Artykuły

Wstęp 

Konferencja poświęcona średniowiecznemu zakonowi premonstratensów, znanemu 

w Polsce bardziej pod nazwą norbertanów, odbyła się w Instytucie Historii 

Akademii Pedagogicznej w Krakowie w dniach 13–14 grudnia 2004 r. Niniejszy 

tom stanowi zbiór artykułów, których podstawą były referaty wygłoszone na konferencji 

1 . 

Dzieje premonstratensów są z pewnością mniej znane niż cystersów czy dominikanów, 

jednak wbrew temu, co zazwyczaj się pisze o zaniedbaniu badań nad zakonem 

premonstratensów, konferencja zgromadziła liczne grono mediewistów i nowożytników 

(z ośrodków naukowych w Bydgoszczy, Gdańsku, Katowicach, Krakowie, 

Opolu, Poznaniu, Toruniu, Warszawie i Wrocławiu) i wywołała spore zaintereso- 

wanie w krakowskim środowisku historyków Kościoła. Tom ma charakter interdyscyplinarny, 

dominują w nim wprawdzie teksty ściśle historyczne, jednak zawiera 

również prace z dziedziny archeologii, muzykologii, historii literatury i językoznawstwa. 

Średniowieczna cyrkaria polskich premonstratensów dzieliła się wyraźnie na 

dwie grupy filiacyjne. Za Czesławem Deptułą, nestorem badań nad tym zakonem 2 , 

wyodrębnić można „grupę brzeskę” składającą się z opactwa „ojcowskiego” w Brzesku-Hebdowie 

oraz podlegających mu prepozytur żeńskich w Zwierzyńcu pod Krakowem, 

Imbramowicach i Płocku oraz opactw męskich w Witowie (ziemia sieradzka) 

i Nowym Sączu. Początki „grupy ołbińskiej” wiążą się z zagadkowym klasztorem 

w Kościelnej Wsi pod Kaliszem, zaś od końca XII w. dominującą rolę w tej „grupie” 

odgrywało potężne opactwo na Ołbinie pod Wrocławiem, któremu podlegały 

1 Konferencję omówił szczegółowo Z. Noga, Konferencje w Instytucie Historii w 2004 r., „Konspekt”, 

2005, nr 1 (21), s. 156–157. 

2 Cz. Deptuła, C. Abbatia de Bresca w w. XII–XIII i wybrane problemy najstarszych dziejów grupy brzeskiej 

premonstratensów polskich, „Roczniki Humanistyczne” 42, 1994, z. 2.

4 

prepozytury żeńskie w Strzelnie na Kujawach, Żukowie koło Gdańska i w małopolskich 

Krzyżanowicach oraz męska w Bytomiu na Górnym Śląsku. Związki zarówno 

ze Zwierzyńcem jak i Strzelnem wykazuje żeński klasztor w Czarnowąsach 

(z początkową siedzibą w Rybniku), o którym średniowieczny katalog filiacji zakonnych 

stwierdza, że był bezpośrednią filią samego Prémontré. Do zaginionych 

już w średniowieczu placówek należały ponadto żeński klasztorek w Skowieszynie 

(ziemia lubelska) oraz najbardziej zagadkowa „Lubna” na pograniczu śląsko-morawskim 

(nie wiadomo, czy fundacja klasztoru w Lubnej doszła do skutku). Dzieje 

tych wszystkich wymienionych tu klasztorów rozpoznane są w zróżnicowanym 

stopniu. Doskwiera brak monografii opactwa na Ołbinie, toteż na szczególną uwagę 

zasługują zamieszczone w niniejszym tomie teksty poświęcone temu klasztorowi. 

Dariusz Misiejuk scharakteryzował zagadnienie konieczności wprowadzenia reform 

i ich próby na Ołbinie pod koniec XV w. Podobnej problematyki dotyczy artykuł 

Dariusza Karczewskiego, który przedstawił zagadnienie wizytacji podejmowanych 

przez opata z Ołbina w prepozyturach podporządkowanych wrocławskiemu 

domowi. Roman Stelmach omówił zachowane w Archiwum Państwowym we 

Wrocławiu dokumenty i inne archiwalia, które pozostały po opactwie ołbińskim. 

Anna Pobóg-Lenartowicz ukazała na tle słynnego sporu między wrocławskimi premonstratensami 

a kanonikami regularnymi kontakty między tymi zakonami. Spośród 

prepozytur podlegających Ołbinowi najwięcej uwagi poświęcono klasztorowi w Żukowie. 

Dotyczą go aż trzy artykuły: Błażeja Śliwińskiego o początkach domu, Marka 

Smolińskiego o latyfundium i gospodarce w dobrach klasztornych oraz Beaty 

Możejko o życiu codziennym w klasztorze żukowskim. Dzieje męskiej prepozytury 

w Bytomiu ukazał szczegółowo Jan Drabina. Klasztorem w Rybniku/Czarnowąsach 

zajęli się; Monika Kopka, która zaproponowała bardzo istotne korektury do dotychczasowej 

datacji fundacji, oraz Wojciech Dominiak – przedstawił on kwestię zainteresowania 

(stopniowo słabnącego) Piastów opolskich własną fundacją. Przemiany 

architektury klasztornej, relikty zabudowań klasztornych, znaleziska archeologiczne 

świadczące o rodzaju pożywienia, ubioru i pochówku w odniesieniu do klasztoru 

w Strzelnie szeroko omówiła Krystyna Sulkowska-Tuszyńska. Zagadnienia związane 

z prepozyturami żeńskimi „grupy ołbińskiej” przewijają się także we wspomnianym 

już artykule Dariusz Karczewskiego. 

Doskwiera bardzo brak źródeł i opracowań „ojcowskiego” opactwa w Brzesku-Hebdowie. 

Autorzy skupiający swą uwagę na klasztorach „grupy brzeskiej” 

przedstawili wyniki swych badań wyłącznie w odniesieniu do prepozytur żeńskich. 

Kwestie początków Zwierzyńca ukazał Jerzy Rajman w nawiązaniu do spuścizny 

historiograficznej tego klasztoru oraz Marek Stawski – omówił on zarówno kwestie 

początków klasztoru w Płocku, jak i pewne zagadnienia reguły zakonnej. Na uwagę 

zasługują ponadto artykuły: Jolanty Byczkowskiej-Sztaby poświęcony tradycji 

muzycznej Zwierzyńca, Jolanty Gwioździk o siedemnastowiecznej księdze żywotów 

świętych przechowywanej na Zwierzyńcu oraz Macieja Mączyńskiego o stroju 

zakonnym ukazanym na podstawie analizy językoznawczej pewnej klasztornej 

kroniki z XVII w.

Ogólnej problematyki dziejów zakonu premonstratensów w Polsce średniowiecznej 

dotyczą artykuły Józefa Dobosza, który starał się odpowiedzieć na pytanie, 

co było przyczyną słabego zainteresowania Piastów tym zakonem, oraz Krzysztofa 

Kaczmarka, podejmującego ważny problem kultury intelektualnej norbertanów widzianej 

poprzez pryzmat ich studiów uniwersyteckich w Krakowie. Poza problematykę 

polską wykracza artykuł Grzegorza Rysia, który ukazał znaczenie zakonu w życiu 

duchowym i reformie gregoriańskiej średniowiecznej Europy. 

Dalsze badania z pewnością wzbogacą naszą wiedzę na temat duchowości polskich 

premonstratensów (istnieje sporo źródeł okazujących np. świętych w zachowanych 

kalendarzach norbertańskich), ich bibliotek i skryptoriów, prowadzonych 

przez ten zakon szkół klasztornych, o spuściźnie pisarskiej, architekturze i sztuce, 

składzie społecznym konwentów, duszpasterstwie i szpitalnictwie. Mam nadzieje, 

że także zapowiadany przez jednego z autorów na wspomnianą konferencję tekst 

o miastach należących do klasztorów norbertańskich doczeka się realizacji. 

Redaktor niniejszego zbioru studiów poczuwa się do miłego obowiązku złożenia 

podziękowań Panu Profesorowi Markowi Wilczyńskiemu, dyrektorowi Instytutu 

Historii AP, bez którego pomocy nie mogłaby się odbyć konferencja, Profesorowi 

Krzysztofowi Ożogowi za wnikliwą recenzję całości tomu, Profesorowi Jerzemu 

Gołębiowskiemu, redaktorowi serii Studia Historica (Annales Academiae Paedagogicae 

Cracoviensis), za zgodę na udostępnienie łamów oraz Komisji Wydawniczej 

Senatu AP w Krakowie za umożliwienie druku tego zbioru. 

Jerzy Rajman 

5

Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis 

Folia 40 Studia Historica V 2007 

Józef Dobosz (Poznań) 

Piastowie wobec premonstratensów 

i innych form kanonikatu regularnego 

w XII wieku 

Wiek XII jawi się nam dzisiaj jako stulecie może nie tyle przełomowe w dziejach 

piastowskiego państwa i działającego w nim Kościoła, co przygotowujące grunt pod 

rzeczywiście przełomowy wiek XIII. Zapewne wówczas zaczęła brać górę nad dotychczasową 

powierzchowną chrystianizacja intensywniejsza, podlegająca zdecydowanemu 

pogłębieniu. Instytucje kościelne rozwinęły się na tyle, by stopniowo upomnieć 

się o pewną samodzielność z jednej strony, z drugiej zaś władcy piastowscy 

coraz pełniej realizowali ideę monarchy wzorcowego, opiekuna i niezwykle hojnego 

dobrodzieja Kościoła. Ich tropem zaczęli podążać też możni, co owocowało nie 

tylko zintensyfikowaniem dążeń fundacyjnych jako takich, ale również sięganiem 

w tej grze po coraz to nowe karty. O ile domeną piastowskiego rodu pozostawały 

fundacje biskupstw, o tyle szeroko rozumiane życie zakonne czy pomniejsze placówki 

kościelne bywały dziełem możnych, tak świeckich, jak i duchownych. Wśród 

rozlicznych założonych w XII wieku wspólnot mniszych i kanonickich na czołowy 

plan wysuwają się te związane z kanonikatem regularnym zarówno w jego starszej, 

jak i nowocześniejszej, zreformowanej postaci. Temu nurtowi kanonikatu przyszło 

na ziemiach polskich w pewnym stopniu konkurować z niezwykle prężnymi 

w Bernardowych czasach cystersami 1 . Najczęściej była to rywalizacja bezkontak- 

1 O cystersach na ziemiach polskich pisano ostatnio sporo, z inicjatywy Zespołu do Badań nad Historią 

i Kulturą Cystersów w Polsce, działającego przy Instytucie Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 

w Poznaniu (kierowanym najpierw przez Jerzego Strzelczyka, a obecnie przez Andrzeja M. Wyrwę), 

zorganizowano cztery konferencje naukowe poświęcone tej kongregacji oraz jedną odnoszącą się do jej 

żeńskiej gałęzi. Z wszystkich owych sympozjów materiały zostały wydane drukiem: Historia i kultura 

cystersów w dawnej Polsce i ich europejskie związki, red. J. Strzelczyk, Poznań 1987 (pierwsza konferencja 

– Błażejewko 1985); Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy, red. J. Strzelczyk, Poznań 

1992 (druga konferencja – Gniezno 1987); Dzieje i kultura artystyczna i umysłowa polskich cystersów od 

średniowiecza do końca XVIII wieku, red. J. Strzelczyk, „Nasza Przeszłość” 83, 1994 (trzecia konferencja 

w Poznaniu w 1993 roku); Cystersi w społeczeństwie Europy Środkowej. Materiały z konferencji nauko-

Piastowie wobec premonstratensów... 7 

towa, koncentrująca się na zwiększaniu swej popularności wśród władców, możnych 

świeckich i lokalnych hierarchów Kościoła, czyli tych, którzy mieli coś do zaoferowania 

(czytaj ofiarowania). Z czasem zamieniała się ona w bezpośrednie spory 

o gospodarcze podstawy egzystencji, czyli majątek, głównie ziemię, dziesięciny czy 

inne dochody. Jednak następowało to raczej w stuleciu następnym, gdy polskie placówki 

życia wspólnego nieco okrzepły gospodarczo i demograficznie. Czy którakolwiek 

ze stron wyszła z tej w sumie pozytywnej rywalizacji zwycięsko? Odpowiedzi 

na tak postawione pytanie udzielić jest niezwykle trudno, a współczesny uczony 

z mozołem i zmiennym szczęściem usiłuje wyrwać mrokom przeszłości choćby 

skromne skrawki skrywanych przez nie zazdrośnie tajemnic. Spróbujmy więc i my 

z naszymi wszelkimi niedostatkami przyjrzeć się, w jaki sposób zdobywali względy 

piastowskich dynastów stopniowo wgryzający się w pejzaż osadniczy i kulturowy 

nad Odrą, Wartą i Wisłą różnej maści kanonicy regularni i jaką popularnością cieszyli 

się w ich kręgach. 

W sumie w czasie od śmierci Władysława Hermana do zgonu w 1202 roku ostatniego 

z jego wnuków Mieszka Starego na obszarach znajdujących się pod władzą 

Piastów powstało przynajmniej kilkanaście placówek życia wspólnego o charakterze 

kanoniczym 2 . Większość z nich związana była z nurtem premonstrateńskim, ale 

wej odbytej w klasztorze oo. Cystersów w Krakowie Mogile z okazji 900 rocznicy powstania Zakonu Ojców 

Cystersów, red. A.M. Wyrwa, J. Dobosz, Poznań 2000 (czwarta konferencja – Kraków–Mogiła 1998). 

Wreszcie w 2002 roku w Trzebnicy odbyła się konferencja poświęcona cysterkom – Cysterki w dziejach 

i kulturze ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy Środkowej. Materiały z siódmej Międzynarodowej 

Konferencji Cystersologów odbytej z okazji 800. rocznicy fundacji opactwa cysterek w Trzebnicy. 

Trzebnica 18–21 września 2002 r., red. A.M. Wyrwa, A. Kiełbasa, J. Swastek, Poznań 2004. Podsumowanie 

wieloletnich badań zarówno monograficznych i przyczynkarskich, zwłaszcza będących plonem 

pierwszych czterech konferencji, przyniosła publikacja: Monasticon Cisterciense Poloniae, t. I–II, red. 

J. Strzelczyk, A.M. Wyrwa, K. Kaczmarek, Poznań 1999. Szczęście do badań miały też wspólnoty benedyktyńskie 

osiadłe na ziemiach pod władzą Piastów. Podsumowanie i bibliografię problemu zawiera 

rozprawa Marka Derwicha, Monastycyzm benedyktyński w średniowiecznej Europie i Polsce. Wybrane 

problemy, Wrocław 1998, głównie s. 175 i n.; por. tegoż, Fundacja lubińska na tle rozwoju monastycyzmu 

benedyktyńskiego w Polsce, [w:] Opactwo Benedyktynów w Lubiniu. Pierwsze wieki istnienia, 

red. Z. Kurnatowska, Poznań 1996, s. 12–23; tegoż, Studia nad początkami monastycyzmu na ziemiach 

polskich. Pierwsze opactwa i ich funkcje, „Kwartalnik Historyczny” 107, 2000, nr 2, s. 77–105. Osiągnięć 

badawczych i wydawniczych podobnych do tych odnoszących się do benedyktynów i cystersów należałoby 

teraz oczekiwać od znawców problematyki szeroko rozumianego kanonikatu regularnego. 

2 Badania nad różnymi formami kanonikatu regularnego w Polsce wchodzą powoli w fazę intensyfikacji, 

dlatego brakuje ciągle nie tylko opracowania syntetycznego, ale nawet katalogowego. Ostatnio próbę zestawienia 

placówek norbertańskich podjął M. Derwich, Die Prämonstratensenorden im mittelalterlichen 

Polen. Seine Rolle in Kirche und Gesellschaft, [w:] Studien zum Prämonstratensenorden, hrsg. I. Crusius, 

H. Flachenecker, Göttingen 2003, s. 311–347. Kanonicy regularni (augustianie) nie doczekali się 

choćby takiego prostego opracowania katalogowego, a na uwagę zasługuje w tym względzie artykuł 

W. Mrozowicza, Kanonicy regularni św. Augustyna (augustianie) na Śląsku, „Sobótka” 53, 1998, nr 

3–4, s. 401–413, który zestawia stan badań nad placówkami śląskimi, jak również rozprawa A. Pobóg- 

Lenartowicz, Kanonicy regularni na Śląsku. Życie konwentów w śląskich klasztorach kanoników regularnych 

w średniowieczu, Opole 1999. Ważne prace dla rozpoznania dziejów kanonicznych fundacji na ziemiach 

polskich opublikowali ostatnio Jerzy Rajman (Zwierzyniec); Anna Pobóg-Lenartowicz (Piasek); 

Dariusz Karczewski (Strzelno), szczególnie, że są to dobrze udokumentowane monografie kilku istot-

8 Józef Dobosz 

jako pierwsi przybyli w zasięg władzy Piastów kanonicy regularni laterańscy. Nie 

wchodząc w zawiłe często spory na temat chronologii ich sprowadzania, najogólniej 

można powiedzieć, że stało się to w czasach Bolesława Krzywoustego. Wówczas 

osiedlili się oni w wielkopolskim Trzemesznie 3 oraz być może w bezpośrednim sąsiedztwie 

grodu wrocławskiego 4 , a nieco tylko później w mazowieckim Czerwińsku 5 . 

Dopiero po nich przybyli premonstratensi, zapewne gdzieś koło połowy XII wieku, 

ale za to szybko nabrali większego rozmachu i chyba skutecznie zastąpili swych 

„starszych braci” 6 . Odrębny epizod stanowiło osiedlenie się w Miechowie bożogrob- 

nych wspólnot. Wcześniej wiele obszernych rozpraw i przyczynków ogłosił drukiem Czesław Deptuła. 

Na wspomnianą wyżej intensyfikację badań wskazuje spora liczba artykułów poświęconych zarówno początkom 

klasztorów kanoniczych, jak i rozwiązujących rozmaite problemy szczegółowe. Z braku miejsca 

nie przytaczamy tutaj ich zapisów bibliograficznych. 

3 Klasztor w Trzemesznie nie doczekał się pełnej monografii poza cząstkową i nieaktualną już chyba dzisiaj 

rozprawą Krystyny Józefowiczówny Trzemeszno. Klasztor Św. Wojciecha w dwu pierwszych wiekach 

istnienia, Warszawa 1978 (zob. również tejże, Trzy klasztory romańskie, [w:] Studia z dziejów ziemi mogileńskiej, 

red. C. Łuczak, Poznań 1978, s. 165–207). Na temat jej interpretacji wczesnych dziejów kanonii 

zob. zwłaszcza G. Labuda, Najstarsze klasztory w Polsce, [w:] tegoż, Szkice historyczne X–XI wieku. 

Z dziejów organizacji Kościoła w Polsce we wczesnym średniowieczu, Poznań 2004, s. 187–193 (jest 

to przedruk rozprawy wydanej w 1995 roku). Autor ten przytacza również ważne prace o architekturze 

trzemeszeńskiego klasztoru opublikowane przez Jadwigę Chudziakową (przyp. 30, s. 193–194). Zob. 

też B. Kürbis, O początkach kanonii w Trzemesznie, [w:] Europa – Słowiańszczyzna – Polska. Studia 

ku uczczeniu Prof. Kazimierza Tymienieckiego, Poznań 1970, s. 337–343. 

4 Ów podwrocławski klasztor kanoników regularnych NP. Marii na Piasku został ufundowany przez Piotra 

Włostowica, a jego pierwotną lokalizacją była Ślęża. Początki tej placówki są w świetle podstawy 

źródłowej dość niejasne, stąd zapewne dyskusja nad datą jej założenia. Ostatnio przyjmuje się, że stało się 

to na krótko przed 1138 r. – zob. W. Mrozowicz, Kanonicy regularni, s. 403 i n. lub też w pierwszej 

połowie lat czterdziestych XII w. – zob. A. Pobóg-Lenartowicz, Kanonicy regularni, s. 28–29, o translacji 

opactwa ze Ślęży na Piasek tamże, s. 33–35. W obu wymienionych opracowaniach dalsze wskazówki 

bibliograficzne. Por. też J. Dobosz, Monarcha i możni wobec Kościoła w Polsce do początku XIII wieku, 

Poznań 2002, s. 271–272. 

5 Niegdyś w literaturze przedmiotu przyjmowano, że do założenia klasztoru doszło przed 1138 r., 

a jego fundatorem był sam Bolesław Krzywousty (tak A. Bachulski, Założenie klasztoru kanoników regularnych 

w Czerwińsku, [w:] Księga pamiątkowa ku uczczeniu 25-lecia działalności naukowej profesora 

Marcelego Handelsmana, Warszawa 1929, s. 51–76). Szybko ten trop odrzucił M. Gębarowicz, 

Mogilno – Płock – Czerwińsk. Studia nad organizacją Kościoła na Mazowszu w XI i XII wieku, [w:] Prace 

historyczne w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1934, s. 112–174, 

sugerując nieco późniejszą metrykę opactwa czerwińskiego. Dzisiaj przeważa stanowisko C. Deptuły 

o fundacji tej placówki w latach 1148–1155 z inicjatywy biskupa płockiego Aleksandra z Malonne (Krąg 

kościelny płocki w połowie XII wieku, „Roczniki Humanistyczne” 8, 1959, z. 2, s. 96 i n.), zgodnie 

z postulatami M. Gębarowicza. Inaczej chyba tylko T. Żebrowski, Kościół (X–XIII w.), [w:] Dzieje Mazowsza 

do 1526 roku, red. A. Gieysztor, H. Samsonowicz, Warszawa 1994, s. 157 (powrót do koncepcji 

A. Bachulskiego). Zob. też J. Dobosz, Monarcha i możni, s. 412–413. 

6 Początki klasztorów norbertańskich w Polsce doczekały się kilku opracowań, zob. przykładowo J. Rajman, 

The origins of the Polish Praemonstratensian Circary, „Analecta Praemonstratensia” 66, 1990, 

s. 203–219; tenże, Norbertanie polscy XII wieku. Możni wobec ordini novi, [w:] Społeczeństwo Polski 

średniowiecznej. Zbiór studiów, red. S.K. Kuczyński, t. VII, Warszawa 1996, s. 71–105. Por. M. Derwich, 

Der Prämonstratensenorden, s. 313 i n.


ców 7 . Odpowiedź na zasadnicze pytanie, kto ich sprowadzał, budował dla nich siedziby 

i sprawował nad nimi opiekę w fazie organizacji konwentu oraz struktury majątkowej, 

nie jest specjalnie trudna. W większości przypadków byli to polscy możni, 

choć i przedstawiciele dynastii czasami wykazywali na tym polu pewną aktywność. 

Bardziej kłopotliwa kwestia odnosi się do związków nowych placówek z Piastami 

w owym trudnym pierwszym okresie ich działalności, zwłaszcza przez początkowe 

lata istnienia. 

Bolesław Krzywousty promować premonstratensów raczej nie mógł, gdyż sam 

ich nie sprowadził, a za jego życia nie dokonał tego raczej nikt inny. Zainteresował 

się natomiast kanonikami regularnymi, którym ufundował klasztor w wielkopolskim 

Trzemesznie. Nie wchodzę tutaj w skomplikowane hipotezy związane z zastąpieniem 

przez ową wspólnotę jakiejś wcześniejszej, może jeszcze z drugiej połowy XI wieku 

8 . W świetle falsyfikatu trzemeszeńskiego z datą 28 kwietnia 1145 roku wiemy 

tylko, że książę Bolesław sprowadził tu kanoników regularnych i przekazał im: in 

Inoulodz ecclesia beati Egidij cum duabus uillis cum thabernis, cum theloneis per 

ipsum fluuium, Predbor, in Sulugev, in ipso in Inoulodz 9 . W sumie otrzymali zatem 

dwie wsie z karczmami, komory celne przy przeprawach przez Pilicę w Przedborzu, 

Sulejowie i samym Inowłodzu oraz tamtejszy kościółek św. Idziego, zapewne także 

Trzemeszno z całym uposażeniem. Tyle o związkach tego władcy z kanonikami regularnymi 

mówią nam źródła. Wydarzenia owe należy odnieść do drugiej fazy panowania 

Bolesława, a więc raczej do czasów po 1124 roku, gdy jego polityka fundacyj- 

7 Placówka miechowskich bożogrobców założona przez Jaksę doczekała się sporej liczby opracowań, 

spośród których warto zwrócić uwagę na: Z. Pęckowski, Miechów. Studia z dziejów miasta i ziemi miechowskiej 

do 1914 roku, Kraków 1967, s. 40 i n. oraz 304 i n.; Z. Piłat, Fundator i fundacja klasztoru 

Bożogrobców w Miechowie, [w:] Bożogrobcy w Polsce. Praca zbiorowa, Miechów–Warszawa 1999, 

s. 11–43. Zob. też J. Dobosz, Monarcha i możni, s. 371–373, gdzie źródła i literatura. 

8 Zwolennikiem takiej teorii był Henryk Łowmiański (Początki Polski. Polityczne i społeczne procesy kształtowania 

się narodu do początku wieku XIV, t. VI, cz. 1, Warszawa 1985, s. 324–329, gdzie obszerna literatura), 

który fundatora placówki trzemeszeńskiej widział w Bolesławie Śmiałym i łączył ją z benedyktynami. 

Podstawą tak sformułowanej koncepcji była przede wszystkim treść falsyfikatu trzemeszeńskiego z datą 

28 kwietnia 1145, a nie tylko spór o znaczenie pomieszczonego tam słowa instaurare. Przeciwnikiem takich 

wniosków jest Gerard Labuda, który uznaje, iż założycielem kanonii, czy szerzej placówki klasztornej 

w Trzemesznie był Bolesław Krzywousty, nie dostrzegając potrzeby przesuwania jej początków do drugiej 

połowy wieku XI (Szkice historyczne X–XI wieku, s. 187 i n.). Por. J. Dobosz, Dokument Mieszka III Starego 

dla kanoników regularnych w Trzemesznie (28 kwietnia 1145 r.), [w:] Gniezno. Studia i materiały 

historyczne, t. IV, Gniezno 1995, s. 87–106; tenże, Monarcha i możni, s. 147–149 i 194–196 – dopuszczam 

w ślad za H. Łowmiańskim możliwość, iż w Trzemesznie była przed kanonią jakaś placówka klasztorna, 

choć nie wiadomo, czy ostatecznie ta inicjatywa fundacyjna została zrealizowana i czy łączyć ją trzeba koniecznie 

z Bolesławem Śmiałym? O przesunięciu początków klasztoru na przełom X/XI wieku zob. wyżej 

przyp. 3, gdzie podane prace zwolenniczki tej hipotezy, zapoczątkowanej zresztą przez Tadeusza Wojciechowskiego 

(Szkice historyczne jedynastego wieku, s. 53–58, które cytuję według wyd. V, Poznań 2004), 

Krystyny Józefowiczówny. 

9 F. Piekosiński, Zbiór dokumentów średniowiecznych do objaśniania prawa polskiego ziemskiego 

służących, Kraków 1897, nr 10, s. 54.


na nabrała rozmachu 10 . W świetle analizy pozostałości archeologicznych po klasztorze 

możemy tylko dodać, że pierwsze zabudowania trzemeszeńskiej kanonii musiały 

powstać w czasach Krzywoustego (raczej bliżej jego śmierci) i być może on właśnie 

do tego się przyczynił 11 . Silniejsze kontakty Piastów z kanonikami z Trzemeszna obserwujemy 

dopiero kilka lat po śmierci ich fundatora. Grunt przygotowany przez Bolesława 

w pełni potrafiła wykorzystać jego małżonka Salomea, aby włączyć tamtejszych 

kanoników do szerokiej koalicji możnych świeckich i kościelnych skupionych 

wokół niej i jej synów, a skierowanej przeciwko księciu Władysławowi. Jej ważnymi 

ogniwami, obok prepozyta trzemeszeńskiego Bernarda, byli biskupi: poznański 

Boguchwał (I) i płocki Aleksander oraz arcybiskup gnieźnieński Jakub, a zapewne 

także opat z Mogilna. Owo stronnictwo odziedziczyli po zgonie Salomei w 1144 

roku i sprawnie potrafili wykorzystać w walce o władzę w kraju Bolesław Kędzierzawy 

i Mieszko Stary 12 , a dług wobec prepozyta spłacili zapewne gdzieś około 1146 

roku, nadając klasztorowi dobra w Łęczyckiem, a później immunitet 13 . Darowizny 

juniorów poprzedzone były też hojnymi donacjami księżnej Salomei, czego ślady 

odnajdujemy w falsyfikacie trzemeszeńskim – były to Waśniów z targiem, karczmami 

i kościołem, sól, oraz Kwieciszewo 14 . Zapewne właśnie Salomea, a później 

Mieszko Stary zainteresowali kanonią trzemeszeńską całą rzeszę możnych, którzy 

ją bogato obdarowali 15 . Pytanie o związki Bolesława Krzywoustego z wrocławską 

10 Szerzej o tych kwestiach zob. J. Dobosz, Monarcha i możni, s. 194 i n. 

11 Literatura na temat badań archeologiczno-architektonicznych najstarszej fazy budowlanej klasztoru 

w Trzemesznie jest obszerna, a ostatnio zbiera ją Z. Świechowski, Architektura romańska w Polsce, 

Warszawa 2000, s. 258–260, a zwłaszcza Architektura romańska w Polsce. Bibliografia, oprac. E. Świechowska, 

W. Mischke, wstęp Z. Świechowski, Warszawa 2001, s. 128–130. Spośród wymienionych tam 

rozpraw warto zwrócić uwagę na artykuły podsumowujące najnowsze badania wykopaliskowe prowadzone 

przez zespół Jadwigi Chudziakowej – J. Chudziakowa, Kościół opacki w Trzemesznie – próba rekonstrukcji 

faz rozwojowych, [w:] Archaeologia Historica Polona, t. 2, Toruń 1995, s. 133–144; taż, 

Romański kościół Kanoników Regularnych w Trzemesznie, [w:] Ars sine nihil est. Księga ofiarowana Profesorowi 

Zygmuntowi Świechowskiemu, Warszawa 1997, s. 55–60 oraz Z. Świechowski, Romańskie bazyliki 

Wielkopolski północno-wschodniej w świetle najnowszych badań, [w:] Archaeologia Historica Polona, 

t. 2, Toruń 1995, s. 105–114. Por. próbę częściowego powrotu do odrzuconych już tez K. Józefowiczówny 

– A. Holas, Dwie bazyliki romańskie w Trzemesznie, [w:] Gniezno. Studia i materiały historyczne, 

t. IV, Gniezno 1994, s. 107–128. 

12 Zob. J. Dobosz, Monarcha i możni, s. 295 i n. Por. J. Bieniak, Polska elita polityczna XII w. Cz. III B. 

Arbitrzy książąt – trudne początki, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów, red. 

S.K. Kuczyński, t. VII, Warszawa 1996, s. 28 i n. 

13 Wskazują na to zarówno falsyfikat trzemeszeński z datą 28 kwietnia 1145 roku (F. Piekosiński, Zbiór, 

nr 10, s. 54 i nn.), jak i dokument kardynała legata Humbalda (F. Piekosiński, Zbiór, nr 12, s. 64). Zob. 

o tym J. Dobosz, Monarcha i możni, s. 296 i n.; tenże, Działalność fundacyjna Kazimierza Sprawiedliwego, 

Poznań 1995, s. 114–117, gdzie dalsza literatura. 

14 F. Piekosiński, Zbiór, nr 10, s. 54, gdzie w tekście falsyfikatu trzemeszeńskiego czytamy: Salome quoque 

ducissa contulit Wasnou formu cum thabernis et ecclesia ad supplementum salis ecclesie predicte, 

a nieco wyżej o nadaniu Kwieciszewa. Szerzej o tym zob. J. Dobosz, Monarcha i możni, s. 199, 196, 296 

oraz tenże, Dokument, passim. Jeżeli chodzi o nadania książąt juniorów zob. wyżej przyp. 13. 

15 O tych nadaniach informuje nas falsyfikat trzemeszeński (F. Piekosiński, Zbiór, nr 10, s. 54–55), 

a na ich temat zob. J. Dobosz, Monarcha i możni, s. 401–402; tenże, Dokument, passim.


fundacją Piotra Włostowica – kanonikami z klasztoru NP. Marii na Piasku musi chyba 

pozostać bez odpowiedzi 16 . Można jedynie z dużą ostrożnością zaobserwować 

ciekawą zbieżność chronologiczną założenia obu placówek – wrocławskiej i trzemeszeńskiej. 

Powstały one chyba mniej więcej w tym samym czasie i można się 

tylko zastanawiać, czy to książę zainspirował swym działaniem palatyna, czy może 

było na odwrót? Kto jednak potrafi na nie odpowiedzieć jednoznacznie? Być może 

obie te fundacje były natomiast bodźcem dla biskupa płockiego Aleksandra do założenia 

klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku, a ten powstał w świetle 

ostatnich dociekań nieco później – w drugiej połowie lat 40. XII wieku 17 . 

Książę Władysław Wygnaniec w swym krótkim panowaniu nie pozostawił 

w źródłach żadnych istotnych śladów wskazujących na zainteresowanie kanonikatem 

regularnym w różnych jego odmianach, może poza nadaniem dla klasztoru na Piasku 

kilku ludzi i ich dziedzin oraz jednej wsi 18 . Spekulacje Czesława Deptuły, który 

widział w Władysławie fundatora Brzeska-Hebdowa 19 , raczej trzeba bezpowrotnie 

zarzucić. Inaczej natomiast przedstawia się kwestia związków z kanonikatem regularnym 

jego przyrodnich braci. Jak wiemy, Mieszko Stary podtrzymywał kontakty 

16 Zob. wyżej przyp. 4 oraz A. Pobóg-Lenartowicz, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników 

regularnych NMP na Piasku we Wrocławiu do początku XVI wieku, Opole 1994, która nie 

spostrzega udziału księcia Bolesława Krzywoustego w fundacji tego opactwa (również taż, Kanonicy 

regularni, s. 26 i n.) W obecnie zachowanych źródłach próżno by szukać śladów wskazujących na kontakty 

tego klasztoru z księciem Bolesławem Krzywoustym, a jeżeli przyjmiemy wersję o dacie jego fundacji 

po roku 1138, to tym trudniej się ich dopatrywać. 

17 Zob. wyżej przyp. 5. 

18 W spisie posiadłości klasztoru pochodzącym przypuszczalnie z przełomu lat 80. i 90. XII w. zanotowano: 

Dux Wlodislaus dedit ad montem Bezdad cum uill, Abrinicoy cum filiis suis Solay et Tossoz (Kodeks dyplomatyczny 

Śląska, wyd. K. Maleczyński – dalej KDŚ – t. I, Wrocław 1956, nr 68, s. 159). Zob. też A. Pobóg- 

Lenartowicz, Uposażenie i działalność, 14–15. Jak owo nadanie miało się do konfliktu między fundatorem 

Piotrem Włostowicem a księciem Władysławem trudno rozstrzygnąć, musiało ono nastąpić przed 1145 r. 

Trudno też ustosunkować się do sugestii niektórych uczonych o możliwych konfiskatach przez księcia dóbr 

klasztornych po upadku Piotra Włostowica (tak np. C. Deptuła, Przyczynek do dziejów Ślęży i jej opactwa, 

„Roczniki Humanistyczne” 15, 1967, z. 2, s. 30 i n.; zwolennikiem tej hipotezy był też H. Łowmiański, 

Początki Polski, t. VI, cz. 1, s. 275–280, gdzie obszerna literatura; jej przeciwnikiem był zaś W. Korta, 

Tajemnice góry Ślęży, Katowice 1988, s. 318, jak również A. Pobóg-Lenartowicz, Uposażenie i działalność, 

s. 12, choć później taż zajęła nie do końca jednoznaczne stanowisko – Kanonicy regularni, s. 33), 

gdyż nie ma na to żadnych dowodów źródłowych. Sceptycyzm J. Bieniaka (Polska elita polityczna XII w. 

Cz. III A. Arbitrzy książąt – krąg rodzinny Piotra Włostowica, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej. 

Zbiór studiów, red. S.K. Kuczyński, t. IV, Warszawa 1990, s. 47) wobec owych konfiskat jest więc 

w pełni uzasadniony. Trudno sobie wyobrazić, aby książę, zwalczający swego palatyna i borykający się 

z opozycją młodszych braci, świadomie wystąpił przeciwko tak ważnej instytucji polskiego Kościoła, jaką 

był klasztor kanoników regularnych, nawet świeżej daty. 

19 C. Deptuła, O niektórych źródłach do historii zakonu premonstrateńskiego w Polsce XII i XIII wieku, 

„Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne” 22, 1971, s. 198 i n.; a zwłaszcza tenże, Monasterium Bethleem. 

Wokół misji Henryka Zdika i początków opactwa w Brzesku, „Roczniki Humanistyczne” 18, 

1970, z. 2, s. 34 i n. Zob. J. Dobosz, Monarcha i możni, s. 404, gdzie argumenty za późniejszą fundacją 

opactwa w Brzesku, głównie na podstawie rozpraw J. Rajmana (przyp. 658, 659 na tejże stronie). 

Por. M. Derwich, Der Prämonstratensenorden, s. 330–331.


z kanonią trzemeszeńską zaraz po obaleniu Władysława, ale też w jego działaniach 

dostrzegamy wyraźniejszy wątek premonstrateński. Odnosi się to aż do trzech placówek 

tej odnogi kanonikatu regularnego – Kościelnej Wsi pod Kaliszem, Ołbina 

i Strzelna. Dwa pierwsze przypadki są jednak wyjątkowo niepewne i w znaczącym 

stopniu ich interpretacja zależy od fantazji interpretatora. Norbertanie z Kościelnej 

Wsi podrobili około 1232 roku dokument, zapewne korzystając z zawirowań 

politycznych w tym czasie w Wielkopolsce 20 , w świetle którego Mieszko miał nadać 

tamtejszemu klasztorowi św. Wawrzyńca spore dobra ziemskie, użytki oraz rozległy 

immunitet 21 . Być może owo fałszerstwo ma jakieś podstawy historyczne 22 , ale 

jak dotąd uczeni erudyci grzęzną raczej w spekulacjach, z których niewiele wynika, 

może poza faktem, że książę Mieszko coś dla norbertanów od św. Wawrzyńca 

uczynił. Raczej nie był on fundatorem tej placówki 23 , a najwyżej jej dobrodziejem 

i to może niezbyt hojnym. Jeszcze gorzej wygląda sprawa nadania przezeń pewnych 

dóbr dla norbertanów z Ołbina (już po zamianie i usunięciu stamtąd benedyktynów), 

co zdają się sugerować niektórzy uczeni na podstawie następującej zapiski z bulli 

papieża Celestyna III z 1193 roku: Dux Meseco dedit forum in Kenese, tabernam, 

libertatem foro et hominibus 24 . Odrzucić trzeba domniemania, że chodzi tu o nadania 

w Gnieźnie 25 , a za prawdopodobne uznać, że ów fragment odnosi się do darowizn 

Mieszka Plątonogiego w Księżych Wielkich 26 . Inaczej trzeba spojrzeć na kontakty 

20 Tekst dokumentu zob. Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, [wyd. I. Zakrzewski] (dalej KDW), t. I, 

Poznań 1877, nr 35, s. 44–45. Uchodzi on dość powszechnie za podrobiony, a starsze badania nad nim 

zestawił J. Matuszewski, Immunitet ekonomiczny w dobrach Kościoła w Polsce do r. 1381, Poznań 1936, 

s. 357, przyp. 1, gdzie przywołane prace: Stanisława Smolki, Franciszka Piekosińskiego, Fryderyka 

Papée, Oswalda Balzera, Kazimierza Tymienieckiego, Józefa Widajewicza (wszyscy uznali akt za podrobiony). 

S. Trawkowski (Młyny wodne w Polsce XII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 7, 

1959, s. 66) uznał, iż spis dóbr powstał ok. 1232 r., być może na jakichś historycznych podstawach. Zob. 

też J. Rajman, Norbertanie polscy, s. 74. Podrobienie dokumentu ok. 1232 r. jest prawdopodobne, zważywszy 

na spory zamęt w Wielkopolsce w tym czasie – najpierw konflikt Laskonogiego z Odonicem 

(do 1231 r.), a potem walki między tym drugim a śląskim księciem Henrykiem Brodatym (zob. odpowiednie 

rozdziały Dziejów Wielkopolski, t. I, red. J. Topolski, Poznań 1969). 

21 KDW, t. I, nr 35, o immunitecie zob. J. Matuszewski, Immunitet, s. 357 i n. 

22 Zob. S. Trawkowski, Młyny, s. 66. 

23 Tak już J. Rajman, Norbertanie polscy, s. 76–79, a także J. Dobosz, Monarcha i możni, s. 348 i przyp. 

303 na tejże stronie, gdzie dalsza literatura. Inaczej ostatnio D. Karczewski, Dzieje klasztoru norbertanek 

w Strzelnie do początku XVI wieku, Inowrocław 2001, s. 83–87. Por. też M. Derwich, Der Prämonstratensenorden, 

s. 335–336. 

24 KDŚ, t. I, nr 70, s. 169. 

25 Wydawca Kodeksu dyplomatycznego Wielkopolski Ignacy Zakrzewski, publikując ową bullę papieża 

Celestyna III, uznał zapis in Kenese za odnoszący się do Gniezna – zob. KDW, t. I, nr 31, s. 36–37. 

26 Wydawca Kodeksu dyplomatycznego Śląska Karol Maleczyński chyba trafniej rozwiązał zapis in Kenese 

jako Księże Wielkie, ale nie potrafił jednoznacznie rozstrzygnąć kwestii, czy są one donacją Mieszka 

Starego, czy też Mieszka Plątonogiego (dzisiaj określanego też Laskonogim) – KDŚ, t. I, nr 70, s. 169, 

przyp. 61–62. Por. J. Dobosz, Monarcha i możni, s. 348.


księcia Mieszka Starego z placówką norbertańską w Strzelnie 27 , na co wskazuje zamieszczenie 

wpisów odnoszących się do Mieszka i jego małżonki Eudoksji oraz potomstwa 

w tamtejszym nekrologu 28 . Nie decyduje to wprawdzie jeszcze o charakterze 

tych związków, ale dość wyraźnie na nie wskazuje. Bliżej te kwestie precyzuje 

dokument Konrada Mazowieckiego, który mówi o potwierdzeniu norbertankom 

strzelneńskim przez Mieszka wsi Węgierce, którą to darowiznę uczynił jego syn 

Bolesław 29 . Bulla papieża Celestyna III z 1193 roku wymienia też spore nadania dochodów 

z karczem i dziewięcin na Kujawach, choć nie wyjawia ich darczyńcy 30 . 

Być może dokonał tego właśnie Mieszko III, podobnie jak i jemu można próbować 

przypisać nadanie Sarbicka i Kłodawy 31 . Kujawskie darowizny tego księcia dla możnowładczej 

fundacji strzelneńskich premonstratensek mogą mieć pewien kontekst 

polityczny. Odnoszą się one do pogranicza kujawsko-wielkopolskiego i w obliczu 

starań Mieszka o pozyskanie Kujaw z rąk Kazimierza Sprawiedliwego i jego następców 

mogły mieć wyraźny wydźwięk propagandowy z jednoznaczną sugestią, 

kto właściwie rządzi na tym terytorium 32 . Czyżby było to przedłużenie czy też odnowienie 

starego sporu o Kwieciszewo 33 tylko w znacznie szerszej formule – już nie 

tylko o wieś, ale o całe Kujawy? 

Sprowadzeni przez Jaksę do Miechowa bożogrobcy może nie uzyskali od piastowskich 

dynastów dużych korzyści majątkowych, ale zdobyli ich dość wyraźne 

poparcie i to chyba zaraz po fundacji. Immunitet placówce miechowitów przyznał 

zapewne jeszcze Bolesław Kędzierzawy, a kolejno go potwierdzali Mieszko i Kazi- 

27 Na temat tej placówki norbertańskiej kompetentnie i wyczerpująco wypowiedział się ostatnio Dariusz 

Karczewski, Dzieje klasztoru norbertanek w Strzelnie, passim, który wskazywał też na jej związki 

z księciem Mieszkiem III Starym (s. 81–95). 

28 Liber mortuorum monasterii Strzelnensis Ordinis Praemonstratensis, wyd. W. Kętrzyński, Monumenta 

Poloniae Historica (dalej MPH), t. V, Lwów 1888, gdzie pod 13 marca wpis kommemoracyjny Mieszka 

i jego drugiej małżonki Eudoksji, pod 2 stycznia córki Wierzchosławy, a pod 17 września syna Bolesława. 

Obszerną analizę tego źródła zob. K. Jasiński, Nekrolog klasztoru norbertanek w Strzelnie. Uwagi 

krytyczno-erudycyjne, [w:] tegoż, Prace wybrane z nauk pomocniczych historii, Toruń 1996, s. 7–44. 

29 Dokumenty kujawskie i mazowieckie przeważnie z XIII wieku, wyd. B. Ulanowski, Archiwum Komisji 

Historycznej 4, 1888, nr 2, s. 117. Szerzej o tych nadaniach zob. B. Kürbis, Pogranicze Wielkopolski 

i Kujaw w X–XII wieku, [w:] Studia z dziejów ziemi mogileńskiej, red. C. Łuczak, Poznań 1978, s. 109 

i n.; J. Dobosz, Monarcha i możni, s. 349 i przyp. 305, a zwłaszcza D. Karczewski, Dzieje klasztoru norbertanek 

w Strzelnie, s. 124–125, gdzie dalsza literatura. 

30 KDW, t. I, nr 32, s. 38 – bulla ta wymienia karczmę w Strzelnie, dziewięciny targowe w Kwieciszewie 

i Inowrocławiu, karczmę w Mątwach oraz dziewięciny w Kruszwicy, ale bez wskazania donatora. O tych 

nadaniach zob. ostatnio D. Karczewski, Dzieje klasztoru norbertanek w Strzelnie, s. 124–125, 135, gdzie 

literatura przedmiotu. 

31 Tak np. D. Karczewski, Dzieje klasztoru norbertanek w Strzelnie, s. 134. 

32 Taką hipotezę wskazywałem już wcześniej – J. Dobosz, Monarcha i możni, s. 349. Por. też D. Karczewski, 

Dzieje klasztoru norbertanek w Strzelnie, s. 115–136. 

33 Kwieciszewo było miejscowością sporną między Mieszkiem Starym i jego starszym bratem Bolesławem 

Kędzierzawym (zapewne leżało na granicy ich władztw) jeszcze za życia ich matki Salomei z Bergu 

(zmarła 27 lipca 1144 r.), która spór miedzy swymi synami rozsądziła. Informację o tych wydarzeniach 

przekazał nam falsyfikat trzemeszeński z 1145 r. – F. Piekosiński, Zbiór, nr 10, s. 54.


mierz Sprawiedliwy jako princepsi krakowscy 34 . Odnajdujemy też dodatkowo ślady 

kontaktów z tą wspólnotą Kazimierza, a także jego żony Heleny, w postaci wpisów 

do księgi brackiej czy wystawienia przez księcia dokumentu 35 . Podobnie z Mieszkiem 

Starym, którego żona Eudoksja nadała klasztorowi Grodzisk w Wielkopolsce, 

a do bractwa modlitewnego przyjęto obie jego małżonki i synów 36 . 

Bolesław Kędzierzawy – władca na polu kościelnych fundacji niezbyt aktywny 

– w 1161 roku uczynił pewne nadania dla kanoników regularnych czerwińskich 

(kilka wsi), wystawiając wspólnie z bratem Henrykiem stosowny dokument 37 . Być 

może wsparł też starania klasztoru czerwińskiego o bullę protekcyjną w 1155 roku 38 , 

najpewniej nadał również przypisańców ze wsi Łomna oraz immunitet. Owi przemyślni 

chłopi usiłowali później, w czasach Kazimierza Sprawiedliwego i Konrada I, 

od tej zależności uciec 39 . Było to chyba świadome wsparcie fundacji swego dawnego 

sojusznika – płockiego biskupa Aleksandra z Malonne (zmarł w 1156 roku). 

Związki tego księcia z Trzemesznem i Miechowem były raczej jednorazowe, w tym 

drugim przypadku połączone chyba z obowiązkami princepsa, i nie na tyle głębokie, 

by ktoś ze współczesnych zwrócił na nie uwagę. 

Dwaj najmłodsi synowie Krzywoustego weszli na drogę działalności fundacyjnej 

najpóźniej, ale osiągnęli na niej największe sukcesy. Henryk raczej nie podjął 

34 Informują nas o tym najstarsze dokumenty miechowskie – dokument patriarchy Monacha z 1198 

roku oraz tzw. album patriarchale – Kodeks dyplomatyczny Małopolski, wyd. F. Piekosiński (dalej KDM), 

t. II, Kraków 1886, nr 375–376, s. 12–18, natomiast o nadaniach książąt Bolesława, Mieszka i Kazimierza 

szerzej zob. J. Dobosz, Działalność fundacyjna Kazimierza Sprawiedliwego, Poznań 1995, s. 104–107, 

gdzie dalsza literatura, zaś o samych dokumentach Z. Kozłowska-Budkowa, Repertorium polskich dokumentów 

doby piastowskiej, z. 1: do końca XII w., Kraków 1937, nr 143–144, s. 132–136 oraz W. Oblizajek, 

Najstarsze dokumenty bożogrobców miechowskich (1198), „Studia Źródłoznawcze” 24, 1979, s. 97–108. 

35 Zarówno wpisy do księgi brackiej, jak wzmiankę o wystawieniu przez Kazimierza Sprawiedliwego dokumentu 

w sprawie nadań skaryszowskich odnajdujemy w najstarszych dokumentach miechowskich 

– KDM, t. II, nr 375–376, s. 12–18. Zob. też J. Dobosz, Działalność fundacyjna Kazimierza Sprawiedliwego, 

s 108–111, 29–30. 

36 O nadaniu przez księżną Eudoksję Grodziska z karczmą oraz o kommemoracji rodziny księcia Mieszka 

Starego zob. KDM, t. II, nr 375, s. 14 i n. oraz nr 376, s. 16 i n. 

37 Nadania Bolesława Kędzierzawego dla klasztoru w Czerwińsku następująco opisuje wystawiony przezeń 

wspólnie z bratem Henrykiem w Łęczycy dokument (maj 1161 r.) z okazji konsekracji tamtejszej 

kolegiaty: Zaskowi cum omnibus suis appendenciis, Pomnichow cum omnibus pariter appendenciis, Komsina 

cum omnibus suis appendenciis, Parlin cum Radossewicze et Nedan cum suis filiis in pistrinum 

– KDM, t. II, nr 373, s. 4. 

38 Klasztor otrzymał bullę od papieża Hadriana IV 18 kwietnia 1155 roku – F. Piekosiński, Zbiór, nr 22, 

s. 91–93. Zob. też J. Dobosz, Monarcha i możni, s. 343. 

39 Wydarzenia te opisują dokumenty Konrada Mazowieckiego wystawione na wiecu w Trojanowie w 1222 r. 

– Zbiór ogólny przywilejów i spominków mazowieckich, wyd. J.K. Kochanowski, t. I, Warszawa 1919, 

nr 211–212, s. 208–213. O nadaniach immunitetu tam wspomnianego zob. Z. Kaczmarczyk, Immunitet 

sądowy i jurysdykcja poimmunitetowa w dobrach Kościoła w Polsce do końca XIV wieku, Poznań 1936, 

s. 298–299, a o nadaniach przypisańców J. Dobosz, Działalność fundacyjna Kazimierza Sprawiedliwego, 

s. 118–121.


współpracy z nurtem norbertańskim 40 , ale wsparł czerwińskich kanoników, o czym 

informuje nas bulla papieża Hadriana IV z 18 kwietnia 1155 roku oraz dokument 

z maja 1161 roku wystawiony na zjeździe w Łęczycy. Nadał on owemu klasztorowi 

targ w Kochowie, drugi we wsi Zuzela, spore dochody z karczmy i przeprawy 

oraz trzy źrebia z ludźmi 41 . W jakiś sposób współdziałał też z braćmi przy nadaniach 

dla Trzemeszna z około 1144–1146 roku 42 , ale jego szybka śmierć przerwała bardzo 

ciekawie zapowiadającą się współpracę z Kościołem. Natomiast Kazimierz Sprawiedliwy 

fundował stosunkowo dużo, w tym jego hojności doświadczyły i różne 

nurty kanonikatu regularnego 43 . Nadania dla Trzemeszna 44 , podobnie jak w przypadku 

Henryka, to kwestia poboczna, gdyż miał wówczas ledwie osiem lat. Obaj 

młodsi synowie Salomei znajdowali się pod wpływem Bolesława i Mieszka, którzy 

z chęci zademonstrowania zwartości swego obozu politycznego wprowadzili ich 

do dokumentów, umożliwiając tym samym debiut na ówczesnej scenie politycznej. 

