèð Žîðîâèž]; Áåîãðàä: Ñðïñêà êðàšåâñêà àêàäåìè¼à íàóêà
è óìåòíîñòè, 1923.
ÏÀÂÈŽ, ÌÈËÎÐÀÄ
1963 Ìèëîðàä Ïàâèž: „Ñèìåîí Ïèø÷åâèž“, ó: £åçè÷êî ïàìžåœå è
ïåñíè÷êè îáëèê; Íîâè Ñàä: Ìàòèöà ñðïñêà, 1976.
1970 Ìèëîðàä Ïàâèž: „Îðôåëèí è Ïóøêèí“, ó: £åçè÷êî ïàìžåœå è
ïåñíè÷êè îáëèê; Íîâè Ñàä: Ìàòèöà ñðïñêà, 1976.
ÏÀÍÒÈŽ, ÌÈÐÎÑËÀÂ
1960 Ìèðîñëàâ Ïàíòèž: „Øòàìïàð ñòàðèõ ñðïñêèõ êœèãà Äèìèòðè¼å
Òåîäîñè¼å“, ó: Ñóñðåòè ñ ïðîøëîøžó: îãëåäè è ñòóäè¼å; Áåîãðàä: Ïðîñâåòà,
1984.
ÏÎÏÎÂÈŽ, ÏÀÂËÅ
1912 Ïàâëå Ïîïîâèž: „Î èçâîðèìà Ñëàâåíî-Ñåðáñêîã Ìàãàçèíà îä
1768.“, ó: Íîâà êœèæåâíîñò I: Îä Äîñèòå¼à äî Âóêà è Ñòåðè¼å (ÑÀÁÐÀÍÀ

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 209
ÄÅËÀ ÏÀÂËÀ ÏÎÏÎÂÈŽÀ, êœ. 5); Áåîãðàä: Çàâîä çà óŸáåíèêå è íàñòàâíà ñðåäñòâà,
2000.
ÐÀÄΣ×ÈŽ, ÍÈÊÎËÀ
1933 Íèêîëà Ðàäî¼÷èž: „Çàõàðè¼à Îðôåëèí êàî èñòîðè÷àð“; Íîâè
Ñàä: Ãëàñíèê èñòîðèñêîã äðóøòâà ó Íîâîì Ñàäó, êœ. VI, ñâ. 3, 1933.
1959 Íèêîëà Ðàäî¼÷èž: „Óâîä ó èñòîðè¼ó ñðïñêå èñòîðèîãðàôè¼å XVI-
II âåêà“; Íîâè Ñàä: Çáîðíèê Ìàòèöå ñðïñêå çà êœèæåâíîñò è ¼åçèê, êœ.
6-7 (1958-1959), 1959.
ROUSSET, JEAN
1954 Žan Ruse: Književnost baroknog doba u Francuskoj: Kirka i Paun
(La Littérature de l’âge baroque en France. Circé et le paon), prevela s francuskog
Tamara Valèiæ Buliæ; Sremski Karlovci–Novi Sad: Izdavaèka knjižarnica
Zorana Stojanoviæa, 1998.
SAKMANN, PAUL
1906 Paul Sakman: “The Problems of Historical Method and of Philosophy
of History in Voltaire” (Die Probleme der historischen Methodik und der
Geschichtsphilosophie bei Voltaire); History and Theory, vol. 11, Beiheft 11:
Enlightenment Historiography: Three German Studies, 1971.
ÑÊÅÐËÈŽ, £ÎÂÀÍ
1909 £îâàí Ñêåðëèž: Ñðïñêà êœèæåâíîñò ó XVIII âåêó (ÑÀÁÐÀÍÀ ÄÅ-
ËÀ £ÎÂÀÍÀ ÑÊÅÐËÈŽÀ, êœ. 9); Áåîãðàä: Ïðîñâåòà, 1966.