Może w obliczu wojny domowej i poważnego konfliktu wewnątrz dynastii taka demonstracja 

zgodnego współdziałania czterech książąt juniorów miała jakieś znaczenie 

propagandowe, zwłaszcza dla czynników zewnętrznych, ale i wahającej się 

części możnych. Samodzielnie Kazimierz nawiązał kontakty z kanonikami regularnymi 

z Czerwińska 45 , nie wiemy jednak, czy był on tu stroną aktywną, czy też 

wykonywał tylko obowiązki zwierzchnika dzielnicy mazowieckiej. Z późniejszych 

dokumentów trojanowskich (z 1222 roku) jego syna Konrada wiemy tylko, że u Kazimierza 

usiłowali znaleźć schronienie zbiegli z klasztornej wsi Łomna przypisańcy, 

którym książę nakazał powrót, a także, iż nadał on temu klasztorowi lub raczej potwierdził 

immunitet 46 . Innych śladów kontaktu Kazimierza z czerwińską placówką 

kanoników nie dostrzegamy. Zresztą jego działalność fundacyjna na Mazowszu miała 

wyraźnie charakter epizodu. Natomiast nadania dla dwóch fundacji Jaksy – mie- 

40 Szerzej o działalności księcia Henryka na rzecz polskiego Kościoła zob. J. Dobosz, Monarcha i możni, 

s. 355–358; por. A. Teterycz, Rządy księcia Henryka, syna Bolesława Krzywoustego w ziemi sandomierskiej, 

[w:] Pomorze, Mazowsze, Prusy, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2000, s. 259–262. 

41 Bulla z 18 kwietnia 1155 r. zawiera następujący zapis, odnoszący się do Henryka: forum in cohov ex 

dono Henrici ducis (J.K. Kochanowski, Zbiór, nr 78, s. 75), natomiast dokument z maja 1161 r. wylicza 

następujące jego nadania dla kanoników regularnych czerwińskich: dedi forum, scilicet Zuzela cum 

thabernariis et transitu, Sdziwi cum sorte sue et aliis sortibus duabus cum appendenciis (KDM, t. II, 

nr 373, s. 4). 

42 Rola młodocianego Henryka w nadaniu kaplicy NPMarii w Górze Małgorzaty pod Łęczycą w raz z kilkoma 

wsiami oraz immunitetu dla klasztoru w Trzemesznie jest niejasna. Zapewne obaj z Kazimierzem 

Sprawiedliwym asystowali wówczas starszym braciom – Bolesławowi i Mieszkowi, o czym zob. J. Dobosz, 

Działalność fundacyjna Kazimierza Sprawiedliwego, s. 90–95. 

43 O działaniach na rzecz Kościoła polskiego księcia Kazimierza Sprawiedliwego zob. J. Dobosz, Działalność 

fundacyjna Kazimierza Sprawiedliwego, passim, tu też źródła i literatura. 

44 J. Dobosz, Działalność fundacyjna Kazimierza Sprawiedliwego, s. 90–95. O nadaniach książąt juniorów 

dla Trzemeszna informują wspomniane już wyżej: falsyfikat księcia Mieszka Starego z data 28 kwietnia 

1145 r. oraz dokument kardynała legata Humbalda. 

45 O tym zob. J. Dobosz, Działalność fundacyjna Kazimierza Sprawiedliwego, s. 118 i n. 

46 J.K. Kochanowski, Zbiór, nr 211–212, s. 208–213.


chowskich bożogrobców i zwierzynieckich norbertanek – epizodem niewątpliwie 

nie były. O pierwszych już wspominałem wyżej, zaś drugie również były istotnym 

wzmocnieniem ekonomicznym dla nowej kanonii premonstrateńskiej. Składały się 

nań darowizny kilku wsi w kluczu skowieszyńskim nad Wisłą 47 , wprawdzie odległe 

od głównej siedziby klasztoru, czyli podkrakowskiego Zwierzyńca, ale za to cenne 

ekonomicznie. Jaksa był niewątpliwie jednym z głównych współpracowników księcia 

Kazimierza w kluczowym momencie jego kariery politycznej, czyli stopniowego 

zdobywania ziemi i władzy – najpierw w Wiślicy, potem Sandomierzu 48 . Objęcia 

przez najmłodszego syna Krzywoustego tronu w Krakowie już nie doczekał, 

ale wprowadzał go tam m.in. jego szwagier Świętosław Piotrowic. Kontakty z bożogrobcami 

i norbertankami były więc z pewnością wynikiem współpracy młodego 

księcia i doświadczonego możnowładcy oraz może formą spłaty politycznych 

zobowiązań ze strony tego pierwszego. 

Spośród wnuków Krzywoustego w zakreślonych przez nas dla XII wieku ramach 

mieszczą się jeszcze tylko dwaj: Bolesław Wysoki i Leszek Bolesławowic. Ten 

drugi jednak, może poza jakimiś bliżej nieokreślonymi związkami z Czerwińskiem 

i płockim kościołem Dobiechny 49 , nie zasłużył się dla wspólnot kanonikatu regularnego, 

zresztą żył krótko, a rządził względnie samodzielnie jeszcze krócej. O Bolesławie 

Wysokim wiemy nieco więcej, ale to nie znaczy, że sporo. Wystawił on kanonikom 

z Piasku ogólny przywilej potwierdzający ich stan posiadania jeszcze przed 

1193 rokiem, zatwierdzając im nadania swego ojca i dodając kilku ludzi 50 . Uczestniczył 

też w rozwiązywaniu problemów wokół klasztoru św. Wincentego na Ołbinie, 

związanych z usunięciem stamtąd benedyktynów i wprowadzeniem na ich miejsce 

norbertanów z Kościelnej Wsi. Zgodnie z przekazem bulli papieża Celestyna III 

z 7 kwietnia 1193 roku patronował on temu przedsięwzięciu zapewne wspólnie z potomkami 

fundatora, arcybiskupem gnieźnieńskim i biskupem wrocławskim 51 . 

47 Książę ten nadał zwierzynieckiemu klasztorowi następujące wsie w okolicach dzisiejszego Kazimierza 

Dolnego nad Wisłą: Skowieszyn, Wietrzna Góra, Krępa, Wojszyn, Rzeczyca, Jaworzec, o czym wiemy 

z przekazu Jana Długosza (J. Długosz, Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, wyd. A. Przeździecki, 

L. Łętowski, J. Muczkowski, t. III: Monasteria, Cracoviae 1864, s. 59). Szerzej o tym J. Dobosz, 

Działalność fundacyjna Kazimierza Sprawiedliwego, s. 121–123, a zwłaszcza J. Rajman, Nadanie dóbr 

skowieszyńskich klasztorowi na Zwierzyńcu pod Krakowem, [w:] Problemy dziejów i konserwacji miast 

zabytkowych, red. R. Szczygieł, Radom–Kazimierz Dolny 1990, s. 23–33; tenże, Klasztor norbertanek 

na Zwierzyńcu w wiekach średnich, Kraków 1993, s. 50. 

48 Na temat Jaksy napisano już w polskiej historiografii tak wiele, że nie sposób wymienić tutaj nawet 

najważniejszych publikacji. Zarówno o postaci, jak i o jego współpracy z księciem Kazimierzem Sprawiedliwym 

zob. J. Dobosz, Działalność fundacyjna Kazimierza Sprawiedliwego, s. 193–196 oraz tegoż, 

Monarcha i możni, s. 368–378, gdzie dalsza literatura. 

49 Owe związki to tylko swobodny domysł, wysnuty na podstawie roli, jaką odegrał u boku młodego księcia 

wojewoda Żyra oraz faktu krótkich samodzielnych rządów Leszka na Mazowszu. 

50 KDŚ, t. I, nr 68, s. 155–162 (o własnych nadaniach księcia na s. 159–161); zob. też A. Pobóg-Lenartowicz, 

Uposażenie i działalność, s. 14–15. 

51 KDŚ, t. I, nr 69, s. 162–164. Ważniejszą literaturę wymienia J. Dobosz, Monarcha i możni, s. 316, 

przyp. 385. Ostatnio o tych wydarzeniach szerzej J. Rajman, Norbertanie polscy, s. 79–80, a także D. Kar-


Z dostępnego dzisiaj zasobu źródłowego udało się wydobyć wprawdzie sporo 

wzmianek o kontaktach książąt piastowskich z kręgiem kanoników regularnych 

i norbertanów, ale są to raczej informacje mało urozmaicone, a często tylko jednostkowe. 

Przyglądając się im dokładniej można wprawdzie wysnuć z nich pewne 

wnioski, są one jednak zdecydowanie niezadowalające. Na pierwszy plan wysuwa 

się konstatacja, że ze źródeł rzadko dowiadujemy się czegoś poza informacjami 

o opiece ekonomicznej książąt, w tym o nadaniach ziemi, ludzi, regaliów czy 

immunitetu. Owa opieka w wielu wypadkach nie była zbyt intensywna, a często być 

może tylko jednorazowa lub chwilowa. Inne związki Piastów z tą grupą życia wspólnego 

traktować należy jako domysły wynikające pośrednio z wspomnianych dość 

skąpych zapisów źródłowych. Poruszając się po tym grząskim gruncie, trzeba niewątpliwie 

dostrzec silne zbieżności polityczne między Salomeą i jej synami a klasztorem 

w Trzemesznie. Wydają się one na tyle jednoznaczne, iż można o nich mówić 

jako o fakcie historycznym. Za ważną uznałbym obserwację o wspieraniu kanonickich 

fundacji wybitnych możnych przez książąt na zasadzie rewanżu za przysługi 

polityczne. Tak postrzegałbym układ Kazimierz Sprawiedliwy – Jaksa. Tu dodatkowo 

ujawnia się wątek czeski, zwłaszcza w kontekście pochodzenia żony księcia 

Heleny oraz zapisania jej w nekrologu zwierzynieckim 52 . Specyficzny jest układ 

odniesienia, jaki wytworzył się w przypadku Jaksowej fundacji w Miechowie, którą 

wspierali trzej kolejni krakowscy princepsi – Bolesław, Mieszko, Kazimierz. Z Trzemesznem 

i Czerwińskiem być może można łączyć jakieś wątki kontaktów kulturowych 

Mieszka Starego, ale to zadanie przede wszystkim dla historyka sztuki, zresztą 

już podjęte 53 . 

Rzadko źródła ukazują nam inne formy kontaktów czy współdziałania między 

konwentami kanonickimi i książętami piastowskimi. Pomoc w staraniach o bulle 

protekcyjne dla Trzemeszna, Czerwińska czy niektórych placówek norbertańskich 

(np. Strzelna) to tylko sugestie, by nie powiedzieć: spekulacje. Swego rodzaju wyjątkiem 

jest natomiast ingerencja w sytuację wewnętrzną klasztoru na Ołbinie i dokonane 

tam zmiany, choć była ona podjęta wspólnie z potomkami fundatora i krajowymi 

czynnikami kościelnymi. 

W sumie podkreślić trzeba raczej dość słabą aktywność Piastów w XII wieku 

na polu fundacji kanoników regularnych i premonstratensów. Samodzielnie założyli 

tylko klasztor w Trzemesznie, kilka placówek wspomogli w sposób istotny 

ekonomicznie (Zwierzyniec, Czerwińsk, Miechów). W innych przypadkach były 

czewski, Dzieje klasztoru norbertanek w Strzelnie, s. 83 i n. 

52 Pochodzenie żony Kazimierza Sprawiedliwego Heleny z książąt znojemskich przekonująco udowodnił 

T. Wasilewski, Helena księżniczka znojemska, żona Kazimierza Sprawiedliwego. Przyczynek do dziejów 

stosunków polsko-czeskich w XII–XIII w., „Przegląd Historyczny” 69, 1978, z. 1, s. 120–125. Zob. też 

o niej J. Dobosz, Działalność fundacyjna Kazimierza Sprawiedliwego, s. 198–201. Jej imię zawiera nekrolog 

zwierzyniecki – J. Rajman, Średniowieczne zapiski w nekrologu klasztoru norbertanek na Zwierzyńcu, 

„Nasza Przeszłość” 77, 1992, s. 52 i przyp. 110. 

53 Problematyka tą zajmuje się obecnie Leszek Wetesko w przygotowywanej rozprawie doktorskiej na temat 

historycznych kontekstów artystycznych fundacji Piastów wielkopolskich.


to drobne interwencje czy donacje. W tych kwestiach zdecydowanie ustępowali 

pola wybitnym polskim możnym, jak Piotr Włostowic, Jaksa, Piotr Wszeborowic 

czy Janinowie Wit i Dzierżek, Strzegomiowie. Szeroko pojęty kanonikat regularny 

nie był więc przez książąt polskich faworyzowany, zapewne inaczej niż również 

w XII stuleciu przybywający na ziemie polskie cystersi czy wcześniej benedyktyni. 

Nie można więc chyba mówić o jakiejś spójnej polityce dynastii wobec kanoników 

regularnych i norbertanów w owym okresie, mimo pewnej ilości wzmianek 

źródłowych i niektórych ciekawych kontekstów. Czy należy z tego wnosić, że ten 

nurt życia wspólnego został zrazu przez Piastów niedostrzeżony lub niedoceniony, 

czy też drogę do szerszego poznania tych problemów zagradza nam ułomność i kruchość 

podstawy źródłowej? Dzisiaj nie można na tak postawione pytanie udzielić 

odpowiedzi jednoznacznej, choć bliższy jestem przychylenia się do wniosku, iż 

u progu narastającej decentralizacji kraju większe zainteresowanie książąt budziły 

formacje mnisze niż kanonicze. Odpowiedź na pytanie, dlaczego tak było, też chyba 

nie jest w pełni możliwa, może te pierwsze, mówiąc językiem współczesnym, 

lepiej potrafiły się zareklamować, promować, a Piastowie byli nieco konserwatywni 

i przyzwyczajeni do dawnych form życia wspólnego. W każdym razie otwiera się 

tu pole do dywagacji, może nie zawsze płodnych i sensownych, ale za to często barwnych.



Błażej Śliwiński (Gdańsk) 

Okoliczności fundacji klasztoru norbertanek 

w Stołpie-Żukowie pod Gdańskiem 

Klasztor norbertanek w Żukowie pod Gdańskiem (początkowo założony w Stoł- 

pie i na gruntach sąsiedniego Żukowa odbudowany po zniszczeniach przez Pru- 

sów w 1226 r. 1 ) posiada wprawdzie swój dokument fundacyjny, wystawiony przez 

Mściwoja I, ale dotarł on do naszych czasów w postaci późniejszych kopii. Najwcześniejsza 

z nich, z 1259 r., znana jest z transumptu księcia gdańskiego Świętopełka, 

syna Mściwoja I 2 . Dokument transumptowany nie posiada jednak elementów datacyjnych, 

co więcej, błędy zakradły się także w datację przytaczającego jego treść 

dokumentu Świętopełka. W tym drugim wypadku zaznaczono, że wystawiony on 

został: anno domini MCCIX VIII Kalendas May ( 24 IV 1209), co zrodziło domysł, 

że data ta odnosi się do dokumentu fundacyjnego. Starsza historiografia przyjmowała 

więc, że pomorska fundacja klasztoru norbertanek miała miejsce właśnie w 1209 r. 

Inaczej podszedł do problemu w 1953 r. Gerard Labuda. Zauważył mianowicie, że 

formuły datacyjnej brak nie tylko w transumpcie Świętopełka, ale i w innej piętnastowiecznej 

kopii pochodzącej bezpośrednio od oryginału. W związku z czym 

uznał, że już oryginał przywileju dla norbertanek pozbawiony był daty wystawienia, 

co było często spotykaną praktyką w wypadku dokumentów z XII i począt- 

1 Szerzej sprawę lokalizacji pierwotnego klasztoru w Stołpie poruszyłem w rozdziale monografii miasta 

Żukowa, zob. B. Śliwiński, Wieś Żukowo wedle najdawniejszych źródeł pisanych, [w:] Dzieje Żukowa, 

pod red. tegoż, Żukowo 2003, s. 35 i n. O okolicznościach najazdu pruskiego i jego wpływu na przeniesienie 

siedziby klasztoru zob. tamże oraz B. Śliwiński, Zerwanie Świętopełka gdańskiego z księciem 

krakowskim Leszkiem Białym. Na drodze do Gąsawy, [w:] Kopijnicy, szyprowie, tenutariusze, Gdańskie 

Studia z Dziejów Średniowiecza, nr 8, pod red. tegoż, Gdańsk 2002, s. 191–239. 

2 Pommerellisches Urkundenbuch, hrsg. v. M. Perlbach, Danzig 1882 (dalej P), nr 186. W sprawie daty 

dokumentu zob. M. Perlbach, Urkunden und handschriften in Zuckau und Putzig, Mitteilungen des Westpreussischen 

Geschichtsvereins, Bd. 3, 1904, s. 72; G. Labuda, Ze studiów nad najstarszymi dokumentami 

Pomorza Gdańskiego, „Zapiski Historyczne” 18, 1953, s. 106–112; K. Jasiński, Kilka uwag o najstarszych 

przywilejach Pomorza Gdańskiego, „Studia Źródłoznawcze” 1958, s. 148.

20 Błażej Śliwiński 

ków XIII w. Przyjął przy tym, że obchodzący nas przywilej fundacyjny wystawiony 

musiał zostać gdzieś w latach 1212/1214, a transumpt księcia Świętopełka w 1259 r. 3 

Podstawą datacji przyjętej przez G. Labudę w sprawie dokumentu fundacyjnego 

była informacja z innego jeszcze dokumentu Świętopełka, znacznie wcześniejszego, 

bo z ok. 1224 r., w którym zaznaczył on, iż zgodę na powstanie klasztoru norbertanek 

pod Gdańskiem wyraził opat norbertanów od św. Wincentego z Wrocławia, 

Alard 4 . Wedle ustaleń historyków godność opata Alard sprawował od 1206 do 1214 r., 

choć dowodnie w źródłach występował w latach 1212–1214. Właśnie w zachowanym 

dokumencie z 1212 r., wystawionym przez biskupa krakowskiego Wincentego, 

w liście świadków odnaleziono imiona zarówno opata Alarda jak i Mściwoja I, a ponadto 

opatów dwóch dalszych klasztorów norbertańskich: z Witowa i Brzeska 5 . Jak 

stwierdził G. Labuda: 

Jest rzeczą więcej niż prawdopodobną, że podczas tego osobistego zetknięcia sprawa 

sprowadzenia zakonnic do Żukowa została zapoczątkowana i po uzyskaniu formalnej 

zgody kapituły klasztoru św. Wincentego ostatecznie zrealizowana. Nie można wątpić, 

że wstępne układy o wyposażenie przyszłego klasztoru, zbudowanie tymczasowego pomieszczenia 

dla zakonnic oraz samo przeniesienie potrwało dłuższy okres czasu. Można 

więc przyjąć, że fundacja klasztoru żukowskiego doszła do skutku w latach 1212– 

1214, a sam dyplom fundacyjny Mściwoja został wystawiony około r. 1214 6 . 

Stanowisko G. Labudy w najważniejszych ustaleniach przekonało innych badaczy 

7 . Kazimierz Jasiński nie wykluczał spisania przywileju fundacyjnego w jeszcze 

późniejszym czasie, w latach 1215–1216 8 , natomiast Jan Powierski datował go konkretnie 

na 24 IV 1213 lub na tę datę dzienną i miesięczną jednego z następnych 

lat 9 . Ze swojej strony sądzimy, że przywilej fundacyjny musiał być wystawiony 

jak najbliżej 1212 r., jeśli nawet jeszcze nie w jego ostatnich miesiącach. Dowodu 

upatrujemy przede wszystkim we wzmiance z samego przywileju fundacyjnego, 

w którym powiedziano, że żona Mściwoja I, Zwinisława, czyniła nadania z własnych 

dóbr na potrzeby mającego się dopiero wybudować klasztoru 10 . Znaczy to, że 

w chwili wystawienia przywileju żadnych, zapewne i prowizorycznych budowli norbertanek 

jeszcze nie było, czyli dokument fundacyjny wyprzedzał wszelkie prace bu- 

3 G. Labuda, Ze studiów, s. 106–113. Tak też A. Czacharowski, Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek 

w Żukowie od XIII do połowy XV wieku, Toruń 1963, s. 13–14. 

4 P, nr 26. 

5 Tamże, nr 15. 

6 G. Labuda, Ze studiów, s. 111. 

7 Zob. ostatnio M. Dzięcielski, Dzieje ziemi mirachowskiej od XII do XVIII wieku, Gdańsk 2000, s. 44. 

8 K. Jasiński, Kilka uwag, s. 148, przyp. 5. 

9 J. Powierski, Mściwoj princeps gdańskopomorski, [w:] Ludzie pomorskiego średniowiecza, Gdańsk 

1981, s. 86. 

10 P, nr 14.

Okoliczności fundacji klasztoru norbertanek w Stołpie-Żukowie pod Gdańskiem 21 

dowlane, a więc tym bardziej musiał być spisany bardzo szybko po podjęciu samej 

decyzji o fundacji. 

Ustalenie daty fundacji pociąga za sobą konieczność odtworzenia okoliczności 

i motywów, które do niej doprowadziły. Jeszcze do niedawna sądzono, że 

w planach Mściwoja I, decydującego się na fundację klasztoru, oraz samych premonstratensów 

z wrocławskiego klasztoru św. Wincentego, zwierzchnika wschodniopomorskiej 

placówki, leżała chęć włączenia zakonników w prestiżowe w tym 

okresie dla przedstawicieli polskiego Kościoła przedsięwzięcie, czyli w misję nawracania 

Prusów. W 1254 r. norbertanie wrocławscy toczyli bowiem spory z zakonem 

krzyżackim o dziesięciny z Podstolina (w okolicach dzisiejszego Sztumu, na prawym 

brzegu Wisły), w związku z czym wysuwano domysł, że kościół w Podstolinie 

otrzymali oni właśnie od Mściwoja I 11 , a żukowska fundacja miała stanowić 

swego rodzaju bazę materialną podejmowanej wśród Prusów misji szerzenia chrześcijaństwa 

12 . Wniosek ten trudno jednak obecnie podzielać. Przede wszystkim dlatego, 

że klasztor pomorski był zgromadzeniem kobiecym, z niewielką obsadą męską 

służącą raczej kontroli i zarządowi placówki, a praktyka poucza, że ówczesne 

zgromadzenia zakonne o żeńskim charakterze zadań misyjnych nie prowadziły 13 . 

Ewentualne włączenie się norbertanów wrocławskich do misji pruskiej wydaje się 

więc wydarzeniem niezależnym od fundacji klasztoru, choć zapewne wyrosłym 

z tych samych bardzo dobrych stosunków Mściwoja I i władz klasztoru premonstratensów 

wrocławskich. Mówiąc inaczej: fundacja klasztoru norbertanek w Żukowie 

nie mogła wynikać z myśli o włączeniu przedstawicieli tego zgromadzenia w misję 

pruską. To dopiero powstanie klasztoru, akcentujące obecność norbertanów na Pomorzu, 

mogło być czynnikiem pobudzającym władze zakonne do dalszej przez nich 

penetracji tego obszaru. 

Powróćmy na chwilę do dokumentu biskupa krakowskiego Wincentego z 1212 r. 

Wystawiony on został podczas zjazdu Leszka Białego z Konradem Mazowieckim 

w Mąkolnie, wiadomo też dziś, że równolegle odbywał się synod przedstawicieli 

Kościoła małopolskiego 14 . Wprawdzie Mściwoj I pojawił się jako świadek dokumentu 

synodowego 15 , ale nawet trudno zakładać, by swój udział ograniczył tylko 

do przebywania przy stronie kościelnej, z Leszkiem i Konradem się nie kontaktując. 

Przypomnijmy więc, na czym polegały, wedle źródeł, historyczne związki Mściwoja 

I z synami Kazimierza Sprawiedliwego. Przede wszystkim mistrz Wincenty 

w swojej kronice stwierdził, że Kazimierz Sprawiedliwy, ojciec Leszka i Konrada, 

11 J. Wiśniewski, Kościoły i kaplice na terenie byłej diecezji pomezańskiej 1243–1821, Elbląg 1999, cz. 1, 

s. 21, 343; J. Powierski, Aspekty terytorialne cysterskiej misji w Prusach, [w:] Cystersi w społeczeństwie 

Europy Środkowej, Poznań 2000, s. 251 i n. 

12 J. Powierski, Aspekty, s. 256. 

13 Zob. tu ważne uwagi D. Karczewskiego, Dzieje klasztoru norbertanek w Strzelnie do początku XVI wieku, 

Inowrocław 2001, s. 99. 

14 O zjeździe w Mąkolnie zob. S. Łaguna, Wiec w Mąkolnie, [w:] tegoż, Pisma, Warszawa 1915, s. 321– 

325 i H. Łowmiański, Początki Polski, t. VI/1, Warszawa 1985, s. 169, przyp. 325. 

15 P, nr 15.


ustanowił bądź zatwierdził (trwa o to spór w historiografii, przy naszym temacie 

mniej istotny) na Pomorzu marchionem Sambora I, starszego brata i poprzednika 

Mściwoja I 16 . Z „Kroniki Wielkopolskiej” wiadomo zaś, że po śmierci Mściwoja 

I (o co też trwa spór, ale co nastąpiło orientacyjnie między 1217 a 1220 r.) sam 

Leszek Biały zatwierdził jako władającego Gdańskiem syna Mściwoja I, Świętopełka 

17 . Między tymi wydarzeniami mieszczą się tak istotne wydarzenia polityczne, 

jak choćby te, które rozegrały się w 1210 r. Wiadomo, że w czerwcu t. r. papież 

Innocenty III wystosował, głównie – jak dziś przyjmuje historiografia – za sprawą 

księcia śląskiego Henryka Brodatego, mandat do Kościoła polskiego o przestrzeganie 

postanowień testamentu Bolesława Krzywoustego w sprawie władzy nad 

Krakowem każdorazowego najstarszego reprezentanta dynastii piastowskiej. Był 

to krok wymierzony przeciwko panującemu wówczas w Krakowie Leszkowi Białemu 

i jak się przypuszcza, w oparciu o ten właśnie mandat na przełomie 1210/1211 r. 

zajął Kraków współdziałający w całej tej intrydze z Henrykiem Brodatym książę 

opolski Mieszko Plątonogi. Utrzymał się w Krakowie do chwili swej rychłej śmierci 

w połowie maja 1211 r. 18 

W tym samym czasie na Pomorzu doszło do akcji króla duńskiego Waldemara. 

W latach 60. XII w. udało się Duńczykom uzależnić od siebie ziemie należące 

do zaodrzańskich Obodrzyców, a w połowie lat 80. sąsiednie księstwo zachodniopomorskie. 

Za pokonanych uznały się Lubeka, Hamburg, Holsztyn i księstwo meklemburskie, 

wszystkie przyjmując narzucone im zwierzchnictwo króla duńskiego Waldemara. 

W 1184 r. Duńczycy zaatakowali Estonię, otwierając sobie drogę do bogatych 

ośrodków handlowych Rusi. W 1210 r. król duński Waldemar wyprawił się 

z wojskiem do Prus, na Sambię, po czym wzdłuż wybrzeża Morza Bałtyckiego podszedł 

pod Gdańsk (ewentualnie kierunek marszu był odwrotny). Mściwoj I złożył 

Waldemarowi hołd lenny, sądzę, iż właśnie dlatego, że książę krakowski Leszk 

Biały nie był w stanie przyjść mu z pomocą z powodu zaangażowania się w walkę 

o stołeczny Kraków. Szansę na uzyskanie nowych wniosków niosą najnowsze badania 

archeologiczne prowadzone w grodzie gdańskim 19 . Wśród roboczych hipotez pojawiło 

się bowiem zdanie, że na przełomie XII/XIII w. gród ten doznał katastrofy 

(warstwa zniszczeń), co historyk od razu połączy z wydarzeniami z 1210 r., a więc 

i oporem stawianym przez Mściwoja I wojskom duńskim aż do kapitulacji połączonej 

z hołdem. 

16 Magistri Vincentii dicti Kadubek Chronica Polonorum, wyd. M. Plezia, [w:] Monumenta Poloniae 

Historica, seria nova (dalej MPH s. n.), Kraków 1994, s. 147. 

17 Chronica Poloniae Maioris, wyd. B. Kürbis, [w:] MPH, s. n., t. 8, Warszawa 1970, s. 79. 

18 W sprawie daty śmierci Mieszka Plątonogiego zob. ostatnio J. Bieniak, Powstanie księstwa opolsko-raciborskiego 

jako wyraz przekształcania się Polski w dzielnicową poliarchię, [w:] Sacra Silentii provincia. 

800 lat dziedzicznego księstwa opolskiego (1202–2003), pod red. A. Pobóg-Lenartowicz, Opole 2003, 

s. 78 (gdzie zasadna negacja niedawno zgłoszonego domysłu, iż książę ten zmarł w 1206 r.). 

19 Zob. A. Gołębiewski, Zamczysko w Gdańsku. Historia i wyniki nowych badań archeologicznych, „Pomorania 

Antiqua” 20, 2005, s. 353.


Podczas wiecu w Mąkolnie sytuacja była już inna: Leszek Biały był ponownie 

panem Krakowa, Mściwoj I – jak wskazuje jego tu obecność – odstąpił od wymuszonych 

związków z królem duńskim, powracając w orbitę wpływów Leszka Białego. 

Konsekwencją tego powrotu było m.in. przywołane już wyżej zatwierdzenie 

po śmierci Mściwoja I na jego miejsce najstarszego z jego synów Świętopełka, znanego 

także i z tego, że podejmował akcję przeciwko Duńczykom, odzyskując dla Pomorza 

Wschodniego przetrzymywaną przez nich dłużej ziemię słupską 20 . Z uwagi 

na kwestię obecności w Mąkolnie tak licznej reprezentacji norbertanów oraz fakt 

fundacji klasztoru w Stołpie-Żukowie nie powinno także ulegać wątpliwości ich 

duże zaangażowanie się w toczące się wówczas wypadki. Rzecz jasna tym samym 

pojawia się pytanie o charakter tego zaangażowania. 

By chociaż spróbować odpowiedzieć na to pytanie, trzeba mocno podkreślić, 

że cała dotychczasowa historiografia w roli fundatora klasztoru żukowskiego widziała 

i widzi oczywiście Mściwoja I. Pod względem formalnym jest to prawda, ale 

wystarczy przyjrzeć się pierwotnemu uposażeniu klasztoru, by odkryć obraz bardziej 

skomplikowany. 

W interesującym nas kontekście pierwotne uposażenie klasztoru podzielić można 

na dwie grupy. Pierwszą były nadania samego Mściwoja I: pustkowie przy ujściu 

Małej Słupiny (Stołpy) do Raduni, na którym pobudowano pierwszy klasztor, 

dalej cztery (niewielkie) wsie położone naprzeciw miejsca klasztornego: Żukowo, 

Mislicyn, Sulislave i Barclino, z których trzy ostatnie jeszcze w XIII w. wchłonięte 

zostały przez rozrastającą się wieś Żukowo, oraz dwie wsie zamieszkane przez ludność 

dziesiętniczą, mianowicie Rębiechowo (dziś port lotniczy w granicach administracyjnych 

Gdańska) i Świemirowo (obecnie w obrębie miasta Sopotu, na granicy 

z dzielnicą Gdańska, Oliwą). Drugą grupą były nadania jego żony, Zwinisławy 

(Swinisławy). Obejmowały one wsie Beleczkowo koło Białogardy na Łebą i Grabowo 

na południe od Świecia nad Wisłą koło Topólna oraz przede wszystkim całą 

Kępę Oksywską (dziś w granicach Gdyni i gminy Kosakowo). Wrażenie musi robić 

zwłaszcza nadanie Kępy, bardzo ważnego punktu gospodarczego, skupiającego (wedle 

wyliczeń już z lat dwudziestych XIII w.) aż 16 wsi. 

Nawet biorąc pod uwagę, że Mściwoj dodał do swojej części takie pożytki, 

jak nadania praw rybołówczych, jazów, polowań na bobry, trzecią część dochodów 

z cła pobieranego od sukna i rocznie 40 grzywien z karczem gdańskich, nie waham 

się twierdzić, że – biorąc pod uwagę zakres nadań – de facto fundatorką klasztoru 

była jednak Zwinisława, a Mściwoj „jedynie” współfundatorem. Analogię widzieć 

można we współczesnym, z około 1206 r., procesie fundacji klasztoru norbertanek 

w Rybniku 21 . W tym wypadku nie zachował się dokument fundacyjny, ale nekrolog 

20 Zob. tu ostatnio B. Śliwiński, Przynależność państwowa ziemi słupskiej w XII i w początkach XIII w. 

czyli o historiograficznym micie przynależności ziemi słupskiej do księstwa sławieńskiego, [w:] Biskupi, 

lennicy, żeglarze. Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza, nr 9, pod red. tegoż, Gdańsk 2003, 

s. 273–288. 

21 W sprawie daty zob. M. Kopka, Jeszcze o początkach klasztoru norbertanek w Rybniku, w niniejszym 

tomie, s. 52–57.


klasztoru jako fundatora wymienia raz księcia Mieszka Plątonogiego, raz jego żonę 

Ludmiłę. Na podstawie sposobu zapisu tych kommemoracji (przy Ludmile dodano: 

prima fundatrix huius loci), ale przede wszystkim dokumentów syna pary książęcej, 

Kazimierza, oraz Henryka Brodatego, za nie budzący uznaje się fakt fundacji rybnickiej 

przez Ludmiłę. To ona wystąpiła z jej inicjatywą, obdarowała nowy klasztor 

dochodami z kaplicy i karczem w Rybniku oraz siedmioma posiadłościami, rola jej 

męża w fundacji była zaś spowodowana ówczesną prawną sytuacją kobiet, nie mogących 

czynić takich zamierzeń bez zgody męża 22 . Podobnie było i w wypadku w 1202 r. 

klasztoru cysterek w śląskiej Trzebnicy. Wiadomo, że klasztor ten założony został 

za sprawą księżnej Jadwigi, żony księcia Henryka Brodatego 23 . To z jej inicjatywy 

do Trzebnicy przybyły cysterki z bamberskiego klasztoru NMarii Panny i św. Teodora, 

ale uposażenie pochodziło od jej męża i to on występował jako fundator. Na tym 

tle tym aktywność Zwinisławy, osobistej nadawczyni znacznych dóbr ziemskich, 

nie może być inaczej odbierana, jak tylko wskazując na nią jako na fundatorkę. 

Z zachowanych źródeł wiemy też, że w klasztorze żukowskim znalazły dla siebie 

miejsce przynajmniej trzy córki Zwinisławy 24 . Jedna z nich, Witosława, było długoletnia 

przeoryszą 25 , na starość znalazły tu schronienie księżniczki wschodniopomorskie, 

wnuczki Zwinisławy: Dąbrówka (Damroka), córka Świętopełka w latach 

80. XIII wieku, oraz Gertruda, córka Sambora II, w początkach XIV w. 26 Klasztor 

żukowski stał się więc miejscem szczególnym dla kobiet z dynastii książąt wschodniopomorskich, 

także ich nekropolią, podczas gdy męskich przedstawicieli dynastii 

chowano u cystersów w Oliwie. Zwracając uwagę na dominującą w fundacji rolę 

Zwinisławy, otrzymujemy chyba zasadne wyjaśnienie, dlaczego za czasów Mściwoja 

I podjęto decyzję o powołaniu do życia klasztornej placówki kobiecej. 

Jak jednak widać, w fundacji żukowskiej – oprócz inicjatywy Zwinisławy – doniosłą 

rolę musiały odegrać także względy polityczne. Sprowadza się to tym samym 

do uznania, że w tych wydarzeniach politycznych ważną rolę musiała odegrać jeśli 

nie sama Zwinisława, to dostępne za jej sprawą kontakty polityczne jej męża, 

Mściwoja I. Dotykamy w tym momencie problemu szczególnie ostatnio dyskutowanego, 

a mianowicie kwestii pochodzenia Mściwoja I. Był on przedstawicielem 

rodziny zwanej od swego na poły legendarnego przedstawiciela Sobiesławicami. 

W historiografii kwestia pochodzenia Sobiesławiców nigdy nie została jednoznacznie 

określona, a w ostatnich latach stała się przedmiotem bardziej ożywionej dyskusji. 

Wedle jednych badaczy (do których się zaliczam) Sobiesławcie wywodzili się 

z możnowładztwa polskiego, od czasów ostatecznego podboju Pomorza przez Bo- 

22 S. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje klasztoru w Czarnowąsie na Śląsku w wiekach średnich, „Roczniki 

Historyczne” 4, 1928, z. 2, s. 30–38. 

23 B. Zientara, Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1975, s. 119. 

24 B. Śliwiński, Poczet książąt gdańskich. Dynastia Sobiesławiców XII–XIII wieku, Gdańsk 1997, s. 38– 

39, 45. 

25 B. Śliwiński, Witosława, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. IV, pod red. Z. Nowaka, 

Gdańsk 1997, s. 460–461. 

26 Bliżej o tym B. Śliwiński, Dzieje kasztelanii chmieleńskiej, Chmielno 2000, s. 37–54.


lesława Krzywoustego pełniący tutaj – z polecenia i w imieniu książąt piastowskich 

rezydujących w Krakowie – przez kilka pokoleń (do wydarzeń gąsawskich 1227 r.) 

funkcję namiestników (wielkorządców, marchionów – różne określenia nie są aż tak 

bardzo istotne, chodzi o ich urzędniczy charakter). Wedle innych badaczy Mściwoj I 

był z „dziada pradziada” księciem pomorskim. Drugie z tych stanowisk, w wyniku 

doprecyzowywania (i częściowej zmiany) własnych wcześniejszych badań, zajmuje 

dziś Gerard Labuda. Jest on autorem nie tylko najpełniejszego jak dotąd (ale 

nadal tylko ogłaszanego w postaci artykułów i nie obejmującego całości zagadnienia) 

wykładu o książęcym statusie Sobiesławiców, ale także – w szerszym zakresie – autorem 

nowej koncepcji o wcześniejszych (X–XII w.) dziejach Pomorza Wschodniego. 

O ile bowiem dotychczasowa historiografia polska uważała, że państwo polskie 

od początku starało się mocno stanąć na wybrzeżach Morza Bałtyckiego, a przynajmniej 

we wschodniej jego części, anektowanej (zwłaszcza dla XII w. odmiennie od 

zachodniej części Pomorza) bezpośrednio do tego państwa, o tyle G. Labuda stara 

się ostatnio uzasadnić istnienie także i dla wschodniej części Pomorza związków 

opartych na luźniejszej, tylko zależnej podstawie. Do uwag tych mam zamiar 

ustosunkować się w odrębnie przygotowywanej pracy, tutaj ograniczę się do kilku, 

raczej tylko poglądowych kwestii. 

G. Labuda w ogłaszanych dotychczas artykułach sugeruje, że mieszkańcy 

obecnej całej północnej Polski zwali się pierwotnie Kaszubami (nazwa geograficzno-etniczna) 

i dopiero piastowscy zdobywcy w X i następnych wiekach narzucili 

podbitemu ludowi obcą im, bo urobioną przez ludzi „z lądu”, nazwę Pomorzan 

(geograficzno-polityczną) 27 . W XII w., kiedy miejscowe elity intelektualne osiągnęły 

wyższy poziom własnego rozwoju, a i ludzie Kościoła wyciągali wnioski z obcowania 

z miejscową ludnością, przebić się miała wreszcie do źródeł pisanych pierwotna 

nazwa całej krainy: Kaszuby. Twierdzi jednak dalej G. Labuda, że kiedy 

w X w. Piastowie zainteresowali się ujściem Wisły, ograniczyć się musieli jedynie 

do zwierzchności lennej nad miejscowym księciem 28 . Wedle tej interpretacji Mieszko 

I (który potrafił wyrwać Czechom Kraków i Śląsk), a także Bolesław Chrobry 

(wiele lat sprawiający istotne problemy państwu niemieckiemu) zmuszeni byli rzekomo 

godzić się na obecność przy niezwykle dochodowym ujściu Wisły jakiegoś 

lokalnego księcia, a dowodem na to ma być rzekomo fakt witania w 997 r. przybyłego 

do Gdańska św. Wojciecha przez miejscowego księcia. Wzmianka o tym 

księciu znajduje się tylko w późnym, z drugiej połowy XII w., żywocie tego świętego 

(„Tempore illo”), wcześniejsze żywoty, oparte na relacjach bezpośrednich świadków 

wydarzeń, absolutnie takiego epizodu nie znają. Inni badacze odrzucają jednak 

zdecydowanie możliwość istnienia takiego księcia, przekaz „Tempore illo” tłumacząc 

przeniesieniem po stuleciach na czasy św. Wojciecha sposobu zaprowadze- 

27 Zob. zbiór artykułów G. Labuda, Kaszubi i ich dzieje, Gdańsk 1996 (zwłaszcza s. 80, 96–97, 143–145, 

150–159). 

28 G. Labuda, Święty Wojciech. Biskup-męczennik, patron Polski, Czech i Węgier, Wrocław 2000, s. 188– 

189. Wcześniej zob. np. tenże, Zastanowienie: jak pisać syntezę historii Kaszubów?, [w:] tegoż, Kaszubi 

i ich dzieje, s. 208. Zob. też tenże, [w:] Fragmenty dziejów, s. 936–937.


nia chrześcijaństwa na Pomorzu przez Bolesława Krzywoustego i św. Ottona bamberskiego, 

z dużym udziałem w tym księcia zachodniopomorskiego Warcisława 29 . 

Wbrew całej dotychczasowej polskiej historiografii, która była zgodna, iż książę 

Bolesław Krzywousty Pomorze Wschodnie wcielił do państwa polskiego, a zhołdował 

tylko Pomorze Zachodnie, G. Labuda zgłasza ostatnio domysł, że i wschodnia 

część zachowała status księstwa podporządkowanego polskiemu władcy, z zachowaniem 

własnej dotychczasowej dynastii 30 . Aby ten ostatni wniosek uprawdopodobnić, 

musiał G. Labuda podważyć np. przekaz mistrza Wincentego o osadzeniu 

(zatwierdzeniu) na „marchii” gdańskiej Sambora I. Uznał mianowicie, że 

termin „marchia” oznacza „księstwo” i że nie było w polskim zwyczaju tworzenia 

w XII w. namiestnictw na większym obszarze powierzanych przedstawicielom 

polskiego możnowładztwa. Ani jeden, ani drugi argument nie przekonuje. W pierwszym 

wypadku wystarczy na razie stwierdzić np. tylko, że w przekazie mistrza Wincentego 

i wedle jego nomenklatury Sambor jest marchionem, ale jego wuj, związany 

z Mazowszem i możnowładczym rodem Powałów, wojewoda Żyro, princepsem. 

Oczywiście Żyro księciem więc nie był, a w takim razie domysł G. Labudy, że 

mistrz Wincenty traktuje wymiennie tytułu „dux” i „princeps” (używany w źródłach 

dyplomatycznych do 1227 r. przez zarządzających Gdańskiem), w tym najważniejszym 

dla nas fragmencie po prostu się nie sprawdza. Z kolej najnowsze badania 

Janusza Bieniaka wręcz nasycają Polskę sprzed 1138 r. namiestnictwami całych 

dzielnic państwa polskiego zarządzanymi przez możnych, z niezwykle szerokim 

zakresem kompetencji, których dopiero z czasem zastępować zaczęli coraz licznie 

rozrodzeni młodsi Piastowice, aż w tych dawnych namiestnictwach powstały ich 

księstwa dziedziczne 31 . Niektóre z szerokich kompetencji namiestników (podległych 

wprost księciu, a mających prawo prowadzenia samodzielnej polityki zewnętrznej 

– rzecz jasna w granicach państwowej racji stanu – pobierania danin i sądzenia ludności) 

przedstawił z kolei na przykładzie Wizny Grzegorz Białuński 32 . Istnienie ta- 

29 Zob. ostatnio gruntowne omówienie problemu (z wcześniejszą literaturą przedmiotu) E. Rymar, Rodowód, 

t. I, s. 70–73 oraz J. Powierski, Co naprawdę wiemy o pobycie św. Wojciecha w Gdańsku, „Rocznik 

Gdański” 57, 1997, z. 1, s. 43–47. Obaj badacze zdecydowanie negują istnienie rzekomego księcia pomorskiego 

panującego nad Gdańskiem w końcu X w., E. Rymar uważa to – dosadnie – „za bajkę”. Na etapie 

składania do druku pozostaje moja szersza rozprawa o tym rzekomym księciu z legendy „Tempore illo”. 

30 G. Labuda, Stanowisko prawno-publiczne książąt Pomorza Nadwiślańskiego na przełomie XII i XIII wieku, 

„Zapiski Historyczne” 66, 2001, z. 3/4, s. 7–37; tenże, Czy książęta gdańscy dynastii Sobiesławiców 

byli w XII i w początkach XIII wieku namiestnikami krakowskich książąt-pryncepsów?, „Annales 

Academiae Paedagogicae Cracoviensis”. Studia Historica III, 2004, nr 21, s. 19–32. 

31 

Zob. J. Bieniak, Polska elita polityczna XII wieku. Cz. I. Tło działalności, [w:] Społeczeństwo Polski 

średniowiecznej, pod red. S.K. Kuczyńskiego, t. 2, Warszawa 1982, s. 29–61 (zwłaszcza s. 41–42); 

tenże, Mistrz Wincenty w życiu politycznym Polski przełomu XII i XIII wieku, [w:] Mistrz Wincenty Kadłubek. 

Człowiek i dzieło, pośmiertny kult i legenda, Kraków 2001, s. 22–23; tenże, Powstanie księstwa opolsko-raciborskiego, 

s. 38 i n. 

32 G. Białuński, Wizna na pograniczu polsko-pruskim w czasach księcia Bolesława Kędzierzawego, [w:] 

Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie, pod red. K. Grążawskiego, Włocławek–Brodnica 2002, s. 261 i n.


kich jednostek administracyjnych, namiestnictw-marchii, trafia już nawet na karty 

podręczników historii 33 (co oczywiście żadnym dowodem „w sprawie” nie jest). 

Odrzucił także G. Labuda przekaz czternastowiecznej „Translacji św. Barbary”, 

jedynego źródło mówiącego o pochodzeniu późniejszej dynastii gdańskiej i to akurat 

z szeregów polskiego rycerstwa. Zanegował i uznał za zgoła fałszywą informację 

„Kroniki Wielkopolskiej” o zatwierdzeniu na godności namiestnika gdańskiego 

Świętopełka, syna Mściwoja, bo przecież nie wypadało, by „gdańscy książęta” 

musieli się starać o takie zatwierdzenie. Starał się dalej wykazać, że za zbrodnię 

pod Gąsawą odpowiada przede wszystkim Władysław Odonic, a Świętopełk brał 

w wydarzeniach udział tylko jako sojusznik tego księcia 34 . Czynił tak dlatego, by 

rzecz sprowadzić do rozgrywki w 1227 r. tylko między Piastami, uznanie bowiem, 

że w tym roku Leszek Biały ruszył na północ, by przywołać buntującego się Świętopełka 

wschodniopomorskiego, zdradzałoby zwierzchność księcia krakowskiego nad 

Gdańskiem. 

Mimo tych wysiłków (niekiedy nadto chyba skomplikowanych, np. „Tempore 

illo” z drugiej połowy XII w. ma mieć za sobą wiarygodne informacje z X w., ale 

autor „Kroniki Wielkopolskiej” z drugiej połowy XIII i połowy XIV w. po prostu 

zmyślał pisząc o wydarzeniach z początku XIII w.) podtrzymywanie tezy o stałej 

politycznej samodzielności (w różnym stopniu) Pomorza Wschodniego nie wydaje 

się mi zasadne. Źródła w swoim konglomeracie ukazują bowiem do 1227 r. ścisłe 

podporządkowanie Pomorza Wschodniego książętom krakowskim, nad którym 

sprawowali oni władzę faktyczną, bezpośrednią, nie zaś tylko zwierzchnictwo 35 . Nie 

sądzę, by zasadne było „wydłubywanie” z tego konglomeratu pojedynczych przekazów 

w celu kolejnego podkopania w nie wiary i stworzenia tym samym pustki źródłowej, 

umożliwiającej snucie innych hipotez. Jeszcze tylko dwa dalsze przykłady. 

Weźmy choćby słynny dokument mogileński rzekomo z 1065 r., przekazujący 

benedyktynom z tego klasztoru opłaty celne na przeprawach przez Wisłę, od Mazowsza 

aż po ujście tej rzeki 36 . Ukazuje on przecież bezpośrednią władzę polskiego 

księcia nad ujściem Wisły, a więc i nad Gdańskiem, a więc i nad Pomorzem 

Wschodnim. Sam G. Labuda, który temu dokumentowi poświęcił wiele uwagi, uważał 

pierwotnie, że 

33 S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002, s. 151. 

34 G. Labuda, Śmierć Leszka Białego (1227), „Roczniki Historyczne” 61, 1995, s. 7–35; tenże, O sprawcach 

zabójstwa księcia Leszka Białego w Gąsawie w 1227 roku – po raz drugi, „Zapiski Historyczne” 

68, 2003, z. 4, s. 146–167. Polemicznie do tego T. Jurek, Gąsawa – w obronie zdrajcy, „Roczniki Historyczne” 

62, 1996; B. Śliwiński, Zerwanie. 

35 Zob. też o bezpośrednich takich rządach tutaj Władysława Laskonogiego B. Śliwiński, Przynależność 

państwowa ziemi słupskiej w XII i początkach XIII w. czyli o historiograficznym micie przynależności ziemi 

słupskiej do księstwa sławieńskiego, [w:] Biskupi, lennicy, żeglarze, Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza, 

nr 9, pod red. tegoż, Gdańsk 2003, s. 273–288. 

36 Codex dipolmaticus et commemoratiotum Masoviae generalis, wyd. J.K. Kochanowski, Warszawa 

1919, nr 22.


w roku 1065 Bolesław Śmiały nie mógł czynić dla Mogilna żadnych nadań na Mazowszu, 

a w tym również na przejściach wiślanych między Kamioną a Fordonem, gdyż w tym 

czasie władcą Mazowsza i Kujaw był jego młodszy brat Władysław Herman, 

w związku z czym Bolesławem, wystawcą dokumentu dla Mogilna, mogli być 

albo Bolesław Krzywousty, albo jego syn Bolesław Kędzierzawy, władający „całym 

odcinkiem rzeki Wisły od Kamiony aż po ujście Wisły”. W konsekwencji badacz 

ten opowiedział się za Bolesławem Kędzierzawym 37 . Podtrzymuje swoje stanowisko 

w sprawie wystawcy dokumentu mogileńskiego także i obecnie, ale przy 

przewartościowaniu spojrzenia na dzieje wschodniej części Pomorza uznał, że Bolesław 

Kędzierzawy jako od 1147 r. princeps książąt polskich 

w tym charakterze wykonywał ... zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdańskim, a więc 

w jego gestii znajdowały się też opłaty pobierane na przewozach wiślanych, aż do ujścia 

tej rzeki do morza 38 . 

Zestawienie tych cytatów ukazuje, że władza Władysława Hermana na Mazowszu 

w czasach Bolesława Śmiałego oceniana być musi jako mocniejsza niż rzekomych 

książąt gdańskich w połowie XII w. względem Bolesława Kędzierzawego, 

skoro Śmiały nie mógł czynić nadań z przewozów w dzielnicy brata, a Kędzierzawy 

mógł tak postępować z przewozami w kraju lennika. Rzecz jasna rozumiem, 

że Autor nie zdążył jeszcze uaktualnić wszystkich swoich wcześniejszych poglądów 

do nowej koncepcji pochodzenia książąt gdańskich i nie dlatego tylko przykład 

ten przywołuję. Chodzi bowiem o to, że np. w wypadku rzeczywiście uzależnionego 

tylko Pomorza Zachodniego nie ma najmniejszych dowodów, by książę polski 

pobierał z niego jakieś dodatkowe opłaty oprócz trybutu, więc albo nadanie Bolesława 

Kędzierzawego z przewozów u ujścia Wisły wskazuje na jego tutaj bezpośrednią 

władzę (a więc i bezpośrednie włączenie Gdańska do państwa piastowskiego, 

a nie tylko narzucenie mu zwierzchnictwa), albo całość dowodzenia o Bolesławie 

Kędzierzawym jako wystawcy dokumentu mogileńskiego rzekomo z 1065 r. uznać 

trzeba za jeszcze nie przekonującą. Jakby jednak nie patrzeć, wzmianka z falsyfikatu 

mogileńskiego i tak ukazuje ścisłe podporządkowanie ujścia Wisły książętom 

piastowskim na zasadzie władzy bezpośredniej, nie zwierzchniej. 

Przykład drugi to odwołanie się do zeznań świadków procesu polsko-krzyżackiego 

z 1339 r., gdzie (w odróżnieniu od procesu inowrocławskiego) formularz 

dawał okazję do szerszych wypowiedzi. Artykuł IV miał np. dowieść, że ziemia 

pomorska z Gdańskiem, Świeciem, Słupskiem, Tczewem, Starogardem etc. sunt 

site infra regnum predictum Polonie, et ad ipsum regnum pertinent ab antiquo, et 

37 G. Labuda, Zatargi z Czechami i Pomorzanami w pierwszym okresie rządów Bolesława Śmiałego 

(1058–1073), pierwotny druk w „Zapiskach Historycznych” 50, 1985, z. 3, cyt. wedle nowego wydania 

[w:] G. Labuda, Szkice historyczne X–XI wieku, Poznań 2004, s. 356–357. 

38 G. Labuda, Początki klasztoru benedyktynów w Mogilnie, [w:] tegoż, Studia, s. 325, pierwotny tekst 

z 1978 r., poprawiony przez autora w 2004 r.


quod hoc est nototium 39 . Uderzać tu musi oczywiście niezachwiana pewność strony 

polskiej w 1339 r., że Pomorze Wschodnie od dawna (od czasów niepamiętnych) 

było częścią Królestwa Polskiego. Potwierdzało to szereg świadków, dla których 

widać problem uznawania Pomorza Wschodniego za część Polski był poza wszelką 

dyskusją. Np. kasztelan inowrocławski Bogusza twierdził, quod ducatus et terra Pomoranie 

est infra regnum Polonie et pertinet ad ipsum regnum i pamiętający także, 

że znany mu osobiście Mściwoj II fuit Polonus et dux de regno Polonie 40 . Nikt tak 

nigdy nie mówił o książętach zachodniopomorskich. Inny świadek tego procesu, 

rycerz Miłosta z Kłodzina, który podał kilka niezwykle istotnych szczegółów z końca 

panowania Mściwoja II (zwłaszcza dotyczących okoliczności przejęcia po nim 

władzy przez Przemysła II) zeznawał także, że vidit dominari in dicta terra Pomoranie 

ducem Mistiwoyum, qui erat et fuit Polonus 41 . Wojewoda brzeski Wojciech 

z Kościelca podał z kolei, 

quod terra Pomoranie ab antiquo erat et pertinebat ad mensam regis Polonie, vel eius 

principis qui regnum Polonie tenebat, qui rex seu princeps ad dictam terram Pomoranie 

mittebat seu constituebat in ea unum capitaneum, ut audivit, qui de redditibus dicte terre 

dicto regi respondebat; et ita factum, qui illi capitanei tanto tempore tenuerunt dictam 

terram, quod, vacante regno Polonie, se dominos et duces dicte terre vocaverunt 42 . 

Można rzecz jasna twierdzić, że wojewoda Wojciech znał „Kronikę Wielkopolską” 

i za nią wszystko to powtórzył, ale przecież zasadniej dowodzić, że taki był 

w szczegółach wykład historii Polski obowiązujący w drugiej ćwierci XIV w. na ziemiach 

rządzonych przez Kazimierza Wielkiego, z którego to nurtu czerpała i „Kronika 

Wielkopolska”. Sądzę, że i „Kronika Wielkopolska”, i wojewoda Wojciech 

korzystali z ugruntowanej już tradycji, podczas gdy G. Labuda stara się przekonać, 

że w zasadzie wszystkie przekazy „Kroniki Wielkopolskiej” dotyczące Pomorza 

Wschodniego z przełomu XII/XIII w. są jej własnymi, bałamutnymi amplifikacjami 

i wymysłami 43 . W jaki zaś sposób książęta wschodniopomorscy z XIII w. 

mogliby być określani Polakami, gdyby była to lokalna, kaszubska dynastia z dziada 

pradziada, od wielu wieków luźno tylko narzucanymi siłą rozwiązaniami związana 

niekiedy z państwem piastowskim i w pełni samodzielna po 1227 r.? Przecież 

nie fakt, że Mściwoj II przekazał w latach dziewięćdziesiątych XIII w. swoje 

państwo Przemysłowi II uczynił dopiero z niego Polaka. Niżej przywołamy jeszcze 

sytuację, w której w 1210 r. także i jego dziad, Mściwoj I, określany był przez Duńczyków 

jako władający częścią Polski, a więc i dla sąsiadów w początkach XIII w. 

Gdańsk to była Polska, a nie odrębne księstwo pomorskie, od Polski tylko zależne. 

39 Lites ac res gestae inter polonos Ordinemque Cruciferorum, t. I, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1890, 

s. 95. 

40 Tamże, s. 400. 

41 Tamże, s. 365. 

42 Tamże, s. 347. 

43 G. Labuda, O sprawcach, s. 156–157.


Dalsze przykłady pozostawię już do odrębnej, szerszej pracy, ale w tych samych 

kategoriach spojrzeć trzeba na problem pochodzenia Zwinisławy. W dokumencie 

fundacyjnym dla norbertanek żukowskich określona została jako „ducissa”, co od 

dawna uznano za dowód jej pochodzenia z rodziny książęcej. Szuka się więc jej 

przodków w genealogiach różnych domów książęcych, ale z braku źródeł wszystkie 

domysły są oczywiście nadzwyczaj dowolnymi konstrukcjami 44 . Który dom panujący 

odpowiada konkretnemu historykowi, tam próbuje on ulokować Zwinisławę, 

ale jak do tej pory nic z tego nie wynika. By wyjść z tej patowej sytuacji, w innym 

miejscu starałem się już przyjrzeć podstawie dotychczasowego wnioskowania, czyli 

przyczynom przydania Zwinisławie owego tytułu, idąc zresztą śladami dawnych 

wątpliwości niektórych wcześniejszych historyków 45 . Zwróciłem uwagę, że namiestnicy 

wschodniopomorscy zadowalali się do 1210 r. tytułem „princepsa”, wedle 

mnie nie mającego nic wspólnego z tytułem książęcym, dopiero właśnie w 1210 r. 

w rocznikach duńskich pojawiła się informacja o zhołdowaniu przez króla Waldemara 

„księcia” Mściwoja. Nie uważam przy tym, by źródła duńskie popełniły tu jakiś 

błąd, sądzę, że to raczej sam król Waldemar i jego najbliższe otoczenie – dokonując 

kolejnych podbojów – nie zwracali w 1210 r. aż takiej pilnej uwagi na faktyczną 

rangę ulegających im potencjalnych przeciwników, ewentualnie takim wywyższeniem 

starając się utrzymać przy sobie Mściwoja. Ani bowiem wcześniej, ani później 

nie używał on tytułu „dux”. Utrzymać się Mściwoja Duńczykom nie udało, 

niezależnie bowiem nawet od własnych ambicji nie był on najpewniej w stanie 

przekonać do tego własne rycerstwo. Inny z wschodniopomorskich dokumentów, 

dotyczący wprawdzie rycerstwa ziemi słupskiej, ale oddający ogólniejsze nastroje, 

wprost podaje, że nie chciało ono służyć obcemu narodowi o niezrozumiałej mowie, 

zbuntowało się przeciwko Duńczykom i wezwało na pomoc syna Mściwoja I, Świętopełka. 

Tu właśnie dodajemy, w nawiązaniu do zeznań świadków procesu warszawskiego, 

że w 1210 r. roczniki duńskie nazywały Mściwoja I „księciem polskim”, 

a nie „pomorskim”, „kaszubskim” czy jakimkolwiek innym, czego należałoby się 

przecież spodziewać, gdyby wywodził się on z rodziny miejscowych książąt, od 

pokoleń rządzących wschodnią częścią Pomorza, nawet gdyby byli polskimi lennikami. 

Kiedy w 1181 i 1185 r. hołd Fryderykowi Barbarossie i następnie Duńczykom 

złożyli książęta zachodniopomorscy, nie byli przez drugą stronę określani „książęta- 

44 Straszą literaturę przeanalizował dokładnie K. Jasiński, Jeszcze o Zwinisławie, żonie Mściwoja I, „Zapiski 

Historyczne” 16, 1950, s. 81–101. 

45 K. Górski, Oksywie, twierdził, że trudno było w XII i XIII w. urobić rzeczownik żeński od rzeczownika 

„princeps”, również K. Jasiński, Jeszcze, s. 96–97 dopuszczał możliwość, że „tytuł «ducissa» niekoniecznie 

musi dowodzić książęcego pochodzenia Zwinisławy”, choć podkreślał, iż „z ostatecznością taką 

mimo wszystko się liczymy”. Dopuszczał jednak, że „książęcy tytuł Zwinisławy ... nie stanowi przeszkody 

do uznania jej za córkę nobila”. Pojawiły się również inne koncepcje (D. Knopik, Polityczne okoliczności 

opanowania ziemi sławieńskiej przez Świętopełka gdańskiego, „Zapiski Historyczne” 64, 1999, z. 1, 

s. 17): że pisarz dokumentu fundacyjnego klasztoru żukowskiego obdarzył Zwinisławę tytułem „na wyrost”, 

pod wrażeniem rozmiaru jej nadań (chciałoby się zapytać, czy nikt tego pisarza nie kontrolował?), 

że tytuł Zwinisławy może być oddaniem przekonania o jej lepszym pochodzeniu niż Mściwoja I (a kim 

w takim razie kim był Mściwoj, nie księciem?).


mi polskimi”. Po prostu „Polska” tu nie sięgała, zgodnie z przedlabudowskim oglądem 

przez historyków kwestii odmiennych sposobów zajmowania dwu części Pomorza 

przez Bolesława Krzywoustego. Rządzący w Gdańsku (wpierw namiestnicy 

książąt polskich, a następnie, w wyniku Gąsawy, samodzielni już książęta) zarówno 

dla Duńczyków w początku XIII w., jak i dla samych Polaków w 1 poł. XIV w. 

byli stale Polakami. 

Zwinisława jako „ducissa” wzmiankowana została tylko raz, właśnie w dokumencie 

fundacyjnym klasztoru norbertanek w Żukowie. Przypomnę, że wystawcą 

był Mściwoj I, już ponownie zwący się „princepsem” (nie księciem), ale przed tym 

określeniem dodając, także wyjątkowe, określenie „nunc”, czyli „wówczas”, jakby 

specjalnie podkreślając, że niewiele wcześniej nosił inny tytuł. Co więcej, w dokumencie 

tym nie wymieniono Zwinisławy z imienia, została ona określona jako: 

ducisa vero uxor nostra. Okazuje się więc, że określenie to przydał Zwinisławie 

nikt inny jak jej własny mąż, w dodatku bezpośrednio po politycznym epizodzie 

duńskim. Nie określano tak Zwinisławy w innych późniejszych o niej wzmiankach, 

tych przed Gąsawą i usamodzielnieniem się Świętopełka, jak i po, nie wymieniano 

nawet jej z imienia, ogólnie tylko w dokumentach synów Mściwoja I była ona nazywana 

ich matką 46 . Wyróżnił więc ją tylko jej mąż, nikt inny tego nie uczynił, 

nikt inny nie przydał jej określenia „ducissa”. W związku z powyższym prościej 

uznać, że w dokumencie fundacyjnym dla klasztoru żukowskiego owa „ducissa” 

to tylko wyraz szacunku Mściwoja do żony, zapewne grzecznościowe nawiązanie 

do epizodu z czasów duńskich. 

Powyższe rozważania byłyby nic nie warte, gdyby nie samo imię Zwinisławy. 

Było ono pochodzenia ruskiego, w Polsce pojawiło się dopiero dzięki żonie księcia 

Bolesława Wysokiego, Zwinisławie, córce ówczesnego wielkiego księcia kijowskiego 

Wszewoloda Olegowicza. Zakres stosowania tego imienia był w Polsce 

w XII i XIII w. niezwykle ograniczony 47 . W wypadku kobiet znamy je – poza żoną 

Bolesława Wysokiego – tylko z terenu Pomorza Wschodniego. Oprócz Zwinisławy, 

żony Mściwoja I, nosiła je jeszcze z całą pewnością ich wnuczka, córka Sambora II, 

a być może także i jedna z córek samej Zwinisławy i Mściwoja I. W tym drugim 

wypadku już wcześniej podnosiłem, że skoro z bezpośredniej wzmianki źródłowej 

wiemy o obecności w klasztorze norbertanek w Żukowie trzech córek Zwinisławy 

i Mściwoja I, z których znamy z imienia tylko Witosławę, to być może dwiema po- 

46 P, nr 18, 25, 26,72, 122, 180, 186. 

47 Analizował ten problem K. Jasiński, Jeszcze, s. 98, starając się wskazać, że poza Śląskiem i Pomorzem 

Wschodnim występowało ono w XII i XIII w. także na Mazowszu i w Małopolsce, w związku z czym 

twierdził nawet, że było „w pewien sposób rozpowszechnione”. Przytoczył jednak tylko dwa przykłady, 

po jednym z Mazowsza i Małopolski (czy to upoważnia do twierdzenia o nawet „w pewien sposób rozpowszechnieniu”?). 

Jednak odczyty tych imion, zapisanych „Zumizlavi” i „Sunislai” jako „Zvinizlavi”, są 

jednak zupełnie nieprzekonywujące. O żadnym więc, nawet ograniczonym, rozpowszechnieniu tego imienia 

wśród polskiego rycerstwa po prostu trudno mówić. Sam zresztą K. Jasiński jakby nie wierzył we 

własne zdania, skoro i tak szukał dróg przejścia imienia Zwinisławy na Pomorze Wschodnie za pośrednictwem 

księżniczek ruskich (zob. niżej).


zostałymi były odnotowane w nekrologu macierzy tego klasztoru, u św. Wincentego 

we Wrocławiu, siostry Zwinisława i Anastazja 48 . 

Od dawna więc niektórzy badacze wysuwali domysły, że jedyną możliwością 

przejścia imienia Zwinisława na Pomorze był właśnie rodzinny związek ze Śląskiem 

żony Mściwoja I. Uważając jednak, że Zwinisławie wschodniopomorskiej należał się 

„z urodzenia” tytuł książęcy, szukali jej związków genealogicznych właśnie z Bolesławem 

Wysokim i księżniczką ruską Zwinisławą. Łatwo to przyszło obalić genealogom 

49 , w efekcie czego – i oczywiście w efekcie przekonania o książęcym rodowodzie 

żony Mściwoja I – zaniechano w najnowszej historiografii drążenia śląskiego tropu 

50 . Tym samym oderwano się także od możliwości racjonalnego wyjaśnienia genezy 

niezwykle rzadkiego imienia „ducissy” wschodniopomorskiej. Skoro jednak 

poszukiwania abstrahujące od kwestii śląskiej nie przyniosły niczego poza – trudno 

to inaczej ocenić – piętrowymi i gołosłownymi hipotezami – można do śląskiego 

tropu powrócić na gruncie hipotezy o urzędniczym, możnowładczym pochodzeniu 

późniejszej dynastii wschodniopomorskiej. Z kroniki mistrza Wincentego wiadomo, 

że Sambor I był siostrzeńcem wojewody Żyrona. Jeśli Mściwoj I był bratem 

48 Liber mortuorum monasterii sancti Vincentii Ordinis Preamonstratensis, wyd. W. Kętrzyński, [w:] 

MPH, t. V, Lwów 1888, s. 675; B. Śliwiński, Poczet, s. 45. 

49 K. Jasiński, Jeszcze, s. 92 i n. 

50 Tamże, s. 98, gdzie próba objaśnienia, że imię mogło dostać się na Wschodnie Pomorze poprzez dynastię 

pryncepsów sławieńskich, których protoplasta, Racibor, mógł być żonaty z Rusinką Przybysławą. 

Problem pochodzenia (a nawet istnienia, zob. tu E. Rymar, Rodowód książąt pomorskich, t. I, Szczecin 

1995, s. 227–245 oraz Suplement, Gdańsk 2003, s. 41–49) dynastii sławieńskiej jest przedmiotem jeszcze 

większej dyskusji, a nawet przyjmujący jej istnienie (zob. J. Powierski, Racibor, książę zachodniopomorski, 

[w:] PSB, t. 29, 1986, s. 582), Racibora, męża Rusinki Przybysławy, zdecydowanie wyłączają 

od związków z panami Sławna. Zdecydowanie odrzucić trzeba też inny z argumentów K. Jasińskiego, 

tym razem dotyczący premonstratensów. Badacz ten słusznie uważał, że udział Zwinisławy w fundacji 

klasztoru żukowskiego wskazuje na jej specjalne związki z premonstratensami i twierdził (s. 100), 

że „stanie się to w dużej mierze zrozumiałe, jeżeli będziemy widzieli w niej przedstawicielkę linii sławieńskiej, 

której prawdopodobny protoplasta Racibor sprowadził do Grobii na Uznamiu premonstratensów 

z Magdeburga lub Hawelbergu”. Ponownie powraca postać eliminowanego przez niektórych innych 

badaczy z dynastów sławieńskich Racibora, niezależnie od tego trzeba zapytać, dlaczego w takim razie 

norbertanki w Żukowie przyszły z Polski, nie z Pomorza Zachodniego, dając przyczynę zaliczania klasztoru 

do cyrkari polskiej, nie słowiańskiej, obejmującej Pomorze Zachodnie. Nad koncepcją wywodzącą 

imię Zwinisławy z Rusi za pośrednictwem Przybysławy ciąży także fakt, że ruskie pochodzenie tej ostatniej 

jest tylko domysłem, nie przez wszystkich przyjmowanym. Mamy więc do czynienia z podwójnym, 

w zasadzie a priori, założeniem: że Przybysława była Rusinką, a skoro imię Zwinisława jest imieniem 

ruskim, to mogła być jej córką. Poza tym istnieje pustka argumentacyjna. G. Labuda, Kim była Zwinisława, 

żona Mściwoja I?, [w:] Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny zachodniej, t. III, wedle wydania Poznań 

2002, s. 310–314 (880–884) uznając za dowiedzione obalenie tezy o jej związkach z Piastami śląskimi, 

kwestię imienia zupełnie pominął, podtrzymując hipotezę o jej pochodzeniu od Grzymisława ze 

Świecia nad Wisłą. Koncepcja ta doczekała się krytyki, m.in. dlatego, że wśród potomków Zwinisławy 

i Mściwoja nie pojawiło się imię Grzymisław, zob. J. Spors, Z geneaologii pierwszych książąt wschodniopomorskich, 

[w:] Z badań nad społeczeństwem i kulturą Pomorza Środkowego, Słupsk 1877, s. 38–39; 

D. Knopik, Polityczne okoliczności, s 16–19 (gdzie nawet stwierdzenie, że badania K. Jasińskiego obaliły 

hipotezę śląską, choć oczywiście można mówić tylko o obaleniu hipotezy pochodzenia z Piastów śląskich, 

a to nie to samo).


rodzonym Sambora (a nie przyrodnim, z dwóch matek), to także i on pochodził ze 

związku swojego ojca nie z żadną księżniczką, lecz z reprezentantką czołowego polskiego 

rodu możnowładczego. Ten nie budzący wątpliwości fakt pozwala jednocześnie 

na równie uzasadnione szukanie rodziny małżonki samego Mściwoja I w kręgach 

możnowładczych, a nie w rzekomych książęcych. Przede wszystkim dlatego – powtórzę 

to raz jeszcze, by tym bardziej zapadło w pamięci – że dotychczasowe badania 

prowadzone „na kierunku” książęcego rodowodu Zwinisławy zabrnęły w przysłowiową 

ślepą uliczkę, w której każdy z badaczy może powiedzieć wszystko, 

co mu pasuje do jego ogólniejszych koncepcji, ale zweryfikowanie jego opinii jest 

po prostu niemożliwe dla współczesnej nauki, bo za tymi koncepcjami nie stoją 

choćby lada jakie argumenty. 

Na gruncie hipotezy o możnowładczym pochodzeniu żony Mściwoja I, Zwinisławy, 

musi zwrócić uwagę fakt, że akurat w kontekście Śląska w XII w. pojawiła 

się nie tylko księżna o tym imieniu, żona Bolesława Wysokiego, ale działał 

także rycerz o tym wyjątkowym, a niebudzącym wątpliwości w odczycie imieniu: 

Zwinisław (Zvvinezlaus). Choćby już tylko poprzez nawet tak wąską postawę, jak 

kryterium imionowe, kierowanie uwagi na tę osobę ma zasadnicza przewagę nad 

wszystkimi dotychczas zgłaszanymi, przecież apriorycznymi, domysłami. Wspomniany 

rycerz Zwinisław był świadkiem dokumentu księcia Bolesława Wysokiego 

ogromnej wagi dla ówczesnego Śląska, mianowicie aktu fundującego w 1175 r. 

klasztor cystersów w Lubiążu 51 . Ponieważ nosił imię żony Bolesława Wysokiego, 

wysunięto swego czasu odrzucany obecnie domysł, iż był jej krewnym 52 . Krewnym 

wcale być nie musiał (dokument z 1175 r. tak go nie określa), wystarczy mi uznanie, 

że otrzymał imię na cześć poślubionej w 1142 r. ruskiej żony Bolesława Wysokiego, 

zmarłej między 11159 a 1163 r., w czasie towarzyszenia mężowi na wygnaniu 

w Niemczech. Działałby tu mechanizm obserwowany zarówno wcześniej 

(np. imię Idzi w rodzie Łabędziów, odgrywających wybitną rolę przy Bolesławie 

Krzywoustym, a nawiązujące do świętego szczególnie czczonego przez tego księcia), 

jak i później (np. imię Florian w rodzie Awdańców, odgrywających znaczącą rolę 

przy Kazimierzu Sprawiedliwym, a nawiązujące do propagowanego przez tego księcia 

kultu świętego). Przykłady takie można dowolnie mnożyć (choćby jeszcze imię 

Stanisław rozpropagowane po kanonizacji biskupa krakowskiego). Zwinisław, urodzony 

np. w połowie lat czterdziestych XII w., mógł działać aktywnie w połowie 

lat siedemdziesiątych tego stulecia. W dokumencie dotyczącym fundacji lubiąskiej, 

jedynym, z którego go znamy, musi szczególnie zwracać uwagę jego wysoka pozycja 

w liście świadków. W testacji wymieniony został po księciu Mieszku Plątonogim 

i synu Bolesława Wysokiego, także Bolesławie, jako pierwszy możny śląski, 

przed Jarosławem, uważanym za protoplastę głośnej rodziny Pogorzelów, Konradem 

z równie znanej rodziny Dzierzykrajowiców (Okszyców), Strzeżem z rodziny – jak 

się przyjmuje – fundatorów klasztoru w Busku, Piotrem z kręgu słynnego Jaksy 

51 Kodeks dyplomatyczny Śląska, wyd. K. Maleczyński, t. I, Wrocław 1956, nr 55. 

52 Zob. M. Cetwiński, Rycerstwo śląskie do końca XIII w. Biogramy i rodowody, Wrocław 1982, s. 21.


czy Objesławem, który w 1177 r. towarzyszył Bolesławowi Wysokiemu podczas 

wiecu w Gnieźnie z Mieszkiem III Starym 53 . Nie ulega najmniejszej wątpliwości, 

że następujący po Zwinisławie świadkowie dokumentu z 1175 r. to najwybitniejsi 

przedstawiciele możnowładztwa śląskiego schyłku XII w. Skoro Zwinisław 

ich poprzedzał, to tym bardziej podkreślona została jego wybitna w tym czasie 

rola w otoczeniu Bolesława Wysokiego. Nie był to więc rycerz tuzinkowy, ale jeden 

z pierwszych możnych śląskich, porównywalny w jakiejś mierze w swej pozycji 

np. do Żyry, stryja Sambora I (i zapewne Mściwoja I). Nie przedłużając, uważam, 

że Zwinisława, żona Mściwoja I, urodzona właśnie w latach 70. XII w. (skoro własne 

potomstwo wydawała na świat w latach 90. t. w.), jeśli nawet nie była córką 

owego śląskiego Zwinisława, to pochodziła z tej samej, jednej z najważniejszych, 

możnowładczych rodzin śląskich. W dotychczasowej dyskusji nad pochodzeniem 

żony Mściwoja I zgłoszona tu hipoteza ma tę zdecydowaną przewagę nad wszystkimi 

wcześniej zgłaszanymi, że potrafi objaśnić jedyne punkty zaczepienia, jakie 

w ogóle istnieją przy próbie odtworzenia jej rodowodu. Potrafi mianowicie objaśnić 

w odwołaniu do konkretnych źródeł zarówno genezę jej imienia jak i jej związki ze 

Śląskiem, widoczne poprzez fundację klasztoru norbertanek w Żukowie, podporządkowanego 

wrocławskiemu klasztorowi św. Wincentego. W tym drugim wypadku od 

dawna zwraca się przecież uwagę, że przy tworzeniu filii klasztornych dużą rolę 

odgrywały względy rodowe 54 . Podkreślę raz jeszcze, że dotychczasowe hipotezy 

żadnego z tych punktów nie objaśniały, a wszystkie zgłaszane uwagi o pochodzeniu 

żony Mściwoja I, przez Edwarda Rymara trafnie i krótko ocenione jako „naciągane” 

55 , operowały argumentacją wedle swoistego „widzi mi się” poszczególnych 

badaczy, były dopasowywane do ich ogólniejszych wizji, bez – co ponownie podkreślam 

– jakiegokolwiek zaplecza w postaci nawet tak skromnego odwołania się 

do znanych z realnych źródeł faktów. 

Zwrócenie uwagi na fundację klasztoru żukowskiego w chwilach politycznie 

dość przełomowych wymaga na koniec wprowadzenia do nich zgłoszonej nowej 

hipotezy o pochodzeniu Zwinisławy. Nie ułatwia tego praktycznie brak nowych badań 

nad wydarzeniami politycznymi rozgrywającymi się w Polsce w początkach 

XIII w. Niemniej i tak musimy obracać się w kręgu wydarzeń z lat 1210–1211: 

krakowskiej akcji Mieszka Plątonogiego i Henryka Brodatego oraz najeździe króla 

Waldemara na Gdańsk. Ponieważ podczas wiecu w Mąkolnie Mściwoj występował 

już jako ponownie związany z władającym w odzyskanym Krakowie Leszkiem 

Białym, przy dzisiejszym stanie wiedzy pozostaje dokonać wyboru jednej 

53 Identyfikacja wedle M. Cetwińskiego, Rycerstwo, s. 7–21, i nawet dyskusja o szczegółach tych identyfikacji 

personalnych nie wpływa na obraz ogólny, ukazujący Zwinisława jako najważniejszego współpracownika 

księcia Bolesława Wysokiego. 

54 R. Grodecki, Studia nad dziejami gospodarczymi Polski w XII w., „Kwartalnik Historyczny” 29, 1915, 

s. 267; S. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje klasztoru, s. 39; G. Labuda, Ze studiów, s. 110 („Fundacja żukowska 

jest więc pierwszym dowodem istnienia jakichś bliżej nam nieznanych kontaktów pomorskokujawsko-śląskich”). 

55 E. Rymar, Rodowód. Suplement, s. 55.


z dwóch możliwości. Pierwszą byłby udział związanego ze śląską rodziną Zwinisławy 

opata premonstratensów od św. Wincentego we Wrocławiu w doprowadzeniu 

do ponownego ułożenia stosunków Mściwoja z Leszkiem. Drugą możliwością, 

przyznam, że wydającą się na obecnym etapie mojej znajomości wydarzeń bardziej 

prawdopodobną, byłoby wykorzystanie śląskich związków rodzinnych Mściwoja 

w celu nawiązania przez obóz Leszka Białego kontaktów z Henrykiem Brodatym. 

Książę wrocławski uważany jest przecież za tego, który staraniami o bullę Innocentego 

III z 1210 r. otworzył nowy rozdział w piastowskiej rywalizacji o Kraków. 

Jednak po śmierci Mieszka Plątonogiego, którego wyprawy na Kraków Henryk nie 

był w stanie wesprzeć z uwagi na własne działania na terenie Łużyc i ziemi lubuskiej 

(datowanych na okres między sierpniem 1210 a marcem 1211 r.) 56 , zastanawiać 

musi swoista bezczynność tego władcy wobec problemu krakowskiego. Wysuwa 

się wprawdzie domysł, że przyczyną było zagrożenie panowania Henryka Brodatego 

nad świeżymi zdobyczami ze strony margrabiego Miśni Dytryka 57 , ale nie 

dostrzega się możliwości powstrzymania takiej akcji wysiłkiem dyplomacji Leszka 

Białego. W ramach takich właśnie starań skłonny jestem widzieć wykorzystanie 

przez obóz Leszka Białego rodzinnych kontaktów żony Mściwoja I, Zwinisławy, 

z wpływowymi kręgami śląskimi i nawiązanie poprzez nie – z opatem św. Wincentego 

na czele – pomyślnie zakończonych dla Leszka rozmów pokojowych z Henrykiem 

Brodatym. Fundacja klasztoru norbertanek w Żukowie byłaby więc także 

efektem docenienia udanego włączenia się wrocławskich premonstratensów do załagodzenia 

napiętej w Polsce sytuacji politycznej. 

56 B. Zientara, Henryk, s. 162. 

57 Tamże.



Marek Stawski (Warszawa) 

Początki klasztoru norbertanek w Płocku 

Połowa XII i początek XIII w. to okres świetności płockiego ośrodka kościelnego 

związanego z kręgiem reform zapoczątkowanych już przez Bolesława Krzywoustego, 

a kontynuowanych przez Bolesława Kędzierzawego. Wysoka aktywność 

polityczna i kościelna rozwinęła się jeszcze bardziej za czasów Kazimierza Sprawiedliwego, 

który otworzył szeroką drogę wpływom kurii rzymskiej w Kościele 

polskim oraz zainicjował dzieło reformy XIII w. 1 Szczególną uwagę należy zwrócić 

na działalność niektórych biskupów płockich, a zwłaszcza Aleksandra z Malonne 

w dziele reformy współpracującego z Bolesławem Kędzierzawym oraz na biskupów 

Lupusa i Wita związanych z obozem Kazimierza Sprawiedliwego. Obóz juniorów 

i związanych z nimi możnych, zwłaszcza wywodzących się z możnowładztwa 

biskupów, był żywo zaangażowany w dzieło reformy Kościoła i łączące się 

z tym nowe fundacje zakonne 2 . To właśnie z tym kręgiem osób łączyć należy powstanie 

na terenie diecezji płockiej dwóch ważnych domów zakonnych kanonikatu 

regularnego, należących do tzw. grupy ordinis novi związanej z duchem reformy 

kościelnej 3 . Były to opactwo kanoników regularnych w Czerwińsku, ufundowane 

1 Na temat działalności Kościoła płockiego, zob. szeroko Cz. Deptuła, Krąg kościelny płocki w połowie 

XII wieku, „Roczniki Humanistyczne” 8, 1959, z. 2, s. 5–118; tenże, Początki klasztorów norbertańskich 

w Dłubni – Imbramowicach i Płocku, „Roczniki Humanistyczne” 16, 1968, z. 2, s. 5–41; tenże Płock kościelny 

u progu reform XIII wieku. Biskup Lupus i jego czasy, „Roczniki Humanistyczne” 21, 1973, z. 2, 

s. 43–89; T. Żebrowski, Kościół XI–XIII w., [w:] Dzieje Mazowsza do 1526 r., Warszawa 1992, s. 132–162; 

ostatnio ważną rolę biskupów płockich w aspekcie fundacji kościelnych podkreślił J. Dobosz, Monarchia 

i możni wobec Kościoła w Polsce do początku XIII wieku, Poznań 2002, s. 411–416 oraz tenże, Piastowie 

wobec premonstratensów i innych form kanonikatu regularnego w XII wieku, w tym tomie, s. 16–18. 

2 Szeroko na ten temat, zob. J. Dobosz, Monarchia, s. 342–378. 

3 Problematyka roli kanonikatu regularnego posiada już sporą literaturę, do najważniejszych pozycji wydanych 

ostatnio zaliczyć należy: A. Pobóg-Lenartowicz, Kanonicy regularni na Śląsku, Opole 1999, 

s. 10–14, 18–25; I. Gobry, Cavalieri e pelegrini. Ordini monastici e canonici regolari nel XII secolo, 

Roma 2000, s. 212–216, 232–235.

Początki klasztoru norbertanek w Płocku 37 

przed rokiem 1155 i łączone z osobą biskupa Aleksandra 4 , a także klasztor norbertanek 

na podgrodziu płockim, który nie doczekał się jeszcze żadnego opracowania. 

Wokół fundacji norbertanek płockich wiele jest jeszcze sporów i niejasności, 

wynikających przede wszystkim ze skąpej bazy źródłowej, bowiem najstarsze zachowane 

dokumenty klasztoru pochodzą dopiero z początków XIV w. 5 Natomiast 

kwestie dotyczące założenia klasztoru rozpatrywać trzeba na podstawie bardzo enigmatycznych 

przekazów źródłowych, w dużej mierze zatem będą to rozważania hipotetyczne. 

Początki klasztoru wiązać należy z kościołem NMP, który został ufundowany 

ok. poł. XII w. przez Dobiechnę żonę Wojsława, bliskiego współpracownika Bolesława 

Krzywoustego, pochodzącego z rodu Powałów 6 . Został on zbudowany na podgrodziu 

płockiego grodu, obejmującym tzw. wzgórze tumskie, na peryferiach tej 

wczesnośredniowiecznej aglomeracji miało się znajdować szereg rezydencji grupy 

możnych związanych z dworem książęcym 7 . Kościół należy prawdopodobnie utożsamiać 

z odnalezionymi pozostałościami romańskiej rotundy. Dobrze zachowany 

fundament z bazą filaru, kiedyś podpierającego wewnętrzny balkon loży emporowej, 

wskazywać może na związek świątyni z osobą feudała, dla którego była przeznaczona 

empora rotundy 8 . 

Zapewne już po śmierci męża, ale jeszcze za pontyfikatu Aleksandra z Malonne, 

Dobiechna zbudowała i uposażyła kościół, przekazując go następnie biskupowi 

i katedrze płockiej. Przy kościele osadzono niewielką grupę kanoników świeckich 

wraz z prepozytem. Później następca Aleksandra, Werner, przekształcił w jakiś sposób 

fundację i osadził przy niej grupę mnichów pod przewodnictwem opata Bertolda 

9 . Około 1185 r. nastąpiła zmiana w statusie kościoła Wojsława, bowiem wo- 

4 Opactwo czerwnińskie opisywane było w szeregu pracach, m.in. Cz. Deptuła, Krąg kościelny, s. 90–91; 

ostatnio A. Radzimiński, Związki klasztoru czerwińskiego i kanoników regularnych z instytucjami kościelnymi 

Płocka w średniowieczu, „Roczniki Humanistyczne” 62, 1996, z. 2, s. 113–124; J. Dobosz, Monarchia, 

s. 412; szerszą syntezę dziejów klasztoru w Czerwińsku autor przygotowuje do publikacji. 

5 Na temat klasztoru pisał szerzej jedynie W. Mąkowski, Kościół i klasztor norbertanek pw. św. Marii 

Magdaleny, [w:] A.J. Nowowiejski, Płock. Monografia historyczna, Płock 1930, s. 585–595. 

6 Ród Powałów aktywnie uczestniczył w fundowaniu i uposażeniu instytucji kościelnych, m.in. synowie 

Wojsława uposażali klasztor kanoników regularnych w Trzemesznie, zob. J. Dobosz, Monarchia, s. 392. 

7 W. Szafrański, Płock we wczesnym średniowieczu, Wrocław 1983, „Polskie Badania Archeologiczne” 

21, s. 83. 

8 J. Zachwatowicz, Architektura, [w:] Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XII wieku, red. 

M. Walicki, Warszawa 1971, s. 127. 

9 Zbiór dokumentów i listów miasta Płocka (dalej ZDLMP), t. I, wyd. S.M. Szacherska, Warszawa 1975, 

nr 6; kościół Marii Panny był początkowo mylnie identyfikowany z kolegiatą św. Michała, zob. A.J. Nowowiejski, 

Płock, s. 180–181; podobnie T. Żebrowski, Stolica książąt mazowieckich i płockich w latach 

1138–1495, [w:] Dzieje Płocka, pod red. A. Gieysztora, Płock 1973, s. 67–68; podobnie Cz. Deptuła, 

Kolegiata NMP na podgrodziu płockim, „Notatki Płockie” 1959, 11/12 s. 46–52; następnie autor zrewidował 

swoje poglądy, zob. tenże, Początki klasztorów, zob. przyp. 1 i aneks, por. także Kościół płocki, 

s. 75–76. Ostatnio na ten temat zob. A. Radzimiński, Związki klasztoru, s. 119–123; także J. Dobosz, 

Monarchia, s. 392–393.

38 Marek Stawski 

jewoda Żyro (wnuk Wojsława) przekazał świątynię kanonikom regularnym z Nue- 

werk pod Halle, nadając jednocześnie nowe uposażenie 10 . Józef Dobosz wyraził 

ostatnio przypuszczenie, że kanonicy regularni spod Halle byli premonstratensami, 

nie ma jednak żadnych podstaw, by przyjąć takie założenie. W tym momencie należałoby 

znowu powrócić do dokumentu biskupa Gedki, który mówi o kolejnej zmianie 

przy kościele Marii Panny i wprowadzeniu tam opata Fulkolda: Rursus dominus 

episcopus post Bertoldum introduxit in ea Fulkoldum abbatem 11 . Takie samo imię 

nosił opat klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku, pełniący obowiązki 

w czasach Kazimierza Sprawiedliwego. Na tej podstawie źródłowej Czesław Deptuła, 

Andrzej Radzimiński, Jerzy Rajman, a ostatnio także i Józef Dobosz wysnuli 

hipotezę o zwierzchnictwie klasztoru czerwińskiego nad kościołem NMP 12 . Trzeba 

przyznać, że obecność kanoników regularnych przy kościele Dobiechny wydaje 

się bardzo prawdopodobna, byłby to bowiem dość duży zbieg okoliczności, gdyby 

na niewielkim Mazowszu było dwóch opatów tego samego imienia. 

Natomiast zagadkowa wydaje się sprawa osadzenia przy kościele NMP konwentu 

norbertanek, który po raz pierwszy wzmiankowany był w 1218 r. w liście 

opata generalnego premonstratensów Gerwazego do biskupa Iwona Odrowąża: 

Sane quia rogastis in concilio generali de sororibus in Plocheta constituitis et promisistis, 

cum formidaremus curam eorum, quod ad fundandum et construendum claustrum 

canonicorum conventuale, quorum regeret eas impenderitis bona fide 13 . 

Dokument ten nie wyjaśnia czasu fundacji płockiej kanonii. Opierając się na tradycji 

klasztornej, Jan Długosz przypisywał fundację klasztoru płockiego biskupowi 

płockiemu Witowi: 

Ex patrimonio quippe suo tria instituit et dotavit partim viris, partim puellis sectae Praemonstratensia 

monasteria: Vitoviense ex nomine suo in Gnesnensi dioecesi et Busconense 

in Cracoviensi atque in Plocensi suburbio... 14 . 

Tradycja klasztorna norbertanek płockich dzieło fundacji również łączyła z Witem, 

a opat J. Kraszewski zapisał, że kanonia została założona w roku 1179 15 . 

10 ZDLMP, nr 3, s. 4. 


12 Cz. Deptuła, Płock kościelny, s. 87; A. Radzimiński, Związki klasztoru, s. 123 – 124; J. Rajman, Norbertanie 

polscy w XII wieku. Możni wobec ordinis novi, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 7, 

Warszawa 1996, s. 103. 

13 S. Kutrzeba, List generała premonstratensów Gerwazego z Chichester do Iwona Odrowąża z roku 1218, 

„Kwartalnik Historyczny” XVI, 1902, s. 588. 

14 J. Długosz, Vitae episcoporum plocensium, wyd. S. Kętrzyński, [w:] MPH, t. VI, Warszawa 1961, 

s. 603; kronikarz podobnie podaje w swojej Historii Polskiej pisząc o biskupie Wicie zatwierdzonym 

na biskupstwo płockie w 1179 roku: qui tria monasteria ordinis premonstratensis fundavit, videlicet in 

Vithov, Busco, et Plocko. 

15 A.J.D. Kraszewski, Dzieje cyrkarii polskiej Zakonu Premonstrateńskiego, (rękopis z 1740 roku w Archiwum 

Norbertanek na Zwierzyńcu), rkps 46, s. 20–21.


Na temat rzeczywistego momentu fundacji domu norbertanek w Płocku od 

wielu lat trwa spór w literaturze przedmiotu. Wokół tej kwestii wysunięto już kilka 

hipotez. Władysław Knapiński, autor pierwszej rozprawy o norbertanach w Polsce, 

idąc za tradycją Długosza, założenie klasztoru przypisywał Witowi i datował 

na lata 1160–1179, a więc jeszcze na okres, gdy Wit nie objął diecezji 16 . Podobnie 

widział czas fundacji kanonii Władysław Mąkowski, przyjmując ostrożniej drugą 

połowę XII w. i silnie podkreślając w fundacji udział rodu Powałów 17 . Już w nowszej 

literaturze na temat założenia klasztoru norbertanek szeroko pisał Cz. Deptuła. 

Autor słusznie zidentyfikował kościół Dobiechny jako późniejszy kościół klasztorny 

norbertanek, a następnie opierając się na dokumencie biskupa Gedki, jemu przypisał 

dzieło fundacji klasztoru. Przypuszczał, że gdyby klasztor powstał jeszcze za czasów 

Wita, to Gedko nie omieszkałby wspomnieć o tym w swoim dokumencie 18 . 

Inaczej tą kwestię postrzegał J. Rajman, który przypuszczał, że biskup Wit osadził 

konwent sióstr przy kościele Marii Panny pozostającym w posiadaniu kanoników regularnych. 

Autor twierdzi, że tradycja Długosza ma realne podstawy, a przesuwanie 

fundacji klasztoru na czasy biskupa Gedki nie ma mocnego uzasadnienia 19 . 

Zupełnie ostatnio na temat wypowiedział się J. Dobosz, który uznał tradycję 

Długosza i przyjął, że konwent norbertanek przy kościele Dobiechny osadził biskup 

Wit, wykorzystując do tego rodową fundację w Witowie 20 . Uznanie przez J. Rajmana 

i J. Dobosza kręgu rodu Janinów za fundatorów opactwa premonstratensów w Witowie 

i Busku 21 powoduje, że hipoteza Cz. Deptuły uznająca Gedkę za inicjatora osadzenia 

konwentu sióstr w Płocku staje się bardzo wątpliwa. Nie wydaje się bowiem, 

by Gedko, będąc zamieszany w spory z obozem reformy arcybiskupa Kietlicza 22 , 

był szczególnie zainteresowany fundacją nowego konwentu norbertanek w Płocku. 

Nie sposób zauważyć, aby Gedko prowadził jakąś szczególną działalność fundacyjną, 

a jego dokument jest tylko oświadczeniem, że kościół NMP został ufundowany 

przez jego rodzinę, przez to prawo patronatu należy do niego, a dzięki temu do bisku- 

16 W. Knapiński, Święty Norbert i jego zakon. Początki norbertańskich klasztorów w cyrkaryi polskiej 

i nieco z ich dziejów, Warszawa 1884. 

17 W. Mąkowski, Kościół św. Marii Magdaleny, s. 585. 

18 Cz. Deptuła, Początki klasztorów, s. 27–29; autor zastanawiał się nawet, czy klasztor żeński nie powstał 

najpierw w Czerwińsku pod opieką kanoników regularnych, a dopiero za czasów Gedki został przeniesiony 

do Płocka. 

19 J. Rajman, Norbertanie, s. 103; według niego najważniejszą przesłanką świadczącą za wcześniejszą 

datacją kanonii jest to, że opat Gerwazy, pisząc swój list jeszcze za rządów Gedki w Płocku, polecał 

opiekę nad tamtejszymi norbertankami Iwonowi Odrowążowi, a nie Gedce, co byłoby dziwne, gdyby 

Gedko był fundatorem klasztoru. 

20 J. Dobosz, Monarchia, s. 395–398; autor uznał przekaz Długosza o ufundowaniu przez Wita klasztorów 

norbertańskich tylko w odniesieniu do Buska i Płocka, natomiast fundatorem dwukonwentowego 

opactwa w Witowie był rycerz Wit, pochodzący podobnie jak biskup z rodu Janinów, por. J. Bieniak, 

Polska elita polityczna XII w., cz. III C, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, pod red. S.K. Kuczyskiego, 

t. 8, Warszawa, s. 24 n. 

21 J. Dobosz, Monarchia, s. 325 i n. 

22 Tamże, s. 325–327.


pów płockich i podlega ich jurysdykcji. Treść dokumentu wcale nie wyklucza istnienia 

już przy kościele NMP konwentu norbertanek, uzasadnione wydaje się nawet, że 

Gedko nie wspominał nic o klasztorze. Należy bowiem pamiętać, że kościół i klasztor 

to dwie różne sprawy, a osadzenie przy świątyni konwentu zakonnego wcale 

nie oznaczało jej inkorporacji. Rację ma ponadto J. Rajman, sugerując, że gdyby 

fundatorem płockiego klasztoru był Gedko, to list opata Gerwazego byłby raczej 

adresowany do niego. Cz. Deptuła ponadto uważał, że klasztor w Płocku ok. 1215 r. 

miał duże znaczenie i był dość liczny, skoro jego sprawy znalazły się w centrum 

zainteresowania naczelnych władz zakonu 23 . Wydaje się to jednak stać w pewnej 

sprzeczności z tezą o Gedce jako fundatorze, bowiem rzadko się zdarza, by nowo założony 

klasztor stał się od razu liczny i znaczący. Z reguły bowiem od momentu fundacji 

do uzyskania przez dom odpowiedniej liczby zakonników czy zakonnic, a przede 

wszystkim znaczenia czy rozgłosu, mija pewien okres. Jeśli więc opat generalny 

wiedział o istnieniu płockiej kanonii, to musiała ona już przez jakiś czas istnieć. 

Wreszcie postawić należy pytanie, dlaczego Długosz i tradycja zakonna uparcie 

wskazywała jako fundatora biskupa Wita? Nie widać przecież żadnego uzasadnionego 

i logicznego powodu, dla którego nie miałaby przetrwać pamięć o Gedce, jeśli 

to on byłby fundatorem. 

Niewyjaśnioną jest natomiast sprawa obecności norbertanek płockich w miejscowości 

Promna, o czym wspomniał Bolesław I w dokumencie z 1239 r. wystawionym 

w Trojszynie, w formule datacyjnej zapisano: factum in Trosin anno domini 

MCCXXXIX, quartadecima in Maji, quando virgines deodicate redibant de Promna 

in Plocsk 24 . Według Cz. Deptuły powrót sióstr do Płocka musiał być bardzo ważnym 

wydarzeniem, skoro wspomniano o nim na książęcym dyplomie, jednak z braku 

informacji źródłowych niewyjaśniona jest przyczyna przejścia sióstr do miejscowości 

nad Pilicą 25 . Wydarzenie dotyczyło zapewne całego domu, bo po powrocie 

do Płocka klasztor zmienił wezwanie z NMP na patrocinium św. Marii Magdaleny. 

Cz. Deptuła podejrzewał usunięcie sióstr z Płocka przez biskupa Guntera i nieprzyjaznych 

norbertankom kanoników kapituły katedralnej, co wynikało jeszcze 

z nadania klasztorowi przez biskupa Gedkę wyspy Radziwie. Jednak argumentacja 

Cz. Deptuły wydaje się zbyt zagmatwana, a budowanie hipotezy na hipotezie 

czyni ją jeszcze bardziej trudną do przyjęcia 26 . Zastanowić by się trzeba nad tym, 

czy siostry nie zostały zmuszone do opuszczenia płockiego klasztoru z przyczyn naturalnych. 

Bowiem dotychczasowy dom zakonny norbertanek, jak wynikałoby z badań 

archeologicznych, położony był na skarpie wiślanej poddanej ruchom tektonicz- 

nym spowodowanym m.in. zmianą koryta Wisły na początku XIII w. 27 Pozostaje 

23 Cz. Deptuła, Początki klasztorów, s. 28. 

24 Codex diplomaticus Masoviae (dalej CDM I), wyd. J.K. Kochanowski, Warszawa 1919, nr 389, s. 450. 

25 Cz. Deptuła, Początki, s. 31. 

26 Tamże, s. 31–32. 

27 S. Trawkowski, Taberny płockie na przełomie XI i XII wieku, „Przegląd Historyczny” 53, 1962, s. 736; 

W. Szafrański, Płock, s. 85.


to oczywiście w sferze hipotezy niepotwierdzonej przez źródła pisane, wiadomo tylko, 

że przez pewien okres norbertanki pozostawały w położonej w ziemi radomskiej 

nad Pilicą miejscowości Promna. Być może inicjatorem ratowania sióstr i umieszczenia 

ich w Promnej przy istniejącym tam kościele był właśnie biskup Iwo Odrowąż. 

Trzeba zauważyć, że w dobrach rodu Odrowążów znajdował się również 

kompleks ziemi sandomierskiej obejmujący okolice Promnej. 

W związku z tym, odrzucając domysły Deptuły, należy raz jeszcze rozpatrzyć 

sprawę początków żeńskiej kanonii norbertanek w Płocku. Punktem wyjścia musi być 

jednak pierwsza wzmianka źródłowa o klasztorze zamieszczona w liście Gerwazego 

do Odrowąża, a zatem rok 1218 należy przyjąć jako datę ante quem istnienia 

kanonii. Wydaje się, że należałoby tutaj postawić pytanie raczej nie o fundatora, 

lecz o miejsce, z którego mogły przybyć do Płocka norbertanki. Opierając się 

na tradycji Długosza oraz dotychczasowych ustaleniach badaczy wydaje się słuszne 

wiązanie płockiego konwentu z kręgiem istniejących wcześniej klasztorów w Witowie 

i Busku. Najpewniejsze informacje pochodzą z dyplomu fundacyjnego wystawionego 

dla klasztoru w Busku w 1190 r., gdzie czytamy: Ego Dirsco [...] fratribus 

et sororibus [...] quos de Vitov per manum meam adduxi 28 . Wiadomo zatem, że 

zanim Dzierżko założył klasztor w Busku, to istniało już zapewne podwójne opactwo 

w Witowie, którego założenie przyjmuje się na 1 ćwierć 2 poł. XII w. 29 Jednak 

od dłuższego czasu władze zakonne przeciwstawiały się tworzeniu podwójnych 

opactw, a nawet przez pewien czas w ogóle konwentów tylko żeńskich. Statuty kapituły 

generalnej z 1198 r. potwierdzone przez Innocentego IV wyraźnie zabraniały: 

abbates nullas de caetero cogantur in sororem recipere, vel conversam 30 . Jednak 

usamodzielnianie się sióstr bądź zupełne ich usuwanie nie zawsze leżało w interesie 

zakonu, a zwłaszcza poszczególnych opatów, bo oznaczało to spory odpływ majątku 

z kasy klasztornej 31 . W związku z tym zaczęto stosować podział w grupie samych 

sióstr, w wyniku czego powstawały prepozytury konwersek ściśle pozostających pod 

władzą i kontrolą opata. Domy konwersek powstały po podziale opactw podwójnych, 

najczęściej w niewielkiej odległości od nich, słabe początkowo uposażenie pozwalało 

zachować opatom ścisłą kontrolę nad nimi, a w pewnym sensie było próbą 

skazania ich na wymarcie. Na czele takiego klasztoru stała przeorysza – priorissa, 

której władzę stale ograniczał prepozyt wraz z niewielką grupą braci z macierzystego 

konwentu. Zarówno przeoryszę, jak i prepozyta wybierał opat, on też podejmował 

wszystkie najważniejsze decyzje dotyczące życia sióstr konwersek, które obowiązywała 

ścisła klauzura: nullus regularis vel saecularis domos sororum eiusdem ordinis 

28 Kodeks dyplomatyczny Małopolski (dalej KDMłp), t. II, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1878, nr 382; 

por. J. Rajman, Norbertanie, s. 96. 

29 Wokół daty fundacji Witowa istnieje również szereg rozbieżności, W. Knapiński, Św. Norbert, s. 94, 

przyjmuje rok 1160; J. Dobosz, Monarchia, s. 396 datę fundacji określa na rok 1176; więc wydaje się, że 

z braku dokładnej informacji źródłowej najbezpieczniej jest przyjąć 1 ćw. 2 poł. XII w., a więc lata 60–70. 