ÑÒΣÀÍÎÂÈŽ, ÄÐÀÃÀÍ
2003 Dragan Stojanoviæ: „Tatarkjevièevo istraživanje sreæe“, u: Vladislav
Tatarkjeviè (W³adys³av Tatarkiewicz): O sreæi (O szczêœciu, 1947 1 , 1962 3 ), prevod
s poljskog Petar Bunjak; Beograd – Podgorica: Službeni list SCG – CID, 2003.
TATARKIEWICZ, W£ADYS£AW
1962 Vladislav Tatarkjeviè: O sreæi (O szczêœciu, 1947 1 ), prevod s poljskog
Petar Bunjak; Beograd – Podgorica: Službeni list SCG – CID, 2003.
ÒÈÌÎÒÈ£ÅÂÈŽ, ÌÈÐÎÑËÀÂ
2006 Ìèðîñëàâ Òèìîòè¼åâèž: Ðà àœå ìîäåðíå ïðèâàòíîñòè: Ïðèâàòíè
æèâîò Ñðáà ó Õàáçáóðøêî¼ ìîíàðõè¼è îä êðà¼à 17. äî ïî÷åòêà 19.
âåêà; Áåîãðàä: Clio, 2006.

210
Íåíàä Íèêîëèž
TROYAT, HENRI
1979 Àíðè Òðóà¼à: Ïåòàð Âåëèêè (Pierre le Grand), ñ ôðàíöóñêîã
ïðåâåëà Çîðèöà ÕàŸè-Âèäî¼êîâèž; Áåîãðàä: Ãóòåíáåðãîâà ãàëàêñè¼à, 2004.
FOUCAULT, MICHEL
1984 Mišel Fuko: „Šta je prosvetiteljstvo?“ (Qu’est-ce que les Lumières?),
preveo Ivan Milenkoviæ; Beograd: Treæi program, br. 102, proleæe 1995.
×ÓÐ×ÈŽ, ËÀÇÀ
1971 Ëàçà ×óð÷èž: „Øåñò áåëåæàêà î Îðôåëèíîâîì Æèòè¼ó Ïåòðà
Âåëèêîã“, ó: Êœèãà î Çàõàðè¼è Îðôåëèíó, ïðèðåäèî Áîðèâî¼ ×àëèž;
Çàãðåá: Ñðïñêî êóëòóðíî äðóøòâî Ïðîñâ¼åòà, 2002.
1972 Ëàçà ×óð÷èž: „Áàêðîðåçè ó èëóñòðîâàíèì ïðèìåðöèìà Æèòè¼à
Ïåòðà Âåëèêîã Çàõàðè¼å Îðôåëèíà“, ó: Êœèãà î Çàõàðè¼è Îðôåëèíó, ïðèðåäèî
Áîðèâî¼ ×àëèž; Çàãðåá: Ñðïñêî êóëòóðíî äðóøòâî Ïðîñâ¼åòà, 2002.
1976à Ëàçà ×óð÷èž: „Çàõàðè¼à Îðôåëèí è ñðïñêà êœèãà“, ó: Êœèãà î
Çàõàðè¼è Îðôåëèíó, ïðèðåäèî Áîðèâî¼ ×àëèž; Çàãðåá: Ñðïñêî êóëòóðíî
äðóøòâî Ïðîñâ¼åòà, 2002.
1976 Ëàçà ×óð÷èž: „Çàõàðè¼à Îðôåëèí è íàðîäíà ïîåçè¼à“, ó: Êœèãà
î Çàõàðè¼è Îðôåëèíó, ïðèðåäèî Áîðèâî¼ ×àëèž; Çàãðåá: Ñðïñêî êóëòóðíî
äðóøòâî Ïðîñâ¼åòà, 2002.
1983 Ëàçà ×óð÷èž: „Ïåñíèê Çàõàðè¼à Îðôåëèí“, ó: Êœèãà î Çàõàðè-
¼è Îðôåëèíó, ïðèðåäèî Áîðèâî¼ ×àëèž; Çàãðåá: Ñðïñêî êóëòóðíî äðóøòâî
Ïðîñâ¼åòà, 2002.