30 W. Knapiński, Św. Norbert, s. 88. 

31 S. Trawkowski, Między herezją a ortodoksją. Rola społeczna premonstratensów w XII wieku, Warszawa 

1964, s. 168–169.


intrare praesumat nisi pro ecclesiasticis sacramentis exhibendis eidem, vel nisi operis 

fabrilis 32 . Warunki klauzury podlegały ścisłej kontroli opata, również modlitwy 

odmawiane bez śpiewu odbywały się tylko w obecności prepozyta i oddelegowanych 

kapłanów, stąd siostry te były nazywane sorores non cantantes. W pewnym 

sensie zatem były to nadal klasztory podwójne. 

Niemalże równocześnie z przeoratami sorores non cantantes zaczęto tworzyć 

klasztory dla sióstr pochodzących z lepszych domów, które wnosiły ze sobą 

do klasztoru niemałe wiano. Chcąc zachować dla zakonu tą grupę kobiet, fundatorzy, 

a często i sami opaci przenosili część sióstr do dobrze uposażonych domów, tworząc 

kanonie sorores cantantes. Powstawały więc dobrze uposażone klasztory kanoniczek, 

oddalone znacznie od opactw macierzystych, a co za tym idzie z dużą dozą 

samodzielności i niepoddane tak rygorystycznym warunkom jak konwerski. Siostry 

w tych domach same śpiewały godziny kanoniczne, a częstokroć nawet same miały 

prawo powoływania prepozytów 33 . Jedną z istotniejszych różnic, jakie z początku 

dzieliły domy konwersek od kanoniczek, było nazewnictwo przełożonej. Bowiem 

na czele kanonii obejmującej sorores cantantes stała nie przeorysza, lecz magistra, 

a domy te nazywano prepozyturami, zwyczaj ten sankcjonuje ustawodawstwo premonstratensów: 

Et illa, quae habebit ad mandandum abbatis magisterium post ipsum abbatem super omnes 

sorores, non dicatur vel vocetur priorissa de caetero, sed magistra, cum nec ipsa magistra, 

nec etiam magister domus illius, curam habeant animarum annexam 34 . 

Wraz z upływem czasu władze zakonu wyraźnie preferowały domy 

sorores cantentes: Nulla mulier in ordine nostro de caetero recipiatur in sororem, nisi in 

illis locis, que sunt ab antiquo recipiendis cantantibus sororibus in perpetuum deputata. 

Si quis autem absque consilio generalis capituli aliter aliquam receperit, absque misericordia 

deponatur 35 . 

Wydaje się, że kwestie związane z witowską grupą premonstartensów należałoby 

rozpatrywać w aspekcie procesów przebiegających w łonie całego zakonu 

premonstratensów. Zapewne około 1190 r. pod wpływem nacisków władz zakonnych 

mogła zaistnieć konieczność rozdzielenia podwójnego opactwa w Witowie, 

w wyniku czego powstały dwa nowe klasztory w Busku i Płocku. Ufundowany 

przez Dzierżka klasztor w Busku przeznaczony był dla konwersek pozostających pod 

ścisłą kontrolą opata z Witowa. Niejasności dotyczące uposażenia obydwu klasztorów 

Witowa i Buska zdają się przemawiać za taką ewentualnością. Otóż w pewnym 

momencie obserwujemy, że uposażenie obydwu domów zdaje się pokrywać ze sobą, 


33 S. Trawkowski, Między herezją, s. 187, 188, autor pisze, że tam gdzie prepozytura kobieca powstała 

w wyniku upadku konwentu męskiego, kanoniczki same wybierały prepozyta. 


35 Tamże, s. 89.


a przypuszczaną przez J. Rajmana fuzję majątkową należy tłumaczyć jako jego jedność 

36 . Kolejnym potwierdzeniem tego założenia są również wątpliwości dotyczące 

tytulatury witowsko–buskiej. Otóż na dokumencie Leszka Białego z 1224 r. świadkuje 

Gregorius abbas de Busk 37 , natomiast wśród świadków z dokumentu księżnej 

Grzymisławy z 1227 r. wystąpił Gregorius abbas de Vitovia 38 . Słusznie przypuszczał 

W. Knapiński, że chodzi tu o tą samą osobę, natomiast przypuszczenie Cz. Deptuły 

o uzurpacji Buska do tytułu opata jest chyba zbyt daleko idące 39 , jest to po prostu 

stwierdzenie, że opat Grzegorz był przełożonym obydwu związanych ze sobą 

konwentów w Witowie i Busku. Trzeba jednocześnie przywołać bullę Innocentego 

III wydaną w 1211 r., która wyraźnie wskazuje, że jej odbiorcą jest przeorysza 

i siostry z Buska. Zatem klasztor w Busku powstał od razu jako prepozytura żeńska, 

a ścisłe związki z Witowem i określenie przełożonej mianem przeorysza dowodzić 

może, że był to z początku dom sorores non cantantes 40 . 

Zapewne w tym samym okresie, co Dzierżko w Busku, jego brat biskup płocki 

Wit osadził grupę sióstr przy dobrze uposażonym kościele NMP w Płocku, tworząc 

w ten sposób kanonię sorores cantantes. Oddalona znacznie od opactwa i dobrze 

uposażona kanonia zyskała sporą dozę samodzielności, co zaczęło w pewnym 

momencie niepokoić władze zakonne. Troska opata Gerwazego o płocki klasztor 

nie wiązała się raczej z pragnieniem zapewnienia siostrom męskiej opieki, bo trudno 

sobie wyobrazić, by kanoniczki przez kilka lat funkcjonowały bez duszpasterza. 

W wystosowanym do biskupa krakowskiego liście należy dopatrywać się chęci 

ze strony zakonu do ufundowania kolejnego opactwa męskiego, który mógłby 

ograniczyć swobodę i wykorzystać dobre uposażenie płockiej kanonii. Wydaje 

się, że troska o zapewnienie siostrom duszpasterskiej opieki była tylko pretekstem 

do podjęcia szerszej inicjatywy. Tak też należy odczytać zdanie zapisane w liście: 

formidaremus curam eorum, quod ad fundandum et construendum claustrum canonicorum 

conventuale, quorum prelatus regeret eas impenderitis bona fide 41 . Poważnym 

argumentem potwierdzającym status płockiego domu jako kanonii sorores 

cantantes są zapiski kommemoratywne w nekrologu opactwa ołbińskiego, pochodzące 

w zasadniczej redakcji z XIII w. I tak pod datą 17 lutego wpisane zostały 

siostry z Płocka: Ludmila magistra, Gertrudis, Martina, Febronia sorores de Plock, 

a dalej 16 kwietnia odnajduje się inne siostry z Płocka: Morisla magistra de Plock, 

36 J. Rajman, Norbertanie, s. 99, autor przypuszcza, że owa fuzja została dokonana przy udziale biskupa 

Wita. 

37 Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej św. Wacława (dalej KDKK), t. I, wyd. F. Piekosiński, 

Kraków 1883, nr 15. 

38 KDMłp, t. II, nr 393. 

39 W. Knapiński, Św. Norbert, s. 92; Cz. Deptuła, O niektórych źródłach do historii zakonu premonstrateńskiego 

w Polsce w XII i XIII wieku, ABMK, t. XXII, 1971, s. 193. 

40 Busko jako prepozyturę żeńską określił już Cz. Deptuła, O niektórych, s. 193; por. także J. Rajman, 

Norbertanie, s. 100. 

41 S. Kutrzeba, List generała, s. 588.


Constancia ibidem, Brygida 42 . Ponadto zapisaną w nekrologu ołbińskim pod dniem 

3 stycznia siostrę Wojsławę Karol Maleczyński łączył z kommemoracją pochodzącą 

ze Strzelna z dnia 27 stycznia: Wojslava magistra et professa monasterii Plocensi 43 . 

Nazywanie przełożonej domu mistrzynią w XIII w. sugeruje, że kierowała ona konwentem 

sorores cantantes, tymczasem wobec przełożonej klasztoru w Busku używało 

się tytułu przeorysza. Nie wydaje się, aby w XIII w. stosowanie tytułu przeorysza 

bądź mistrzyni było kwestią przypadku i dowolnością terminologiczną. Jeszcze 

bowiem na początku XIV w. w stosunku do przełożonej prepozytury norbertanek 

w Płocku w dokumentach wystawionych przez klasztor używano tytułu magistra. 

Na przykład w dokumencie z 1343 r. spotykamy mistrzynię Grzymisławę i obok 

niej Felicję podprzeoryszę wraz z konwentem 44 . Na późniejszych dokumentach wystawianych 

przez panującego występuje już raczej przeorysza. 

Należałoby teraz spróbować ustalić uposażenie klasztoru norbertanek płockich 

w początkowych latach jego istnienia. Na jego całość składały się właściwie trzy 

grupy nadań: dobra ofiarowane kościołowi NMP przez Dobiechnę w momencie fundacji, 

następnie wsie, które dodał wojewoda Żyro ok. 1186 r., a także dobra, jakie już 

norbertanki otrzymały w początku XIII w., być może od Odrowąża. Dwa pierwsze 

składniki uposażenia, wymienione w dokumencie Żyry, norbertanki zapewne przejęły 

w momencie przybycia do Płocka wraz z kościołem. Tak więc dobra pochodzące 

jeszcze z nadania Dobiechny Wojsławowej to: Ozsec 45 , targ z taberną w miejscowości 

zapisanej jako Rochne 46 , Opinegote cum terminis suis (Opinogóra) 47 , Ostrosoio 48 , 

Cholpaw (Chełpowo) 49 , Poplatin (Popławin) 50 , Dung (Dymiec) 51 , Ostrawantz cum 

42 Nekrolog opactwa św. Wincentego we Wrocławiu, [w:] MPH, s. II, t. IX, cz. 1, wyd. K. Maleczyński, 

Warszawa 1971, s. 17, przyp. 138; s. 38. 

43 Tamże, s. 3, przyp. 3; por. także MPH V, s. 724. 

44 Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, t. II (dalej NKMaz II), wyd. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, 

Warszawa 1989 nr 252. 

45 Najprawdopodobniej Osiek – miejscowość w dek. konińskim, tak identyfikuje W. Mąkowski, Kościół, 

s. 586; zob. także ZDLMP, nr 3. 

46 W. Mąkowski identyfikuje zapis Rochne jako Ruchenna – wieś w parafii Osiek; inaczej proponuje 

S. M. Szacherska w ZDLMP, przyjmując, że Rochne to Bądkowo. 

47 Tutaj zarówno Mąkowski jak i Szacherska są zgodni, że chodzi o Opinogórę – miejscowość na Kujawach. 

48 W. Mąkowski, Kościół, s. 586 uważa, że chodzi o miejscowość Góra w parafii Ostrów, która później 

należała do norbertanek w Strzelnie; jednak bardziej przekonująca jest identyfika Szacherskiej przyjmującej, 

że chodzi o miejscowość Troszyn na Mazowszu. 

49 Chodzi o miejscowość Chełpowo położoną nad rzeką Brzeźnicą pod Płockiem, w 1412 r. była to własność 

książęca, jednak sąsiadująca z należącym do norbertanek Brwilinem. 

50 Popławin w XIII w. należał już do kapituły płockiej, zob. Castelaniae ecclesie plocensis, [w:] MPH IV, 

s. 754. Graniczyła jednak ta wieś z norbertańskim Brwilinem Dolnym, zapewne część Popławina zatraciła 

nazwę na rzecz połączenia z częścią Brwilina, por. W. Mąkowski, Kościół, s. 586. 

51 W. Mąkowski uważa, że w oryginale miejscowość zapisana była jako Dimcz, a kopista nierniecki odczytał 

ją jako Duung. W rzeczywistości zaś chodzi o miejscowość Dymce (Dymice), które do uposażenia 

norbertanek należały do 1462 r. Szacherska w ZDLMP przyjmuje, że idzie o wieś Dymiec.


ecclesia (Ostrowąs) 52 , Siroczi (Szeroczki) 53 , Murine (Murzyno lub Murzynowo) 54 . 

Natomiast wojewoda Żyro dodał do tego następujące miejscowości: Partici (Barcice) 

55 , Psonina (Somianka) 56 , Cransi (Krągi) 57 , Dransowo (Dręszewo) 58 , Shupno cum 

ecclesia (Słupno) 59 . Zatem w momencie przybycia do Płocka norbertanki weszły 

w posiadanie 14 wsi, 1 jeziora, 2 kościołów i targu z karczmą. Gdzieś w początkach 

XIII w., już po osadzeniu przy płockim kościele, norbertanki otrzymały grupę dóbr 

położonych w ziemi sandomierskiej, na północ od Radomia. Cz. Deptuła słusznie 

przypuszcza, że mogły pochodzić one z nadania Iwona Odrowąża, gdyż wcześniej 

dobra te stanowiły część kompleksu ziem należących do rodu Odrowążów. W ziemi 

sandomierskiej siostry posiadały miejscowości: Promna, Kozienice, Wargocin, 

Kraszów, Osęki i Gałązki 60 . 

Przez pewien czas do klasztoru norbertanek należała osada wraz z kościołem 

na wyspie Radziwie, położonej na Wiśle w pobliżu Płocka, która miała pochodzić 

z nadania biskupa Gedki. Przeciwko tej darowiźnie ostro zaprotestowała kapituła 

płocka, ponieważ wyspa stanowiła część jej majątku, a Gedko zapewne próbował 

oddać siostrom te dobra bez zgody kanoników. W tej sprawie interweniował nawet 

papież Honoriusz III u arcybiskupa Henryka Kietlicza. Deptuła wiązał to nadanie 

z rzekomym zamysłem ufundowania tam męskiego opactwa premonstratensów, który 

to plan udaremniła akcja Kietlicza 61 . Hipoteza ta jednak nie posiada silnych podstaw 

źródłowych, a radziwska osada pozostała później w rękach kapituły płockiej. 

Można więc przyjąć, że w 1 poł. XIII w. norbertanki płockie posiadały bardzo 

pokaźny majątek, bo obejmujący około 20 wsi, w tym co najmniej 3 kościoły 

(Ostrowąs, Słupna i Promny), targ z karczmą i jezioro 62 . 

52 Miejscowość Ostrowąs stale wchodziła w skład uposażenia norbertanek. 

53 Najprawdopodobniej chodzi o miejscowość Szeroczki położoną w pobliżu Ostrowąsów. 

54 ZDLMP, nr 3; identyfikację miejscowości przyjmuję za wydawcą dokumentu. 

55 Położona na Mazowszu wsch., nad Bugiem, miejscowość Barcice należała do norbertanek również i później, 

a w 1390 r. powstała tam parafia pod patronatem klasztoru, por. W. Mąkowski, Kościół, s. 586. 

56 Miejscowość Somianka położona nad rzeką Sommą, w parafii Barcice, cały czas należała do norbertanek. 

57 Według Mąkowskiego chodzi o miejscowość Krągi sąsiadującą z Somianką i Barcicami. 

58 Mąkowski identyfikował z miejscowością Dręszewo, leżącą po drugiej stronie Bugu, naprzeciwko Barcic 

w par. Dąbrówka. 

59 Słupno położone pod Płockiem przez dłuższy czas stanowiło majątek norbertanek. 

60 Kodeks dyplomatyczny norbertanek płockich, Archiwum Diecezji Płockiej (dalej ADP), rkps w odpisie 

W. Mąkowskiego, k. 27. Wsie zostały wymienione w dokumencie Władysława Łokietka z 1326 r. nadającego 

im prawo niemieckie; por. W. Mąkowski, Kościół, s. 586; Cz. Deptuła, Początki klasztorów, 

s. 32–33. 

61 Cz. Deptuła, Początki klasztorów, s. 31. 

62 Jeśliby przyjąć ustalenia Mąkowskiego w sprawie identyfikacji niektórych wsi i Deptuły dotyczące 

nabycia dóbr w ziemi sandomierskiej już w pocz. XIII w., to klasztor norbertanek do poł. XIII w. byłby 

najbogatszym chyba domem zakonnym na Mazowszu. Dla porównania można dodać, że opactwo kanoników 

regularnych w Czerwińsku w tym czasie posiadało mniej niż 20 wsi. Natomiast rozwój majątku nor-


Bardzo istotną i niewyjaśnioną kwestią pozostaje sprawa opieki duszpasterskiej 

w pierwszych latach funkcjonowania konwentu płockiego, nie ma bowiem na ten 

temat żadnej informacji źródłowej. Cz. Deptuła i J. Rajman sugerowali, że początkowo 

siostry mogły być podporządkowane klasztorowi w Czerwińsku 63 , ponieważ 

w momencie osadzenia przy kościele NMP norbertanek pozostawał on pod opieką 

kanoników regularnych. Jednak w świetle wyżej przedstawionych argumentów należałoby 

wykluczyć jakąś formę zależności sióstr, trudno przypuszczać, by po odejściu 

z jednego podwójnego konwentu, tworzyły wraz z kanonikami z Czerwińska drugi. 

Należałoby się jednak zastanowić nad tym, czy kanoniczki z Płocka, cieszące się od 

początku dość dużą niezależnością, nie posiadały prawa do samodzielnego wyboru 

prepozyta 64 . Gdyby przyjąć taką ewentualność, jakże logiczny wydaje się wtedy 

niepokój Gerwazego i uzasadniona troska poddania płockiego konwentu kontroli ze 

strony męskiego opactwa. Należy uznać, że prawo do wyboru prepozyta przysługiwało 

norbertankom od początku, a na pewno zwyczaj taki praktykowany był w początkach 

XIV w., co potwierdza dokument z 1327 r. 

Nie jest jednak do końca wyjaśniona sprawa zależności od męskiego opactwa, 

otóż katalog klasztorów rodziny premonstrateńskiej z roku 1320 pod placówką płocką 

podaje: filia bresensis sedes est cathedralis 65 . Na tej podstawie Cz. Deptuła przyjmuje, 

że przez dłuższy okres płocka kanonia podlegała pod opactwo w Brzesku, 

a ewentualne powiązania organizacyjne z Witowem sięgają nie wcześniej niż połowy 

XIV w. 66 Wydaje się natomiast zastanawiający dokument z 1327 r., który przynosi 

szereg ważnych informacji na temat konwentu płockiego, a choć nie ma w nim 

bezpośredniej informacji na temat przynależności organizacyjnej płockiej kanonii, 

to jednak trzeba zwrócić uwagę na treść dokumentu i listę świadków na nim. Otóż 

na samym początku potwierdza, że w tym czasie siostry same wybierały prepozyta, 

choć wynikały z tego niemałe problemy: 

prepositi de die in diem assidue eliguntur variacione et muttantur, cultus divinus diminuitur 

67 ; 

dalej czytamy, jak trudno było biednemu przełożonemu dojść do ładu z gromadką 

dumnych kanoniczek: 

bertanek uległ chyba później zahamowaniu, bo według danych Atlasu historycznego Mazowsza kanonia 

płocka posiadała w 2 poł. XVI w. 24 wsie. Kwestia ta wymaga osobnego opracowania. 

63 Cz. Deptuła, Początki klasztorów, s. 28–29; J. Rajman, Norbertanie, s. 103, według niego wyrazem 

zależności norbertanek płockich od Czerwińska było odnotowanie w kalendarzu norbertanek daty święta 

konsekracji czerwińskiego kościoła. Jednak argument ten nie wytrzymuje krytyki, bowiem zapiska ta została 

uczyniona w XIX w. i należy ją wiązać z okresem, kiedy siostry po opuszczeniu Płocka przez pewien 

czas mieszkały w byłym klasztorze kanoników regularnych w Czerwińsku; zob. Památnik Národneho 

Pisemnictva, Praha–Strahov, sygn. DJ III 11. 

64 S. Trawkowski, Między herezją, s. 187. 

65 Catalogi circarium et ecclesiarum saeculorum XIII et XIV, wyd. N. Backmund, Straubing 1956, s. 444. 

66 Cz. Deptuła, Początki klasztorów, s. 22–23. 

67 Biblioteka PAN, rkps. 6; druk NKMaz II, nr 188, s. 187; por. E. Suchodolska, Regesty dokumentów 

mazowieckich z lat 1248–1345, Warszawa 1980, nr 125.


quod sorores cum prepositis frivolis se obiurgant controversiis decertando, animum suspiriis 

amaricando, oculos ad exitus aquarum commovendo, necnon eciam plurime spiritum 

anxietate respergendo 68 . 

W związku z tym prepozyt Mikołaj Czech, zapewne zmęczony atmosferą panującą 

w klasztorze, chciał przywrócić w nim ład i porządek: 

proinde nos frater Nicolaus Bohemus prepositus domus memorate [...] cupientes divinum 

servicium in amplioribus cultibus choruscare, obedienciam, ut precipit regula prefata, 

diligenter tenere et precipue iurgia licium amputare, [...] et litigiorum amfractibus omnino 

subditis inter prepositos et feminas Deodicatas domus primitus fate pacis tranquillitas 

vigeat 69 . 

Aby pobożne siostry zajęły się wreszcie tym, do czego były zobowiązane, czyli 

fides psallat, [...] iubilet chorus, puritas iocundetur, invalescat concordie unitas, 

[...] omnium corda et vota, ora et labia hymnos persolvant leticie salutaris, to rozsądny 

prepozyt oddał wieś Naruszewo na wyłączną prowizję klasztoru. Tego samego 

dnia wystawiony został kolejny dokument o podobnej treści, tyle tylko że oddający 

wieś Rogowo 70 . Zapewne płocki klasztor był świadkiem ostrego konfliktu, skoro prepozyt 

musiał udobruchać mistrzynię Grymeldę i pozostałe siostry aż dwiema dobrymi 

wsiami. Nie stało się to też na początku jego posługi, bowiem prepozytem kanonii 

Mikołaj był już przed rokiem 1325, a więc zdążył dobrze poznać swoją gromadkę 

sióstr 71 . Ponadto awantura nabrała dużego rozgłosu, a sytuacja była tak napięta, że 

wymagała aż obecności opata witowskiego Węcława, a wraz z nim Wincentego, Konrada, 

Dominika i Pawła zakonników premonstrateńskich, jak się wydaje z Witowa. 

Na końcu zaś dokumentu, inną ręką dopisano: Et venerabilis in Christo fratris domini 

Johannis prepositi monasterii de Dlubna, visitatoris circarie Polonie deputatus et 

venerabilis in Christo patris domini abbatis de Brescho 72 . Umieszczenie na początku 

listy świadków tego ważnego dokumentu opata i zakonników z Witowa zdaje się 

wskazywać, że to on właśnie posiadał ius paternitatis nad klasztorem płockim. Logiczne 

jest bowiem, że rozstrzyganie sporów i przeprowadzanie wewnętrznych reform 

konwentu musiało się odbywać za wiedzą i zgodą przełożonego macierzystego opactwa. 

Można ewentualnie przypuścić, że opat witowski uczestniczył w tym wydarzeniu 

z ramienia opata z Brzeska, tę jednak rolę spełniał prepozyt klasztoru z Dłubni. 

Wydaje się zatem, że należy odrzucić dotychczasowy pogląd silnie podtrzymywany 

przez Cz. Deptułę i przyjąć tezę o zwierzchności nad płockimi siostrami opata z Witowa. 

Natomiast oficjalne potwierdzenie ius paternitatis Witowa nad kanonią płocką 

przynosi dopiero bulla Sykstusa IV z 1477 r. 73 Potwierdzenie tego papieskim doku- 

68 NKMaz II, nr 188. 

69 Tamże, nr 188. 

70 NKMaz II, nr 189. 

71 Tamże, nr 177. 

72 Biblioteka PAN, rkps. 6; druk NKMaz II, nr. 188; por. E. Suchodolska, Regesty, nr 125. 

73 Por. Cz. Deptuła, Początki klasztorów, s. 22–21.


mentem może być wyrazem sporu toczonego wcześniej między opactwem witowskim 

a brzeskim co do ojcostwa nad Płockiem. 

Należałoby jeszcze przyjrzeć się organizacji konwentu norbertanek, zakładając, 

że siostry w Płocku znały i przyjęły pierwsze statuty zredagowane w Prémontré 

w poł. XII w. 74 Przypuszczać można, że statuty te dotarły do płockiej kanonii, 

albowiem to właśnie one i ich zachowywanie decydowało w głównej mierze 

o obserwancji domu. Zasady regulujące życie żeńskiej kanonii zostały umieszczone 

na końcu zasadniczego tekstu statutów. Część przeznaczona dla sióstr rozpoczynała 

się punktem De silentio sororum, który nakazywał milczenie w całym klasztorze, 

dozwalając na komunikowanie się za pomocą znaków i skinięć głowy 75 . Jednocześnie 

zaznaczono, że tylko w wyznaczonym miejscu siostry mogły mówić przełożonej 

o swoich potrzebach, a ta zaś miała odpowiadać. 

Na czele domu stała przeorysza, jednak jak stwierdzono wyżej, w niektórych 

klasztorach, m.in. i w Płocku, nazywano ją magistrą – mistrzynią 76 . Przeorysza regulowała 

rytm życia w całym domu, a więc na jej odpowiedni znak siostry wstawały i udawały 

się do kościoła na modlitwy bądź gromadziły się na kapitule lub w refektarzu: 

Priorissa [...] faciet communia signa in dormitorio ad excitandum sorores, vel progrediendum 

ad ecclesiam, aut inde revertendum, vel ad sumenda opera, vel conveniendum 

ad capitulum, vel ad sermonem, sive refectionem in quibus singulis certa habeantur 

signa 77 . 

Przełożona miała także rozdzielać siostrom obowiązki, odwiedzać te złożone 

chorobą i otaczać je matczyną troską. Tylko przeorysza mogła rozmawiać i przyjmowała 

gości (płci żeńskiej – sui sexus), a w pełnieniu tych obowiązków wspomagały 

ją dwie dojrzałe siostry – cum duabus maturis sororibus 78 . 

Kolejne postanowienia statutów dotyczyły kapituły, która miała się odbywać 

każdego dnia po mszy św. pod przewodnictwem przełożonej: ubi sorores de culpa 

determinata sponte veniam petentes, simpliciter dicant 79 . Przeorysza zaś wysłuchiwała 

samooskarżeń, osądzała przewinienia i nakładała pokutę. Na kapitule 

74 Les Premiers Statuts de ľOrdre de Prémontré, wyd. R. Van Waefelghem, Louvain 1913, s. 4–6. 

75 Tamże, s. 63; aby nie łamać nakazu milczenia posługiwano się w średniowiecznych klasztorach 

albo drewnianymi tabliczkami pokrytymi woskiem, albo tzw. loquacissimae manus linguosi digiti) – 

„mową znaków” czyli komunikowaniem się przez określone gesty. Sprawę tę omawiały już XI-wieczne 

księgi zwyczajów, np. Bernarda z Cluny i Wilhelma z Hirsau, zob. L. Moulin, Życie codzienne zakonników 

w średniowieczu, Warszawa 1986, s. 35–36. W Cluny stosowano np. 35 znaków dotyczących 

pożywienia, 37 – osób, 22 – odzieży, 20 – nabożeństw, jednak znaki nie były identyczne we wszystkich 

klasztorach. Ciekawe, że do dziś w niektórych włoskich klasztorach benedyktyńskich kongregacji sublaceńskiej 

stosuje się czasem „mowę znaków”. 

76 Por. M. Borkowska, Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII–XVIII wieku, Warszawa 1996, 

s. 193, autorka podkreśla, że była to tradycja średniowieczna. 

77 Les Premiers, s. 64. 

78 Tamże, s. 64; na temat wspomagania przełożonej przez dwie siostry wspomina także M. Borkowska, 

Życie codzienne, s. 198. 

79 Les Premiers, s. 64.


ponadto powierzane były siostrom urzędy i obowiązki, jakie miały spełniać w życiu 

zakonnym. Warto zwrócić uwagę na rozdział De vestimentis sororum, który precyzuje 

przedmioty i odzież, jakich mogły używać norbertanki. Strój zakonnic był 

uzależniony od woli opata macierzystego i przełożonej, mogły więc siostry używać 

koszul lnianych bądź wełnianych bez żadnych ozdób, tak by były „mniej ciężkie” 

– ut sint minus graves 80 . Ponadto statuty zezwalały na posiadanie futra jagnięcego, 

wełnianej lub lnianej tuniki, a głowa miała być okryta welonem z jagnięcej skóry 

i wełnianego płótna. Zastanawia ten welon z jagnięcej skóry, chodziłoby tu jednak 

najprawdopodobniej o część nakrycia głowy zakonnicy zwanego zawiciem 81 . Zawicie 

było bezpośrednio nakładane na włosy, a dopiero na to nakładano welon z czarnego 

płótna. Rodzaj welonu, o którym wspominają statuty norbertanek, miał szczególne 

znaczenie, bowiem: estate liceat dividere crinibus 82 . Być może chodzi tu o to, 

że kiedy latem wolno im było czesać włosy, trzeba było uniknąć powstania na nich 

kołtuna. Siostry mogły chodzić z twarzą tak osłoniętą, aby jak najmniej było z niej 

widoczne 83 . Na habit miał być zakładany pasek z lnianego lub wełnianego płótna, 

wraz z przywieszonym nożem w pochwie: cingulum et vaginam cum cultello 84 . Chodzi 

tu oczywiście o osobisty nożyk do krajania mięsa, który według średniowiecznych 

zwyczajów zakonnicy nosili przypięty do pasa 85 . 

Cała garderoba sióstr szyta była z kawałków płótna, jakimi dysponował klasztor, 

a wszystkie jej elementy miały być naturalnego koloru. Statuty zezwalały siostrom 

spać w lnianej lub wełnianej pościeli, pod przykryciem i poduszką pod głową: Lectualia, 

pulvinar plumeum ad caput, ubi facultas patitur, wanbitium, et laneum vel 

lineum linteamen 86 . Właściwe wszystkie uwagi dotyczące habitu i rzeczy używanych 

przez norbertanki wydają się bardzo postępowe jak na XII w. Używanie bielizny, 

80 Les Premiers, s. 65; zarówno L. Moulin, Życie codzienne zakonników, s. 94, i M. Borkowska, Życie 

codzienne, s. 148, wskazują na późne pojawienie się bielizny w ustawodawstwie zakonnym dotyczącym 

stroju, a pierwszą wzmiankę o koszuli datuje na 1263 r. w regule dla klarysek. Natomiast w XIII w. dozwalano 

dominikanom i premonstratensom na noszenie koszul z surowej wełny. 

81 M. Borkowska, Życie codzienne, s. 150–151. O ubiorze norbertanek w tym tomie Maciej Mączyński, 

Rekonstrukcja stroju zakonnego na podstawie XVII-wiecznej kroniki sióstr norbertanek, s. 218 oraz K. Krystyna 

Sulkowska-Tuszyńska, Rzecz o życiu i śmierci na wzgórzu klasztornym w Strzelnie (XII–XVI w.), 

s. 235–241. 


83 Tamże. 

84 Tamże. 

85 Zob. L. Moulin, Życie codzienne, s. 69, który zauważa, że całe wyposażenie refektarza, tzn. łyżki, 

serwetki, należało przechowywać w skrzyni, właśnie za wyjątkiem noży, który każdy z zakonników miał 

osobisty i nosił go przytroczony do pasa. Wspominał o tym również św. Bernedykt w swej regule. 

86 Les Premiers, s. 65. Przepisy dotyczące pościeli w kasztorach męskich były zdecydowanie surowsze, 

przede wszystkim św. Benedykt uważał, ze do spania wystarczy mata (matta), przykrycie (sagum) 

i poduszka (capitale); L. Moulin, Życie codzienne, s. 107–108 podaje także, że spano często na gołej 

ziemi lub deskach, a promonstratensi spali na deskach przetrząśniętych słomą.


futer czy wreszcie lnianego płótna wchodzi do zwyczajów zakonnych dużo później 

niż u norbertanek, co zgodnie podkreślają prace L. Moulin i M. Borkowskiej 87 . 

Na terenie żeńskiej kanonii obowiązywała oczywiście ścisła klauzura, a do środka 

mógł wchodzić jedynie provisor w towarzystwie dwóch lub trzech statecznych 

braci tylko wtedy, gdy było to konieczne. Za klauzurę mogił też wejść kapłan, aby 

opatrzyć chorą siostrę sakramentami, jednak również przy udziale dojrzałych braci. 

Przepisy zezwalały także na wejście opata ojca, któremu również mieli towarzyszyć 

współbracia, w celu dokonania wizytacji bądź wysłuchania spowiedzi sióstr, jednak 

tylko przy świadkach 88 . Odwiedziny innego opata lub osób zakonnych odbywać się 

mogły wyłącznie przy okienku, oczywiście przy obecności świadków. 

Kiedy zaszła potrzeba otwarcia wrót klasztoru, aby coś oddać lub przyjąć, 

to miały być przy tym obecne przynajmniej dwie lub trzy siostry: matutoribus etate 

et moribus 89 . Na koniec tego rozdziału znalazło się ostre pouczenie: Soror si fugiens 

extra claustrum per diem aut per noctem moratur, non recipitur 90 . 

Na końcu został umieszczony rozdział dotyczący liturgii, którą siostry sprawowały 

w chórze śpiewając wszystkie godziny kanoniczne. Jednak po właściwej części 

brewiarza norbertanki odmawiały jeszcze tzw. Hore sancte Marie [...] post horas 

canonicas dicantur 91 . Trudno wyjaśnić, jaką część brewiarza miał na myśli ustawodawca, 

można przypuścić, że chodzi tu o tzw. officium parvum de Beata Maria Virgine. 

Tych godzin nie odmawiano jednak w najważniejsze święta i uroczystości: 

In vigilia Natalis Domini, et per octo sequentes dies, in vigilia Epiphanie et in die sancto, 

tribus diebus ante Pascha et octo sequentibus, in Ascensione, in Pentecostes et septem 

sequentibus, in festo Omnium Sanctorum, in dedicatione ecclesie intermittuntur hore 

sancte Marie 92 . 

Od uroczystości Wniebowzięcia NMP aż do Oczyszczenia (2.02) do Benedictus 

i Magnificat dodawały siostry własne antyfony maryjne: Rubum quem viderat Moyses 

i Germinavit radix Jesse 93 . Godziny brewiarza kończono kolektą Deus qui salutis 

aeterne, którą dodawano także do kolekty we wszystkich mszach św., z wyjątkiem 

mszy żałobnej: et collecta „Deus qui salutis” ad omnes horas sui cursus et ad omnes 

missas preter pro defunctis 94 . Ponadto msze o Najświętszej Marii Pannie i Krzy- 

87 Kanoniczy i eksluzywny charakter kanonii płockiej w okresie późniejszym podkreśla W. Mąkowski, 

Kościół, s. 589, powołując się na bliżej nieokreślone akta wizytacji wspominające „przepiękny śpiew panieński” 

rozlegający się z murów klasztoru św. Marii Magdaleny. 

88 Tamże. 

89 Tamże, k. 66. 

90 Tamże, k. 66. 

91 Tamże. 


93 Tamże. 

94 Tamże.


żu św. miały zawsze pierwszeństwo przed innymi, co świadczy o ich szczególnym 

kulcie w klasztorze norbertanek 95 . 

Niniejszy szkic jest tylko próbą zaznaczenia i przypomnienia, że wśród domów 

polskiej cyrkarii premonstratensów dość ważne miejsce zajmowała zapomniana 

kanonia: sancte Marie Magdalene apud Plock Ordinis Premonstratensis conventus 

sit in extremis Litwanorum infidelium confinis situata 96 . Klasztor norbertanek wpisuje 

się wyraźnie w panoramę dziejów Płocka, nie tylko w okresie średniowiecza, wymaga 

zatem jeszcze odrębnych studiów i całościowej monografii. Podobnie zresztą jak 

opactwa w Witowie i Brzesku, tak istotne dla dziejów nie tylko premonstratensów, 

ale również i Kościoła w Polsce. Pozostaje wyrazić nadzieję, że w niedługim czasie 

doczekamy się nowej monografii któregoś z klasztorów norbertańskich, jakiej do tej 

pory doczekały się Zwierzyniec i Strzelno 97 . 

95 Tamże; na temat świętych czczonych w konwencie płockim zob. M. Stawski, Skryptorium czerwińskie 

jako miejsce powstania rękopisów liturgicznych norbertanek płockich, referat wygłoszony na konferencji 

Sanctimoniales. Zakony żeńskie w Europie środkowo-wschodniej, zorganizowanej w Mogilnie w dn. 

24–26 XI 2004 roku (w druku); por. J. Rajman, Przyczynki do zagadnienia duchowości zakonu św. Norberta 

w Polsce, „Nasza Przeszłość” 97, 2002, s. 5–23. 

96 NKMaz II, nr 188, s. 187. 

97 J. Rajman, Klasztor norbertanek na Zwierzyńcu w wiekach średnich, Kraków 1993; D. Karczewski, 

Dzieje klasztoru norbertanek w Strzelnie do początku XVI wieku, Inowrocław 2001.



Monika Kopka (Opole) 

Jeszcze o początkach rybnickiej 

fundacji norbertanek 

Proces fundacyjny to jeden z najważniejszych momentów w dziejach każdej 

placówki klasztornej. Nie tylko powołuje on do „życia” nowy ośrodek monastyczny, 

ale i decyzje, jakie w tym okresie zapadają, mają silny wpływ zarówno na charakter 

nowej wspólnoty, jak i na jej dalszy rozwój. Nic więc dziwnego, że zagadnienie 

to cieszy się tak dużym zainteresowaniem. Częsta obecność w literaturze przedmiotu 

przedstawionej problematyki wynikać jednak może jeszcze z faktu, że to ona przysparza 

zazwyczaj badaczom najwięcej trudności, spowodowanych, oczywiście, brakiem 

podstawowych materiałów źródłowych. Tym samym też powstaje w literaturze 

szereg hipotez weryfikowanych wciąż od nowa przez kolejne grupy badaczy, a temat 

pomimo to pozostaje wciąż otwarty. 

Wśród dosyć bogatej literatury poświeconej premonstratkom rybnickim, a po- 

tem czarnowąskim prym wiodą z całą pewnością dwie prace: pierwsza autorstwa 

S. Pierzchalanki-Jeskowej, Dzieje klasztoru w Czarnowąsach w wiekach średnich 1 

i druga E. Lange, Kloster Czarnowanz 2 , na których bazowali de facto wszyscy póź- 

niejsi badacze zainteresowani tą tematyką 3 . Jeżeli chodzi o materiał źródłowy przedstawionych 

tu prac, a także innych publikacji traktujących o dziejach klasztoru, 

to tworzą go w przeważającej mierze dokumenty zawarte w Codex diplomaticus Silesiae, 

tom I, opublikowanym w roku 1857, a obejmującym dokumenty z lat od 1223 

1 S. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje klasztoru w Czarnowąsie na Śląsku w wiekach średnich, „Roczniki Historyczne” 

4, 1928, z. 2, s. 1–55. 

2 E. Lange, Kloster Czarnowantz, Oppeln 1930. 

3 Podobny pogląd przedstawił już J. Rajman, który zestawił potwierdzającą ten fakt literaturę, zob.: J. Rajman, 

Założenie klasztoru premonstratensek w Rybniku. Przegląd problematyki badawczej, [w:] Sacrum 

i profanum. Klasztory i miasta w rzeczywistości Górnego Śląska w średniowieczu, pod. red. E. Bimber- 

Mickiewicz, Rybnik 2003, s. 89, 95.

Jeszcze o początkach rybnickiej fundacji norbertanek 53 

do 1449 4 . Stąd też cała dotychczasowa wiedza źródłowa na temat początków klasztoru 

rybnickiego opiera się na tymże zbiorze dokumentów, uzupełnionym jedynie 

klasztornym nekrologiem 5 . 

Jeżeli chodzi o obecne w literaturze dyskusje na temat genezy powstania klasztoru 

norbertanek w Rybniku, to skupiają się one wokół 4 zagadnień: czasu powstania 

fundacji, osoby fundatora, uposażenia pierwotnego i pochodzenia kanoniczek. 

Dzięki przeprowadzonej analizie źródeł późniejszych wiadomo między innymi, że 

za fundację w Rybniku odpowiadają Ludmiła i Mieszko Plątonogi, opolska para książęca, 

którą literatura powszechnie uważa już za fundatorów klasztoru 6 . Podobną też 

drogą można, moim zdaniem z dość dużym prawdopodobieństwem, zestawić majątek 

kanoniczek, jaki znalazł się w ich posiadaniu w momencie fundacji. Ponieważ 

problem ten był już w literaturze wielokrotnie podnoszony, ograniczę się tu jedynie 

do podania informacji, że do norbertanek należało wtedy oprócz Rybnika 7 innych 

miejscowości 7 . Na dłużej chciałabym jednak zatrzymać się nad dotychczasowymi 

ustaleniami dotyczącymi czasu powstania fundacji i pochodzenia kanoniczek, 

gdyż te są w dalszym ciągu bardzo niejasne. 

Podstawową przesłanką mogącą pomóc w datowaniu założenia klasztoru są 

oczywiście daty życia jego fundatorów. Zależność tę zauważyli już najstarsi badacze, 

których propozycje w tej kwestii zestawiła chociażby S. Pierzchalanka-Jeskowa 

8 . Niektórzy z nich ograniczyli się, co prawda, do dość ogólnego stwierdzenia, że 

klasztor założono z początkiem XIII w., jak zrobił to na przykład W. Wattenbach 9 , 

zdecydowana większość starała się jednak podać bardziej konkretną datę tegoż wy- 

4 Urkunden des Kloster Czarnowanz, [w:] Codex diplomaticus Silesiae (dalej CDS), t. I, hrsg. W. Wattenbach, 

Breslau 1857. 

5 Nekrolog des Klosters Czarnowanz, wyd. W. Wattenbach, „Zeitschrift des Ver. für Geschichte und 

Alterthum Schlesiens”, t. 1, z. 1, 1855–1856. 

6 Na kartach literatury możemy jedynie śledzić spór o to, który z małżonków mocnej angażował się 

w powstanie fundacji. Zob.: S. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje klasztoru, s. 3–5; F. Görlich, Urkundliche 

Geschichte der Prämonstratenser und ihrer Abtei zum heiligen Vinzenz von Breslau, t. I, Breslau 1836, 

s. 92; Kościół w Polsce, t. I, pod red. J. Kłoczowskiego, Kraków 1966, s. 441; Urkunden des Klosters 

Czarnowanz, s. VII; L. Petry, J.J. Menzel, W. Irgang, Geschichte Schlesiens. Von der Urzeit bis zum 

Jahre 1526, Bd. I, Stuttgart 2000, s. 93; A.G. Stenzel, Geschichte Schlesiens, Breslau 1858, s. 41; J. Rajman, 

Mieszko Plątonogi, pierwszy książę raciborsko-opolski (1172–1211), „Kwartalnik Historyczny” 103, 

1996, s. 38; Książęta i księżne Górnego Śląska, pod red. A. Barciaka, Katowice 1995, s. 81; K. Dola, 

Dzieje Kościoła na Śląsku, cz. 1, Średniowiecze, Opole 1995, s. 89. 

7 Urkunden des Klosters Czarnowanz, t. I, nr 5; Regesty śląskie (dalej Reg. śl.), oprac. K. Bobowski, 

J. Gilewska-Dubis, W. Korta, B. Turoń, Wrocław–Warszawa 1975, t. I, nr 429b; SU II, nr 80. Z bogatej 

literatury przedmiotu zob.: S. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje klasztoru, s. 6–7; J. Heyne, Dokumentierte 

Geschichte des Bistums und Hochstiftes, t. I, Breslau 1860, s. 998–999; E. Lange, Kloster, s.63; W. Korta, 

Rozwój wielkiej własności feudalnej na Śląsku, Wrocław 1964, s. 79; J. Horwat, Księstwo opolskie 

i jego podziały do 1532 roku, Rzeszów 2002, s. 337. J. Rajman, Mieszko Plątonogi, s. 13. 

8 S. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje klasztoru, s. 3–6. 

9 W. Wattenbach, Abriss der Geschichte des Klosters Czarnowantz, „Zeitschrift für Geschichte Schlesiens”, 

t. 2, [Breslau] 1858, z. 1, s. 42.

54 Monika Kopka 

darzenia. I tak na przykład, zdaniem Grünhagena miało to nastąpić w 1196 r. 10 , 

ks. Kraszewskiego, Görlicha i Małeckiego w 1200 11 . Z kolei J. Heyne przesunął datę 

fundacji klasztoru na rok 1211. Jego zdaniem został on założony w przeciągu kilku 

miesięcy, jakie dzieliły dzień śmierci Mieszka (16 maja 1211) od dnia śmierci 

Ludmiły, która nastąpiła już w październiku tegoż roku 12 . Ważny głos w dotychczasowej 

dyskusji na ten temat zabrała wspominana już tu S. Pierzchalanka-Jeskowa. 

Ona to jako pierwsza zwróciła uwagę na fakt, że wśród nadań ziemskich, jakie 

miały wejść do uposażenia pierwotnego kanoniczek, znalazły się posiadłości leżące 

na terenie byłego księstwa Jarosława. Z tego wynika, że Mieszko Plątonogi mógł 

nimi rozporządzać dopiero po 1202 r. W ten oto sposób na podstawie dwóch informacji 

autorce udało się określić przedział czasowy, w którym najprawdopodobniej 

musiało dojść do założenia klasztoru w Rybniku. Mieści się on się między 25 XI 1202 

a 20 X 1211 roku 13 . Od momentu ukazania się pracy S. Pierzchalanki-Jeskowej ustalenie 

to cieszy się wśród badaczy dużą popularnością. Ostatnio w tych samych granicach 

czasowych umieścił sprowadzenie norbertanek do Rybnika M. Derwich 14 . 

W latach 90. do dyskusji w sprawie ewentualnej daty powstania fundacji rybnickiej 

dołączył też J. Rajman, który z kolei jako pierwszy wykorzystał do niej zapiskę 

z nekrologu czarnowąskiego o kommemoracji biskupa Cypriana. Zaangażowanie 

biskupa w powstanie klasztoru zdaje się być wielce prawdopodobne. Tym samym 

pojawia się, jak zauważa J. Rajman, kolejna przesłanka pozwalająca jeszcze bardziej 

uściślić okres, w którym mogło dojść do powstania prepozytury. Mogło to nastąpić 

między rokiem 1202 a 1207 r., kiedy to Cyprian zajmował stanowisko biskupa wrocławskiego 

15 . 

Oczywiście w literaturze podejmującej temat klasztoru rybnickiego spotkamy też 

publikacje, których autorzy nie zabierają głosu w sprawie początków klasztoru lub 

takie, w których znajdziemy interesującą nas datę fundacji, ale bez jakiegokolwiek 

komentarza. I tak na przykład w jednej z prac ks. K. Dola datuje początek klasztoru 

na 1205 r., nie wiadomo jednak, na jakiej podstawie doszedł do takiego akurat 

ustalenia 16 . Reasumując, reprezentowane w literaturze stanowiska związane z po- 

10 Regesten zur schlesischen Geschichte, Bd. 1, hrsg. v. C Grünhagen, CDS VII, Breslau 1875–1886, 43. 

11 A.J.D. Kraszewski, Życie świętych y nadziei świątobliwości zeszłych sług boskich Zakonu Premonstrateńskiego…złożone…objaśnione…podane, 

Warszawa 1752, s. 278; F. Görlich, Urkundliche Geschichte, 

s. 92; A. Małecki, Klasztory w Polsce w obrębie wieków średnich, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, 

1875, s. 598. 

12 J. Heyne, Dokumentierte Geschichte, s. 998. 

13 S. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje kościoła, s. 6. 

14 M. Derwich, Der Prämonstratenserorden im mittelalterlichen Polen. Seine Rolle in Kirche und Gesellschaft, 

[w:] Studien zum Prämonstratenserorden, hrsg. von I. Cruise, H. Flachenecker, Göttingen 2003, 

s. 318. 

15 J. Rajman, The Orginis of the Polish Premonstratensian Circary, „Analecta Praemonstratensia” 66, 

1990, s. 208–209; tenże, Mieszko Plątonogi, s. 38. 

16 K. Dola, Dzieje kościoła, s. 89.


wstaniem fundacji rybnickiej różnią się od siebie. Stąd w dalszym ciągu zagadnienie 

to wymaga wnikliwych badań źródłowych. 

Podobnie dużo niejasności związanych jest z pochodzeniem pierwszego konwentu 

rybnickich kanoniczek. Do dziś funkcjonują w literaturze trzy hipotezy na ten 

temat. Pierwsza zakłada, że kanoniczki przybyły na Górny Śląsk z Czech (może 

z Doksan?) 17 . Przemawiałyby za tym bliskie stosunki premonstratensów polskich 

i czeskich w XII w., a co ważniejsze, czeskie pochodzenie Ludmiły, której rodzina 

zaangażowana miała być w norbertańskie fundacje u naszych południowych sąsiadów, 

o czym wspomina A. Barciak 18 . Dwie inne hipotezy biorą już pod uwagę 

jedynie polskie klasztory. I tak kanoniczki miały przybyć do Rybnika albo ze Zwierzyńca 

albo z Strzelna. Autorem pierwszego z rozwiązań jest J. Rajman. Skąd takie 

przypuszczenie? Badacz wskazuje tutaj na: 1. zapiski z nekrologu zwierzynieckiego 

o Mieszku Plątonogim i Ludmile, 2. zbieżność w wezwaniu świątyni norbertanek 

rybnickich św. Zbawiciela ze świątynią zwierzyniecką 19 . Inaczej do sprawy pochodzenia 

kanoniczek rybnickich odniósł się swego czasu N. Backmund. Jego zdaniem 

przybyły one na Górny Śląsk ze Strzelna 20 . Podobnie kwestię tę widzi M. Derwich. 

Swój sąd opiera on na analizie ówczesnej sytuacji i powiązań między poszczególnymi 

domami premonstrateńskimi w Polsce. Zarówno Strzelno, jak i później Czarnowąsy 

należały do grupy klasztorów podległych opactwu wrocławskiemu na Ołbinie. 

Ponieważ Strzelno założone zostało przed Rybnikiem, nic nie stało na przeszkodzie, 

aby pierwszy konwent dotarł do Rybnika właśnie ze Strzelna 21 . Zagadnienia tego nie 

podejmuje jednak autor najnowszej monografii klasztoru w Strzelnie D. Karczewski 

22 . Podsumowując, niewielu badaczy porusza problem związany z pochodzeniem 

kanoniczek rybnickich. Zaś przypuszczenia, które znajdujemy w literaturze, są bardzo 

niepewne. 

Na tle ogólnej problematyki związanej z początkami klasztoru premonstrateńskiego 

z Rybnika interesująco przedstawia się odnalezione przeze mnie źródło, 

a mianowicie Liber monasteriorum canonici ordinis Praemonstratensis circariae 

Boemiae et annexarum provinciarum caesarearum haereditarium, znajdujące się 

w zbiorach biblioteki na Strahowie. Wolumin ten o rozmiarach 37,6 x 26,2 cm, 

liczy w sumie 555 stron, z czego klasztorowi czarnowąskiemu poświecono strony 

od 475a do 486a, nie wszystkie jednak zostały zapisane. Inicjatorem założenia księgi 

był Bernard Wance, opat jednego z morawskich klasztorów premonstrateńskich. 

Nastąpiło to w roku 1691, a dokonywane w niej zapiski prowadzono aż do XVIII stu- 

17 S. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje klasztoru, s. 11. 

18 A. Barciak, Czechy a ziemie południowej Polski w XIII wieku oraz w początkach XIV wieku. Politycznoideologiczne 

problemy ekspansji czeskiej na ziemie południowej Polski, Katowice 1992, s. 14–15. 

19 J. Rajman, Klasztor norbertanek na Zwierzyńcu w wiekach średnich, Kraków 1993; tenże, Mieszko Plątonogi, 

s. 38. 

20 N. Backmund, Monasticon Praemonstratense, t.1, Straubig 1949, s. 345, 338, 484. 

21 M. Derwich, Der Prämonstratenserorden, s. 318. 

22 Por. D. Karczewski, Dzieje klasztoru norbertanek w Strzelnie do początku XVI wieku, Inowrocław 2001.

56 Monika Kopka 

lecia. Tak więc mamy tu do czynienia ze źródłem nowożytnym 23 . Treści nowożytne 

przeważają też w samym zapisie odnoszącym się do dziejów czarnowąskiego klasztoru. 

Jednak jego początkowy fragment zawiera także informacje odwołujące do czasów 

fundacji zarówno rybnickiej, jak i czarnowąskiej. W tym miejscu chciałabym 

przedstawić jedynie te wiadomości ze strahowskiej księgi, które związane są z genezą 

klasztoru rybnickiego. Podstawowych informacji na ten temat dostarcza pierwsze 

zdanie tekstu. Autor donosi w nim o fundacji prepozytury premonstrateńskiej 

w Księstwie Opolskim, na Śląsku. I tak z jego opisu dowiadujemy się nie tylko, że 

doszła ona do skutku dzięki Ludmile i że kanoniczki zamieszkały w Rybniku, ale też 

że stało się to statim Anno 1206 24 . Mamy tym samym po raz pierwszy w ręku dokument 

określający czas założenia klasztoru i to w miarę precyzyjnie. Podobną informację 

znajdziemy w księdze raz jeszcze, a mianowicie nad herbem klasztoru z wizerunkiem 

Najświętszej Marii Panny, którym ozdobiona została strona 475a. Napis 

tam umieszczony brzmi następująco: Insigne Monasterii Czarnowancensis Sanctimonialium 

in Superiori Silesia fundati circa Annum 1206 25 . 

Biorąc pod uwagę dotychczasową wiedzę na temat czasu dokonania fundacji 

w Rybniku, opartą jedynie na analizie okoliczności, w jakich doszła do skutku, 

przedstawiony dokument z informacją circa Annum 1206 wydaje się prawdziwym 

skarbem. Jak widać, data ta nie kłóci się z najbardziej popularnymi ustaleniami funkcjonującymi 

w literaturze, gdyż mieści się w przedziałach czasowych zaproponowanych 

zarówno przez S. Pierzchalankę-Jeskową: 1202–1211, jak i J. Rajmana: 1202– 

1207. Tym samym chociażby wzrasta prawdopodobieństwo, że chodzi tu o datę 

odpowiadającą rzeczywistości. W roku 1206 Mieszko mógł nie tylko bez przeszkód 

uposażyć norbertanki w osady z byłego księstwa Jarosława, ale też korzystać z pomocy 

żyjącego jeszcze biskupa wrocławskiego Cypriana. 

Następną, kwestię, na którą chciałabym zwrócić uwagę w odniesieniu do omawianego 

tu dokumentu, jest problem dotyczący pochodzenia kanoniczek, o którym 

była już mowa. Mianowicie na stronie 478a księgi strahowskiej obok informacji o zależności 

prepozytury czarnowąskiej od opactwa na Ołbinie, zamieszczono krótkie wytłumaczenie 

zaistniałej sytuacji. I w tychże okolicznościach pada następujące zdanie: 

Jure Filiationis semper dependebat et dependebet etiamnum ab Ecclesia S. Vincentii 

Wratislaviensi, forsan hac de causa, quid ex Monasteris Strelnensi Filiali S. Vincentij 

ad Rybnicz prima ducta fuerint Virginum Sacrarum Colonia 26 . 

Czyżby więc kanoniczki przybyły do Rybnika ze Strzelna? 

Można tak stwierdzić, opierając się na niniejszym źródle. Czy było tak naprawdę? 

Z pewnością badacze opowiadający się za takim właśnie rozwiązaniem, otrzymali 

tu kolejny dowód potwierdzający ich przypuszczenie. 

23 Praga, Strahovska Knihovna (dalej SK), sign. DU I 6. 

24 SK, sign. DU I 6, ff. 477b. 

25 SK, sign. DU I 6, ff. 475a. 

26 SK, sign. DU I 6, ff. 478a.


Głównym celem mojego artykułu było przedstawienie nieznanego jeszcze w literaturze 

źródła do dziejów klasztoru w Czarnowąsach. Z jego treści dowiadujemy 

się między innymi o czasie powstania fundacji rybnickiej i pochodzeniu kanoniczek. 

Tym samym po raz pierwszy dysponujmy materiałem badawczym poruszającym te 

kwestie. Oczywiście należy zadać sobie pytanie, na ile źródło nowożytne (z końca 

XVII w.) przekazuje rzetelne informacje sięgające do XIII stulecia. Należy jednak 

pamiętać, że księga zawiera wiele wiarygodnych faktów, które można potwierdzić 

innym materiałem źródłowym. Co innego w sprawach, które są dla nas nowe. Nie 

znaczy to jednak, że należy je bagatelizować, wypada jedynie potraktować z większą 

ostrożnością.



Jerzy Rajman (Kraków) 

Nowożytne relacje o początkach klasztoru 

na Zwierzyńcu 

Klasztor na Zwierzyńcu został po raz pierwszy poświadczony w pierwszej 

ćwierci XIII w., najdawniejszy zachowany dokument wystawiony przez przełożonego 

domu pochodzi z 1252 r., zaś najstarszy dokument potwierdzający stan majątkowy 

wyszedł z kancelarii księcia Bolesława Wstydliwego w 1254 r. 1 Żadne z tych 

źródeł nie zawiera sugestii, co do osoby fundatora i czasu powstania kościoła. Próba 

dociekania, kto i kiedy założył ten klasztor, skazana jest na hipotetyczny wywód, 

oparty na zapiskach nekrologicznych czeskiego klasztoru w Doksanach i zaufaniu, 

jakie żywimy wobec Jana Długosza, iż skrupulatnie zgromadził w Liber beneficiorum 

dioecesis Cracoviensis wszystko to, co siostry norbertanki wiedziały o początkach 

swego domu 2 . 

Zagadnienie „nowożytnych relacji o początkach klasztoru” powinno, w moim 

zamyśle, pozwolić na szersze postawienie problemu. Postaram się ukazać zarówno 

kwestię samej fundacji, jak i zasygnalizować znaczenie klasztoru na Zwierzyńcu 

jako ośrodka pisarskiego i ocenić stan świadomości historycznej, co do przeszłości 

własnego domu norbertanek zwierzynieckich w epoce nowożytnej. Największym 

osiągnięciem pisarskim polskich premonstratensów pozostaje bez wątpliwości kroni- 

1 Dokumentacja źródłowa i wywód dotyczący początków klasztoru na Zwierzyńcu w pracy: J. Rajman, 

Klasztor norbertanek na Zwierzyńcu w wiekach średnich, Kraków 1993 (por. M. Wolski, rec., „Analecta 

Praemonstratensia” 71, 1995, nr 3–4, s. 356–359); tegoż, Pielgrzym i fundator. Fundacje kościelne 

i pochodzenie księcia Jaksy, „Nasza Przeszłość” 82, 1994, s. 5–33; tegoż, Norbertanie polscy w XII wieku. 

Możni wobec ordinis novi, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. VII, pod red. S.K. Kuczyńskiego, 

Warszawa 1996, s. 71–105; ostatnio przegląd literatury dał M. Derwich, Der Prämonstratenserorden im 

mittelalterlichen Polen. Seine Rolle in Kirche und Gesellschaft, [w:] Studien zum Prämonstratenserorden, 

hrsg. von I. Crusius, H. Flachenecker, Göttingen 2003, s. 311–347. 

2 Rękopis dzieła Długosza przechowywany w Archiwum Kapituły Krakowskiej zawiera inną datę fundacji 

Zwierzyńca niż kopia Grocholickiego, która posłużyła do wydania Liber beneficiorum dioecesis 

Cracoviensis, wyd. A. Przeździecki, t. 1–3. Kraków 1863–64.

Nowożytne relacje o początkach klasztoru na Zwierzyńcu 59 

ka Mikołaja Liebenthala z opactwa św. Wincentego na Ołbinie. Wielkim historykiem 

zakonu był Antoni Józef Daniel Kraszewski, prepozyt w Krzyżanowicach i opat 

w Witowie, którego kompendium o premonstratensach ukazało się w 1752 r. Nie 

sposób w krótkim artykule omówić zagadnienie pisarstwa historycznego w odniesieniu 

do innych klasztorów małopolskich. Wspomnieć wszakże warto o cennej kronice 

klasztoru w Imbramowicach (tzw. kronice domowej) 3 . O ile mi wiadomo, jedynym 

zachowanym przejawem pisarskiej działalności premonstratensów z Brzeska jest 

sporządzony w XVIII w. katalog opatów 4 . Dla porównania można wskazać, że czescy 

premonstratensi już w średniowieczu wnieśli wkład w rozwój piśmiennictwa historycznego, 

o czym świadczy np. kronika Jarlocha z Milevska 5 . W Doksanach powstała 

w 1642 r. kronika opisująca bardzo szczegółowo dzieje klasztoru od 1144 r., 

do której dołączono także streszczenia dokumentów i obfitujące w fakty wykazy prepozytów. 

Dodatkowym walorem są wykazy sióstr premonstrantek 6 . Zachowały się 

także „Memorabilia Doxanae historica” i dziesiątki innych źródeł rękopiśmiennych 

tego klasztoru 7 . Bogatą spuściznę historyczną posiadają także opactwa w Strahowie 

(cenne roczniki prowadzone od 1586 r. z licznymi zapiskami ze średniowiecza) 8 , 

Żeliwie i Tepli. Na marginesie warto wspomnieć, że archiwalia Strahova kryją bardzo 

bogate źródła dotyczące polskich klasztorów w XVII w., m.in. w Strzelnie (najwięcej), 

Brzesku, Żukowie. Niekiedy pojawiają się w nich wątki dotyczące początków 

opactwa w Brzesku i jego związków ze Strahowem. 

Dla epoki średniowiecza wciąż aktualne pozostaje pytanie, skąd Jan Długosz czerpał 

swe niezwykle szczegółowe informacje o fundacji i początkowych dziejach 

klasztoru na Zwierzyńcu. Niestety nic, co mogłoby posłużyć za źródło Długoszowi, 

nie dotrwało do naszych czasów. Jeżeli zapiski te istniały, to zapewne spłonęły 

w 1494 r. wraz z całym klasztorem w wielkim pożarze, który strawił Zwierzyniec 

i zachodnią część Krakowa. Przypomnijmy, że Długosz za fundatora uznawał Jaksę 

z Miechowa, który uposażył klasztor norbertanek swoimi wsiami Zwierzyńcem, 

Zabierzowem i Bibicami. Fundacja nastąpiła w 1181 r., a została następnie wydatnie 

powiększona o inkorporowanie kościoła Salwatora przez biskupa krakowskiego 

Gedkę oraz nadanie 6 wsi w ziemi lubelskiej przez Kazimierza Sprawiedliwego, 

księcia sandomierskiego. 

Innych darczyńców Długosz nie znał, aczkolwiek wymienił, zgodnie z zachowanymi 

dokumentami, wszystkie składniki majątku domu zwierzynieckiego. Nie napisał 

również nic o pochodzeniu pierwszego konwentu, nie wymienił imion pierwszych 

przełożonych ani nawet wezwania kościoła klasztornego. Zastanawia jego pewność 

3 Archiwum Klasztoru PP. Norbertanek w Imbramowicach. 

4 S. Kuraś, Katalog opatów klasztoru premonstratensów w Brzesku-Hebdowie 1179–1732, „Nasza Przeszłość” 

9, 1959, s. 39–49. 

5 Fontes rerum Bohemicarum 2, Praha 1874. 

6 Státni Ustředni Archiv (dalej SUA) Praga, sygn 175, kn. 33 (Pametni kniha doksanskeho klastera). 

7 SUA Praha, sygn. 156 29 k. 440. 

8 Praha, Památnik Národneho Pisemnictva (dalej PNP) DJ III 2.

60 Jerzy Rajman 

nie tylko co do tego, że to Jaksa był założycielem podkrakowskiego klasztoru, ale i tego, 

że ufundował go w 1181 r. W roczniku kapitulnym krakowskim śmierć Jaksy odnotowana 

jest pod 1176 r. Jest to jedyna zapiska poświadczająca datę roczną jego śmierci. 

Najciekawsze jest tu nawet nie to, że nie znano tej daty w klasztorze na Zwierzyńcu, 

ale, że zingnorował ją Jan Długosz, który przecież korzystał z rocznika kapitulnego. 

Fundację datował inaczej w swoich Rocznikach (pod 1162 po fundacji miechowskiej), 

inaczej w Liber beneficiorum, gdzie opisywał ją pod 1181 r. Moim zdaniem wprowadzenie 

przez Długosza daty 1181 może świadczyć o korzystaniu przez historyka 

z źródła zawierającego tę datę, a wymieniającego Jaksę jako fundatora. Dokument 

taki lub regest mógł się znajdować w XV w. w klasztorze na Zwierzyńcu. Ponieważ 

nic nie wskazuje, aby wywód o Jaksie jako fundatorze Zwierzyńca był wynikiem kombinacji 

Długosza, należy dopuszczać, że nasz wielki historyk mógł korzystać również 

z nekrologu klasztornego. Przypuszczać zatem należy, że w XV w. istniały na Zwierzyńcu 

jakieś zapiski ukazujące Jaksę jako fundatora. 

Jeżeli jednak odłożymy na bok wersję Długosza i spekulacje na temat domniemanych 

zaginionych źródeł ze Zwierzyńca, to pozostanie tylko jedna możliwość 

dociekania, kto był fundatorem. Sprawa była już omawiana, toteż przypomnę, że 

Jaksa figuruje w kilku nekrologach premonstrateńskich, z których na szczególną 

uwagę zasługuje księga zmarłych z Doksan, wzmiankująca, że Jaksa dał temuż 

klasztorowi grzywnę srebra i został przyjęty do konfraterni. W tym nekrologu jest 

również wzmianka o Hildegundzie, pierwszej przełożonej klasztoru na Zwierzyńcu 

9 . Pojawia się tutaj możliwość interpretacji, iż z Doksan wywodził się pierwszy 

konwent z Hildegundą na czele. Sprawę związków Zwierzyńca z Doksanami trudno 

uznać za rozstrzygniętą, Hildegunda nie występuje w księdze doksańskiej z charakterystycznym 

dopiskiem soror nostra, co pozwala dopuszczać, że mogła wywodzić 

się z innego konwentu. Trzeba również zaznaczyć, że nekrolog doksański nie 

mówi wprost, że Jaksa uprosił klasztor w Doksanach o przysłanie sióstr do swej 

fundacji na Zwierzyńcu. Musiał jednak istnieć jakiś powód daru dla Doksan i wejścia 

do tamtejszej konfraterni. Mogła to być fundacja zwierzyniecka, ale mogły być 

także inne powody, niezwiązane ze Zwierzyńcem (gdyby nie istniał sugestywny 

i klarowny opis Długosza, czy na podstawie księgi doksańskiej wysuwalibyśmy tezę 

o fundacji Jaksy na Zwierzyńcu?). 

W XV–XVI w. można mówić o funkcjonowaniu na Zwierzyńcu wersji o fundatorze 

Jaksie. Znalazła ona swój wyraz w przepisaniu w XVI w. do najstarszego kopiarza 

dokumentów klasztornych, bardzo cennego rękopisu oznaczonego sygnaturą 

67, relacji Jana Długosza. Zapisano wówczas, że klasztor ufundował Jaksa z Miechowa 

na swoim gruncie ojczystym Zwierzyniec w 1181. Jako uposażenie dał swe wsie 

Zwierzyniec, Zabierzów i Bibice. Za pozwoleniem biskupa Gedki przyłączył kościół 

Salwatora zbudowany przez rycerza Piotra Skrzyńskiego („jeżeli wierzyć się godzi”). 

9 Necrologium Doxanense, wyd. J. Emmler, [w:] Sitzungsberichte der Königl.-böhmischen Gesellschaft 

der Wissenschaften in Prag. Vorträge in den Sitzungen der Classe für Philosophie, Geschichte und Philologie, 

Praga 1884, s. 94.


Biskup uposażył klasztor dziesięcinami. Zapewne w XVI w. na Zwierzyńcu nie 

było już możliwości, wskutek wspomnianego wyżej pożaru pod koniec XV w., zweryfikowania 

przekazu Długosza zapiskami klasztornymi. Relacja Długosza stała się 

w klasztorze na Zwierzyńcu w epoce nowożytnej kanonem informacji o początkach 

domu sióstr norbertanek. Mniej lub bardziej dokładne wypisy z Liber beneficiorum 

odnajdujemy w licznych rękopisach, wszędzie tam, gdzie starano się przy okazji różnych 

treści pokazać także historyczne tło podkrakowskiego klasztoru. Można zaryzykować 

stwierdzenie, że wskutek tych zabiegów Zwierzyniec w pełni uznał za swoją 

wersję Długosza o początkach klasztoru. Wersja o fundacji klasztoru przez Jaksę 

dokonanej w 1181 r. znalazła się w wielu siedemnastowiecznych opisach Krakowa, 

od Hiacynta Pruszcza począwszy. Podał ją także historyk bożogrobców Samuel Nakielski 

wprowadzając jednak dość interesujący wątek, iż dobra Zwierzyniec, Zabierzów 

i Bibice wniosła Jaksie w posagu jego żona Agapia, córka Piotra Włostowica. 

I tu również można założyć, że jest to wynik kombinacji autora nad informacją 

Długosza, że kościół Salwatora był fundacją Piotra Włostowica. Nie należy jednak 

tracić z pola widzenia i tego, że Nakielski dysponował w XVII w. niezachowanym 

do dziś bogatym archiwum klasztoru bożogrobców w Miechowie, który miał oczywiste 

powody, aby gromadzić informacje o swym fundatorze, Jaksie. 

W XV w. pojawiła się jednak także wersja wskazująca na innego niż Jaksa fundatora, 

chociaż trzeba od razu zaznaczyć, że wersja to za dużo powiedziane, raczej 

powinniśmy użyć określenia „stwierdzenie”. Chodzi tu oczywiście o wzmiankę, iż 

klasztor na Zwierzyńcu ufundowali książęta krakowscy, która znajduje się w dokumencie 

opatrzonym datą 1256. Jak wykazały szczegółowe badania, powstał poprzez 

interpolowanie dokumentu autentycznego noszącego datę 1254. Dokument 

z 1256 r. wyszedł, rzekomo, z kancelarii księcia Bolesława Wstydliwego i właśnie 

ten książę stwierdza, że klasztor na Zwierzyńcu ufundowali jego przodkowie książęta 

krakowscy 10 . Nigdzie później w setkach zachowanych rękopisów nie pojawiła się 

kontynuacja tych wiadomości. Wygląda to tak, jakby klasztor raz jeden użył spreparowanej 

ad hoc wersji o książęcej fundacji, ale nigdy więcej do niej nie powrócił. 

Powody podszycia się pod książęcy patronat są, jeżeli weźmiemy pod uwagę trudną 

sytuację klasztoru w XV w., łatwe do odgadnięcia. 

Wiedza na temat Jaksy była w klasztorze zwierzynieckim nikła. W XVI–XVII w. 

korzystano w naszym klasztorze już chyba tylko z odpisu relacji Jana Długosza. 

Trzymano się kurczowo wersji o fundatorze Jaksie i w większości znanych mi opisów 

jako datę założenia podawano rok 1181 11 . Data 1181 jako rok fundacji klasztoru 

widnieje również w kalendarzu liturgicznym ze Zwierzyńca przechowywanym 

10 F. Sikora, Ze studiów nad dokumentami i kancelarią Leszka Czarnego, „Studia Historyczne” 21, 1978, 

z. 1, s. 11–13. Celem sporządzenia falsyfikatów z 1256 i 1286 było w XV w. rozszerzenie prerogatyw sadowych 

prepozyta zwierzynieckiego. 

11 Kopiarz z XVI w., rkps 67, s. 103v–105. Także w „Regestrum iurium, privilegiorum, inscriptionum, 

contractum et aliorum omnium munimentorum in conventu Zwierzinicensi existentium”, Archiwum 

Klasztoru SS. Norbertanek na Zwierzyńcu (dalej AZw) 75, rkps 40, s. 208. Klasztor ufundował Jaksa 

Gryphon. O Jaksie także relacja w Teczce akt luźnych, sygn. AZw 57.


obecnie w Pradze 12 . Tylko O klasztorach kanoniczek regularnych premonstrateńskich 

zwanych Norbertankami w Polsce krótka wiadomość historyczna, podaje, że 

klasztor na Zwierzyńcu ufundował Jaksa w 1146 r. 13 

Norbertanki zwierzynieckie przechowują napisaną w klasztorze w XVII w., łączoną 

zazwyczaj z osobą Teresy Petrycówny 14 . Pierwsza jej część obejmuje okres 

od fundacji do potopu szwedzkiego. O czasach potopu autorka pisze jako o współczesnych. 

Najwięcej miejsca poświęcono ksieni Dorocie Kątskiej, zaś dla zagadnienia 

fundacji i dziejów klasztoru w średniowieczu kronika ma mało wiadomości. 

Interesujące nas ustępy są niemal całkowicie pozbawione datacji, brak także odwoływania 

się do jakichś wcześniejszych zapisek. Przy opisie fundacji klasztoru podawane 

są dwie różne daty, a mianowicie rok 1162 i 1181, obie ewidentnie przejęte 

z Długosza. Okres po potopie szwedzkim był kontynuowany aż do końca XVIII w. 

Treść została ułożona według okresów sprawowania rządów przez poszczególne 

przeorysze 15 . 

W XVII w. wątek Jaksy starano się ubarwić o opowieść, jak to, „po niemałym 

czasie przyjechał do króla polskiego książę Jaksa z Białej Rusi [...] a że się zapatrował 

na królowam y niewinnie spotwarzony król bardzo zagniewany będąc, kazał 

obie oczy wyłupić”. Jaksa prosił Boga o przywrócenie wzroku. Przyjechał kiedyś 

do puszczy i zasiadł pod drzewem. Ukazała mu się N. Panna Maria, dzięki której 

odzyskał wzrok. Przywrócone oczy były nawet piękniejsze niż te wyłupione. Maryja 

nakazała mu ufundować biały klasztor. Gdy cud stał się głośny, wezwał go król, 

przeprosił i zapytał, jakie chce wynagrodzenie za krzywdę. Jaksa poprosił o puszczę 

pod Krakowem zwaną Zwierzyńcem, gdyż posiadał wieś Zwierzyniec, ale nie miał 

wymarzonej puszczy. Królem tym był ojciec Kazimierza. Na tym miejscu stanął wielki 

kościół, a plac wielki „zaciągnął aże do kościoła św. Katarzyny na Kazimierzu”, 

Król nadał Łobzów, Zawiśle i prawo połowu ryb. Jaksa fundując klasztor w 1181 r., 

nadał mu wsie Zwierzyniec, Zabierzów i Bibice 16 . Interesujący jest tutaj wątek 

o książęcym pochodzeniu Jaksy, którego u Długosza przy opisie fundacji zwierzynieckiej 

nie było, gdyż dziejopis w tym fragmencie nazywał fundatora skromnie 

Jaksą z Miechowa. Przeniesieniem z legendy o Piotrze Włostowicu jest wątek o podejrzeniu 

o romans i zemsta władcy polegająca na wyłupieniu oczu. 

Związki Zwierzyńca z Jaksą ujawnia również i ten fragment siedemnastowiecznej 

kroniki, który podaje, że jego córka została tu przełożoną. Jej imię zdaje się brzmieć 

Weruka. Pomijam kwestię zwierzynieckiej tradycji o Bronisławie, gdyż wymagałaby 

ona oddzielnego wywodu, a nie łączy się ściśle z zagadnieniem początków klaszto- 

12 PNP, rkps DJ III, 11, s. 6. 

13 AZw, rkps 39 niepag. 

14 Ostatnio na temat tej kroniki zob. M. Mączyński, Językowy obraz XVII-wiecznego klasztoru sióstr 

norbertanek na Zwierzyńcu (na podstawie rękopiśmiennej kroniki klasztornej), Kraków 2005; także 

K. Targosz, Piórem zakonnicy kronikarki w Polsce XVII wieku o swoich zakonach i swoich czasach, 

Kraków 2002, s. 60–66. 

15 AZw, rkps 42. 

16 AZw, rkps 42, s. 18.


ru. Wzmianka o córce Jaksy nie pochodzi od Długosza. Wątki świadczące o usilnej 

na Zwierzyńcu w XVII w. chęci wzbogacenia wiedzy o przeszłości pojawiają się 

także przy opisie początków domu filialnego w Skowieszynie w ziemi lubelskiej. 

Nazwa ta pojawia się po raz pierwszy w autentycznym dokumencie księcia Bolesława 

Wstydliwego z 1254 r. Zapisywano, że do fundacji Jaksy dołączył się książę 

Kazimierz Sprawiedliwy nadając klasztorowi 6 wsi w ziemi lubelskiej. Nadanie 

to zostało wymienione zaraz po fundacji, która nastąpiła w 1181 r. 17 Relacja klasztorna 

podaje, że siostry zbudowały klasztor w powiecie lubelskim, „który Moskwicin 

zburzył”. Nazwa szła w zapomnienie, zachowała się natomiast pamięć o jego zniszczeniu, 

łączona z najazdem moskiewskim zapewne pod wpływem świeżych wydarzeń 

połowy XVII w. W relacji o zagładzie tego domu można ponadto wyczytać 

bałamutny wątek wiążący klasztor w ziemi lubelskiej z początkami klasztoru w Busku 

nad Nidą. W relacji klasztornej pojawia się w tym efemerycznym klasztorze błogosławiona 

siostra Benedykta, którą pojmał pewien barbarzyńca, jednak nie Moskwiczanin, 

lecz dziki i okrutny Litwin 18 . Wątek o bohaterskich i niezłomnych siostrach 

odnajdziemy również w legendach o innych klasztorach norbertanek w Polsce. 

W kronice klasztoru na Zwierzyńcu znalazła się w XVII w. interesująca relacja 

o osobie nazwanej „Hroznatową siostrą”, która w klasztorze zwierzynieckim 

zakazała przyjmowania wdów i mężatek i zaprowadziła klauzurę 19 . Hroznata ożenił 

się w 1186 r., ale jego małżonka i jedyny syn rychło zmarli. Złożył wówczas 

ślub czystości, odbył pielgrzymkę do Jerozolimy i oddał się działalności fundatorskiej. 

Jego fundacjami były opactwa premonstratensów Teplá i Chotěšov. Hroznata 

i jego rodzina byli często wzmiankowani w źródłach czeskich. Wymienić należy 

kronikę Jarlocha z Milevska (obejmującą lata 1167–1198), czeskie latopisy z lat 

1196–1278, latopis kanonika praskiego Wincentego oraz liczne dokumenty i zapiski 

nekrologiczne, a także mało znane źródło, jakim są „Roczniki klasztoru w Tepli”, 

pochodzące wprawdzie z lat 1621–1804, ale z warstwą zapisek o średniowiecznej 

proweniencji. Dokument wystawiony przez Hroznatę w 1197 r. podaje, że jego siostra 

przebywa w Polsce u boku swego męża. Żywot bł. Hroznaty, spisany, jak wskazują 

najnowsze badania, w 40 lat po śmierci wielmoży, podaje, że mężem Wojsławy 

był dostojnik określony jako Cracoviensis urbis prefectus 20 . Czy nie można dopuścić, 

że z tym zagadkowym dostojnikiem identyfikować należy zapiskę z nekrologu 

doksańskiego o wojewodzie polskim Henryku? Pomijam w tym miejscu referowanie 

najnowszych badań nad identyfikacją męża Wojsławy. Wspomnieć należy 

natomiast, że nigdzie nie napotkałem na wzmiankę o pobycie czeskiej protektor- 

17 AZw, rkps 42, s. 40–41. 

18 AZw, rkps 42, s. 21. 

19 AZw, rkps 42, s. 19–21. 

20 Fontes Rerum Bohemicarum, t. I, wyd. J. Emmler, Praga 1873, s. 374; Codex diplomaticus et epistolaris 

Regni Bohemiae, wyd. G. Friedrich, t. I, Praga 1904, nr 357; w opracowaniu D. Karczewskiego, Związki 

pomiędzy polskimi i czeskimi klasztorami premonstrateńskimi w świetle polskich nekrologów klasztornych, 

„Minulostí Západočeskego Kraje” 38, 2003, s. 55. Źródła te stanowią przypis do informacji, jakoby 

Wojsława przebywała w klasztorze na Zwierzyńcu w Krakowie.


ki zakonu premonstratensów w polskim klasztorze. Skąd na Zwierzyńcu w XVII w. 

taka wersja, nie wiadomo. 

Co ciekawe, w materiałach dotyczących klasztoru w Doksanach brak odniesień 

do związków ze Zwierzyńcem i brak w wykazach tamtejszych sióstr Hildegundy. 

Pojawia się ona, jak wiadomo, w nekrologu z XIV w. jako prima magistra in 

Swerincia. Siostra Hildegunda występuje natomiast w zbiorze „Memorabilia Doxanae 

historica”, ale jako siostra w Chocieszowie 21 . Wykazy przełożonych posiadają 

istotne znaczenie dla poznania, co dany klasztor wiedział o swej przeszłości. O Hildegundzie 

nie pamiętano, aczkolwiek na Zwierzyńcu zachowało się kilka różnych 

spisów przeorysz i prepozytów 22 . 

Osobna uwaga należy się nekrologowi klasztornemu, który Zwierzyniec posiada 

w redakcji zachowanej dopiero z 1719 r. Czas jego powstania jest znacznie 

późniejszy niż w przypadku innych nowożytnych nekrologów norbertańskich, gdyż 

księgi zmarłych z Strzelna, Żukowa (przepisany po 1596 r.) oraz niepublikowana, 

śmiem powiedzieć w ogóle nieznana, księga zmarłych z opactwa w Witowie, pochodzą 

z XVII w. Nekrolog z Czarnowąsów zachował się w redakcji z 1734 r., ale 

spisano go na podstawie zapisów z 1654 r. 23 Zachowały się również nekrologi klasztoru 

w Płocku (od 1598 po 1907) i Imbramowicach 24 . Dotkliwy jest brak nekrologu 

opactwa w Brzesku, ale nie należy tracić nadziei, skoro przez przypadek udało się 

zlokalizować nekrolog opactwa w Witowie. Podobnie jak w tych nekrologach, także 

księga zmarłych ze Zwierzyńca zawiera obfity zbiór zapisek dotyczących osób żyjących 

w średniowieczu. Niezwykle skąpa jest jednak grupa kommemoracji odnoszących 

się do okresu fundacji. Należą do niej tylko zapiska o Jaksie, księżnej Helenie, 

norbertance Wojsławie i komesie Leonardzie. Optuję za poglądem, że Jaksa odnotowany 

został w nekrologu z tego powodu, że istotnie był fundatorem. Trudno przypuszczać, 

aby wprowadzenie do niego imion Heleny i Wojsławy odbyło się w sposób 

sztuczny, jako efekt historycznych analiz podejmowanych na Zwierzyńcu w XVII w. 

Nawet gdyby orientowano się, że księżna Helena posiadała rozległe kontakty z zakonem 

premonstrateńskim, to jeszcze za mało, aby z tego tylko powodu wprowadzać 

w 1719 r. księżnę do nekrologu. Moim zdaniem księżna figurowała w nekrologu 

zwierzynieckim ab antiquo i jej kommemoracja przetrwała przez wszystkie 

wcześniejsze, a niezachowane, redakcje księgi zmarłych. 

Podobnie mogło być z Wojsławą, aczkolwiek zwraca uwagę fakt, że data dzienna 

jej zgonu odnotowana na Zwierzyńcu nie zgadza się z datą znaną z nekrologu 

chocieszowskiego, ale także data chocieszowska odbiega od dat podanych w ne- 

21 SUA Praha, sygn. 15629, k. 440, zszywka 9. Występuje tam także Anastazja księżna pomorska. 

22 AZw, teczka akt luźnych, bez sygn. 

23 O wzmiankę o nekrologu opactwa w Witowie, przechowywanym w Archiwum Diecezjalnym w Częstochowie, 

należy uzupełnić cenne najnowsze zestawienie nekrologów premonstrateńskich D. Karczewskiego, 

Związki. 

24 D. Karczewski, Związki, s. 47, przyp. 9, wspomina o nekrologu klasztoru w Imbramowicach przechowywanym 

w tamtejszym klasztorze. Znam także rękopis nekrologu imbramowickiego z archiwum 

klasztoru zwierzynieckiego.


krologach ołbińskim, strzelneńskim i żukowskim (na co nie zwrócono u nas uwagi). 

Podobnie rzecz się przedstawia z dzienną datą zgonu Jaksy, zanotowaną na Zwierzyńcu 

inaczej niż w innych źródłach (zgon Jaksy pod 20 marca). 

Kończąc, należy podkreślić, że nowożytne relacje o początkowych dziejach klasztoru 

na Zwierzyńcu zawierają następujące wątki nieznane źródłom średniowiecznym: 

1. Zwierzyniec, Zabierzów i Bibice jako posag Agapii wniesiony Jaksie; 2. córka 

Jaksy Weruka jako pierwsza przełożona klasztoru; 3. zaprowadzenie klasztornej 

obserwancji przez siostrę Hroznaty (Wojsławę); 4. rok 1146 jako data fundacji Jaksy. 

Metoda opracowywania opisów własnej przeszłości pozostawia na Zwierzyńcu wiele 

do życzenia. Przy lekturze różnych legend zapisywanych w klasztorze na Zwierzyńcu 

można zauważyć, że tradycja umieszczała te same osoby w różnych okresach, 

zaś pewne legendy znane są z innych klasztorów, a na Zwierzyńcu zostały włączone 

jako własne 25 . Wątki dawne mieszają się ze współczesnymi, o czym można przekonać 

się np. podczas lektury opisu najazdu tatarskiego, gdy cały czas miałem wrażenie, że 

chodzi o współczesny Petrycównie potop szwedzki. Narracja jest zawiła, jak np. przy 

opisie zagłady klasztoru w Skowieszynie: „w tym czasie, gdy burzyli klasztor, o którym 

to powiadają, że jest po zburzeniu zbudowany blisko rzeki Nidy nazwany Buska, 

który ten klasztor w Busku, co był w Lublinie...”. W opisach dotyczących średniowiecza 

brak dat rocznych, brak cytowania lub choćby powoływania się na średniowieczne 

dokumenty. O tym, że nie musiało być tak kiepsko z historiografią klasztorną 

w małopolskich fundacjach Jaksy, przekonuje chociażby wielkie dzieło Samuela Nakielskiego, 

historyka bożogrobców miechowskich. 

25 Przyjął to moje ustalenie Cz. Deptuła, Abbatia de Bresca w XII–XIII w. i wybrane problemy najstarszych 

dziejów grupy brzeskiej, „Roczniki Humanistyczne” 42, 1994, s. 13, przyp. 14.



Grzegorz Ryś (Kraków) 

Duchowość premonstrateńska 

a reforma gregoriańska w Polsce 

Zagadnienie „duchowości premonstrateńskiej w Polsce” z całą pewnością należy 

do tych kwestii w historiografii, w których stanowczo łatwiej przychodzi zadawać 

pytania, niż udzielać na nie zdecydowanych odpowiedzi. Dość powiedzieć, że 

w zakrojonym na szeroką syntezę najnowszym podręczniku historii duchowości katolickiej 

w Polsce (w I tomie) poświęcono średniowiecznej rodzinie norbertańskiej 

zaledwie osiem wierszy 1 , opartych zasadniczo o wyniki badań Karola Górskiego 2 . 

Jako wyróżniki wskazano: kult krzyża i grobu Pańskiego, oraz „decydującą rolę liturgii 

w pielęgnowaniu życia duchowego”. Jerzy Rajman całkiem niedawno uzupełnił 

ów skromny katalog o „rozwijający się żywo u wczesnych polskich premonstratensów 

kult maryjny” 3 (na co zdają się wskazywać przeanalizowane przezeń patrocinia 

norbertańskich kościołów). Dzisiejsze spadkobierczynie św. Norberta w Polsce 

podkreślają w swej duchowości kult Eucharystii i cześć Matki Bożej 4 , odwołując się 

przy tym wprost do życiorysu założyciela zakonu. 

Takiego odwołania zasadniczo brakuje natomiast w opracowaniach historycznych. 

Sygnalizowani wyżej Autorzy, by wyjaśnić wyróżniane przez siebie cechy 

duchowości polskich premonstratensów w średniowieczu, chętniej wskazują np. na 

wpływ ideologii krucjatowej niż na oddziaływanie charyzmatu samego Norberta czy 

1 ks. J. Misiurek, Historia i teologia polskiej duchowości katolickiej, t. 1: W. X – XVII., s. 21; dla porównania: 

opis duchowości Doroty z Mątowów zajął w tejże pracy aż 4 strony. 

2 Zwłaszcza K. Górski, Studia i materiały z dziejów duchowości, Warszawa 1980 (przede wszystkim 

s. 436–438; charakterystyczne wszakże, iż w zasadniczym tekście całego zbioru, Dzieje życia wewnętrznego 

w Polsce, tamże (s. 20–83) nazwa premonstratensi pada tylko raz w kontekście omawiania zgubnych 

skutków systemu „komendy królewskiej” w XVII w., s. 38); por. tegoż, Zarys dziejów duchowości w Polsce, 

Kraków 1986. 

3 J. Rajman, Przyczynki do zagadnienia duchowości zakonu św. Norberta w Polsce, „Nasza Przeszłość” 

97, 2002, s. 5–23 (zwł. s. 8–16); wcześniej na ten temat, zob. K. Górski, Studia i materiały, s. 437. 

4 Tak np. s. D.B. Goldstrom, Duchowość norbertańska duchowością eucharystyczną, Kraków 1991.

Duchowość premonstrateńska a reforma gregoriańska w Polsce 67 

wczesnych teologów norbertańskich. I to mimo tego, iż w szeregu opracowań dotyczących 

ściśle historii poszczególnych klasztorów premonstrateńskich w Polsce 5 

chętnie podkreśla się ich bezpośredni czy pośredni związek z Prémontré lub innymi 

ośrodkami zachodnimi. Na czym by więc ów związek miał rzeczywiście polegać? 

Czy jedynie na więzach natury formalnej? 

Zapewne Norbert z Xanten nie należy do grona postaci, które łatwo naśladować. 

Źródła dokumentujące jego życie pokazują go jako człowieka radykalnej ascezy, łączącego 

powołania eremity i wędrownego kaznodziei. Na pierwszy plan wysuwa się 

zawsze jego bezkompromisowe ubóstwo. Norbert to człowiek, który „w ogołoceniu, 

nagimi stopami usiłuje podążać za nagością krzyża” 6 . „Ogołocenie” i „nagość” 

– to słowa raz po raz powracające w jego Vita – dotyczą nie tylko stroju czy obuwia, 

ale w ogóle podejścia do konsumpcji i własności 7 . Verus pauper Christi 8 i verae 

poenitentiae praedicator 9 – odżywia się zawsze na modłę wielkopostną, a na zamieszkanie 

gotów jest przyjąć jedynie miejsca nie tylko rzeczywiście odosobnione 

(loci deserti; locum solitarium reperiens), ale także nieurodzajne (inculti; nullum 

vel parvum fructum) i dla człowieka wręcz nieprzyjazne 10 . Dni spędza na pracy, 

noce na modlitwie (corpus eius non requiescebat per diem; spititus autem nec per 

noctem habeat requiem, nec per diem 11 ). Jego ubogi strój nazywany bywa wszakże 

również habitus peregrinus 12 – a to z racji na podejmowane przez niego kampanie 

kaznodziejskie – zawsze (i to kolejny wymiar jego duchowości) w oparciu o mandat 

kolejnych papieży. To właśnie szacunek dla następców św. Piotra oraz obrona porządku 

sakramentalnego w Kościele odróżniają Norberta od grona wykraczających 

już poza ortodoksję wędrownych „radykalnych nonkonformistów”, jak Tanchelm 

czy Eudo de Stella 13 (nie bez powodu przecież wspominanych w naszych źródłach), 

5 Kompletny katalog klasztorów Cyrkarii Polskiej (wraz z pełną bibliografią źródeł i opracowań odnośnych 

do każdego z nich) – zob. M. Derwich, Der Prämonstratenserorder im mittelalterlichen Polen. Seine 

Rolle in Kirche und Gesellschaft, [w:] Studien zum Prämonstratenserorder, I. Crusius i H. Flachenecker 

(ed.), Göttingen 2003, s. 311–347. 

6 ...nudam crucem nudus utique sequi deberet... – Vita s. Norberti, Patrologiae Cursus completus. Series 

Latina, wyd. J.P. Migne, Paris 1844–64 (dalej PL) 170, 1272. Podobnie w Continuatio Praemonstratensis 

Kroniki Sigerta z Gembloaux: paupertatis Christi tunicam induitur [...], bajulans sibi crucem nudam, 

nudus Christum sequitur – PL 160, 364 

7 ...Pede igitur nudo, tunica lanea, et pallio sibi sufficiente, sine tecto, sine certo domicilio [...] coepit 

media horrendae hiemis intemperie, nudis item, ut ierat, pedibus remeare – tamże, 1272–3. 

8 Vita, c. 1276. 

9 Analecta Norbertina, PL 170, 1343. 

10 Hermanus Monachus, De miraculis S. Marie Laudunensis, PL 156, 991; tegoż, Narratio restaurationis 

abbatiae S. Martini Tornacensis, PL 180, 104; Charta Batholomei episcopi transcribentis Praemonstratum 

beato Norberto, PL 170, 1372. 

11 Vita, 1273. 

12 Continuatio Valcellensis, PL 160, 383. 

13 Na ten temat, zob. zwł. K.F. Morrison, The Gregorian Reform, [w:] B. McGinn, J. Meyendorff i J. Leclercq 

(ed.), Christian Spirituality. Origins to the Twelfth Century, New York 2000, s. 189 n.; w podobnym

68 Grzegorz Ryś 

wyrosłych na obrzeżach reformy gregoriańskiej, a zapowiadających tzw. ruchy ubogich 

(katarzy, waldensi, humiliaci i in.) z drugiej połowy XII stulecia. Całości obrazu 

duchowości Norberta dopełniają rzadziej pojawiające się w tekstach: sprzyjające 

kontemplacji milczenie 14 , umiłowanie pokoju (pacis minister, pacem firmavit, discordes 

conciliavit) 15 , kult świętych i czynne miłosierdzie. 

Hagiografowie zgodnie wskazują dwa źródła duchowości Norberta: apostolica 

institutio (Evangelia et dicta apostolorum) i canonica regula beati Augustini 

(propositio S. Augustini) 16 . Nie oznacza to wszakże, że stawiają je na równym 

poziomie. Żywot stwierdza wyraźnie, że ideałem dla przyszłego biskupa Magdeburga 

była vita apostolica; w Augustynie natomiast upatrywał jedynie „świętego męża”, 

który – jako pierwszy post apostolos – ów ideał uporządkował i odnowił 17 . Co więcej, 

model augustyński traktował – przynajmniej u początków swojej konwersji – jako nie 

dość wymagający. Herman z Tournai (zmarł w 1147 r.) np. na kilku miejscach stwierdza, 

że Norbert zdecydował się żyć według reguły św. Augustyna, ale w formie 

o wiele bardziej surowej i ostrej (multum rigidiori et arctiori), a jego własne zasady 

były znacznie twardsze niż te sformułowane przez biskupa Hippony 18 . 

Nic więc dziwnego, że w dziele De origine, habitu et professione canonicorum 

ordinis Praemonstratensis, napisanym przez Adama z Dryburga (zmarł w 1212 r.) 

w niespełna pół wieku po śmierci Norberta, jego imię nie pada ani raz, a „ojcem 

zakonu” konsekwentnie jest nazywany wyłącznie św. Augustyn (pater et advocatus 

noster beatus Augustinus) 19 . Warto też zauważyć, że miejsce nie przywoływanego 

założyciela zajął w refleksji rzeczonego Szkota św. Benedykt – jako wzór osobowy 

i autor „Reguły”. Najwyraźniej, autorowi bliższa jest duchowość monastyczna 

niż powołanie wędrownego eremity. Stanisław Trawkowski wyczuwał tu zwrot 

w kierunku modelu cysterskiego i twierdził, że miałby się on dokonać jeszcze za życia 

Norberta, a nawet z jego woli 20 . Być może; z drugiej jednak strony, cytowany 

dopiero co Herman z Tournai w dziele De mirabilibus S. Mariae Laudunensis 

przeprowadza porównanie Norberta z Bernardem z Clairvaux i absolutne pierwszeństwo 

przyznaje temu pierwszemu. Powodów jest kilka. Po pierwsze, Bernard nie 

założył swojego zakonu, tylko wstąpił do już istniejącego; Norbert natomiast był 

suae institutionis primus plantator primusque Dei dono incoeptor. Po wtóre, za- 

duchu postać św. Norberta prezentuje S. Trawkowski, Między herezją a ortodoksją. Rola społeczna premonstratensów 

w XII wieku, Warszawa 1964. 

14 Juge silentium in omni loco, in omni tempore, in omni statu... – Vita, 1294. 

15 Zob. np. Vita, 1276, Sancti Norberti Magdeburgensis Archiepiscopi Sermones duo ad populum, PL 170, 

1357 n.; Analecta Norbertina, 1350. 

16 Zob. Continuatio Praemonstratensis, 366; Vita, 1293. 

17 Vita, 1292. 

18 Narratio restaurationis, 104; multo rigidiorem, multoque severiorem videmus esse Norberti quam Augustini 

institutionem – De miraculis S. Mariae, 996. 

19 Adamus Scotus, De origine, habitu, et professione canonicorum ordinis Praemonstratensis, PL 198, 442. 

20 S. Trawkowski, Między herezją, s. 109 n.


początkował też żeńską gałąź zgromadzenia (Bernard – nie), nota bene o zasadach 

jeszcze surowszych od męskiej 21 . 

Adam Szkot jednak zgoła niemało miejsca poświęca wyraźnie benedyktyńskim 

cechom i postawom, jak stabilitas (in loco), contemplatio, lectio et meditatio czy 

conversio morum 22 . Choć, oczywiście, najważniejszym autorytetem pozostaje dlań 

Augustyn, Doctor Magnus – nazwany tak (rzecz znamienna!) w kontekście ostatecznego 

rozstrzygania kwestii możliwej dla premonstratensów własności (proprietas). 

To właśnie w oparciu o powagę „Wielkiego Doktora” nasz autor twierdzi z mocą, iż 

vita apostolica nie domaga się rezygnacji z wszelkiej własności – jak zapewne chciał 

Norbert 23 , lecz tylko z własności indywidualnej: vivamus in unitate; vivamus denique 

sine proprietate 24 . To zresztą pierwsza zasada augustyńskiego Praeceptum: 

Primum, propter quod in unum estis congregati, ut unanimes habitetis in domo, et sit 

vobis anima una et cor unum in Deo. Et non dicastis aliquid proprium, sed sint vobis 

omnia communia: et distribuatur unicuique vestrum a preposito vestro victus et tegumentum, 

non aequaliter omnibus, quia non aequaliter valetis omnes, sed potius unicuique 

sicut opus fuerit 25 . 

Nie oznacza to wszakże, że Szkot ipso facto otwierał norbertanom drogę do nieskrępowanego 

nabywania (wspólnej) własności 26 . „Nie bogactwa ma nam rozdzielać 

przełożony – komentował przytoczony co dopiero tekst Augustyna – nie rzeczy 

zbędne, lecz tylko to, co konieczne” 27 . Jednakże ubóstwo w jego ujęciu nie jest 

już mierzone skromnością posiadania, lecz „poczuciem bezpieczeństwa i pokojem” 

(summa pax et securitas), jakie daje wspólnota posiadania. 

Najwięcej miejsca w swoim dziele poświęca Adam z Dryburga cnocie zwanej 

rectitudo – słuszność lub lepiej: prostolinijność, niedwuznaczność – przeciwstawionej 

wszelkiej „pokrętności”, nieszczerości, pokomplikowaniu (curva est affectio tua; 

iclinari, incurvari). To właśnie w imię rectitudo kanonik nie może być saecularis – 

nie może bowiem jednocześnie pożądać Boga i tego, co jest „ze świata” (saeculum): 

21 Hermanus Monachus, De miraculis S. Mariae, PL 156, 996. 

22 Odpowiednio: Sermo VII, VI (m.in. białe szaty premonstratensów są znakiem nie tylko ich związku z liturgią, 

ale także wezwania do kontemplacji) i XIV oraz VIII. 

23 Zob. S. Trawkowski, Między herezją, s. 26 n. 

24 Adamus Scotus, De origine, habitu, 519. 

25 S. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi Regula ad servos Dei. PL 32, 1378. Zob. także: V. Desprez 

OSB, Początki monastycyzmu, t. 2: Dzieje monastycyzmu chrześcijańskiego do soboru efeskiego 

(431), przeł. J. Dembska, Tyniec 1999, s. 274–302. 

26 Wymowny jest pod tym względem przykład opactwa norbertańskiego w Cockersand (Anglia): powstałe 

w oparciu o założenie eremickie, ulokowane zostało w miejscu niezwykle surowym (na brzegu 

zatoki morskiej, pozbawione słodkiej wody itd.). W przeddzień kasaty (Henryk VIII) jego wartość 

została wyceniona na 66 funtów – a więc 3-krotnie mniej, niż najuboższe w Anglii opactwo cysterskie 

(188 funtów) – zob. B. Marshall, Cockersand Abbey. A Lancashire House of Premonstratensian Canons, 

1180–1539, Blackpool 2001. 

27 Non diviatiae nobis a praeposito nostro distribuendae sunt, non aliqua superflua, sed sola necessaria. 

Adamus Scotus, De orgine, 518.


Si canonici quomodo saeculares? Si vero saeculares, quomodo canonici? Musi więc 

sprawdzać uczciwość swego myślenia (rectitudo in cogitatione), szczerość swych 

skłonności i uczuć (rectitudo affectionibus) oraz zamiarów (rectitudo intentionis) 28 . 

W konkrecie wszakże – do czego jeszcze wypadnie nam wrócić – rectitudo sprowadza 

się do życia zgodnego z regułą; ona bowiem uczy zakonnika tego, co jest 

rectum 29 . 

Tak czy owak, zarówno w radykalnej wersji św. Norberta, jak i w „złagodzonej” 

w ujęciu Adama Szkota, ideał premonstrateński pozostaje ten sam: wrócić w Kościele 

do ideałów apostolskich i do pierwotnej gorliwości primitivae Ecclesiae 30 , 

opisanej na kartach Łukaszowych Dziejów. W ten sposób wpisuje się on bez wątpienia 

w podstawowy nurt reformy gregoriańskiej, nawiązując do jej programowego 

fundamentu, jakim było hasło vita apostolica 31 . Dla Norberta oznaczała ona radykalne 

ubóstwo i głoszenie Słowa; dla pokolenia Szkota – życie wspólne, oparte 

o wspólną własność oraz kontemplację. 

U genezy polskich premonstratensów stoją niewątpliwie gregoriańscy biskupi: 

lubuski (a następnie wrocławski) Cyprian, krakowski Iwo Odrowąż czy płocki Wit; 

w czasie zaś początki Circariae Poloniae niemal się pokrywają z głównymi etapami 

reformy gregoriańskiej w Polsce, wyznaczonymi datami: 1180 (zjazd łęczycki), 

1186 (bulla Urbana III dla biskupstwa krakowskiego) oraz 1199–1219 (pontyfikat 

Kietlicza). Powstające klasztory – jeden po drugim – otrzymywały od kolejnych 

papieży bulle protekcyjne. Prawda, że był to w tym okresie proceder w Kościele powszechny; 

być może jednak następcom Piotra chodziło o rzeczywiste wsparcie młodego, 

znanego z zaangażowania w reformę zakonu? Skoro raz po raz natykamy się 

w źródłach na premonstrateńskich opatów (z Wrocławia, Witowa, Brześcia) powoływanych 

przez papieży do roli rozjemców w sporach między najważniejszymi nawet 

polskimi biskupami czy też między książętami a Kościołami partykularnymi? 32 

A jednak – w opinii wybitnego znawcy dziejów zakonów w średniowiecznej Polsce 

– premonstratensi nie odegrali żadnej poważnej roli; ani w duszpasterstwie, ani działalności 

misyjnej, ani w reformie Kościoła, a znaczenie ich najważniejszego klasztoru 

(św. Wincenty we Wrocławiu) brało się po prostu z jego pozycji majątkowej 33 . 

28 Tamże, 462 n. 

29 Regula vero recta ducit, tamże, 449. 

30 Tamże, 507–513. 

31 Na ten temat zob. np. C. Morris, The Papal Monarchy. The Western Church from 1050 to 1250, Oxford 

1991, s. 30–101. 

32 Np. do rozstrzygnięcia sporu między biskupem krakowskim a wrocławskim o pierwszeństwo po metropolicie 

gnieźnieńskim (1227) został wyznaczony opat witowski; z kolei opatowi wrocławskiemu nakazał 

Grzegorz IX (w kwietniu 1236) upomnieć księcia Henryka – zob. Bullarum Poloniae, wyd. I. Sułkowska- 

Kuraś, S. Kuraś, t. 1–5, Rzym–Lublin 1982–1992 (dalej BP) 1, (odpowiednio) nr 218, 219 oraz 345. 