1986 Ëàçà ×óð÷èž: „Îðôåëèíîâ Èñêóñíè ïîäðóìàð“ , ó: Êœèãà î
Çàõàðè¼è Îðôåëèíó, ïðèðåäèî Áîðèâî¼ ×àëèž; Çàãðåá: Ñðïñêî êóëòóðíî
äðóøòâî Ïðîñâ¼åòà, 2002.
1995 Ëàçà ×óð÷èž: „Ñëó÷༠Ïðåäãîâîðà Âå÷íîã êàëåíäàðà Çàõàðè¼å
Îðôåëèíà“, ó: Êœèãà î Çàõàðè¼è Îðôåëèíó, ïðèðåäèî Áîðèâî¼ ×àëèž; Çàãðåá:
Ñðïñêî êóëòóðíî äðóøòâî Ïðîñâ¼åòà, 2002.
1996 Ëàçà ×óð÷èž: „Î Îðôåëèíó ó Âóêîâàðó“, ó: Êœèãà î Çàõàðè¼è
Îðôåëèíó, ïðèðåäèî Áîðèâî¼ ×àëèž; Çàãðåá: Ñðïñêî êóëòóðíî äðóøòâî
Ïðîñâ¼åòà, 2002.
2002 Ëàçà ×óð÷èž: „Ïîñëåäœå äâå ãîäèíå æèâîòà Çàõàðè¼å Îðôåëèíà“,
ó: Êœèãà î Çàõàðè¼è Îðôåëèíó, ïðèðåäèî Áîðèâî¼ ×àëèž; Çàãðåá: Ñðïñêî
êóëòóðíî äðóøòâî Ïðîñâ¼åòà, 2002.
JOHNSON, BERNARD
1963 Bernard Džonson: „Gorestnij plaè i Plaè Serbii Zaharija Orfelina:
rasprava o njihovim književnim izvorima“, preveo Jovan Hristiæ; Beograd: Delo,
god. IX, br. 3, mart 1963.

Îðôåëèí: íåäîâðøåíà ìîäåðíîñò 211
1966 Áåðíàðä îíñîí: „Íåêè âèäîâè ïåñíèøòâà Çàõàðè¼à Îðôåëèíà“,
ïðåâåî £îâàí Õðèñòèž, ó çáîðíèêó: Îä áàðîêà äî êëàñèöèçìà, ïðèðåäèî
Ìèëîðàä Ïàâèž (ÑÐÏÑÊÀ ÊŒÈÆÅÂÍÎÑÒ Ó ÊŒÈÆÅÂÍΣ ÊÐÈÒÈÖÈ, êœ. 3); Áåîãðàä:
Íîëèò, 1973.
Nenad Nikoliæ
Orfelin: the unfinished modernity
Summary
This comprehensive paper on Zaharija Orfelin (1726-1785) interprets his most
prominent literary works from the perspective of an unfinished modernity, the most characteristic
property of his opus. Unfinished modernity is a term which marks the position
between the Baroque and the Enlightenment: these two weltanschauungs are combined
in every single work of Zaharija Orfelin, but in different proportions. The paper
interprets particularities of unfinished modernity in Gorestniji plaè [The Bitter Lamentation],
Plaè Serbiji [The Lamentation of Serbia], Trenodija [The Threnody], Setovanije
[The Grief], Melodija k proleæu [The Melody of Spring], Slavenoserbski magazin
[The Slavenoserbian magazin], Istorija Petra Velikog [The History of Peter the Great],
Predstavka Mariji Tereziji [An Appeal to Maria Theresia], Iskusni podrumar [The
Experienced Wine-maker] and Veèni kalendar [The Everlasting Calendar].

212
Íåíàä Íèêîëèž