33 M. Derwich, Der Prämonstratenserorder, s. 324–325.


To nie złośliwy cynizm mediewisty. Jeśli tylko wczytać się w Gesta abbatum 

monasterii S. Vincentii 34 , bez trudu zobaczymy, że sprawy majątkowe (darowizny, 

dziesięciny, wolności, wsie, miasta, przywileje targowe, karczmy itd.) zdominowały 

całkowicie uwagę skrybów; to właśnie sukcesy w tej dziedzinie decydują o tym, 

czy zmarły opat nazwany będzie venerandus (a nawet gloriosus), czy tylko venerabilis... 

W tym miejscu jednak potrzebne jest słowo komentarza. Pozyskiwanie majątku, 

jego pomnażanie i zabezpieczanie – w oczach dzisiejszego krytyka raczej sprzeczne 

z ideałami kościelnej reformy – nie musiało być takie w oczach reformatorów doby 

gregoriańskiej. Przeciwnie, to przecież gregorianie oskarżyli o herezję Paschalisa II, 

gdy zaproponował Kościołom rezygnację z regaliów i utrzymywanie się z dziesięcin 

i z ofiar. To, co współcześni historycy bylibyśmy skłonni nazwać „wyzwalaniem 

Kościoła ze szponów mamony”, ówcześni – pro-reformatorscy (!) – ideologowie 

odbierali jako niedopuszczalne osłabianie autorytetu Kościoła w feudalnym (a więc 

opartym o własność ziemską) społeczeństwie. 

W tym też kontekście zgoła nie dziwi, że właśnie w kategoriach „reformy” prezentowana 

jest geneza klasztoru ołbińskiego, gdzie – jak wiadomo – norbertanie 

zastąpili benedyktynów. Winą „czarnych mnichów” – i tak ją przedstawiają wszystkie 

źródła (z papieskimi bullami włącznie) – było to, iż male vivendo bona monasterii 

dilapidarunt, i że ich skrajne niedbalstwo doprowadziło chwalebne do niedawna 

miejsce (locus olim celebris) niemal do „ruiny i skrajnej nędzy”. Stąd też nadzieja 

położona przez Celestyna III w żyjących „zgodnie z zamysłem Boga i regułą 

św. Augustyna” premonstratensach, którym obce są zbytki i nieopanowanie poprzednich 

właścicieli 35 . Podobną dbałość o majątek kościelny wykazuje akt sprzedaży 

wsi Garlica Duchowna kapitule krakowskiej przez norbertanki ze Zwierzyńca. Już 

w arendze dokumentu czytamy, że samowolne decydowanie o własności w Kościele 

nie pociąga za sobą żadnych skutków prawnych (vacuas et nullas esse decernant), 

oprócz kar kościelnych dla winnych takiego procederu 36 . Wbrew pozorom, jesteśmy 

tu nie poza nurtem reformy gregoriańskiej, lecz w samym jego środku. Wprawdzie 

nie w duchu charyzmatu Norberta, ale w zgodzie z zasadami reguły Augustyna 

oraz ich wykładem w wersji Adama z Dryburga. Nie dziwimy się więc zbytnio, 

że w XIII-wiecznym Nekrologu ołbińskiego opactwa Norbert się nie pojawia (lub 

co najwyżej pod zniekształconym imieniem oraz błędnie odnotowaną datą śmierci), 

zaś ojcem zakonu – podobnie, jak to było u Szkota – jest wyłącznie św. Augustyn. 

Jego uroczystość obchodzona jest z taką samą atencją, co Boże Narodzenie i Epi- 

34 Gesta abbatum monasterii S. Vincentii, wyd. G.A. Stenzel. Scriptores Rerum Silesiacarum, Breslau 

1839, t. 2, s. 135–155. 

35 BP 1, nr 31 i 32 (por. nr 135, 136, 181, 192 i 265); pełny tekst obydwu bulli Celestyna III zob. PL 206, 

986–988; por. Gesta abbatum monasterii, s. 136 

36 Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej św. Wacława, wyd. F. Piekosiński, t. 1–2, Kraków 1874–83, 

(dalej KDKK) 1, nr LXIV, s. 88–90.


fania (Triplex); zaś obchód Translationis S. Augusti postawiono na równi np. ze 

świętem Podwyższenia Krzyża 37 . 

Nekrolog, o którym mowa, pozwala – rzecz jasna – na wyciągnięcie jeszcze 

innych wniosków dotyczących pobożności i religijnych ideałów wrocławskich premonstratensów. 

Jerzy Rajman zwrócił już uwagę na zarejestrowane w nim kulty 

świętych i obchody liturgiczne 38 . Warto wszakże dodać, że nasze źródło dokumentuje 

nie tylko dominanty w „prywatnej” pobożności zakonników. Istnieje niewątpliwa korespondencja 

między wyróżnionymi w nim świętami a papieskimi odpustami uzyskiwanymi 

przez zakonników dla wiernych nawiedzających ich klasztor (a nawet, 

co godne podkreślenia, inne klasztory norbertańskie). W ciągu zaledwie 4 lat (1253– 

1257) ołbińscy norbertanie otrzymali aż 7 takich bulli odpustowych – związanych 

z obchodami: rocznicy poświęcenia kościołów – głównego oraz św. Michała archanioła, 

świąt: Znalezienia i Podwyższenia Krzyża, św. Wincentego bpa i męcz., 

św. Eustachego i św. Eulalii (we wszystkich tych przypadkach źródła wspominają 

podawane do uczczenia relikwie) 39 . W Nekrologu odnajdujemy bez trudu wszystkie 

te święta w randze festum duplex lub triplex (Poświęcenie kościoła; wyjątkiem jest 

tylko dzień św. Eulalii, obchodzony w randze zwykłego wspomnienia). Bullarium 

Poloniae rejestruje tego rodzaju przywileje papieskie, uzyskiwane także przez inne 

domy norbertańskie (np. na odpust św. Piotra w Imbramowicach 40 ). Najobszerniejszy 

z nich nosi co prawda późną datę (2 kwietnia 1418), ale za to dokumentuje punkt 

dojścia procesu, o którym mowa. Tu możliwość uzyskania specjalnych łask Bożych 

łączy się z nawiedzeniem kościoła w Nowym Sączu w następujące dni: Narodzenia, 

Obrzezania, Objawienia, Zmartwychwstania i Wniebowstąpienia Chrystusa, Bożego 

Ciała 41 i Pięćdziesiątnicy, Narodzenia, Zwiastowania, Oczyszczenia i Wniebowzięcia 

NMP, Narodzin Jana Chrzciciela, śś. Piotra i Pawła, Wszystkich Świętych 

oraz w uroczystość Poświęcenia kościoła (wszystkie te dni, z wyjątkiem święta Piotra 

i Pawła, w Nekrologu ołbińskim oznaczone są jako festum triplex) 42 . Summa summarum 

mamy tu więc do czynienia nie tylko z własną pobożnością zakonników, 

lecz także z wyraźną intencją duszpasterską: chodzi o przyciągnięcie wiernych 

do własnego kościoła oraz o szerzenie konkretnej dewocji (kult relikwii). Może więc 

norbertanom – zarówno u ich polskich początków, jak i w czasie, gdy podjęto próbę 

37 Liber mortuorum monasterii Sancti Vincentii ordinis Praemonstratensis, wyd. W. Kętrzyński, MPH 

V, s. 667–718. Określenie Festum sancti p a t r i s Norberti pojawia się natomiast w (XVII-wiecznym!) 

Liber mortuorum monasterii Strzelnensis, wyd. W. Kętrzyński, MPH V, s. 719–767; Św. Augustyn 

wszakże dalej jest tu nazywany pater, a święto jego translacji doczekało się nawet oktawy (zob. odpowiednio 

– s. 745, 750, 756–757). 

38 J. Rajman, Przyczynki do zagadnienia duchowości, s. 20–21. 

39 BP 1, nr 530, 531, 546, 547, 562, 563, 645. 

40 BP 1, nr 532. 

41 Wszystkie (z wyjątkiem Circumcisio) wraz z oktawą; podobnie święta: Narodzin i Wniebowzięcia NMP, 

Narodzin Jana Chrzciciela oraz Piotra i Pawła; uroczystość Zesłania Ducha Świętego została „rozszerzona” 

o dalsze 6 dni. 

42 BP 4, nr 230.


ich reformy (w pierwszej połowie XV w.) – cura animarum nie była aż tak obojętna, 

jak tego chcą mediewiści?... Papieże próbowali także kierować ich uwagę na sprawy 

misji oraz wypraw krzyżowych (także tych w wersji „rodzimej”) 43 . Z jakim skutkiem? 

Trudno powiedzieć. Śladem po jakiejś wrażliwości wrocławskich „białych 

kanoników” na sprawę krucjat jest zapewne odnotowanie w Nekrologu dwóch zmarłych 

krzyżowców (Fredericus – sacerdos et crucifer; Henricus crucifer) 44 . 

Korespondencja papieska kierowana do polskich premonstratensów pozwala 

na dotknięcie jeszcze przynajmniej dwóch zagadnień wchodzących w zakres ich 

„duchowości”. W październiku 1210 r. Innocenty III pisze do opata na Ołbinie, iż 

wielu braci tegoż zakonu, uciekając przed kościelnymi karami za swe występki, przenosi 

się do pobliskich klasztorów. Po ślubach wieczystych złożonych w danym klasztorze 

nikomu nie wypada – stwierdza papież – dla takich powodów migrować do innego 45 . 

Papież przypomina więc wrocławskim kanonikom złożony w czasie profesji ślub 

stabilitas loci. Adam z Dryburga w swoim dziele przywiązywał do tego ślubu wielką 

wagę; poświęcił mu całe kazanie VII. Przestrzegał swych współbraci przed pokusą 

zmiany klasztoru nie tylko z powodu „słabości” czy „małoduszności”, ale nawet 

dla szczytnych celów (jak np. przejście do domu czy zakonu o ściślejszej obserwancji); 

mówił też o możliwym w takich przypadku zgorszeniu. W jego opinii obrany 

raz klasztor można opuścić jedynie dla 3 powodów: 1) nakłanianie przez wspólnotę 

do ciężkiego grzechu; 2) doświadczanie w niej nienawiści i nieuleczalnej zazdrości 

(z takiego powodu nawet Benedykt opuścił Subiaco); 3) wybór kanoniczny 

na urząd w innym klasztorze. Jak widać, papież Innocenty swą interwencją dotykał 

newralgicznego punktu w ideale życia wspólnego norbertanów u św. Wincentego. 

Druga kwestia to wartość kontemplacji. Innocenty VI (tekst jest więc znowu nieco 

późniejszy) odnosi się do listu Kazimierza Wielkiego, w którym władca zaproponował, 

by klasztory norbertanek z Buska, Imbramowic i Zwierzyńca oraz benedyktynek 

ze Staniątek przenieść do Krakowa (infra civitatem). Okazuje się – to pewnie 

jeszcze jedno zdumienie dla dzisiejszego czytelnika – że samotność zamieszkiwanych 

przez nie miejsc, ich charakter rolniczy (ruralis, campester), zamiast sprzyjać 

mniszkom, przeszkadza im w kontemplacji. Łatwiej też staje się pokusą do zabronionego 

regułą opuszczania murów klasztornych i „wałęsania się” po okolicy 46 . 

Sam ruch – w kierunku miasta, dla poszukiwania warunków do medytacji – wydaje 

się mało przekonujący (chociaż nie dla papieża, który podzielił królewskie racje); 

w całości jednak bulla niewątpliwie pokazuje zasadnicze cechy duchowości premonstrantek: 

kontemplacja, odosobnienie i – po raz kolejny – stabilitas loci. Wokół 

jakich tematów owa kontemplacja miałaby być skoncentrowana? Źródła historyczne, 

dokumentujące życie bł. Bronisławy, ukazują ją na medytacji w święto Wniebowzię- 

43 Zob. np. BP 1, nr 221, 388, 763. 

44 Liber mortuorum, s. 711 i 716. 

45 BP 1, nr 91. 

46 BP 2, nr 789.


cia Maryi, nazwanej przez nią „Dziewicą” i „Matką miłosierdzia”. Przy czym język, 

którym posługuje się Bronisława, jest językiem medytacji biblijnej, i to wyraźnie 

opartej na Pieśni nad pieśniami (zob. Pnp 4,6–5,1) 47 . Znacznie późniejsza tradycja, 

zwłaszcza ikonograficzna, mówi także o jej medytacji nad męką Pańską. Mamy więc 

obydwa wyróżniane w literaturze zagadnienia tematy: kult maryjny i pasyjny 48 . Nie 

sposób je przecież uznać za wątki typowo „norbertańskie”. Maryja jako Mater Misericordiae 

pojawia się wprawdzie jako patronka zakonu – wraz ze śś. Augustynem 

i Norbertem – w ikonografii norbertańskiej (np. obraz z Płocka, 1628); wcześniej jednak 

odnaleźć Ją można w literaturze i ikonografii cystersów (Cezary z Heisterbach, 

ok. 1230; Koprzywnica, ok. poł. XIV w.), bożogrobców (przedstawienie w kościele 

św. Jana w Gnieźnie, 3 ćw. XIV w.) oraz mendykantów, a także w kościołach parafialnych 

(Czchów, Skotniki, 2 poł. XIV w.) 49 . Choć zgoda, że zapis miraculum z Żywotu 

Jackowego wyprzedza datą (1257) wszystkie zachowane przypadki ikonograficzne. 

O popularności tematów maryjnych (i pasyjnych) w modlitwie polskich norbertanek 

świadczy też niewątpliwie zespół rzeźb strzelneńskich, zwłaszcza reliefy, 

które miały wydzielać z kościoła chór zakonny (a więc właśnie miejsce medytacji): 

Maryja z Dzieciątkiem w otoczeniu proroków oraz Zdjęcie z Krzyża i Opłakiwanie. 

„Można więc przypuszczać – twierdzi prof. Świechowski – że na przegrodach chórowych 

znajdowały się dwa cykle: maryjny i pasyjny” 50 . 

I na koniec, jeszcze jedna refleksja – związana właśnie z rzeźbami ze Strzelna, 

a dokładnie mówiąc z jednym z przedstawień z południowej kolumny z personifikacjami 

cnót. W schemacie przedstawionym przez Zygmunta Świechowskiego 

zwraca uwagę cnota, umieszczona jako trzecia od lewej w górnym rzędzie, rozszyfrowana 

przez Profesora jako Skromność. Przedstawiona frontalnie, w obu rękach 

trzyma regułę (?). Jeśli tak, to może jest to raczej Rectitudo – cnota tak ważna 

u Adama Szkota. Cnota będąca syntezą przejścia – od Norberta do norbertanów; 

od posłuszeństwa charyzmatowi do posłuszeństwa regule. Ta przemiana premonstrateńska 

dokonała się równolegle do tej, jaką przeszła cała tzw. reforma gregoriańska: 

od ideałów vita apostolica do opartego na prawie (i niezależności materialnej) Kościoła 

monarchii papieskiej. 

47 Ego, inquit, sum Mater misericordie [...] Hiis dictis Mater misericordie incepit: „Ibo mihii ad montem 

mire et ad colles Libani”… – De vita et miraculis Sancti Iacchonis (Hyacinthi) Ordinis fratrum Praedicatorum 

auctore Stanislao lectore Cracoviensi eiusdem ordinis, wyd. L. Ćwikliński, MPH IV, s. 866–867. 

48 Ten wątek szeroko omawia J. Rajman, Przyczynki do zagadnienia duchowości, s. 17–21. 

49 Obszernie na ten temat zob. M. Gębarowicz, Mater misericordiae – Pokrow – Pokrowa w sztuce i legendzie 

środkowo-wschodniej Europy, Wrocław 1986; por. J. Domasłowski i in., Gotyckie malarstwo ścienne 

w Polsce, Poznań 1984. 

50 Z. Świechowski, Strzelno romańskie, Poznań 1998.



Wojciech Dominiak (Opole) 

Stosunek Piastów opolskich 

do klasztoru norbertanek 

w Rybniku/Czarnowąsach w średniowieczu 

Problem badawczy, postawiony w tytule niniejszego artykułu, wymaga wprowadzenia 

kilku uwag. Podstawową sprawą będzie tutaj określenie „książęta opolscy”. 

Pod tym pojęciem rozumieć będziemy Piastów zasiadających na tronie opolskim w latach 

1202–1532. Cezurę czasową otwierać będzie data objęcia rządów w księstwie 

przez Mieszka Plątonogiego (ostatnio N. Mika proponuje, aby obdarzać go przydomkiem 

Laskonogiego) 1 , gdyż to za jego czasów mamy poświadczone pierwsze 

kontakty z norbertankami; przedział niniejszy zamyka rok śmierci ostatniego Piasta 

opolskiego – Jana II Dobrego. Pozostałe linie książąt piastowskich, jakie powstały 

w wyniku podziału księstwa opolskiego, dokonanego za sprawą Władysława 

I ok. 1281 r., nie będą nas tutaj interesować. Na terenie księstwa opolskiego istniała 

tylko jedna placówka żeńska zakonu premonstratensów, a mianowicie klasztor 

w Rybniku (przeniesiony do Czarnowąsów w 1228 r.), dzieło Ludmiły i wspomnianego 

wyżej księcia Mieszka. Ze względu na małe zainteresowanie książąt opolskich 

innymi klasztorami premonstrateńskimi, zlokalizowanymi poza obszarem księstwa, 

nasze rozważania ograniczymy głównie do placówki czarnowąskiej. 

Zainteresowania badaczy konwentem norbertanek w Czarnowąsach sięgają już 

początku XX w. Próbę syntetycznego opracowania dziejów klasztoru podjęła Stefania 

Pierzchalanka-Jeskowa 2 . Następnie na tym polu badawczym wypowiedział się 

E. Lange 3 . Prace te wniosły do nauki wiele informacji na temat konwentu, jednakże 

szereg tez tam zamieszczonych musi być poddanych wnikliwej analizie i weryfika- 

1 N. Mika, Jaki przydomek nosił Mieszek, syn Władysława Wygnańca?, [w:] Sacra Silentii provincia. 

800 lat dziedzicznego księstwa opolskiego (1202–2002), pod red. A. Pobóg-Lenartowicz, Opole 2003, 

s. 93–100. 

2 S. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje klasztoru w Czarnowąsie na Śląsku w wiekach średnich, „Roczniki Historyczne” 

4, 1928, z. 2, s. 1–55. 

3 E. Lange, Kloster Czarnowanz, Oppeln 1930.

76 Wojciech Dominiak 

cji. Ostatnio problematyka ta ponownie stała się przedmiotem badań historyków: 

H. Grügera 4 czy M. Kopki 5 ; szczególnie w odniesieniu do problemów początkowego 

uposażenia zgromadzenia w momencie fundacji oraz translokacji konwentu 

z Rybnika do Czarnowąsów. 

Jeżeli chodzi o książąt opolskich, to do dzisiaj wiele z tych wybitnych postaci nie 

ma swojej biografii. Wyjątkiem będzie tutaj opracowanie Stanisława Zajchowskiego 

poświęcone Bolkowi I 6 czy też ks. Stefana Baldego 7 traktujące w sposób popularny 

o Janie Dobrym. Poza tym dysponujemy rozbudowanymi biogramami książąt 

opolskich 8 , artykułami 9 czy też materiałami z sesji naukowych 10 . 

Klasztor kanoniczek św. Norberta w Rybniku został założony pomiędzy rokiem 

1202 a 1211, zaś Monika Kopka proponuje, aby przyjąć datę 1206 r. 11 . Była to w ogóle 

pierwsza fundacja klasztorna w obrębie państwa opolskiego. Mogła powstać niejako 

w odpowiedzi na założenie klasztoru cysterek trzebnickich, na co wskazują 

ramy czasowe obu fundacji. Inicjatorką przedsięwzięcia była niewątpliwie księżna 

Ludmiła, o czym informuje nas nekrolog czarnowąski 12 . Przekazała ona kanoniczkom 

rybnickim 7 wiosek 13 , co stwierdzamy na podstawie dokumentu Henry- 

4 H. Grüger, Schlesisches Klosterbuch Czarnowanz, „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich–Wilhelms–Universität 

zu Breslau”, 25, 1984. 

5 M. Kopka, Powstanie i rozwój uposażenia klasztoru norbertanek w Czarnowąsach do końca XIV wieku 

na tle przemian osadniczo-gospodarczych Śląska Górnego (praca magisterska: AIHUO, maszynopis), 

s. 75–125. Na sesji poświęconej klasztorom żeńskim („Sanctimoniales. Zakony żeńskie w Polsce i Europie 

Środkowej do przełomu XVIII i XIX wieku”, Mogilno–Strzelno: 24–26 listopada 2004 r.) autorka wygłosiła 

również referat pt.: „Pierwotne uposażenie klasztoru norbertanek w Czarnowąsach” – w druku. 

6 S. Zajchowski, Bolko I, książę opolski – próba rysu biograficznego, Opole 1964, s. 1–62. 

7 S. Baldy, Księstwo opolskie za czasów Jana Dobrego, Opole 1999. 

8 Biogramy możemy znaleźć w: Książęta i księżne Górnego Śląska, pod red. A. Barciaka, Katowice 1995; 

K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich. Piastowie opolscy, cieszyńscy i oświęcimscy, t. III, Wrocław 1977; 

Słownik władców polskich, pod red. J. Dobosza, Poznań 1997; Piastowie. Leksykon biograficzny, pod red. 

S. Szczura i K. Ożoga, Kraków 1999; N. Mika, G. Wawoczny, Książęta opolsko-raciborscy. Wybrane 

postacie, Racibórz 2000; T. Sadowski, Książęta opolscy i ich państwo, Wrocław 2001. 

9 J. Rajman, Książę Mieszko Plątonogi jako twórca księstwa opolskiego, [w:] Sacra Silentii provincia, 

s. 83–91; tenże, Mieszko II Otyły. Książę opolsko-raciborski, „Kwartalnik Historyczny” C, 1993, z. 3, 

s. 19–37; O. Halecki, Powołanie księcia Władysława Opolskiego na tron krakowski w 1273 r., „Kwartalnik 

Historyczny” XXVII, 1913, s. 213–315. 

10 Władysław Opolczyk jakiego nie znamy. Próba oceny w sześćsetlecie śmierci, pod red. A. Pobóg-Lenartowicz, 

Opole 2001; Sacra Silentii provincia; Kult św. Stanisława na Śląsku (1253–2003), pod red. 

A. Pobóg-Lenartowicz, Opole 2004. 

11 Szerzej zob. S. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje klasztoru, s. 3–6, tam dalsza literatura. Monika Kopka 

proponuje przyjęcie daty 1206 r.; zob. M. Kopka, Jeszcze o początkach klasztoru norbertanek w Rybniku 

w tym tomie, s. 52–57. 

12 Nekrolog des Klosters Czarnowanz, oprac. W. Wattenbach, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und 

Alterthum Schlesiens”, I, 1855–1856, s. 226–228. 

13 Skorogoszcz, Książnice, Smolna, Brzezie pod Raciborzem, Wróblin koło Głogówka, Krowiarki, Żużela; 

szczegółowo ich identyfikację i położenie omówiła M. Kopka, Pierwotne uposażenie klasztoru norbertanek 

w Czarnowąsach (w druku).

Stosunek Piastów opolskich do klasztoru norbertanek... 77 

ka Brodatego z 1234 r. 14 , w którym książę konfirmował posiadłości zgromadzenia. 

W tym miejscu wypada się zastanowić nad motywami powołania do życia takiej 

placówki. Pierwsza kwestia: dlaczego norbertanki? Wydaje nam się, że w świetle 

zachowanego materiału źródłowego nie odpowiemy jednoznacznie na to pytanie; 

możemy jedynie poruszać się w sferze przypuszczeń. W zbliżonym ramami chronologicznymi 

do rybnickiej fundacji okresie mamy poświadczone domy zakonne 

norbertanek w Zwierzyńcu pod Krakowem (a także na wrocławskim Ołbinie, tyle 

tylko, że jest to konwent męski braci św. Norberta). Jest potwierdzona w źródłach 

aktywność opolskiej pary książęcej wobec Ołbina i Zwierzyńca; Mieszko Plątonogi 

jest wzmiankowany w nekrologu ołbińskim 15 (prawdopodobnie za przekazanie 

braciom kościołów w Bytomiu i Toszku), a jego żona Ludmiła (donatorka klasztoru, 

niestety nie sposób dzisiaj ustalić przedmiotu nadania) została odnotowana w nekrologu 

zwierzynieckim 16 , podobnie jak jej mąż, przypuszczalnie w podzięce za przekazanie 

klasztorowi wsi Grodziec 17 . Dodatkowo należy wskazać na prawdopodobną 

czeską proweniencję Ludmiły i tym samym – czeskie pochodzenie konwentu 18 . Jerzy 

Rajman jako główny cel fundacji rybnickiej podaje chęć „zbudowania” zaplecza 

dla Piastówien z książęcej rodziny, które miały poświęcić się (dobrowolnie lub 

w wyniku podjętej za nie decyzji) służbie Bogu 19 , oraz wskazuje na związki filiacyjne 

Rybnika i Zwierzyńca 20 . Bez wątpienia opisane powyżej wzajemne koneksje 

mogły leżeć u podstaw podjęcia decyzji o sprowadzeniu właśnie norbertanek. 

Znacznemu powiększeniu uległ majątek klasztoru rybnickiego ok. 1223 r. 

Do znanych nam już miejscowości książę Kazimierz dodał (do donacji swoich rodziców) 

Rybnik, Brzezinę, Raków, Lichynię, Scacovici oraz przychody z komory 

celnej w Siewierzu 21 . Ponadto, co zostało zauważone przez J. Rajmana, ok. 1223 r. 

musiała wstąpić do klasztoru całkiem spora liczba panien pochodzących z opolskich 

rodzin rycerskich, co znalazło przełożenie w dziesięcinie, jaką rycerstwo płaciło 

wybranemu kościołowi 22 . Uposażenie kanoniczek po „przeprowadzce” z Rybnika 

do Czarnowąsów, tj. w 1228 r., stanowiły już 23 wsie; 11 z nich to darowizny 

14 Codex Diplomaticus Silesiae (dalej CDS), hrsg. vom Vereine für Geschichte und Alterthum Schlesiens, 

Bd. 1, Urkunden des Klosters Czarnowanz, hrsg. von dr W. Wattenbach, Breslau 1857, nr 5. 

15 Liber Mortuorum Monasterii Sancti Vincentii Ordinis Praemonstratensis, [w:] Monumenta Poloniae 

Historica, wyd. W. Kętrzyński, t. V, Lwów 1888, s. 692. 

16 J. Rajman, Średniowieczne zapiski w nekrologu klasztoru norbertanek na Zwierzyńcu, „Nasza Przeszłość” 

77, 1992, s. 49. 

17 Tenże, Założenie klasztoru premonstrantek w Rybniku. Przegląd problematyki badawczej, [w:] Sacrum 

i profanum. Klasztory i miasta w rzeczywistości Górnego Śląska w średniowieczu, Rybnik 2003, s. 91. 

18 Por. S. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje klasztoru, s. 9–10. Autorka jednak nie daje ostatecznej odpowiedzi, 

natomiast nie wyklucza czeskiego pochodzenia konwentu. 

19 J. Rajman, Założenie klasztoru premonstrantek, s. 92. 

20 Tamże, s. 94. 

21 CDS, t. I, nr 1. Wszystkie posiadłości, które zostały dodane norbertankom w 1223 r., identyfikuje 

M. Kopka, Pierwotne uposażenie klasztoru. 

22 J. Rajman, Założenie klasztoru premonstrantek, s. 92–93.


książąt opolskich: Mieszka, Ludmiły i Kazimierza 23 . Dziełem tego ostatniego było 11 

donacji: 6 w drodze wymiany (m.in. klasztor otrzymał Czarnowąsy w drodze zamiany 

na Rybnik 24 , Smolną i Brzezie); pozostałe 5 – to zupełnie nowe donacje, być 

może posag przekraczającej zakonny próg Więcesławy 25 . 

Dlaczego zatem doszło do translokacji z Rybnika do Czarnowąsów? Jakie były 

przyczyny tego przedsięwzięcia? Czyżby nadania, jakie otrzymały siostry za sprawą 

Mieszka i Kazimierza, nie stanowiły atrakcyjnego zaplecza dla fundacji? A może 

to bardziej księciu zależało na dogodnej lokalizacji, nieopodal centrum politycznego 

jego państwa? 

Problem ten wydaje się być bardziej złożony. Otóż w dokumencie z 1228 r. 

wyraźnie możemy przeczytać, iż to na prośbę i za zgodą (!) kanoniczek dochodzi 

do przeniesienia konwentu 26 . Wnioskujemy więc, że „kwestia zgody” dotyczyć 

musiała inicjatywy książęcej. Jeśli zatem Kazimierz myślał poważnie o umiesz- 

czeniu swojej córki w klasztorze sióstr św. Norberta, to rzeczywiście inicjatywa translokacji 

zgromadzenia mogła wyjść od niego. Aby siostry nie „były stratne” w wyniku 

planowanego przedsięwzięcia, Kazimierz musiał je dobrze uposażyć. Być mo- 

że obie strony wcześniej uzgodniły warunki przeniesienia placówki, o co prosił 

Kazimierz (w zamian oferując nadania), i wyraziły zgodę na przeniesienie i proponowany 

przez księcia opolskiego nowy inwentarz majątkowy. Prawdopodobnie ksią- 

żę chciał też, aby placówka ta stanowiła także nekropolię opolskiej linii książęcej, 

coś na wzór Trzebnicy czy klasztoru klarysek wrocławskich w przypadku Piastów 

dolnośląskich, co dodatkowo potwierdzałoby inicjatywę translokacyjną Kazimierza. 

Zauważalne jest to w polityce włodarza opolskiego względem klasztoru; 

liczne i korzystne nadania, stanowiące podstawę egzystencji i rozwoju gospodarczego 

placówki, kariera duchowna jednej z córek – Więcesławy, miejsce pośmiertnego 

spoczynku w murach klasztoru księcia, jego żony Violi i córki, wspominanej już 

uprzednio Więcesławy (przełożonej klasztoru), to nieliczne przykłady potwierdzające 

to przypuszczenie. Jak się później okazało, zamysł, aby uczynić z Czarnowąsów 

miejsce wiecznego spoczynku Piastów opolskich, nie znajduje uznania w polityce 

następców Kazimierza. 

Jak to się stało – to kolejny problem – że klasztor czarnowąski nie zostaje nekropolią 

książąt opolskich i to już w drugim pokoleniu? Mieszko II syn Kazimierza odszedł 

od zamysłów ojca, bo już w testamencie, jaki sporządził w 1245 r., uczynił dominikanów 

raciborskich wykonawcami aktu ostatniej woli, wyrażając jednocześnie 

życzenie, aby w murach rozpoczętej przez niego fundacji klasztoru Braci Kaznodziei, 

23 Problem ten omawia M. Kopka, Pierwotne uposażenie klasztoru. 

24 Z zachowaniem praw do karczmy i kościoła w Rybniku. 

25 S. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje klasztoru, s. 20–21. Zob. W. Dominiak, Książęta opolscy a klasztory 

żeńskie w średniowieczu, referat wygłoszony na sesji poświęconej klasztorom żeńskim („Sanctimoniales. 

Zakony żeńskie w Polsce i Europie Środkowej do przełomu XVIII i XIX w., Mogilno–Strzelno: 

24–26 listopada 2004 r., w druku), przypis 25. 

26 Zob. CDS, t. I, nr 4: de peticione et consensu sepedicti conventus in Bosidom.


złożono jego prochy 27 . Następca Mieszka Władysław w 1258 r. wieńczy fundację 28 ; 

również często przebywa na dworze w Raciborzu, w otoczeniu dominikanów i prawdopodobnie 

również ten klasztor stanowi dla niego miejsce wiecznego spoczynku 29 . 

Być może miało to związek z wielką atrakcyjnością zakonu dominikanów i propagowanego 

przez nich zarówno typu duchowości, jak i idei zjednoczenia państwa polskiego, 

która wypłynęła na kanwie twórczości dominikanina Wincentego z Kielczy, 

z którym Władysław znał się osobiście. 

Wybór Raciborza, a tym samym umniejszenie roli Czarnowąsów w polityce 

księcia Władysława, może wynikać z innych jeszcze czynników. Od początku 

swych rządów w księstwie, co nastąpiło w 1246 r., Władysław zaczął inwestować 

w rozwój południowo-wschodnich ziem swojego państwa, ze szczególnym uwzględnieniem 

pogranicza śląsko-małopolskiego 30 . Było to związane z akcją kolonizacyjną 

na tym terenie. Książę ten, jako mądry gospodarz i strateg, starał się zbudować swoją 

pozycję w oparciu o tego typu inwestycje, wykreować swoje „lobby”, które poparłoby 

jego kandydaturę w staraniach o tron krakowski 31 . Plany te, o których sądzi się 

niekiedy, że były inspirowane zjednoczeniową ideą „Żywotów św. Stanisława”, 

doczekały się realizacji w postaci powołania księcia w 1273 r. na tron w Krakowie 

przez oponentów Bolesława Wstydliwego 32 . W związku z powyższym zakony 

męskie dominikanów czy franciszkanów były bardziej „atrakcyjne politycznie” niż 

siostry św. Norberta w Czarnowąsach. 

Nawet osoba Więcesławy nie spowodowała szerszego zainteresowania się Czarnowąsami 

przez jej braci. Mieszko w testamencie zapisał mniszkom wieś Brzezie 33 ; 

Władysław ograniczył się tylko do transumowania dyplomu 34 . Jednocześnie władca 

transumował dyplom z 1228 r. dla klasztoru, potwierdzając darowizny poczynione 

przez ojca. Odtąd książę nie wykazuje większego zainteresowania „domem 

Bożym”. Z czego to mogło wynikać? Prócz zarysowanych wcześniej problemów do- 

27 Schlesisches Urkundenbuch, hrgs. von der Historischen Kommision für Schlesien (dalej SUB), oprac. 

W. Irgang, Bd. II, Wien 1977, nr 295. 

28 Tamże, III, nr 269. 

29 J. Sperka, Władysław, [w:] Książęta i księżne Górnego Śląska, s. 120–123. 

30 J. Rajman, Pogranicze śląsko-małopolskie w średniowieczu, Kraków 1998, s. 86–92. Szerzej na temat 

polityki gospodarczej Władysława zob.: W. Dominiak, Polityka gospodarcza księcia Władysława I Opolskiego 

(1246–1281), [w:] Korzenie środkowoeuropejskiej i górnośląskiej kultury gospodarczej, pod red. 

A. Barciaka, Katowice 2003, s. 75–93. 

31 W. Dominiak, Rola kultu św. Stanisława na Śląsku w polityce zjednoczeniowej książąt opolskich 

w XIII w., [w:] Kult św. Stanisława na Śląsku (1253–2003), pod red. A. Pobóg-Lenartowicz, Opole 2004, 

s. 58–59. 

32 Szerzej: O. Halecki, Powołanie księcia Władysława Opolskiego na tron krakowski w 1273 r., „Kwartalnik 

Historyczny” XXVII, 1913, s. 272–277. Z. Piech, Ikonografia pieczęci Piastów, Kraków 1993, s. 130, 

wykazał, że przypisywanie księciu Władysławowi tendencji zjednoczeniowych na podstawie rzekomego 

wizerunku w koronie królewskiej jest nieporozumieniem. 

33 SUB, II, nr 295. Nadanie nie zostało zrealizowane przez następcę Mieszka. 

34 Zob. SUB, III, nr 340: decem lapides cere in villa Opoliensis castellature sita, que Lubnane nuncupatur, 

pro alendo lumine in predicta ecclesia de Bosidom.


tykamy jeszcze jednej, bardzo ważnej kwestii: Więcesława prawdopodobnie wstąpiła 

do klasztoru ok. 1228 r., na co wskazuje S. Pierzchalanka-Jeskowa 35 . Skoro tak, 

to ani Mieszko (wówczas ok. ośmioletni chłopak) 36 , ani (tym bardziej) Władysław 

(ok. 1228 r. miał prawdopodobnie 3 lata) 37 nie pamiętali jej z okresu dzieciństwa, 

przez co więzy rodzinne nie były nazbyt silne. 

Kolejny problem, jaki chcielibyśmy podnieść w tym opracowaniu, to sprawa donacji 

książęcych na rzecz klasztoru. Ich strukturę staraliśmy się naszkicować we 

wcześniejszych fragmentach tego artykułu. Ostatnio wyniki badań nad uposażeniem 

klasztoru zostały dosyć dobrze zobrazowane przez M. Kopkę, która także podjęła 

się identyfikacji posiadłości klasztornych, weryfikując tezy lansowane przez literaturę 

przedmiotu 38 . Nie będziemy zatem szczegółowo tej problematyki omawiać. 

Nadania ziemskie stanowiły dla placówki podstawę ekonomiczną jej egzystencji. 

Jak ostatnio sugerował Antoni Barciak, istotny problem, związany z zagadnieniem 

pierwotnego uposażenia, dotyczy jakości nadań 39 . Widać, iż władcy opolscy Mieszko 

Plątonogi i jego syn Kazimierz starają się hojnie uposażyć klasztor. Dla porównania 

dodajmy tylko, że inna znana nam fundacja norbertanek zwierzynieckich 

w początkach jej funkcjonowania otrzymała od donatora zaledwie 3 wsie 40 . Inaczej 

rzecz się ma z uposażeniem norbertanek w Strzelnie, które w początkowej fazie wynosiło 

tylko 13 wsi; jednakże na tę liczbę złożyły się nadania rodziny i samego fundatora 

– Piotra Wszeborowica – oraz donacje książęce: Mieszka III Starego i Kazimierza 

Sprawiedliwego 41 . Weźmy dla przykładu jeszcze jedną fundację, tym razem 

cysterek trzebnickich, którą fundatorzy wzorowo wręcz uposażyli, nadając w pierwszych 

latach funkcjonowania aż 19 wiosek. W wyniku hojności innych darczyńców, 

m.in. osób świeckich oraz książąt wielkopolskich, stan posiadania opactwa zwiększył 

się do 40 wiosek w 1235 r. 42 Porównując wysokość pierwotnego uposażenia przywołanych 

tu tylko przykładowo klasztorów należy powiedzieć, że Piastowie opolscy 

rzeczywiście bardzo szczodrze, jak na swoje możliwości finansowe, obdarowywali 

rodzimą fundację. 

Charakter poczynionych nadań stwarzał możliwości inwestowania w otrzymany 

teren. Jednakże dopóki kanoniczki otrzymują od władców opolskich ziemię, nie 

35 Szerzej zob.: S. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje klasztoru, s. 21. 

36 K. Jasiński, Rodowód Piastów, s. 24. 

37 Władysław przyszedł na świat ok. 1225 r. Zob. tamże, s. 27. 

38 M. Kopka, Pierwotne uposażenie klasztoru. 

39 Problem ten został poruszony w dyskusji sesji w Mogilnie „Sanctimoniales. Zakony żeńskie w Polsce 

i Europie Środkowej do przełomu XVIII i XIX wieku”, 24–26 listopada 2004 r. 

40 J. Rajman, Klasztor norbertanek na Zwierzyńcu w wiekach średnich, Kraków 1993, s. 53. Szerzej 

na temat uposażenia norbertanek zwierzynieckich – tamże, s. 38–61. 

41 D. Karczewski, Dzieje klasztoru norbertanek w Strzelnie do początku XIV wieku, Inowrocław 2001, 

s. 121. 

42 K. Bobowski, Podstawy bytu konwentu trzebnickiego, [w:] Księga Jadwiżańska. Międzynarodowe Sympozjum 

Naukowe „Święta Jadwiga w dziejach i kulturze Śląska”, pod red. M. Kaczmarka i M.L. Wójcika, 

Wrocław 1995, s. 62–65.


starają się tego w żaden sposób zagospodarować. Kiedy natomiast nadania te nie 

będą posiadały charakteru rzeczowego, a przejawiać się będą w czynszach, bądź 

kiedy poszczególni książęta będą starali się w jakiś sposób ograniczać, uszczuplać 

stan posiadania klasztoru, wtedy dopiero aktywizują się gospodarczo siostry czarnowąskie 

i rozpoczynają akcję kolonizacyjną na prawie niemieckim na otrzymanych 

uprzednio obszarach. 

Bardzo niekorzystnym wydarzeniem z punktu widzenia funkcjonowania i rozwoju 

klasztoru okazał się podział Śląska na dzielnice w 1281 roku. Władysław podzielił 

swoje państwo pomiędzy synów: Bolesław otrzymał Opole, Mieszko – Cieszyn, 

Kazimierz – Bytom, a Przemysław zostało księciem raciborskim. Ta decyzja, jak się 

później okazało, miała dla klasztoru brzemienne skutki. Odtąd posiadłości ziemskie 

kanoniczek św. Norberta były rozproszone w obrębie kilku księstw, co skutkowało 

stopniowym uszczupleniem majątku. W takiej nowej rzeczywistości politycznej 

norbertanki musiały zabiegać u poszczególnych książąt o konfirmację swojego stanu 

posiadania. 

Jak w tym wszystkim wyglądała polityka władców linii opolskiej? Jeszcze w 1 poł. 

XIV w. włodarze opolscy nie starali się pomniejszać majątku zgromadzenia. Bolko 

I potwierdził w 1309 r. granice posiadłości czarnowąskich w swoim księstwie, 

zezwalając tym samym na zagospodarowanie przestrzenne (lokacje) wsi położonych 

w granicach posiadłości klasztornych 43 . Bolko II przywrócił w 1325 r. prawa fundacji 

czarnowąskiej do kościoła filialnego w Dobrzeniu Wielkim 44 , a tuż przed 

śmiercią wyraził życzenie, aby po jego zgonie całe jezioro w okolicach wsi Żelazna 

należało do klasztoru 45 . I na tym w zasadzie kończy się polityka władców opolskich, 

zmierzająca do pomnożenia bądź potwierdzenia stanu posiadania norbertanek. 

Po śmierci Bolesława II w 1356 r. 46 nastąpił radykalny zwrot w poczynaniach książąt 

opolskich względem placówki. Skończyły się wszelkiego rodzaju donacje książęce. 

Sami władcy nie należeli do najzamożniejszych; potencjał ziemski wyczerpał się 

na skutek rozdawnictwa z XIII i początków XIV w. O czynszach mowy być nie 

mogło, mimo że uległ ewolucji model nadań w stosunku do XIII w. – z nadań ziemskich 

na gospodarkę czynszową, bo Piastowie opolscy sami popadali w długi. Coraz 

częściej widzimy natomiast w gronie darczyńców klasztoru mieszczan i szlachtę. 

Oczywiście, nie wnoszą oni tak wielkich sum do kasy klasztornej 47 . Od 2 poł. 

połowy XIV w. aż po rok 1532, który wyznacza ramy chronologiczne tego szkicu, 

książęta opolscy przestali całkowicie dotować swoją rodzimą fundację, ograniczając 

się jedynie do roli rozjemców i poświadczając od czasu do czasu transakcje 

i nadania osób trzecich na rzecz klasztoru. Przykładem mogą być dokumenty Władysława 

Opolczyka z 1386 i 1401 r., Bolka IV z 1403, wdowy po Władysławie II – 

43 CDS, I, nr 22. 



46 B. Snoch, Bolesław II, [w:] Książęta i księżne Górnego Śląska, s. 30. 

47 Szerzej: S. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje klasztoru, s. 34–37.


Ofki – z 1414 r., czy dyplom współregentów Mikołaja i Jana z 1480 r. 48 W żadnym 

z wyżej wymienionych przypadków książęta opolscy nie są wspominani jako fundatorzy 

placówki. 

Klasztor stopniowo popadał w gospodarczą ruinę i pozbywał się w latach 

1410–1496 (odsprzedawał) części swojego majątku osobom świeckim 49 . Aż 17 razy 

o czynsze upominał się klasztor św. Wincentego we Wrocławiu 50 . Ponadto Piastowie 

opolscy nie przestrzegali praw klasztoru pochodzących z nadań ich poprzedników, 

a dochody należne zgromadzeniu (czynsze) pożytkowali na swoją korzyść. Szczególnie 

widoczny jest ten problem w XV w., kiedy władcy odsprzedawali osobom 

prywatnym swoje prawa książęce: tak uczynił Bernard niemodliński w 1437 r. odsprzedając 

swe czynsze ze wsi Frauendorf staroście opolskiemu Mikołajowi Biesowi; 

podobnie u schyłku XV w. w 1498 r. 51 postąpił Jan II Dobry, który pozbył się 

na rzecz Pruszkowskiego czynszów z Małego Dobrzenia 52 . Nabywcy z kolei nadużywali 

swoich praw, zajmując wsie, z których nabyli czynsze (np. Pruszkowski zajął 

Dobrzeń Mały) 53 . Ostatni Piast opolski zagarnął bezprawnie w 1515 r. pokaźną część 

majątku klasztornego, aż 10 wsi, na co usilnie uskarżał się papieżowi Leonowi X 

jeden z prepozytów 54 . Książęta opolscy wykorzystali fakt, że klasztor uległ niemal 

całkowitej degradacji w 2 poł. XV w. Brakowało podstawowych rzeczy – nawet 

koniecznych w sprawowaniu liturgii. Dlatego też biskup Jodok apelował o to, aby 

pomóc klasztorowi w zamian za 40 dni odpustu 55 . Ostatni Piast opolski zakończył 

życie 27 marca 1532 56 . Tym samym placówka w Czarnowąsach straciła nominalnie 

(!) swoich opolskich protektorów, bo faktycznie już od połowy XIV w., kiedy 

to Bolesław II uczynił ostatni zapis donacyjny na rzecz klasztoru czarnowąskiego, 

o kurateli książęcej mowy być nie może 57 . 

Dzieje klasztoru czarnowąskiego stanowią klasyczny przykład, jak podział 

na dzielnice przyczynił się do stopniowej degradacji gospodarczej placówki. Rozpatrując 

ten problem z punktu widzenia nauk ekonomicznych, należy stwierdzić, że 

głównym celem organizacji (w naszym przypadku będzie to klasztor czarnowąski) 

48 CDS, I, nr 48, 76, 77, 88, 142. 

49 Tamże, nr 90, 131, 161. 


51 Tamże, s. 38–39. 

52 Tamże, s. 39. 

53 Tamże. 

54 Wróblin, Łany, Biedrzychowice, Grocholubę, Stradunię, Brożec, Radunię, Żelazną, Brynicę, Czarnowąsy; 

S. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje klasztoru, s. 38; por. M. Kopka, Pierwotne uposażenie klasztoru. 

55 CDS, I, nr 129. Szerzej: S. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje klasztoru, s. 39. 

56 K. Jasiński, Rodowód Piastów, s. 111. 

57 Podobną tendencję obserwujemy na Dolnym Śląsku oraz Pomorzu. Książęta ziębiccy czy głogowscy, 

a także pomorscy postępują niemal identycznie w stosunku do klasztorów; wątek został podniesiony 

w głosach w dyskusji wokół niniejszego artykułu przez dra Romana Stelmacha i prof. dra hab. Błażeja 

Śliwińskiego.


jest jej przetrwanie i rozwój. Służyć temu mają aktywa, środki trwałe, składające 

się na majątek klasztoru. W naszym przypadku do początku XIV w. w skład aktywów 

wchodziły nadania ziemskie i inne nieruchomości. Kiedy skończyły się donacje, 

a klasztor nie otrzymywał od książąt nawet uposażeń finansowych (czynszów), 

był stopniowo pozbawiany źródeł dochodu, co początkowo hamowało jego rozwój, 

a następnie przyczyniało się do systematycznego regresu gospodarczego. Klasztor 

rozwijał się bardzo prężnie pod troskliwym protektoratem książąt opolskich. Kiedy 

tej opieki zabrakło, od 2 poł. XIV w. następował stopniowo proces pauperyzacji. 

W czym zatem możemy upatrywać powodów zahamowania kurateli książęcej? Jest 

ich kilka. Po pierwsze, klasztor od czasów Władysława I przestał pełnić posiadaną 

wcześniej funkcję. Piastowie opolscy nie traktowali Czarnowąsów jako nekropolii 

swojej linii książęcej. Tę rolę miał przejąć Racibórz, a później Opole. Druga kwestia 

dotyczy pochodzenia kanoniczek czarnowąskich. Od XIII w. do klasztoru przyjmowano, 

co ustaliła Stefania Pierzchalanka-Jeskowa, przeważnie członków rodzin 

szlacheckich i mieszczańskich 58 . Rzecz jasna, taka placówka przestała być już atrakcyjnym 

miejscem dla księżniczek opolskich; zresztą świetnym potwierdzeniem tej 

tezy jest fakt, iż z dziesięciu księżniczek opolskich tylko jedna (!) wstąpiła do kanoniczek 

św. Norberta – córka Kazimierza I, fundatora placówki. Mieszko II zmarł 

bezpotomnie, Władysław miał tylko jedną córkę, którą wydał za Henryka IV Prawego 

59 . Już w XIV w. Bolko II Opolski posłał swoje cztery (!) z pięciu córek do klasztorów 

– żadna z nich nie przestąpiła jednak progu czarnowąskiego zgromadzenia. 

Ponadto pojawiały się inne formacje duchowe. Dla przykładu: księżniczki opolskie 

wybierały placówki bardziej atrakcyjne: formacje klarysek albo cysterek. Klasztory, 

w których poświęciły swoje życie służbie Bogu, bardzo często stanowią także miejsce 

ich wiecznego spoczynku 60 . 

Nasze rozważania pragnę zakończyć cytatem z klasycznej już pracy Stanisława 

Trawkowskiego, odnoszącym się do XIII-wiecznych realiów: „Zakon [premonstratensów 

– W. D.] jednak był już osłabiony, by istotnie móc przeprowadzić zadania 

[...], by spełnić nadzieje, które w nim pokładano. Toteż premonstratensów szybko 

zastąpią w Polsce dominikanie i franciszkanie, zaś konwenty premonstrateńskie 

zostaną zepchnięte na margines życia społeczno-politycznego” 61 . Powyższe twierdzenie 

jest jak najbardziej adekwatne do historii księstwa, klasztoru norbertanek 

oraz Piastów opolskich. 


59 K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, s. 43. 

60 Zob. W. Dominiak, Książęta opolscy a klasztory żeńskie. 

61 S. Trawkowski, Między herezją a ortodoksją – rola społeczna premonstratensów w XII wieku, Warszawa 

1964, s. 200.



Marek Smoliński (Gdańsk) 

Latyfundium klasztoru żukowskiego 

w średniowieczu. 

Próba periodyzacji dziejów gospodarczych 

Dzieje majątków należących w średniowieczu do klasztoru premonstrantek 

w Żukowie na Pomorzu Gdańskim podzielić można na kilka podstawowych okresów. 

Granice tej periodyzacji wyznaczają określone wydarzenia polityczne z historii 

Pomorza i częstokroć stanowiące ich reminiscencje zmiany gospodarcze, jakim 

podlegały na przestrzeni lat klasztorne dobra. Stąd też w zachowanych źródłach 

dotyczących klasztoru odszukać można zaledwie kilka momentów świadczących 

o wyznaczeniu przez norbertanki konkretnego kierunku polityki gospodarczej, próbie 

jego realizacji oraz wprowadzenia długofalowego planu rozwoju gospodarczego 

dóbr. O wiele częściej natomiast zmiany te podyktowane były cyklicznym niszczeniem 

dóbr klasztornych w czasie kolejnych konfliktów zbrojnych, które stały się 

udziałem Pomorza Gdańskiego, i próbami odbudowy stanu posiadania norbertanek 

z Żukowa. 

W historii posiadłości klasztoru żukowskiego da się wydzielić 4 podstawowe 

fazy. Pierwszą stanowi okres od założenia klasztoru do czasów najazdu pruskiego 

z lat dwudziestych XIII w. Druga faza to okres odbudowy klasztoru i szeregu 

nadań, z których najdonioślejsze były udziałem przedstawicieli pomorskiej dynastii 

Sobiesławowiców i biskupa włocławskiego Michała. Był to okres największego 

wzrostu majątkowego klasztoru w średniowieczu. W fazie trzeciej, mającej swe 

początki jeszcze w XIII w., lecz przypadającej głównie na 1 poł. XIV w., mniszki 

rozpoczęły realizację planu gospodarczego polegającego na wprowadzeniu nowych 

metod gospodarowania i zarządu posiadłościami klasztornymi – dobra zakonne 

zaczęto lokować na prawie niemieckim. Faza czwarta, przypadająca na drugą połowę 

XIV i wiek XV, cechowała się upadkiem gospodarki klasztornej. Latyfundium 

żukowskie znalazło się w tak złym stanie, że norbertankom, ze względu na trudności 

z utrzymaniem klasztoru, zabroniono prowadzić nowicjat. W końcu doszło też 

do próby przejęcia kontroli nad klasztorem przez zakon krzyżacki.

Latyfundium klasztoru żukowskiego w średniowieczu... 85 

Ze względu na stan zachowania bazy źródłowej nie da się dokładnie i przekonująco 

ustalić dokładnej daty fundacji klasztoru. O pobycie premonstrantek 

na Pomorzu Gdańskim (w miejscu zwanym Stolpa) doniósł niedatowany dokument 

wystawiony na rzecz norbertanek przez princepsa gdańskiego Mściwoja I 1 . Wedle 

pochodzącego z 1259 r. transumptu tego dyplomu, Mściwoj I powyższy dokument 

wystawić miał 24 kwietnia 1209 r. 2 Stąd też w starszej literaturze przedmiotu 

pojawiły się propozycje wskazujące właśnie na 1209 r., ale też i lata 1212–1214 

czy 1215–1216 lub też konkretnie 1213 r., jako czas wystawienia tego dyplomu, 

a co za tym idzie również termin, do którego miał powstać klasztor 3 . Wedle ostatnich 

badań czas ten ograniczyć trzeba być może do 1212 r. 4 Pierwotne uposażenie klasztoru 

składać się miało, prócz miejsca gdzie ulokowano klasztor, ze wsi Żukowo, niezidentyfikowanych 

wsi Misclino, Sulislave, Barclino, Świemirowo, a także z tego, 

co nadała norbertankom żona Mściwoja I Zwinisława – a więc Kępy Oksywskiej 

(znajdowało się na niej 16 wsi, choć w cytowanym dokumencie jeszcze o nich nie 

wspomniano 5 ) oraz wsi Beleczkowo (w okolicach Białogardy) i podświeckiego Grabowa. 

Do tego doliczyć należy też zyskane przez norbertanki uprawnienia rybołówcze 

(na rzecz Warznicy i w jeziorach: Brodno i Gartsno), prawa do odławiania 

bobrów we wszystkich posiadłościach oraz nadanie im ludności dziesiętniczej 

zamieszkującej wsie przyklasztorne. Całości uposażenia dopełniało prawo przyznane 

mniszkom do wszystkich ruchomości i nieruchomości w nadanych wsiach, trzeciej 

cześć zysków pochodzących z cła od sukna wwożonego do Gdańska i roczny 

czynsz składający się z 40 grzywien pobieranych od karczm znajdujących się 

1 Pommerellisches Urkundenbuch, hrsg. v. M. Perlabach, (dalej Pommerell. UB), Danzig 1882, nr 14; 

Kopiariusz klasztoru norbertanek w Żukowie, wyd. A. Czacharowski, (dalej Kopiariusz), „Zapiski Historyczne” 

(dalej cyt. ZH) 23, 1957, z. 4, nr 1; H. Lingenberg, Urkundenfälschungen des Klosters Oliva und 

anderer geistlicher Institutionen Pommerellens/Pommerns (bis ca. 1310), Lübeck 1996, nr 1. 

2 Pommerell. UB, nr 186. 

3 T. Hirsch, Pommerellische Studien. Das Kloster Zuckau im dreizehnten und vierzehnten Jahrhundert, 

Neuen Preussischen Provinzial Blätter, Bd. 3, 1853, s. 10–13; tenże, Geschichte des Karthauser Kreises, 

„Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtvereins” 16, 1882, s. 13 i n.; S. Kujot, Kto założył parafie 

w dzisiejszej diecezji chełmińskiej? Studium historyczne, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 

9, 1912, s. 166; tenże, Dzieje Prus Królewskich, cz. I (do roku 1308), tamże, 20–22, 1913–1915, 

s. 816; G. Labuda, Ze studiów nad najstarszymi dokumentami Pomorza Gdańskiego, „Zapiski Towarzystwa 

Naukowego w Toruniu” 18, 1953, z. 1–4, s. 160 i n.; K. Jasiński, Kilka uwag o najstarszych dokumentach 

Pomorza Gdańskiego, „Studia Źródłoznawcze” 2, 1958, s, 147–148; A. Czacharowski, Uposażenie 

i organizacja klasztoru norbertanek w Żukowie od XIII do połowy XV wieku, Toruń 1963, s. 13–14; 

J. Powierski, Mściwoj princeps gdańskopomorski, [w:] Ludzie pomorskiego średniowiecza, Gdańsk 1981, 

s. 86; B. Śliwiński, Wieś Żukowo wedle najdawniejszych źródeł pisanych, [w:] Dzieje Żukowa, pod red. 

tegoż, Żukowo 2003, s. 42. Całość dyskusji na temat daty fundacji klasztoru zebrał T. Rembalski, Dzieje 

osadnictwa na terenie współczesnych gmin Kosakowo i Gdynia od XIII do XV w. (w druku). 

4 B. Śliwiński, Wieś Żukowo, s. 42; tenże, Czy Wierzchosława córka księcia kujawskiego Bolesława i wnuczka 

Mieszka III Starego była mniszką w Żukowie na Pomorzu Gdańskim?, [w:] Mazowsze, Pomorze, Prusy. 

Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza, nr 7, pod red. tegoż, Gdańsk 2000, s. 238. 

5 Zob. Pommerell. UB, nr 91; K. Górski, Oksywie, „Rocznik Gdański”, (dalej RG) 12, 1938, s. 12–14; 

A. Czacharowski, Uposażenie, s. 38–39. Ich dzieje omawia T. Rembalski, Dzieje osadnictwa.

86 Marek Smoliński 

w Gdańsku 6 . Około 1224 r. z rąk princepsa gdańskiego Świętopełka norbertanki 

zyskały jeszcze (prócz akceptacji treści poprzedniego nadania, którego autorem 

był Mściwoj I) potwierdzenie posiadania wsi Lędziechowo, a także stację rybacką 

i owczarnię na Kępie Oksywskiej. Jednocześnie jednak sprecyzowano zasięg tamtejszych 

dóbr żukowskich. W dokumencie Świętopełka mówiło się już nie o posiadaniu 

całości Kępy Oksywskiej, ale tylko jej połowy 7 . Za swoistą rekompensatę 

uznać trzeba przyznanie mniszkom samego Oksywia i tamtejszego kościoła. Dobra 

te objęto ezgempcją od obowiązku związanego z prawem książęcym, a więc tzw. 

stacji. Przywilej bobrowniczy natomiast obowiązywał na Warznicy i na Słupi (od 

1224 r. oznaczono go do granicy Sulęczyna). Dopełnieniem pierwszych darowizn 

na rzecz klasztoru był stopniowo udzielany mniszkom immunitet, który w dłuższym 

okresie gwarantował większą swobodę mniszek w zarządzaniu przyznanymi im dobrami. 

W 1224 r. premonstratenski otrzymały jeszcze prawo do pięciu garnców miodu 

rocznie pobieranych w Liniewie i pięciu w Skorzewie 8 . 

Śledząc wiadomości źródłowe odnoszące się do lat 1212(?)–1224, można przedstawić 

obraz życia gospodarczego klasztoru żukowskiego. Najważniejszym uposażeniem 

były z pewnością dobra wiejskie dane zakonnicom. W kontekście tego rodzaju 

nadań w ramach korzyści uwzględnić trzeba wszelkie towarzyszące podobnym 

donacjom pożytki płynące przede wszystkim z uprawy pół, posiadania łąk, pastwisk 

oraz hodowli zwierząt: bydła i, co może istotniejsze, koni. Rozpatrując uposażenie 

klasztoru zyskane w pierwszych latach jego istnienia zwrócić trzeba jednak uwagę 

na czynniki, które w przyszłości miały zahamować jego dalszy rozwój gospodarczy. 

Zaliczyć do tego trzeba fakt rozlokowania dóbr wiejskich w różnych częściach Pomorza 

Gdańskiego. Wydaje się, że był to czynnik znacznie utrudniający prowadzenie 

planowej i zwartej gospodarki przez osiadłe w Żukowie norbertanki. Niewykluczone, 

że od zagrożeń powodowanych przez zastój gospodarczy i stopniową degradację 

pierwotnej funkcji dóbr ziemskich klasztoru, czyli właściwie jego utrzymania, 

chronić miał w założeniu fundatorów nadanie norbertankom ludności dziesiętniczej 

w Rębiechowie i Świemirowie. Tą bowiem kategorią można było w miarę swobodnie 

dysponować i używać jej w miejscach, gdzie z jakiś powodów upadała gospodarka 

jej właścicieli. Już jednak w latach 20. XIII w. taki charakter nadań ziemskich 

był raczej anachronizmem. 

Spore znaczenie odgrywać musiały również w gospodarce klasztoru pożytki czerpane 

z jezior i rzek. Zaliczyć do tego trzeba istniejące od początku fundacji żukowskiej 

prawo połów ryb, jak i możliwość odławiania bobrów. Choć w dokumencie 

Mściwoja I nie uściślono jeszcze dokładnych pożytków czerpanych z dóbr oksywskich, 

to jednak charakter wsi położonych na kępie oksywskiej zdaje się wskazywać 

6 W sprawie uposażenia klasztoru zob. literaturę z przyp. 3 oraz W. Łęga, Obraz gospodarczy Pomorza 

Gdańskiego z XII i XIII wieku, Poznań 1949, s. 9,11–12, 20–21, 65, 115–116, 177, 181. 

7 Pommerell. UB, nr 26. Faktycznie oznaczało to utratę praw do Mostów, Pierwoszyna, Kosakowa, Dębogórza, 

Kochowa, Zbychowa, Kiedrzyna, Senchina, Niemichowa, do których wkrótce (do 1224 r.) przyznawać 

zaczęła się Oliwa. Zob. T. Rembalski, Dzieje osadnictwa. 

8 W tej sprawie zob. A. Czacharowski, Uposażenie, s. 31.


na to, że ich znacznym atutem w dostarczaniu dochodów klasztorowi były dochody 

czerpane z rybołówstwa 9 . 

Porównując więc stan posiadania majątkowego klasztoru z pierwszego okresu 

jego funkcjonowania spostrzec można, że nie odbiegał on zbytnio od tego, co ówcześnie 

posiadali najwięksi beneficjenci nadań princepsów czy później książąt gdańskich 

i pomorskich, a więc cystersi oliwscy. Ci bowiem w okresie fundacji klasztoru 

otrzymali 7 wsi, do 1224 r. posiadali ich ok. 17 10 . W podobnym sposób, lecz już 

z uwzględnieniem lokalnych warunków, porównać można inne prawa posiadane 

przez oba klasztory. 

Pierwsza faza uposażenia i budowy podstawy majątkowej klasztoru została przerwana 

przez najazd pruski z lat dwudziestych XIII w. 11 Okazał się katastrofalny, 

gdyż konwent został wymordowany, a ponadto klasztor doznał wymiernych strat 

gospodarczych. Majątek premonstrantek żukowskich przedstawiał po tym wydarzeniu 

raczej negatywny obraz. Podczas jego odbudowy zrezygnowano nawet z próby 

odtworzenia dawnej struktury i zadecydowano o translacji samego klasztoru. Z tej 

racji natomiast, iż podczas najazdu zginęły zapewne wszystkie mniszki przebywające 

w klasztorze 12 , musiał on z pewnością dotknąć wsi znajdujących się w bezpośrednim 

sąsiedztwie miejsca klasztornego (pierwotnie Stołpy). Uwaga o zniszczeniu 

dóbr klasztornych dotyczy więc z pewnością Żukowa i miejscowości określonych 

w dokumencie fundacyjnym jako Mislicyn, Sulislave i Barclino. Najprawdopodobniej 

między 1226 a 1245 r. do Żukowa przyłączono wcześniejsze Mislincino, 

Sulislave natomiast złączono ze wsią Barcelino. W wyniku tego powstała nowa wieś 

9 Pommerell. UB, nr 25, 26. Choć oczywiście nie można lekceważyć wagi posiadania samych posiadłości 

oksywskich. O nie bowiem, a nie o prawa np. rybołówcze toczył się długoletni spór Żukowa z Oliwą. 

Zob. S. Kujot, Dzieje, s. 816 i 876; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 18–19; F. Sikora, Z dziejów klasztoru 

oliwskiego w XII–XVI wieku, ZH 42, 1977, z. 1, s. 104–105; tenże, Początki klasztoru cysterek 

w Żarnowcu, ZH 48, 1983, z. 1–2, s. 12; G. Labuda, Z badań nad genealogią książąt Pomorza Gdańskiego 

w XII i XIII wieku, RG 41, 1981, z. 1, s. 8; H. Lingenberg, Die Anfänge des Klosters Oliva und die Entstehung 

der deutschen Stadt Danzig, Stuttgart 1982, s. 191–194; K. Dąbrowski, W sprawie najstarszych 

dziejów klasztoru oliwskiego, ZH. 47, 1982, z. 1, s. 109–110; B. Śliwiński, Wieś Żukowo, s. 50–51. 

10 Pommerell. UB, nr 6 i 18; G. Labuda, Ze studiów, s. 117–122; K. Dąbrowski, Opactwo cystersów w Oliwie 

od XII do XVI wieku, Gdańsk 1975, s. 25–30; 51; F. Sikora, Z dziejów, s. 100 H. Lingenberg, Die 

Anfänge, s. 188 i n.; podsumowanie badań: D.A. Dekański, Z dziejów opactwa cysterskiego w Oliwie ze 

szczególnym uwzględnieniem problematyki zmian majątkowych w latach 1308–1342, [w:] Ludzie, władza, 

posiadłości. Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza, nr 1, pod red. J. Powierskiego, B. Śliwińskiego, 

Gdańsk 1994, s. 29–30. 

11 Odnośnie do dyskusji w sprawie daty najazdu zob. G. Labuda, Ze studiów, s. 133; J. Powierski, Stosunki 

polsko-pruskie do 1230 r. ze szczególnym uwzględnieniem roli Pomorza Gdańskiego, Toruń 1968, s. 161; 

E. Rymar, Ze studiów nad genealogią książąt Pomorza Gdańskiego w pierwszej połowie XIII wieku. Daty 

zgonów, ZH 42, 1977, z. 1, s. 17–18; J. Wenta, Zaginiony rocznik oliwski z XIII/XIV wieku, ZH 45, 1980, 

z. 3, s. 9–11. 

12 Das Totenbuch des Prämonstratenserinnenkloster Zuckau bei Danzig, hrsg. v. M. Perlbach, Quellen 

und Darstellungen zur Geschichte Westpreussen, Bd. 5, 1905, s. 12; Nekrolog klasztoru św. Wincentego, 

wyd. K. Maleczyński, B. Kürbis, R. Walczak, Monumenta Poloniae Historica, t. IX, series nova, Warszawa 

1971; s. 75; G. Labuda, Ze studiów, s. 134; B. Śliwiński, Wieś Żukowo, s. 54–55.


o nazwie Golubino 13 . Zniszczeniami dotknięte zostały zapewne i inne wsie darowane 

norbertankom jeszcze przez Mściwoja I. Sądząc z położenia Świemirowa, 

graniczącego z dobrami także zaatakowanego przez Prusów klasztoru oliwskiego, 

musiało ono również leżeć na trasie marszu oddziałów pruskich. Położenie wymienionego 

w dokumentach Mściwoja I i Świętopełka Rębiechowa, usytuowanego przy 

trakcie komunikacyjnym łączącym Żukowo z Oliwą, daje szansę dla postawienia hipotezy, 

że i ono zostało złupione przez Prusów. Niewykluczone, że w miarę dobrym 

stanie najazd przetrwały włości podarowane zakonowi u początków fundacji żukowskiej 

przez Zwinisławę, czyli dobra oksywskie. Sądząc bowiem ze swoistej „topografii 

strat” poniesionych przez pomorskie instytucje klasztorne (zwłaszcza Oliwę 

i Żukowo), zagony pruskie po podejściu w okolice Gdańska musiały skierować się 

na południowy zachód od dzisiejszego miasta. Najazd nie dotknął najpewniej dóbr 

żukowskich znajdujących się na zachód i północ od dzisiejszego Gdańska na obszarze 

dzisiejszej Gdyni. Być może w tym tkwiła jedna z przyczyn tak długotrwałego i zawziętego 

sporu Żukowa z Oliwą o Kępę Oksywską jako podstawy dla ewentualnych 

planów przyszłej odbudowy dóbr zniszczonych najazdem klasztorów. W podobny 

sposób należy zapewne podejść do losów znajdującego się nad Łebą Beleczkowa. 

Zachowane źródła nie pozwalają za to snuć podobnych jak w powyższym wypadku 

przypuszczeń odnośnie wsi Grabowo, którą lokalizuje się w okolicach Topólna, 

niedaleko Świecia, i otrzymanego przez norbertanki przed 1224 r. Lędziechowa. 

Drugą fazę w historii istnienia klasztoru i jego gospodarczych podstaw otwiera 

przywilej księżny zachodniopomorskiej, córki Mściwoja I Mirosławy nadany już 

klasztorowi położonemu w Żukowie 14 . Mimo wątpliwości co do ścisłego określenia 

terminu wystawienia cytowanego dyplomu wiadomo, że nastąpiło to po zniszczeniu 

klasztoru przez Prusów. Możliwe, że jego celem było dostarczenie zakonnicom 

środków na odbudowę klasztoru, do czego dążyli też i inni przedstawiciele 

dynastii Sobiesławowiców (Racibor Mściwujowic, Świętopełk gdański i Sam- 

bor II). Jak ważną placówką było Żukowo dla przedstawicieli miejscowych książąt, 

świadczyć zresztą może fakt wstąpienia do tego klasztoru trzech córek Mściwoja I: 

Witosławy, która wkrótce objęła urząd magistry, Zwinisławy i być może Anastazji 

15 . Twierdzenie, że nadanie (z 1229 r.) księżniczki zachodniopomorskiej Mirosławy 

ułatwić miało odbudowę klasztoru, tłumaczy jego charakter. Prócz wsi Juszkowo 

w pobliżu Kołobrzegu norbertanki otrzymały też inne korzyści, stanowiące 

konkretny dochód pieniężny bądź też taki, który łatwo się na pieniądze przekładał. 

Niewykluczone, że w pierwszym rzędzie Żukowo otrzymało od Mirosławy żupy solne 

znajdujące się w Kołobrzegu. Następnie zaś jeszcze dziesięć grzywien z należącego 

do książąt uznamskich (potem szczecińskich) rocznego dochodu z Kołobrzegu. 

13 W sprawie procesu formowania się wspomnianych wsi zob. B. Śliwiński, M. Smoliński, Klasztor i wieś 

Żukowo na przełomie XIII i XIV w., [w:] Dzieje Żukowa, s. 61. 

14 Pommerell. UB, nr 40 i nr 41; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 36; B. Śliwiński, Wieś Żukowo, s. 57. 

Na temat datacji nadań zob. E. Rymar, Rodowód książąt pomorskich, t. 1, Szczecin 1995, s. 162–163, 

281–283. 

15 B. Śliwiński, Wieś Żukowo, s. 57.


Prócz tego zwolnienia z danin pobieranych od miejscowych żup solnych, które już 

wcześniej miały norbertanki. 

Trudno ocenić, na ile darowizny Mirosławy przyczyniły się do odbudowy stanu 

posiadania zakonu po najeździe pruskim i co najważniejsze, na ile norbertanki 

zdołały je wykorzystać. Z pewnością przyjąć należy, że dalszy rozwój gospodarczy 

utrudniony był przez konflikty wewnętrzne, które targały Pomorzem Gdańskim 

od końca lat 30. XIII w. W wojnie domowej między Świętopełkiem gdańskim, Raciborem 

białogardzkimi i Samborem II 16 upatrywać można też przyczyn, dla których 

siostry z Żukowa w latach 30. tegoż wieku, nie rezygnując oczywiście z nadań 

ziemskich, w coraz większym stopniu zabiegały o dochody, których czerpanie 

w mniejszym stopniu zależało od potencjalnego zniszczenia wsi klasztornych. Stąd 

też zwraca uwagę, że prócz otrzymanego w 1238 r. z rąk syna Mściwoja I, księcia 

na Białogardzie Racibora, wsi Zęblewo 17 , premonstrantki żukowskie wyjednały 

u Świętopełka gdańskiego darowiznę znajdującej się w pobliżu Świecia wsi Skarszew 

(19 sierpnia 1239 r.) 18 , co uzupełniono dodaniem im dwóch jezior, miejsca 

przeznaczonego na młyn i jazu na Wdzie. Do tego książę wzmocnił znacznie 

stan posiadania zakonnic w pobliżu trzymanego już od dawna przez nie Grabowa 19 . 

Również inny z Sobiesławowiców, Sambor II, w dwa lata później ofiarował norbertankom 

Wadzino i trzy jeziora znajdujące się koło klasztoru 20 . Nadania te uzupełniono 

licznymi libertacjami i immunitetami wyjmującymi dobra żukowskie spod 

władzy prawa książęcego. 

Nieco inaczej potraktować trzeba przy tym zrzeczenie się w 1245 r. przez biskupa 

kujawskiego Michała na rzecz klasztoru żukowskiego przynależnej mu dziesięciny 

z Kępy Oksywskiej (ze wsi Obłuże, Pogórze, Dębogórze, Mosty, Kosakowo, 

Pierwoszyn, Kochowa, Gogolewa, Barkocina, Zbychowa, Niemichowa, Gradolewa, 

Niebudowa, Nasięcina i Kiedrzyna) 21 . Choć zarówno z wcześniejszych, jak i późniejszych 

źródeł wiadomo, że w Mostach, Kochowiu i Oksywiu znajdowały się sta- 

16 Zob. M. Smoliński, Polityka zachodnia księcia gdańsko-pomorskiego Świętopełka, Gdańsk 2000, według 

indeksów. Tam też starsza literatura przedmiotu. 

17 Pommerell. UB, nr 67; S. Kujot, Dzieje, s. 673; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 36–37; B. Śliwiński, 

Wieś Żukowo, s. 57 i n. Nadania Świętopełka, jego braci i biskupa kujawskiego Michała traktowane są 

w literaturze przedmiotu jako podzięka za zabiegi pokojowe, jakie prowadziła pochodząca z Sobiesławowiców 

magistra żukowska Witosława. 

18 Pommerell. UB, nr 69. 

19 Tamże. W. Łęga, Obraz gospodarczy, s. 22, 38; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 36–37, sądził że Grabowo 

zostało ponownie nadane przez Świętopełka norbertankom. Nic jednak nie wiadomo, żeby Żukowo 

utraciło do niego prawa. Chodzi więc raczej w tym względzie o formularz dokumentu, jaki wykorzystano 

do spisania nadania. Stąd też wnioskować wolno, że Świętopełk potwierdził raczej premonstrantkom 

posiadanie Grabowa, niż je ponownie nadawał. 

20 Pommerell. UB, nr 71, 72; W. Łęga, Obraz gospodarczy, s. 38; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 36–37; 

B. Śliwiński, Wieś Żukowo, s. 57. 

21 Pommerell. UB, nr 91; S. Kujot, Dzieje, s. 817; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 39–40; H. Lingenberg, 

Die Anfänge, s. 193; K. Dąbrowski, W sprawie najstarszych dziejów, s. 109–110; M. Bruszewska- 

Głombiowska, Biskup włocławski Michał. Działalność kościelna, gospodarcza, polityczna (1220–1252),


cje rybackie 22 , to uzyskanie przez norbertanki biskupiego przywileju potraktować 

należy jako dążenie do odzyskania kontroli nad posiadłościami ziemskimi znajdującymi 

się na Kępie Oksywskiej. W 1249 r. Świętopełk gdański za namową dominikanów 

przywrócił władzę klasztoru żukowskiego nad powyższym terenem, co stało 

się ze szkodą dla cystersów oliwskch 23 . Zwrócić jednak należy uwagę, że odnośny 

przywilej – choć czasami czyni się w stosunku do jego autentyczności zastrzeżenia 

– prócz wyliczenia dóbr żukowskich (w tym również na Kępie Oksywskiej) 

akcentował prawa norbertanek do dziesięciny, uprawnień podatkowych oraz libertacji 

rybołówczych. Wyraźnie widać więc nacisk położony przy tych darowiznach 

Sobiesławowiców z lat 30. i 40. XIII w. na uprawnienia związane z korzyściami 

czerpanymi z jezior i rzek, ale także i komasacji dochodów, które niekoniecznie 

można było wiązać z konkretnymi dobrami ziemskimi. Tego rodzaju nadania miały 

szanse przynajmniej w jakimś stopniu zrekompensować zniszczenia dóbr klasztornych, 

nie tylko po najeździe pruskim z 1226/7 r., ale zminimalizować potencjalne 

straty poniesione przez norbertanki podczas kolejnych konfliktów przewijających 

się wówczas przez Pomorze Gdańskie. Choć brak jest bezpośrednich wzmianek 

źródłowych informujących o zniszczeniach posiadłości klasztornych podczas walk 

toczonych przez Świętopełka gdańskiego z Krzyżakami (w szczególności ok. 1247 

i 1252 r., gdy miały miejsce m.in. ataki na dobra oliwskie), to hipotetycznie przyjąć 

należy, że wydarzenia te nie ominęły też i klasztoru żukowskiego, także przecież 

związanego silnie z ówczesnym księciem gdańskim. 

Przed 1245 r. Prócz powyżej wymienionych nadań, norbertanki zyskały miejscowości 

Luzino i Zbychowo (darczyńca nieznany) 24 , w 1249 r. Przewóz i Zbychowo 

(Świętopełk gdański), leżące nad Łebą Cecenowo, dodatkowo z jazem i prawem 

do połowu łososi (Świętopełk gdański), w 1252 r. Ręboszewo i jeziora Wielkie 

Brodno i Małe Brodno (Świętopełk gdański), gdzieś około 1252 r. nieznane już dziś 

Karlikowo 25 . W 1280 r. następca Świętopełka gdańskiego Mściwoj II nadał norbertankom 

kościół Św. Piotra w Chmielnie wraz z uposażeniem, przy czym znowu 

zwraca uwagę sprawa oddania zakonnicom licznych tamtejszych jezior 26 . Niewykluczone, 

że słusznymi są tu uwagi wyrażone w literaturze przedmiotu, że Mściwoj 

w powyższym wypadku nie tyle sam nadał chmieleński kościół, ale tylko go zatwier- 

Gdańsk 2002, s. 69; B. Śliwiński, Wieś Żukowo, s. 56–57; T. Rembalski, Dzieje osadnictwa – autor słusznie 

chyba wnioskuje, że zwolnienie biskupie objęło też i samą wieś Oksywie. 

22 Pommerell. UB, 341, 358, 443, 481; W. Łęga, Obraz gospodarczy, s. 8–9. 

23 Pommerell. UB, nr 122; K. Górski, Oksywie, s. 17; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 39–40 i 43–47; 

H. Lingenberg, Die Anfänge, s. 193 i n.; K. Dąbrowski, W sprawie najstarszych dziejów, s. 109–110; 

M. Bruszewska-Głombiowska, Biskup włocławski Michał, s. 69; B. Śliwiński, Wieś Żukowo, s. 58–59; 

T. Rembalski, Dzieje osadnictwa. 

24 A. Czacharowski, Uposażenie, s. 38; G. Labuda, [w:] B. Wiącek, M. Kochanowski, G. Labuda, Dzieje 

wsi Luzino do schyłku XIX wieku, Luzino 1995, s. 59; B. Śliwiński, Wieś Żukowo, s. 58. 

25 Pommerell. UB, nr 91, 122, 142, 186; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 34–61; G. Labuda, Ze studiów, 

s. 112; tenże, [w:] Dzieje wsi Luzino, s. 59; K. Jasiński, Kilka uwag, s. 148; B. Śliwiński, Wieś Żukowo, s. 58. 

26 Pommerell. UB, nr 320.


dził. Świątynia i jej wyposażenie miały zaś przejść na rzecz klasztoru dzięki darowiźnie 

Damroki-Dąbrówki, kolejnej przedstawicielki Sobiesławowiców 27 . Tym samym 

2 poł. XIII w. przyniosła klasztorowi dość znaczny wzrost bazy majątkowej. Był 

to jeden z najważniejszych okresów w historii gospodarczej omawianego klasztoru. 

Ocenę taką usprawiedliwiają nie tylko nabytki mniszek żukowskich, ale też i straty 

poniesione po długoletnim okresie sporów z cystersami oliwskimi o dobra oksywskie 

28 . W 1281/82 r. doszło do próby porozumienia między klasztorem żukowskim 

i oliwskim. Norbertanki za cenę 30 grzywien i roczny czynsz dwóch grzywien zgodziły 

się oddać cystersom sporne miejscowości na Kępie Oksywskiej 29 . Do trwałego 

uregulowania wzajemnych roszczeń najprawdopodobniej jednak nie doszło, gdyż 

z pretensjami Żukowa do posiadłości oksywskich spotykamy się jeszcze w 1283, 

1289 r., a nawet w okresie późniejszym (do 1316 r.). Sporne posiadłość znalazły się 

jeszcze w dokumencie przedłożonym przez norbertanki do zatwierdzenia w 1295 r. 

Przemysłowi II 30 . 

Po wygaśnięciu męskich linii najważniejszych fundatorów klasztoru (przedstawicieli 

książąt z dynastii Sobiesławowiców), premonstrantki legitymowały się 

posiadaniem ok. 31–33 miejscowości 31 . Prócz tego posiadały też prawa do dochodów 

z sukna przywożonego do Gdańska, liczne prawa do rybołówstwa na rzekach 

i jeziorach pomorskich, kilka stacji rybołówczych, uprawnienia wynikające z istnienia 

karczem w Gdańsku, a także prawa do kołobrzeskich żup solnych. Do lat 90. 

XIII w. zdołały też zagwarantować sobie zwolnienia od prawa książęcego i uzyskać 

uposażenie dziesięcinne przynależne biskupowi kujawskiemu. Przypuszczać należy 

przy tym, że dane zgłoszone przez norbertanki do potwierdzenia w 1295 r. wydają 

się być zawyżone (przynajmniej jeśli chodzi o liczbę posiadanych wsi). Tym niemniej 

w skali warunków pomorskich wiek XIII odznaczył się dość dynamicznym 

rozwojem bazy majątkowej klasztoru. 

Istotą trzeciej fazy w dziejach gospodarczych klasztoru żukowskiego były starania 

związane z planem wprowadzenia w dobrach klasztornych nowoczesnych metod 

gospodarowania. Początki tego procesu zaobserwować można jeszcze w czasie 

trwania wyodrębnionej powyżej fazy drugiej historii żukowskiego latyfundium 

27 J. Spors, Damroka, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 1, pod red. S. Gierszewskiego, 

Gdańsk 1992, s. 289; E. Rymar, Rodowód, s. 301; B. Śliwiński, Dzieje kasztelanii chmieleńskiej, 

Chmielno 2000, s. 45 i n. 

28 Spór ten wraz ze źródłami i starszą literaturą przedmiotu omówił gruntownie T. Rembalski, Dzieje 

osadnictwa. 

29 Pommerell. UB, nr 324, 325, 334; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 46; K. Dąbrowski, Opactwo, s. 56; 

B. Śliwiński, Wieś Żukowo, s. 58; T. Rembalski, Dzieje osadnictwa. 

30 Pommerell. UB, nr 530; K. Górski, Kilka uwag, s. 29–32; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 43–47; 

T. Rembalski, Dzieje osadnictwa. 

31 W. Łęga, Obraz gospodarczy, s. 115. Gdyby więc można było porównać liczbę posiadanych miejscowości 

przez klasztor żukowski ze stanem posiadania najbogatszego wówczas na Pomorzu Gdańskim klasztoru 

cystersów oliwskich, to wynikałoby, że ci ostatni w 1245 r. posiadali albo chcieli posiadać 35 miejscowości, 

a w 1283 r. 42. Zob. Pommerell. UB, nr 87, 353; A. D. Dekański, Z dziejów opactwa, s. 31.


w średniowieczu. Datować można go na koniec lat 50. XIII w. 24 IV 1259 r. książę 

gdański Świętopełk 32 potwierdził przywilej swojego ojca Mściwoja I i matki Zwinisławy. 

Do tego udzielił klasztorowi prawa urządzenia w Żukowie targu z karczmą 

i innymi użytecznościami 33 . Dał też mniszkom zgodę na założenie miasta opartego 

na prawie niemieckim i przeniesienie na owe prawo wszystkich wsi klasztornych. 

Potwierdził szeroki zakres władzy klasztoru nad poddanymi, przyznał norbertankom 

prawo sądzenia ludzi obcych, dopuszczających się przestępstw w posiadłościach 

norbertanek (w taki wypadku oskarżony miał odpowiadać przed sądem 

klasztornym, a nie jak dotychczas, gdy nie był poddanym norbertanek, przed urzędnikami 

książęcymi). Wzmacniało to prawną pozycję klasztoru, powodowało też napływ 

do jego kasy świadczeń związanych z opłatami za wyrokowanie w konkretnych 

sprawach 34 . Książę zwolnił poddanych klasztoru od obowiązku stróży grodowej, od 

przewozu, stacji dla psów i koni książęcych, wreszcie zezwolił mniszkom na wydobywanie 

z ziemi wszystkich kruszców, rezerwując jedynie dla siebie trzy czwarte 

ewentualnie odkrytego złota i srebra 35 . Poddani norbertanek mieli jednak obowiązek 

brania udziału w budowie i reperacjach grodów kasztelańskich w okręgach, w których 

mieszkali, oraz udziału w wojnach obronnych. 

Sformułowania dokumentu książęcego z 1259 r. wskazują na ambitne plany 

norbertanek żukowskich oraz na ich otwartość na nowoczesne sposoby gospodarowania. 

Niestety, z jakiś trudnych do jasnego określenia przyczyn, zamierzenia te 

musiały czekać na swą realizację właściwie aż do XIV w. Niepowodzenia cechowały 

bowiem kolejne podejmowane próby wprowadzenia gospodarki opartej o czynsz, 

które klasztor podejmował dowodnie ok. 1283 i 1295 r. 36 Mimo niepowodzeń wspomnianych 

zamierzeń, ważny wydaje się zabezpieczenie klasztoru od strony dowolności 

w przyjęciu prawa niemieckiego w dobrach norbertanek, które otrzymały one 

w 1283 r. z rąk Mściwoja II 37 . Dzięki temu mogły korzystać z kilku rodzajów pra- 

32 Pommerell. UB, nr 186; B. Śliwiński, M. Smoliński, Klasztor i wieś Żukowo, s. 64–66. 

33 B. Śliwiński, M. Smoliński, Klasztor i wieś Żukowo, s. 66, gdzie przypomniano, że w omawianym okresie 

podobne prawa dotyczące pozwolenia na założenie miasta i targu z rąk Świętopełka otrzymali tylko cystersi 

bukowscy. 

34 Z. Kaczmarczyk, Immunitet sądowy i jurysdykcja poimmunitetowa w dobrach Kościoła w Polsce 

do końca XIV wieku, Poznań 1936, s. 373–375; B. Śliwiński, M. Smoliński, Klasztor i wieś Żukowo, 

s. 64–66. 

35 Pommerell. UB, nr 186; J. Matuszewski, Immunitet ekonomiczny w dobrach Kościoła w Polsce 

do 1381 r., Poznań 1936, s. 560; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 53; T. Lalik, Regale targowe książąt 

wschodniopomorskich w XII–XIII wieku, „Przegląd Historyczny” 56, 1965, s. 183; E. Rozenkranz, Początki 

i ustrój miast Pomorza Gdańskiego do schyłku XIV stulecia, Gdańsk 1962, s. 153, 249; B. Śliwiński, 

M. Smoliński, Klasztor i wieś Żukowo, s. 68. 

36 Pommerell. UB, nr 360 i 530; por. A. Czacharowski, Uposażenie, s. 58, 62; M. Biskup, Średniowieczna 

sieć klasztorów w państwie Zakonu Krzyżackiego w Prusach (do 1525 roku), [w:] Zakony i klasztory 

w Europie środkowo-wschodniej X–XX wiek, pod red. J. Gapskiego i J. Kłoczowskiego, Lublin 1999, 

s. 52. Por. też J. Pakulski, Stosunki Przemysła II z duchowieństwem metropolii gnieźnieńskiej, [w:] Przemysł 

II – Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 97. 

37 Pommerell. UB, nr 360.


wa niemieckiego funkcjonującego na Pomorzu Gdańskim, a co za tym idzie, wybrać 

taki jego rodzaj, który wydawał się być w lokalnych warunkach najlepszy. Brak powodzenia 

reform gospodarczych zdaje się więc świadczyć o stagnacji, w jaka popadł 

klasztor najpierw po śmierci Mściwoja II, a potem i dziedziczącego po nim Pomorze 

Gdańskie Przemysła II. Kryzys pogłębiły też i wojny o Pomorze, toczone przy udziale 

margrabiów brandenburskich i zakonu krzyżackiego 38 . Podczas ich trwania najprawdopodobniej 

zniszczeniu uległ gród chmieleński. Z pewnością ucierpiała przy 

tym klasztorna osada. Z rozmieszczenia pomorskich szlaków komunikacyjnych 

wynika też, że wojska margrabiów atakując Pomorze w 1308 r., musiały przejść 

przez samo Żukowo 39 . Skala strat poniesionych wówczas przez norbertanki nie jest 

znana. Pewną sugestię w tym względzie może jednak przynieść rozważenie trzech 

przynajmniej spraw. Pierwszą stanowią układy klasztoru żukowskiego z Krzyżakami 

(z 1316 r.), które być może w jakimś sensie były rekompensatą za zniszczenia 40 . 

Drugą – potwierdzenie przez margrabiego brandeburskiego Waldemara w 1313 r. 

posiadania przez klasztor żukowski wsi Cecenowo w ziemi słupskiej 41 . Trzecią – 

kwestia miejsca, w którym norbertankom udało się w końcu podjąć akcję lokacyjną 

w 1312 r. 42 Była to wieś Skarszewy, a więc jedna z pobocznych dóbr klasztoru. 

B. Śliwiński wnioskował chyba nie bez racji, że środki na lokację Skarszew nie 

pochodziły bezpośrednio z kasy klasztoru, ale zostały do niej wniesione przez kolejną 

przedstawicielkę Sobiesławowiców, córkę Sambora II, Gertrudę (wkrótce też 

lokatorkę klasztoru żukowskiego) 43 . 

38 Problem konfliktów między margrabiami brandenburskimi Władysławem Łokietkiem i Krzyżakami posiada 

ogromną literaturę przedmiotu. Stąd też odesłać wypada tylko do pozycji, które ukazały się drukiem 

w ostatnim czasie. M. Grzegorz, Pomorze Gdańskie pod rządami zakonu krzyżackiego w latach 1308– 

1466, Bydgoszcz 1997, s. 43–72; E. Rymar, Niemiecka Rzesza wobec Polski (Pomorza Gdańskiego i Sławieńsko-Słupskiego) 

pod Przemyślidami w latach 1300–1306, „Studia Historica Slavo-Germanica” 16, 

1987 (1991); M. Smoliński, Sytuacja na pograniczu askańsko-meklemburskim w II połowie XIII w. 

i na przełomie XIII/XIV w. Najazd Brandenburgii na Pomorze Sławieńskie w 1306 r., [w:] Mazowsze, 

Pomorze, Prusy; B. Śliwiński, Pomorze Wschodnie w okresie rządów księcia polskiego Władysława Łokietka 

w latach 1306–1309, Gdańsk 2003, s. 220 i n. 

39 W. Szulist, Ważniejsze szlaki handlowo-komunikacyjne północno-zachodniego Pomorza Gdańskiego 

w XVI–XVII w., RG 39, 1979, z. 1, s. 102–103; B. Śliwiński, M. Smoliński, Klasztor i wieś Żukowo, 

s. 64–66. 

40 Preußisches Urkundenbuch, hrsg. v. M. Hein, E. Maschke, (dalej PrUB), Bd. II (1309–1335), Königsberg/OPr. 

1932–1939, nr 156. 

41 Tamże, nr 110. 

42 Tamże, nr 68; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 63; B. Śliwiński, M. Smoliński, Klasztor i wieś Żukowo, 

s. 74–75. 

43 Cytowany autor poświęcił Gertrudzie oddzielny przyczynek – zob. B. Śliwiński, Tylko arenga czy także 

uczucie? Książę gdańsko-pomorski Mściwoj II i księżniczka Gertruda Samborówna, [w:] Nihil superfluum 

esse. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Profesor Jadwidze Krzyżaniakowej, pod red. J. Strzelczyka, 

i J. Dobosza, Poznań 2000 oraz B. Śliwiński, M. Smoliński, Klasztor i wieś Żukowo, s. 74–75. 

Zwraca przy tym uwagę fakt, że z dóbr sprzedanych przez Gertrudę Krzyżakom wyodrębniono stare pożytki 

klasztoru żukowskiego: Jezioro Garczyńskie i uposażenie miodowe ze Skorzewa. Sam akt sprzedaży 

spisano też w obecności prepozyta klasztoru żukowskiego Rudygiera.


Szczególnie ważne dla przyszłości żukowskich majątków zdają się być dwa układy 

zawarte przez norbertanki w sierpniu i wrześniu 1316 r. 44 Premonstrantki zawarły 

je z Krzyżakami i cystersami oliwskimi. Otrzymały wówczas znajdujące się pod 

Żukowem wsie Otomin i Lisewo oraz Chmielno i Dzierżążno. W zamian Żukowo 

zrzekło się położonego w ziemi świeckiej Grabowa. Do tego wielki mistrz zakonu 

krzyżackiego Karol z Trewiru dołożył norbertankom 57 grzywien. Norbertankom 

udało się też załatwić spory toczone z Oliwą. Wadzono się w dalszym ciągu o posiadłości 

na Kępie Oksywskiej. W zamian za rezygnację z Siemirowa, a także łąk 

leżących wokół wsi Zaspa, na Mierzei Wiślanej oraz przyrzeczonych premonstrantkom 

przez cystersów jeszcze pod koniec XIII w. rocznej opłaty trzech grzywien, 

otrzymały one wieś Chmielonko 45 . Po stronie zysków, prócz wolności uzyskanych 

od zakonu krzyżackiego w nadanych norbertankom dobrach, w wyniku powyższych 

układów wyliczyć można pięć wsi. 

Wydaje się więc, że przywrócenie względnej równowagi gospodarczej zachwianej 

pod koniec XIII i na początku XIV w. w dobrach norbertanek żukowskich 

stało się możliwe przede wszystkim dzięki stosunkowi zajętemu względem 

klasztoru przez zakon krzyżacki. Dopiero regulacja sporów z sąsiadami, zyskanie 

odpowiedniego wkładu finansowego i sprzyjające stanowisko zakonu krzyżackiego 

pozwoliły klasztorowi żukowskiemu na próbę przeprowadzenia reform gospodarczych 

w swoich dobrach. Na szerszą skalę ruszyły one od 1325 r. Wymieniając 

w kolejności, na prawie niemieckim lokowano Rębiechowo, a potem Żukowo 

i Golubino 46 . Specyfiką ostatniej z wymienionych akcji osadniczych było to, 

że w wyniku komasacji gruntów najpewniej doszło do połączenia Żukowa i Golubina 

47 . Dokonano jej w oparciu o miarę małego łana flamandzkiego i wprowadzenie 

w nich prawa magdeburskiego. Cena 21 grzywien, jakie z racji lokacji Rębiechowa 

na prawie chełmińskim uiścić miał jego zasadźca Jan (Johann) von Bellov, 

zdaje się świadczyć o tym, że zakonnice spodziewały się sporych zysków nie tylko 

z racji przeorganizowania swych dóbr na nowoczesne metody gospodarowania, 

ale też w ogóle z powodu wcielenia swych wcześniejszych planów w życie. Ze 

względu na nowe urządzenie Żukowa i Golubina, do czego wykorzystano magdeburską 

odmianę prawa niemieckiego, mogłoby się wydawać niezbyt korzystne dla zasadźców 

Żukowa. Byli nimi również Jan i jego brat Mikołaj. Wybrany tu rodzaj 

prawa niemieckiego gwarantował dziedziczenie wyłącznie w linii męskiej. Przyszli 

sołtysi nie mieli więc pewności, czy stan prawny, w jakim się znaleźli przy 

okazji wspomnianej lokacji, utrzyma się też po ich śmierci. Do tego doszedł jeszcze 

obowiązek ściągnięcia rocznych czynszów pieniężnych (sześć skojców od łana). Ob- 

44 Zob. PrUB, II nr 156, 160, 161 

45 Tamże, nr 160–161; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 95; K. Dąbrowski, Opactwo, s. 94–95; D.A. Dekański, 

Z dziejów opactwa, s. 37–38; B. Śliwiński, M. Smoliński, Klasztor i wieś Żukowo, s. 75; T. Rembalski, 

Dzieje osadnictwa. 

46 PrUB, II, nr 538; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 63; M. Smoliński, Żukowo do schyłku XIV w., [w:] 

Dzieje Żukowa, s. 77 i n. 

47 M. Smoliński, Żukowo do schyłku XIV w., s. 79–81.


ciążeniem było też dostarczenie wspomnianego czynszu do klasztoru bądź to przy 

użyciu własnych środków, bądź z wykorzystaniem pomocy chłopów zamieszkałych 

w wymienionych miejscowościach. Prócz tego w dzień św. Marcina (11 listopada) 

każdego roku Jan i Mikołaj mieli pobierać od chłopów trzy miary żyta, trzy 

jęczmienia i trzy owsa z każdego łana oraz dwie kury 48 . W zamian za przyjęcie takich 

warunków zasadźcy otrzymali co dziesiąty łan w lokowanych miejscowościach 

wraz z czwartą częścią czynszu pobieranego z miejscowej karczmy. Wydaje się przy 

tym, że Jan i Mikołaj otrzymali uposażenie z jednej z kilku funkcjonujących już 

w dobrach żukowskich karczem 49 . Jako zysk policzyć trzeba też zasadźcom uprawnienia 

uzyskane z sądownictwa niższego. Skoro zatem Jan i Mikołaj zdecydowali się 

na udział w lokacji Żukowa, bilans zysków, jakie spodziewali się osiągnąć z tego tytułu, 

musiał przewyższać potencjalne obciążenia i trudności. 

Specyfiką lokacji żukowskiej było też to, że wyjęto z niej tę część wsi, która leżała 

po drugiej stronie Małej Słupii. Plan lokacji z 1325 r. podzielił Żukowo i Golubino, 

wyjmując z niego tę część wsi, która stykała się z klasztorem. Ludność ją zamieszkująca 

w dalszym ciągu gospodarowała w starym stylu (na tzw. prawie polskim = 

książęcym) musiała uiszczać czynsz wynoszący pół grzywny i jedną miarę pszenicy 

od każdego łana wolnego. Było to tzw. meszne, czyli uposażenia, do którego prawo 

posiadał duchowny, a otrzymywał je w ramach wynagrodzenia za odprawianie 

mszy). Można dopuścić pewne prawdopodobieństwo, że mieszkańcy wyłączonej z lokacji 

niemieckiej części wsi jeszcze przed 1325 r. ponosili wspomniane ciężary. 

W ciągu kilku lat doszło do następnych lokacji. Na prawo niemieckie przeniesiono 

Chmielonko oraz położone w ziemi słupskiej Cecenowo, a także Przewóz 50 . 

Kolejna lokacja na prawie niemieckim miała miejsce na terenie Zęblewa (1333) 51 . 

W latach 1340–1346 lokowano też Obłuże, Pogórze i Oksywie 52 , w 1354 r. z kolej 

wieś Luzino 53 . Za dopełnienie planów gospodarczych norbertanek żukowskich uznać 

trzeba przeniesienie w 1351 na prawo chełmińskie wsi Reskowo, czego dokonał proboszcz 

chmieleński Henryk 54 . Podsumowując realizację planu osadniczego klasztoru 

żukowskiego trzeba wskazać, że mniszki pięciu wsiom nadały prawo chełmińskie 

(Skarszewy, Rębiechowo, Oksywie, Luzino, Reskowo), trzem magdeburskie (Go- 

48 PrUB, II, nr 538. 

49 W. Łęga, Obraz gospodarczy, s. 146; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 53. 

50 PrUB, II, nr 759, 793; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 71 i n.; M. Smoliński, Żukowo do schyłku XIV w., 

s. 79–81. 

51 PrUB, II, nr 790; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 70–71. 

52 PrUB, IV, nr 108; Ad historiam ecclesiasticam Pomeraniae Apparatus pauper subsidia literaria poscens 

a viris bonis et doctis collectus ad interim a Georgio Schwengel Cartusiae Priore 1749, curavit 

B. Czapla, Fontes Towarzystwa Naukowego w Toruniu, t. 1619, 1912, 1915, s. 492 i 506; A. Czacharowski, 

Uposażenie, s. 74–75; M. Smoliński, Żukowo do schyłku XIV w., s. 82–83; T. Rembalski, Dzieje 

osadnictwa. 

53 Kopiariusz, nr 15; zob. G. Labuda, Dzieje wsi Luzino, s. 60–61. 

54 S. Kujot, Kto założył parafie, s. 168; A. Czacharowski, Uposażenie, s. 47.


lubino, Chmielonko, Zęblewo), dwóm szweryńskie (Cecenowo, Przewóz). Krył się 

jednak w nich pewien niezbyt dobrze rokujący na przyszłość aspekt. Wykrył go już 

zresztą A. Czacharowski. Historyk ten słusznie bowiem stwierdził, że wszystkich 

lokacji dokonano w już istniejących miejscowościach, uderzający jest natomiast 

brak lokacji przeprowadzonych na tzw. surowym korzeniu 55 . Podczas przeprowadzania 

lokacji klasztor nie otrzymał już znaczących darowizn potrafiących jeszcze 

bardziej wzmocnić jego stan posiadania majątkowego i doprowadzić do zasiedlenia 

dotychczasowych pustek osadniczych. 

Niewykluczone, że brak nadań w XIV w., jak i ograniczenie lokacji już do istniejących 

dóbr stały się przyczyną stopniowej zapaści gospodarczej klasztoru, co cechuje 

fazę czwartą jego dziejów. W okresie tym zwraca uwagę fakt, że mniszkom 

udało się wówczas zakupić jedynie wieś Wielki Glincz (przed 1360 r.) 56 . Obok nadania 

Jana z Pszenna, potwierdzonego w 1357 r. przez opat klasztoru Św. Wincentego 

we Wrocławiu 57 , były to jedyne nabytki klasztoru z tego okresu. W 1366 r., ze 

względu na brak źródeł utrzymania zabroniono mniszkom przyjmowania kandydatek 

do nowicjatu 58 . Trudno więc o lepsze świadectwo upadku gospodarczego klasztoru. 

Niepodobna stwierdzić, czy jego przyczyną stał się jedynie brak nowych darowizn 

składanych na rzecz klasztoru. Być może zaważyły też źle układające się stosunki 

między klasztorem żukowskim a Krzyżakami. Do tego dodać trzeba domysł, iż 

Żukowa nie ominęły zapewne kolejne pandemie zarazy, pojawiające się na Pomorzu 

w latach 1349, 1360, 1383 i 1398. Ich konsekwencją były klęski głodu, które 

wraz z chorobą przetrzebiły mieszkańców klasztornych posiadłości. Niewątpliwie 

wpłynąć to musiało na wyludnienie się wsi i dóbr klasztornych. 

Klasztor nie zdołał wrócić już do odnotowanej w 2 poł. XIII w. i 1 poł. XIV w. 

dynamiki rozwoju gospodarczego. Niewiele zmieniły przy tym wcześniejsze (pochodzące 

z 1410 r.) nadania Władysława Jagiełły – próba przejęcia przez klasztor 

wsi Smołdzina i Przyjaźni. Nie zostały one bowiem uznane przez Krzyżaków 59 . 

Ogólnej sytuacji nie mogły też poprawić pojedyncze nadania czynione przez szlachtę 

pomorską czy przedstawicieli zakonu premonstratensów w XV w. 60 W okresie 

tym norbertanki, zamiast zabiegać o nowe dobra, zmuszone zostały raczej do obrony 

swych dóbr przed zakusami innych czynników kościelnych czy świeckich. 

Koniec XIV i praktycznie cały wiek XV w dziejach klasztoru odznaczył się 

stopniową degradacją poprzedniego stanu posiadania. Prócz wymienionych już przyczyn, 

które się na ten proces złożyły, wskazać tu trzeba jeszcze na inne zagroże- 

55 A. Czacharowski, Uposażenie, s. 63 i n. W pozycji tej omówiono szczegółowo prawa i obowiązki klasztoru, 

jak i zasadźcy, który miał zająć się organizacją wsi. W związku z tym zrezygnowano tu z powtarzania 

ustaleń cytowanego autora. 

56 Kopiariusz, nr 24. 

57 Regesty śląskie, oprac. J. Gilewska-Dubis, Wrocław–Warszawa–Kraków 1990, nr 569. 

58 A. Czacharowski, Uposażenie, s. 107 i n. 

59 Kopiariusz, nr 30; M. Smoliński, Żukowo do schyłku XIV w., s. 83; B. Możejko, Żukowo od schyłku XIV 

w. do początku XVI w., [w:] Dzieje Żukowa, s. 93. 

60 B. Możejko, Żukowo, s. 95.


nia godzące w latyfundium żukowskie. Wyliczyć tu trzeba konflikt zakonu krzyżackiego 

z Polską i będący jego konsekwencją atak sił husyckich m.in. na Pomorze 

(1433 r.). Dotknął on także samego klasztoru, jak i dóbr żukowskich 61 . Poza tym 

pewne znaczenie odgrywać musiały też i wewnętrzne konflikty w klasztorze. Spowodowały 

one, że w 1445 r. Krzyżacy dokonali próby przejęcia zwierzchnictwa nad 

klasztorem, co też właściwie im się przynajmniej czasowo udało 62 . Stąd też kolejne, 

ewentualne darowizny na rzecz klasztoru czynione zarówno przez rycerstwo pomorskie, 

jak i mieszczaństwo gdańskie traktowane musiały być na równi z darowiznami 

składanymi Krzyżakom. 

W niniejszym artykule starano się przedstawić cztery fazy funkcjonowania dominium 

majątkowego klasztoru żukowskiego. Ich wydzielenie związane jest przede 

wszystkim z dziejami politycznymi Pomorza Gdańskiego. Te bowiem, jak się wydaje, 

wraz z niezbyt szczęśliwym położeniem dóbr klasztornych – znajdujących się 

w stosunkowo niedalekim oddaleniu od Gdańska lub też przy szlakach drogowych 

wiodących do stolicy Pomorza Gdańskiego – warunkowały fakt, że praktycznie każdy 

konflikt wojenny średniowiecznego Pomorza dotykał dóbr klasztoru żukowskiego. 

Problem ten starali się marginalizować swymi nadaniami poszczególni przedstawiciele 

dynastii Sobiesławowiców. Pomocy tej zabrakło wraz z ich wygaśnięciem. 

Planów wspomagania fundacji żukowskiej na szerszą skalę nie podjęli kolejni władcy 

pomorscy wywodzący się z Piastów: Przemysł II czy Władysław Łokietek. Brak 

jest też śladów działań związanych ze staraniami o rozwój majątkowy klasztoru, 

jaki można np. stwierdzić w wypadku sąsiedniej Oliwy, w okresie panowania na Pomorzu 

Wacławów czeskich. Co więcej, wydaje się też, że norbertanki żukowskie 

na dłuższą metę – oprócz czasów sprawowania urzędu wielkiego mistrza zakonu 

krzyżackiego przez Karola z Trewiru – nie potrafiły ułożyć sobie przyjacielskich 

i gwarantujących dalszy rozwój stosunków z Krzyżakami. Czynnik ten wzmocniony 

został zapewne jeszcze przez słabość ekonomiczną miejscowego rycerstwa pomorskiego, 

które nie było w stanie zastąpić (przynajmniej w jakimś względzie) w roli benefaktorów 

klasztoru książąt gdańskich i pomorskich. 

61 Tamże, s. 88. 

62 Bullarium Poloniae, wyd. I. Sułkowska-Kuraś i S. Kuraś, t. 5, Rzym–Lublin 1959; A. Czacharowski, 

Próba inkorporacji klasztoru żukowskiego przez zakon krzyżacki w połowie XV wieku, ZH, t. 26, 1961, 

s. 122; B. Możejko, Żukowo, s. 91–92.



Anna Pobóg-Lenartowicz (Opole) 

Nie tylko causa Vortret. 

O wzajemnych kontaktach wrocławskich 

premonstratensów i kanoników regularnych 

w średniowieczu 

Anno videlicet domini MXC. in regno Francie, inter confinia Cistercii et Premonstrati, 

in dyocesi Atrebacensi cepit ordo canonicorum regularium Arroasiensis 1 

– już to zdanie zawarte w XV-wiecznej kronice klasztoru kanoników regularnych 

na Piasku we Wrocławiu 2 stanowi dostateczny powód do zajęcia się tutaj, w tomie 

poświęconym premonstratensom, także ich związkom z kanonikami regularnymi. 

Trzeba powiedzieć, że problem ten był literaturze przedmiotu poruszany sporadycznie 

i okazjonalnie, a jeśli już o nim pisano, to najczęściej w kontekście interesujących 

nas tu dwóch opactw wrocławskich – NMP na Piasku i św. Wincentego 

na Ołbinie. Prace te dotyczyły zwłaszcza początków obu zakonów na ziemiach 

polskich (tu przede wszystkim należy wspomnieć St. Trawkowskiego 3 i Cz. Deptułę 

4 ) oraz najbardziej znanego epizodu w dziejach wzajemnych kontaktów obu klasztorów 

– tzw. sporu o pierwszeństwo (tytułowego causa Vortret), o którym pisał już 

na początku XX w. L. Schulte 5 . 

1 Chronica abbatum beate Marie virginis in Arena (dalej Chr. ab.), wyd. A.G. Stenzel, [w:] Scriptores 

rerum Silesiacarum, Bd. 2, Breslau 1839, s. 159. 

2 Na temat czasu powstania i autorstwa kroniki zob. L. Matusik, Kilka uwag w sprawie „Kroniki kanoników 

regularnych na Piasku we Wrocławiu”, [w:] Studia z dziejów kultury i ideologii, red. R. Heck, 

W. Korta, J. Leszczyński, Wrocław 1968, s. 180–184. 

3 S. Trawkowski, Między herezją a ortodoksją. Rola społeczna premonstratensów w XII w., Warszawa 

1964; tenże, Wprowadzenie zwyczajów arrowezyjskich we wrocławskim Piasku, [w:] Wieki średnie. 

Medium aevum. Prace ofiarowane T. Manteuffelowi w 60 rocznicę urodzin, Warszawa 1962, s. 111–116. 

4 C. Deptuła, Krąg kościelny płocki w połowie XII w., „Roczniki Humanistyczne” 8, 1959, z. 2, s. 5–122; 

tenże, O nowe spojrzenie na początki kanoników regularnych w Polsce, „Sprawozdanie z czynności i posiedzeń 

naukowych oraz Kronika Towarzystwa Naukowego KUL” 14, 1965, s. 163–168; tenże, Arrowezyjska 

reforma klasztorów w Polsce po roku 1180 a reforma premonstrateńska. Z problematyki przemian 

polskiego kanonikatu regularnego w średniowieczu, „Roczniki Humanistyczne” 1969, s. 5–49. 

5 L.W. Schulte, Die Anfänge des Marienstiftes der Augustinerchorherren auf dem Breslauer Sande, Strehlen 

1906; M. Cetwiński, „Chronica abbatum beate Marie Virginis in Arena” o początkach klasztoru, 

„Acta Universitatits Wratislaviensis”, Historia 76, 1989, s. 209 i n..

Nie tylko causa Vortret. O wzajemnych kontaktach... 99 

U początków obu zakonów leżały wspólnoty eremickie, które z czasem przyjmowały 

formy życia kanonicznego. Dotyczy to i Prémontré, i Arrovaise 6 . Ostatecznie, 

tak arrowezyjczycy jak i premonstratensi należeli do jednej wielkiej rodziny kanoników 

regularnych. Ich podstawą było przyjęcie reguły św. Augustyna. O ile jednak 

premonstratensi od 1121 r. odwoływali się do tzw. „reguły drugiej” św. Augustyna, 

zwanej Ordo lub Disciplina monasterii 7 , o tyle arrowezyjczycy jeszcze przez jakiś czas 

kierowali się umiarkowaną i dość ogólnikową tzw. „trzecią regułą” Ad servos Dei 8 . 

Według Stanisława Trawkowskiego był to czynnik nie tylko integrujący norbertanów, 

ale i podkreślający różnicę pomiędzy nimi a innymi kanonikami regularnymi 9 . 

Pomiędzy wspólnotą z Arrovaise i Prémontré istniały liczne i bliskie kontakty. 

Wynikały one nie tylko ze wspomnianego już tu na wstępie położenia geograficznego. 

Cz. Deptuła zwraca uwagę na podobny kierunek reform vitae canonicae, inspirowany 

przez te same kręgi kościelne 10 . Nie bez znaczenia były też kontakty personalne. 

Premonstratens Milon a zarazem biskup Therouanne w latach 1131–1158 był 

serdecznym przyjacielem opata Gerwazego, twórcy kongregacji arrowezyjskiej 11 . 

Być może tym można wytłumaczyć zbieżność statutów arrowezyjskich napisanych 

przez Gerwazego z pierwszymi statutami premonstrateńskimi 12 . Podobnie bulle papieskie 

zatwierdzające kongregację arrowezyjską wzorowane są na podobnych dokumentach 

wydanych przez Stolicę Apostolską dla zakonu norbertanów. Także instytucja 

kapituł generalnych wprowadzona w 1 poł. XII w. w Arrovaise mogła być 

nie tylko wynikiem naśladownictwa cystersów (znane są kontakty Bernarda z Clair- 

vaux z środowiskiem kanoników regularnych), ale efektem wprowadzenia kolokwiów 

generalnych przez premonstratensów 13 . Szukając podobieństw pomiędzy 

obiema wspólnotami, Cz. Deptuła posuwa się nawet do stwierdzenia, że podjęcie 

przez arrowezyjczyków w 2 poł. XII w. działalności duszpasterskiej nastąpiło także 

pod wpływem norbertanów (powołuje się tu na pisma Anzelma z Havelbergu) 14 . 

Wszystkie te działania świadczą o jednakowym zaangażowaniu obu wspólnot 

w kształtowanie się ordinis novi, ruchu zapoczątkowanego przez papiestwo w ramach 

tzw. reform gregoriańskich 15 . 

Po tym krótkim wstępie obrazującym naturalne związki pomiędzy norbertanami 

a arrowezyjczykami przejdźmy do zasadniczej części interesujących nas tu roz- 

6 A. Vauchez, Duchowość średniowieczna, tłum. H. Zaremska, Gdańsk 1996, s. 68. 

7 S. Trawkowski, Między herezją, s. 36–37; C. Deptuła, Arrowezyjska reforma, s. 12. 

8 C. Deptuła, Arrowezyjska reforma, s. 8. 

9 S. Trawkowski, Między herezją, s. 54–55, 90. 


11 Tamże. 

12 Tamże, s. 9–10. 

13 Tamże, s. 10; S. Trawkowski, Między herezją, s. 97. 


15 J. Szymański, Kanonikat, [w:] Słownik starożytności słowiańskich, t. 2, s. 368; A. Vauchez, Duchowość 

średniowiecza, s. 58–59.

100 Anna Pobóg-Lenartowicz 

ważań. Zacznijmy od charakterystyki miejsca, bo jest ona niezwykle istotna, jeśli 

chcemy mówić o roli obu klasztorów w życiu Wrocławia. 

Ołbin (zwany też w źródłach Olbin, Elbing – pomijam tu dyskusje językoznawców 

na temat samej nazwy) – to rozległe obszary położone na prawym brzegu Odry, 

między dwoma przeprawami odrzańską i widawską, tuż obok historycznego ośrodka 

władzy państwowej i kościelnej Wrocławia, jakim był Ostrów Tumski 16 . O możliwościach 

osadniczych tego terenu decydował bieg rzeki Odry, rozdzielającej się 

w tym miejscu na kilka odnóg. Według S. Trawkowskiego, Ołbin położony na terenie 

z natury obronnym (ze względu właśnie na wspomniane ramiona Odry), mający duże 

możliwości rozwoju przestrzennego, korzystający z bezpośredniego zaplecza rolniczo-hodowlanego, 

był w XII w. bardziej predestynowany do pełnienia roli miastotwórczej 

niż sam Ostrów Tumski 17 . W gorszej sytuacji, według tego autora, znajdowała 

się Wyspa Piaskowa. Jej nazwa wskazuje, że były to piaszczyste łachy, nie 

nadające się do rozwoju osadnictwa, tym bardziej że przez środek wyspy biegła droga 

ku przeprawie przez Odrę, uniemożliwiająca tym samym rozbudowę infrastruktury 

tego terenu 18 . Najlepszym na to dowodem jest informacja z dokumentu z 1209 r. 

mówiąca o funkcjonowaniu na tym terenie jedynie 1 taberny i 1 jatki (dokument 

ten jest co prawda falsyfikatem, ale akurat ta wiadomość może być prawdziwa) 19 . 

Zupełnie inny pogląd na tę sprawę ma M. Młynarska-Kaletynowa, która twierdzi, że 

„jądro osadnicze Wrocławia w XII w. stanowiły dwie niewielkie wyspy odrzańskie 

– Ostrów Tumski i Piasek” 20 . Wynikało to z tego, że Piasek łączył wówczas osadnictwo 

nad lewym brzegiem Odry z położonym prawobrzeżnie Ołbinem. Łącznikiem 

tym był jedyny wówczas most funkcjonujący we Wrocławiu, stąd tylko przez Piasek 

można było się w XII w. dostać na Ołbin 21 . 

Na dogodne położenie obu klasztorów zwraca też uwagę J. Piekalski, pisząc, 

że opactwo kanoników regularnych na Piasku położone było w „centrum aglomeracji 

wczesnomiejskiej” 22 . Natomiast w skład zespołu osadniczego na Ołbinie 

wchodziła siedziba Włostowiców, osadnictwo otwarte, opactwo, ośrodek metalurgii 

żelaza, karczma i stawy rybne. Opactwo stało się aż do 2 poł. XIII w. (do czasu 

lokacji Wrocławia na prawie niemieckim) „najważniejszym elementem północnej 

części wczesnego miasta” 23 . Tak więc widzimy, że już na wstępie głosy badaczy 

16 S. Trawkowski, Ołbin wrocławski w XII w., „Rocznik Dziejów Społeczno-Gospodarczych” 20, 1958, 

s. 88. 

17 Tamże. 

18 Tamże, s. 92. 

19 Kodeks dyplomatyczny Śląska (dalej KDS), t. II, wyd. K. Maleczyński, Wrocław 1962, nr 243 (tam też 

analiza wiarygodności dokumentu). 

20 M. Młynarska-Kaletynowa, Wrocław w XII–XIII w. Przemiany społeczne i osadnicze, Wrocław–Warszawa–Kraków 

1986, s. 36. 

21 Tamże, s. 38. 

22 J. Piekalski, Klasztor jako element wczesnych miast na ziemiach polskich w świetle źródeł archeologicznych, 

[w:] Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski, red. A. Pobóg-Lenartowicz, M. Derwich, Opole 

1995, s. 129. 

23 Tamże, s. 130.


co do możliwości rozwoju obu klasztorów są podzielone. Można powiedzieć, że pogodziła 

je dopiero lokacja miasta w 1261 r., jako że oba opactwa pozostały poza murami 

Wrocławia. 

Szczególne zainteresowanie obiema wspólnotami wśród badaczy wzbudziły wydarzenia 

w końcu XII w. Nie przytaczając tu przebiegu całej dyskusji, wspomnę 

jedynie, że dotyczyła ona pojawienia się norbertanów we Wrocławiu i ich związku 

z funkcjonującymi tam już od kilkudziesięciu lat kanonikami regularnymi. Trzonem 

tej dyskusji była zależność między przeprowadzoną w tym czasie – według 

Deptuły – reformą arrowezyjską a reformą premonstratenską. Z konieczności pojawił 

się też problem Kościelnej Wsi. 

Tylko gwoli przypomnienia dodam, że kanonicy regularni pojawili się na Śląsku 

w latach 1142–1146 (najpierw na Ślęży), a następnie w połowie XII w. zostali 

przeniesieni na Wyspę Piaskową do Wrocławia 24 . Jeśli chodzi o Ołbin, to być może 

już ok. 1126 r. ufundowane zostało tam opactwo benedyktyńskie NMP, do którego 

zakonnicy sprowadzeni zostali prawdopodobnie z Tyńca. Opactwo rozwijało się 

szczególnie mocno po sprowadzeniu doń w 1144 r. z Magdeburga relikwii św. Wincentego, 

który wkrótce zastąpił pierwotne wezwanie klasztoru 25 . Koniecznie należy 

tu dodać, że fundatorem obu opactw był Piotr Włostowic. 

Kilkadziesiąt lat później doszło do sytuacji zupełnie nieoczekiwanej. Oto w wyniku 

porozumienia wszystkich wpływowych stron – księcia Bolesława Wysokiego, 

biskupa wrocławskiego Żyrosława i potomków fundatora, przy stanowczym sprzeciwie 

samych benedyktynów (zwłaszcza tynieckich), doszło do wypędzenia czarnych 

mnichów z Ołbina i osadzenia na ich miejscu norbertanów 26 . Dokumenty wydane 

przy tej okazji podkreślają zwłaszcza ekscesy mające miejsce w klasztorze benedyktyńskim 

27 , ale – powiedzmy szczerze – jest to najczęściej spotykana wymówka w takich 

sytuacjach. Badacze zwracają tu uwagę na dwie kwestie: polityczne (M. Derwich) 

i religijne (Cz. Deptuła, S. Trawkowski). M. Derwich przyczyn usunięcia benedyktynów 

z Wrocławia upatruje w poparciu przez nich synów Salomei w czasie 

sporu z Władysławem II. Po powrocie na Śląsk synów Władysława II klasztor 

musiał zapłacić za to karę, której efektem było zmarginalizowanie roli czarnych 

mnichów na Śląsku 28 . Z kolei Deptuła widzi tę kwestię jako element walki papie- 

24 Literatura na temat początków opactwa jest bardzo obszerna, zob. przede wszystkim: W. Korta, Tajemnice 

góry Ślęży, 234–282; L. Milis, Les origines des abbayes de Ślęża et du Piasek a Wrocław, „Roczniki 

Humanistyczne” 19, 1971, z. 2, s. 5–27; A. Pobóg-Lenartowicz, Stan badań nad klasztorem kanoników 

regularnych NMP na Piasku we Wrocławiu, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, Historia 101, 1992, 

s. 85–98; tejże, Kanonicy regularni na Śląsku. Życie konwentów w śląskich klasztorach kanoników regularnych 

w średniowieczu, Opole 1999, s. 26–30 (wszędzie tam dalsza literatura). 

25 M. Derwich, Monastycyzm benedyktyński w średniowiecznej Europie i Polsce. Wybrane problemy, 

Wrocław 1998, s. 194. 

26 Literaturę na ten temat zebrał ostatnio M. Derwich, tamże, s. 74, 200. 

27 KDS, I, nr 69, 70. 

28 M. Derwich, Monastycyzm benedyktyński, s. 200.


stwa i wspierającego go episkopatu polskiego o reformę Kościoła 29 . Trawkowski idzie 

w swych poglądach jeszcze dalej, twierdząc, że „usunięcie benedyktynów z opactwa 

św. Wincentego i reforma klasztoru na Piasku stanowią dwa fragmenty tej 

samej akcji” 30 . Zyskały one poparcie Bolesława Wysokiego ze względu na łączącą je 

osobę fundatora – Piotra Włostowica (nie trzeba chyba przypominać, jaką rolę odegrał 

Piotr Włostowic w wygnaniu Władysława II). Należy wszakże wyjaśnić, że obaj 

wspomniani tu autorzy uważają, że opactwo NMP na Piasku we Wrocławiu przyjęło 

zwyczaje arrowezyjskie dopiero w latach 80. XII w. Przynależność opactwa wrocławskiego 

do kongregacji arrowezyjskiej potwierdza bowiem wyraźnie dopiero bulla 

papieża Celestyna III z 1193 r. 31 W tym samym roku podobną konfirmację otrzymują 

premonstratensi ołbińscy 32 . Bulle te – według Trawkowskiego – „stanowią 

świadectwa dramatycznych sytuacji w czasie zorganizowanej szeroko zaplanowanej 

ofensywy papiestwa w Polsce, której początki sięgają zapewne lat 1179–1181” 33 . Nie 

negując akcji papieskiej w Polsce w tym okresie, przy poparciu niektórych przedstawicieli 

episkopatu polskiego (zwłaszcza biskupa wrocławskiego Cypriana 34 ), za pośrednictwem 

nowych klasztorów (m.in. joannitów i premonstratensów), uważam, że 

sprawa ta nie dotyczy wrocławskich kanoników regularnych. Ponieważ problem ten 

przedstawiony był już w innym miejscu, dodam tylko, że kanonicy regularni od 

początku pojawienia się na Śląsku związani byli z kongregacją arrowezyjską i praktykowali 

zwyczaje z Arrovaise 35 . 

Pozostaje jednak do rozstrzygnięcia problem Kościelnej Wsi. Według Cz. Deptuły 

prepozytura św. Wawrzyńca w Kościelnej Wsi pod Kaliszem była w XII w. dwukonwentowym 

klasztorem kanoników regularnych, mającym jakieś związki z premonstratensami. 

Podporządkowana miała być opactwu na Piasku (a może nawet 

jeszcze i na Ślęży) 36 . W czasie sporów o obserwowane na Piasku zwyczaje liturgiczne, 

których efektem – wg Deptuły i Trawkowskiego – miała być secesja Wincentego 

z Pogorzeli do Kamieńca 37 , również konwent w Kościelnej Wsi zdecydował się 

„na inny status kongregacyjny i inne zwyczaje zakonne” 38 . W ten oto sposób prepozytura 

kanonicka przekształciła się w premonstrateńską. Ten zreformowany konwent 

sprowadził do Wrocławia biskup Żyrosław na miejsce wygnanych benedyktynów. 

Ci ostatni z kolei zajęli miejsce norbertanów w Kościelnej Wsi 39 . Ostatni badacz dzie- 


30 S. Trawkowski, Wprowadzenie zwyczajów, s. 112. 

31 KDS, I, nr 71. 

32 Zob. przyp. 27. 

33 S. Trawkowski, Wprowadzenie zwyczajów, s. 115. 

34 Pisze o tym C. Deptuła, Arrowezyjska reforma, s. 20–23, 28–33. 

35 A. Pobóg-Lenartowicz, Kanonicy regularni, s. 35–39. 

36 C. Deptuła, Arrowezyjska reforma, s. 23–24. 

37 Tamże, s. 26–27; S. Trawkowski, Wprowadzenie zwyczajów, s. 111–112. 


39 Tamże, s. 25.


jów Kościelnej Wsi Grzegorz Kucharski wiąże jej dzieje w XII i XIII w. z norbertanami 

i benedyktynami, uważając, że klasztor norbertanów w Kościelnej Wsi powstał 

przed 1175 r. (a może nawet jeszcze wcześniej) i że to właśnie oni zostali w latach 

1181–1190 ściągnięci do Wrocławia 40 . Problem polega jednak na tym, że gdy ostatecznie 

doszło do porozumienia między norbertanami a benedyktynami w sprawie 

uregulowania wzajemnych zobowiązań we Wrocławiu i Kościelnej Wsi w 1219 r. 41 , 

to niespodziewanie ugoda ta została zablokowana przez opactwo na Piasku. Nie wiemy, 

na jakiej podstawie pretensje do prepozytury zgłosił klasztor na Piasku. Znamy 

jedynie potwierdzenie ugody zawartej za pośrednictwem proboszcza głogowskiego 

Piotra przez papieża Honoriusza III 19 V 1222 r. 42 Co ciekawe, w tym samym 

dniu papież zatwierdził wcześniejszą ugodę między premonstratensami a benedyktynami 

z 1219 r. Wydaje się, że tłumaczenie praw klasztoru na Piasku do prepozytury 

w Kościelnej Wsi dawnym zleceniem Piotra Włostowica (tak czyni to G. Kucharski 

43 ) jest mało przekonujące. Sprawa związków opactwa na Piasku z Kościelną 

Wsią pozostaje ciągle otwarta i trzeba szukać innych, bardziej satysfakcjonujących 

rozwiązań tego problemu. 

Od końca XII w. będą więc oba zakony współistnieć, ale i współzawodniczyć 

ze sobą we Wrocławiu. Do ofensywy przystąpili najpierw norbertanie. Poszło o prawo 

przewozu przez Odrę, które to prawo aż po ujście Widawy od dawna pozostawało 

w posiadaniu kanoników regularnych 44 . Wspominałam już o tym, że jedyna droga 

wiodąca wówczas na Ołbin biegła przez Piasek. Możliwe, że przeprawa przez Odrę 

była wówczas tańsza niż przejście przez most (ten znajdował się w gestii księcia) 

i stąd próba odebrania tego przywileju opactwu na Piasku. Henryk Brodaty rozstrzygnął 

jednak spór na korzyść kanoników regularnych, a prawo przewozu zostało 

potwierdzone klasztorowi na Piasku jeszcze dwukrotnie w 1250 r. (przez papieża 

Innocentego IV 45 ) i 1281 r. (przez Henryka IV 46 ). 

Do kolejnej konfrontacji dojdzie pod koniec XIII w. Sprawą, która podzieli 

oba klasztory, będzie głośny spór między Henrykiem IV Prawym a biskupem wrocławskim 

Tomaszem II 47 . Jeszcze w lutym 1283 r. opat Mikołaj z klasztoru na Piasku 

wraz z opatem Wilhelmem od św. Wincentego rozstrzygają spór w sprawie 

40 G. Kucharski, Od premonstratensów do benedyktynów. Klasztor św. Wawrzyńca w Kościelnej Wsi pod 

Kaliszem do połowy XIII w., „Nasza Przeszłość” 93, 2000, s. 345–346, 348. Wcześniej już J. Rajman, 

Norbertanie polscy w XII w. Możni wobec ordinis novi, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 7, 

red. S.K. Kuczyński, Warszawa 1996, s. 76. 

41 KDS, II, nr 221–223. 

42 Tamże, III, nr 271. 

43 G. Kucharski, Od premonstratensów, s. 354. 

44 Schlesisches Urkundenbuch (dalej SUb), wyd. H. Appelt, Wien–Köln–Graz 1971, Bd. II, nr 8, zob. też 

M. Młynarska-Kaletynowa, Wrocław w XII–XIII w., s. 38. 

45 SUb, II, nr 397. 

46 Tamże, Bd. IV, nr 411. 

47 Literatura na temat sporu jest obszerna, zob. ostatnio K. Dola, Dziej Kościoła na Śląsku. Cz. 1: Średniowiecze, 

Opole 1996, s. 65.


dziesięcin pomiędzy klasztorem w Czarnowąsach a klasztorem cystersów w Lubiążu, 

wspieranym przez biskupa Tomasza 48 . Ich drogi rozejdą się jednak już wkrótce. 

Kanonicy regularni, po okresie oczekiwania i wahania, opowiedzieli się ostatecznie 

za biskupem, natomiast premonstratensi należeli do jednych z najżarliwszych 

stronników księcia Henryka IV. Kanonicy z Piasku przypłacili to wygnaniem z miasta 

i kilkumiesięczną tułaczką 49 , natomiast premonstratensi, obok franciszkanów, 

znaleźli się w gronie uprzywilejowanych przez księcia kościołów w mieście. Tłumaczenie 

tej sytuacji „niemieckim pochodzeniem premonstratensów” od św. Wincentego 

(jak chce tego Silnicki 50 ) nie jest chyba wystarczające, a może nawet prawdziwe. 

Po zakończeniu sporu oba klasztory stały się jednak beneficjentami zawartego porozumienia. 

Opaci tak Piasku jak i św. Wincentego potwierdzali swą obecnością 

przywilej Henryka IV dla Kościoła wrocławskiego z 1290 r. 51 

Przez następnych kilkadziesiąt lat nie mamy żadnych namacalnych śladów sporów 

pomiędzy dwoma największymi wrocławskimi klasztorami. Opaci obu domów, 

często nawet bez podawania ich imienia, znajdują się – jeśli można użyć tego współczesnego 

wyrażenia – na jednej liście adresowej w Stolicy Apostolskiej. Dysponujemy 

wieloma dokumentami, w których przedstawiciele obu klasztorów są subdelegowani 

przez papiestwo do rozstrzygania różnych kwestii spornych lub udzielenia poparcia 

przy otrzymaniu beneficjum lub prowizji na Śląsku, Morawach, Czechach 

czy w Polsce 52 . Ten sielankowy obraz stosunków pomiędzy kanonikami regularnymi 

a norbertanami burzy niespodziewanie pismo papieża Klemensa VI z 13 X 1348 r. 

upoważniające dziekana kapituły św. Krzyża we Wrocławiu do rozstrzygnięcia ewentualnych 

sporów między opatem a konwentem św. Wincentego we Wrocławiu a opatem 

i konwentem NMP na Piasku o pierwszeństwo 53 . Nie wiemy, jakie było podłoże 

tego sporu, tym bardziej że przez kolejne dwadzieścia kilka lat nic o nim nie słychać, 

a opaci obu klasztorów nadal, choć może już nie tak często, wspólnie występują 

na różnych dokumentach. Sprawa powróci z jeszcze większą intensywnością 

na początku lat 70. XIV w. i przerodzi się w konflikt o niespotykanym dotychczas 

obliczu i sile. 

O co chodziło w tym słynnym acz zabawnym sporze? Otóż, według opatów klasztoru 

św. Wincentego, tradycja nakazywała, aby w trakcie procesji ogólnomiejskich 

opat norbertanów wraz z swoim konwentem podążał tuż za biskupem wrocławskim, 

a przed pozostałym klerem zakonnym i świeckim. To samo dotyczyło miejsca przy 

48 SUb, Bd. V, nr 45. 

49 Obrazują je dokumenty zawarte w Urkunden zur Gechichte des Bisthums Breslau im Mittelalter, wyd. 

A.G. Stenzel, Breslau 1845. 

50 T. Silnicki, Dzieje i ustrój kościoła katolickiego na Śląsku do końca w. XIV, Warszawa 1953, s. 378. 

51 SUb, V, nr 452, 453, 454, 465. 

52 Zob. zwłaszcza Monumenta Bohemiae Vaticana, t. I, wyd. L. Klieman, Praga 1903, nr 2, 94. 131, 144, 

141, 344, 350, 533, 658, 696, 881, 938, 939, 941, 945, 1246, 1299, 1300, 1312, 1348, 1349, 1361, 1362, 

1368, 1415, 1496, 1517, 1524; t. II, s. 19, 149, 185, 193, 196, 220, 231, 302, 384, 434, 440. 

53 Regesty śląskie (dalej RS), oprac. K. Bobowski, J. Gilewska-Dubis, W. Korta, B. Turoń, Wrocław–Warszawa–Kraków 

1975, t. I, nr 812.


ołtarzu w czasie odprawiania nabożeństw z udziałem biskupa – opatowi od św. Wincentego 

należało się miejsce po prawej stronie. Spór ten zwano w źródłach causa 

Vortret 54 . Opat klasztoru na Piasku próbował widocznie tę sytuację zmienić. Być 

może wiązało się to z aktywnym udziałem w życiu publicznym opata kanoników regularnych 

Konrada de Leslavia, współpracującego blisko z ówczesnym biskupem 

wrocławskim Przecławem z Pogorzeli 55 . W 1351 r. papież Klemens VI zezwala opatowi 

Konradowi i jego następcom na używanie pontyfikaliów (to jest mitry, pierścienia, 

pastorału i innych insygniów biskupich) podczas nabożeństw 56 . Być może tak 

znaczące wywyższenie opata z Piasku zaniepokoiło konwent z sąsiedniego Ołbina. 

Albo odwrotnie – otrzymanie insygniów pontyfikalnych ośmieliło Konrada do wystąpienia 

przeciw dotychczasowemu porządkowi. O ogromnym prestiżu owej precedensji 

świadczą dokumenty wydane pod naciskiem opata św. Wincentego Marka 

przez różne ważne osobistości w latach 1371–1384 57 . Pierwsze tego typu pismo 

dotyczy wydarzeń z kwietnia roku 1371 58 . Wtedy to w kościele na Piasku odbywał 

się uroczysty pogrzeb księżnej oleśnickiej Agnieszki, którą chowano przed 

głównym ołtarzem nowo budowanej świątyni 59 . W uroczystościach pogrzebowych 

uczestniczyli ubrani w infuły opaci obu interesujących nas tu klasztorów – Jan 

z Krosna (Piasek) i Marek Wendeler (św. Wincenty), z tym że to opat norbertanów 

trzymał precedensję. Miało to dla niego tak wielkie znaczenie, że postanowił 

przypadek ten utrwalić na piśmie. Jeszcze tego samego wieczoru notariusz Jan z Cieszyna 

potwierdził to zdarzenie specjalnym dokumentem, w obecności znaczących 

świadków: opata Bartłomieja z Lubiąża czy Mikołaja archidiakona ołomunieckiego. 

Ale to nie wystarczyło zapobiegliwemu opatowi. Następnego dnia, o godzinie 

trzeciej przybył w otoczeniu tych samych świadków na Piasek i tu przy moście, 

w miejscu w tym czasie niezwykle ludnym, jeszcze raz kazał potwierdzić zaistniałą 

sytuację, tym razem notariuszowi Maciejowi ze Złotoryi. Ponowił swą akcję tego samego 

dnia, tym razem przed wielkimi drzwiami katedry wrocławskiej na Ostrowie 

Tumskim, piórem kolejnego notariusza Dietricha z Erfurtu 60 . 

54 Przebieg sporu przedstawiają dokumenty przechowywane w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, 

Klasztor premonstratensów św. Wincentego, Rep. 67, wspomina o nim także kronika opatów klasztoru 

na Piasku, Chr. ab., s. 205. 

55 Nt. opata Konrada zob. A. Pobóg-Lenartowicz, Opat Konrad zwany „z Włocławka” i jego rządy 

w klasztorze kanoników regularnych NMP na Piasku we Wrocławiu w XIV w., [w:] Venerabiles, nobiles 

et honesti. Studia z dziejów społeczeństwa Polski średniowiecznej, red. A. Radzimiński, A. Supruniuk, 

J. Wroniszewski, Toruń 1997, s. 101–114. 

56 RS, II, nr 59, a także Chr. ab. s. 196–197. 

57 AP we Wrocławiu, Klasztor premonstratensów św. Wincentego, Rep. 67, nr 461–573. 

58 Tamże, nr 461. 

59 O powodach tego pochówku w świątyni na Piasku zob. A. Pobóg-Lenartowicz, Księżniczki śląskie 

wobec śląskich klasztorów kanoników regularnych, [w:] Klasztor w państwie średniowiecznym i nowożytnym, 

red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Wrocław–Opole–Warszawa 2005, s. 61. 

60 AP we Wrocławiu, Klasztor premonstratensów św. Wincentego, Rep. 67, nr 462; zob. też L.W. Schulte, 

Die Anfänge, s. 67–68.


Kilka miesięcy później, na początku 1372 r. opat Marek znalazł kolejną okazję 

do potwierdzenia wyższości swego klasztoru nad wrocławskimi kanonikami regularnymi. 

Był nią pobyt we Wrocławiu cesarza Karola IV wraz z małżonką. 2 lutego, 

a więc w święto oczyszczenia NMP (popularną „gromniczną”). Główne uroczystości 

odbywały się, zgodnie z dawnym przywilejem i tradycją, w kościele NMP 

na Piasku 61 . Nabożeństwu przewodniczył legat papieski patriarcha Jan z Aleksandrii, 

a po jego prawej stronie stał opat norbertanów Marek. Po zakończonej uroczystości 

opat z Piasku Jan pozostał (co naturalne) w swojej świątyni, natomiast opat Marek 

razem z patriarchą poprowadził procesję wiernych do katedry. Tam przewodniczył 

kolejnej mszy św. Nie omieszkał rzecz jasna wykorzystać tego wydarzenia do podkreślenia 

swych praw, czego dowodem jest pismo notariusza Pankrata z Jeleniej 

Góry 62 . Podobna sytuacja zaistniała jeszcze tego samego roku w Wielki Czwartek, 

kiedy to podczas nabożeństwa pokutnego w katedrze oraz mszy św. u prawego 

boku biskupa pomocniczego Zdzisława stał opat Marek, a po lewej stronie opat 

Jan z Piasku. Opisał to kolejny notariusz Piotr z Oławy 63 . 

Sytuacja powtórzyła się rok później w Wielki Czwartek 1373 r. Tym razem uroczystościom 

przewodniczył premonstratens, tytularny biskup Sarepty Tomasz. Tym 

bardziej nie dziwi obecność u jego prawego boku opata Marka, po lewej zaś stronie 

stał nowy opat Piasku – Piotr Czarny (Nigri). W przeciwieństwie do swego poprzednika 

Jana, który w kronice klasztornej określany jest mianem łagodnego i zgodnego 

64 , Piotr nie zamierzał pogodzić się z obecną sytuacją. Wykorzystał obecność we 

Wrocławiu w czerwcu 1374 r. arcybiskupa gnieźnieńskiego Janusza Suchywilka. 

W czasie uroczystej mszy pontyfikalnej odprawianej w katedrze wrocławskiej z okazji 

święta patronalnego św. Jana Chrzciciela doszło do niespodziewanych wydarzeń. 

Oto, gdy opat Marek próbował przy ołtarzu zająć należne mu miejsce po prawej 

stronie arcybiskupa, napotkał na opór ze strony opata z Piasku. Piotr odepchnął swego 

współcelebransa i nie zważając na charakter uroczystości, obecność metropolity 

i tłumów sam zajął honorowe miejsce przy ołtarzu. Doszło do przepychanek, w ruch 

poszły nawet pastorały, opat Marek okazał się jednak silniejszy fizycznie i po przewróceniu 

swego konkurenta zajął miejsce po prawej stronie arcybiskupa. Swoje 

oburzenie zaistniałą sytuacją wyraził w kolejnym piśmie firmowanym przez notariusza 

Jakuba z Paczkowa, dziekana Dietricha, kustosza Mikołaja, kantora Ottona 

oraz kanoników katedralnych Jana i Mikołaja 65 . 

Skandal wywołany bójką opatów w katedrze doprowadził do opamiętania się 

przynajmniej jednej ze stron tego konfliktu. W kolejny Wielki Czwartek 1375 r. 

61 SUb, IV, 9. 

62 L.W. Schulte, Die Anfänge, s. 68–69. 

63 AP we Wrocławiu, Klasztor premonstratensów św. Wincentego, Rep. 67, nr 475; L.W. Schulte, Die 

Anfänge, s. 69. 

64 Ipse enim pacificus, mansuetus et affabilis erga homines fuit ac religiosam et exemplarem vitam duxit, 

Chr. ab., s. 200. 

65 AP we Wrocławiu, Klasztor premonstratensów św. Wincentego, Rep. 67, nr 491; L.W. Schulte, Die 

Anfänge, s. 70–72.


opat Marek bez przeszkód współcelebrował mszę św. po prawej stronie biskupa 

Zdzisława, co poświadczył notariusz Piotr z Brzegu 66 . Piotr Czarny zmarł jeszcze 

tego samego roku. Jego następcą został Jan z Pragi 67 . Postanowiono rozstrzygnąć 

spór na drodze sądowej. Proces odbył się w Rzymie. Klasztor na Piasku wysłał tam 

swego przedstawiciela Jana Belicza. Cały ten spór, określany w kurii jako śmieszny 

i skandaliczny 68 , kosztował klasztor 1600 florenów, jakie wydał Jan, aby uzyskać 

korzystny dla klasztoru werdykt 69 . Od wyroku na próżno odwoływał się opat Marek. 

Ostatecznie w 1384 r. biskup wrocławski Wacław zatwierdził ugodę między oboma 

klasztorami: od tej pory opaci obu klasztorów na zmianę mieli prawo do pierwszeństwa 

w uroczystościach religijnych na terenie miasta. W roku podpisania umowy 

pierwszeństwo to przypadło opatowi z Piasku 70 . 

Właściwie do końca nie wiemy, dlaczego w latach 70. XIV w. nastąpiła eskalacja 

tego konfliktu. Może winny tu był trudny charakter opata Marka. Z drugiej 

jednak strony w nowożytnym wprawdzie przekazie Mikołaja Libentala (notabene 

wydrukowanym przez G.A. Stenzla bezpośrednio przed kroniką opatów na Piasku) 

opat Marek określany jest jako gloriosus pater, który multum auxit bona monasterii 

preclara opera perfecit in tempore sui regiminis 71 . Dalej wymieniane są osiągnięcia 

opata na niwie gospodarczej oraz liczne przywileje uzyskane od cesarza Karola 

IV. Ani słowa na temat sporu o precedensję! Czyżby okazał się on wstydliwy 

dla następców opata Marka? 

Spór o pierwszeństwo oprócz elementów ludycznych, śmiesznych i skandalicznych 

miał jeszcze inne następstwa. Otóż, aby udowodnić swe prawa do pierwszeństwa, 

oba konwenty zaczęły prześcigać się w fabrykowaniu „dowodów zastępczych”. 

Pojawiło się bowiem przekonanie (może na potrzeby procesu), że prawo do precedensji 

będzie miało to opactwo, które udowodni swe starszeństwo wobec drugiego 

72 . Sprawa, jak wiemy, była jednak o wiele bardziej skomplikowana. Opactwo na 

Ołbinie powstało wprawdzie wcześniej niż opactwo kanoników regularnych nawet 

na Ślęży (przypomnę, że powstanie opactwa na Ołbinie datuje się na rok 1126 73 , 

a opactwa na Ślęży na 1142–1148 74 ). Rzecz w tym, że tak wcześnie pojawili się 

na Ołbinie benedyktyni, a spór toczył się między kanonikami regularnymi a norbertanami, 

którzy przybyli do Wrocławia na krótko przed 1193 r. 75 W tym czasie kano- 

66 AP we Wrocławiu, Klasztor premonstratensów św. Wincentego, Rep. 67, nr 519. 

67 Chr. ab., s. 202–203. 

68 predicta causa [...] per judices ac procuratores pro ridiculo habita est, eo quod prophana et scandalosa 

fuit, Chr. ab., s. 205. 

69 Tamże. 

70 Tamże; AP we Wrocławiu, Klasztor premonstratensów św. Wincentego, Rep. 67, nr 573. 

71 Gesta abbatum monasterii s. Vincenti, wyd. A.G. Stenzel, [w:] SRS, II, Breslau 1833, s. 138. 

72 Szerzej na ten temat zob. M. Cetwiński, „Chronica abbatum...” o początkach klasztoru, s. 209 i n. 

73 Zob. ostatnie ustalenia M. Derwicha, Monastycyzm benedyktyński, s. 194. 

74 Za najbardziej przekonujące przyjmuję tu ustalenia L. Milisa, Les origines des abbayes, s. 6–10. 

75 Zob. wyżej, s. 101–103.


nicy regularni byli już dobrze zasiedzeni we Wrocławiu 76 . Nie przeszkodziło to jednak 

opatom fałszować tradycji genezy swoich klasztorów. I stąd w kronice klasztoru 

na Piasku znajdujemy bałamutne informacje o powstaniu klasztoru na Ślęży już 

w 1110 77 , stąd wiadomości o starszeństwie opactwa ślężańskiego nie tylko nad norbertanami 

i benedyktynami, ale także nad klasztorem w Lubiążu 78 . Wynikało to zapewne 

z tego, że część posiadłości na Ołbinie miał w swym ręku klasztor lubiąski, 

były to pozostałości dawnego sięgającego 1 poł. XII w. nadania komesa Mikory 79 . 

Chodziło o to, aby ukazać pierwszeństwo osadnictwa na Piasku nad osadnictwem 

ołbińskim. Zresztą kronikarz nie zapomniał nadmienić, że także i kościół św. Wojciecha 

we Wrocławiu (później w rękach dominikanów) i Kamieniec (później przekazany 

cystersom) należały wcześniej do kanoników regularnych 80 . Pierwszeństwo kanoników 

regularnych miało się przejawiać nie tylko w stosunku do norbertanów, ale 

i do wszystkich zakonów na Śląsku. Przekaz kroniki na Piasku oraz sfabrykowane 

w tym czasie dla tego samego celu dokumenty 81 skutecznie przekonały wielu badaczy 

o starożytnej wręcz genezie opactwa ślężańskiego. Mimo zdemaskowania tej mistyfikacji 

przez ojca Lamberta Schultego na początku XX w. 82 wielu jeszcze badaczy 

jest ciągle pod wpływem tych źródeł 83 . 

Śmierć opata Marka i następujący wkrótce po niej wyrok położył kres nieporozumieniom 

pomiędzy oboma klasztorami. Opaci ponownie pojawiają się wspólnie 

na dokumentach. 

Gdybyśmy mieli jeszcze szukać płaszczyzny konfrontacji, to musielibyśmy 

zwrócić uwagę na rozwój gospodarczy obu klasztorów. Również i na tym polu daje 

się zauważyć rywalizację pomiędzy obiema wspólnotami. Ponieważ jest to temat 

do odrębnego wystąpienia, nadmienię jedynie, że w pierwszym okresie kolonizacji 

na prawie niemieckim pierwszeństwo należało do klasztoru na Piasku. Do połowy 

XIII w. udokumentowanych mamy 15 miejscowości lokowanych na nowym 

prawie. Dla Ołbina w tym czasie znajdujemy tylko 1 tego typu miejscowość 84 . Sytuacja 

ta odwróci się już w 2 poł. tego wieku, kiedy to premonstratensi z wrocław- 

76 Ich pojawienie się we Wrocławiu przypada na przełom czwartej i piątej dekady XII w., tamże, s. 17–26. 

77 Chr. ab., s. 162. 

78 Tamże, s. 165. 

79 M. Młynarska-Kaletynowa, Wrocław w XII–XIII w., s. 43. 

80 M. Cetwiński, „Chronica abbatum...” o początkach klasztoru, s. 212–213. 

81 Zob. np. KDS, I, nr 10. Szerzej omawia je L.W. Schulte, Die Anfänge, s. 24–60. 

82 L.W. Schulte, Die Anfänge, s. 1–24, 81–87. 

83 Zob. chociażby C. Deptuła, Przyczynek do dziejów Ślęży i jej opactwa, „Roczniki Humanistyczne” 15, 

1967, nr 2, s. 17–35. 

84 W. Korta, Rozwój wielkiej własności klasztornej na Śląsku do połowy XIII w., „Śląski Kwartalnik 

Historyczny Sobótka” 13, 1958, z. 2, s. 192–196, 204; A. Pobóg-Lenartowicz, Uposażenie i działalność 

gospodarcza klasztoru kanoników regularnych NMP na Piasku we Wrocławiu do pocz. XVI w., Opole 

1994, s. 9–19.


skiego Ołbina zagospodarowali około 15 tysięcy hektarów, czego efektem było powstanie 

25 wsi 85 . 

Ale na przestrzeni wieków były też liczne płaszczyzny porozumienia i różnorakich 

kontaktów. Widać to chociażby na przykładzie wspólnych kultów świętych. 

W kalendarzu wrocławskich kanoników regularnych znajdujemy wiele podobieństw 

do kalendarza wrocławskich premonstratensów 86 . Należy też wspomnieć 

o imionach zakonników z Piasku zamieszczonych w nekrologu św. Wincentego 87 . 

Byłby to najbardziej przekonujący przykład wzajemnych kontaktów pomiędzy obiema 

wspólnotami, gdyby nie to, że nekrolog ten został spisany na podstawie dwóch 

kodeksów – benedyktyńskiego obejmującego lata 1125–1181 i premonstratenskiego 

sięgającego roku 1286 88 . Chociaż nie wszystkie postaci udało nam się zidentyfikować 

(ze względu na powtarzalność imion i brak określenia pełnionych funkcji), 

to jednak trzeba stwierdzić, że nekrolog wymienia niemal tyle samo osób zmarłych 

w XII i XIII w. Nawet więc jeśliby kontakty między benedyktynami a kanonikami 

regularnymi były lepsze niż z premonstratensami, jak chcą niektórzy badacze, 

to nie świadczą o tym zachowane zapiski obituralne. Faktem jest natomiast, że 

oba klasztory należały do najstarszych we Wrocławiu, łączyła je osoba fundatora, 

oba odegrały niebagatelną rolę w dziejach nie tylko tego miasta, ale i całego Śląska. 

Oba zakony zaistniały na fali wielkich reform wewnątrzkościelnych zainicjowanych 

w połowie XI w. przez papiestwo. Należały przez to do jednej wielkiej rodziny 

kanoniczej. Tragedia klasztoru ołbińskiego polegała na tym, że – w przeciwieństwie 

do konkurentów z Piasku – zabudowania opactwa zostały zburzone w 1529 r. 

na fali rozwoju protestantyzmu pod pretekstem obrony miasta przed najazdem Turków. 

Opactwo na Piasku przetrwało czasy reformacji i wojen, a przestało istnieć 

dopiero w wyniku sekularyzacji w 1810/1811 r. Różnica pomiędzy oboma klasztorami 

polega także na tym, że klasztor na Piasku doczekał się już wielu opracowań, 

a norbertanie z Ołbina wciąż czekają na swoją monografię. I tak naprawdę ciągle 

trwa spór o pierwszeństwo pomiędzy tymi dwoma klasztorami. Przynajmniej w literaturze. 

85 Tejże, Udział klasztorów w osadnictwie i kolonizacji Śląska w średniowieczu (na przykładzie kanoników 

regularnych), [w:] Korzenie środkowoeuropejskiej i górnośląskiej kultury gospodarczej, red. A. Barciak, 

Katowice 2003, s. 300–302. 

86 F. Wolnik, Liturgiczny kalendarz wrocławskich premonstratensów według XV-wiecznego „Liber ordinarius”, 

„Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego” 19, 1999, s. 193–209; A. Pobóg-Lenartowicz, 

Kult świętych w śląskich klasztorach kanoników regularnych w średniowieczu, [w:] Ecclesia et 

civitas. Kościół i życie religijne w mieście średniowiecznym, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa 

2002, s. 439–452. 

87 Nekrolog opactwa św. Wincentego we Wrocławiu, wyd. K. Maleczyński, [w:] Monumenta Poloniae 

Historica, s.n., t. IX, cz. 1, Warszawa 1971. 

88 Tamże, s. VIII–XIII.



Roman Stelmach (Wrocław) 

Dokumenty do dziejów śląskich 

premonstratensów i premonstrantek 

zachowane w zasobie Archiwum Państwowego 

we Wrocławiu 

Zakon kanoników regularnych premonstratensów zwanych też norbertanami, od 

św. Norberta z Prémontré w puszczy Conage, założono w 1120 r. Według pierwotnej 

reguły żyli głównie z pracy na roli 1 . Bracia premonstratensi pojawili się na Śląsku 

w ostatniej ćwierci XII w., osadzono ich we Wrocławiu na wyspie Ołbin. Istniał 

tu od lat 20. XII w. klasztor benedyktynów, ufundowany przez komesa Piotra Włosta; 

w 1139 r. nastąpiło przez biskupa wrocławskiego Roberta nadanie opatowi Radulfowi 

kościoła św. Michała. Jednak na skutek różnych przyczyn, w tym i nieobyczajnego 

zachowania, przed 1193 r. benedyktyni zostali z Wrocławia usunięci (do nowej 

placówki w Kościelnej Wsi pod Kaliszem) i zastąpieni przez nowy i aktywny zakon 

premonstratensów 2 , jedynej na Śląsku placówki tego zgromadzenia. 

Klasztor premonstratensów wrocławskich pod wezwaniem Św. Wincentego 

mieścił się na wyspie Ołbin, w dorzeczu Odry i należał na Śląsku do jednego z największych 

cenobiów. Jego rola na terenie samego miasta Wrocławia była znaczna, 

wraz z klasztorem kanoników regularnych Najświętszej Marii Panny Na Piasku tworzyli 

dwa największe miejskie klasztory, a długotrwała rywalizacja między nimi doprowadziła 

w XIV w. do słynnego sporu określanego jako causa Vortret, zakończonego 

wyrokiem polubownym, wydanym przez kurię rzymską, o czym niżej 3 . 

Premonstarensi przetrwali na Ołbinie do 1529 r., kiedy to ich klasztor – stojący 

za murami miejskimi został zburzony na wniosek rady miejskiej w obawie przed niebezpieczeństwem 

tureckim, zagrażającym stolicy Dolnego Śląska. Zakonników przeniesiono 

do zlikwidowanego klasztoru franciszkanów, przy obecnym placu Nankera, 

gdzie przetrwali do kasaty zakonu i sekularyzacji w 1810 r. 

1 J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, Gdańsk 2002, s. 554. 

2 Encyklopedia Wrocławia, pod red. J. Harasimowicza, tu hasło opracowane przez A. Żurka, s. 588. 

3 Zob. w tym tomie artykuł A. Pobóg-Lenartowicz, Nie tylko causa Vortret. O wzajemnych kontaktach 

wrocławskich premonstratensów i kanoników regularnych w średniowieczu, s. 98–109.

Dokumenty do dziejów śląskich premonstratensów... 111 

Na Śląsku został także ufundowany klasztor premonstrantek (norbertanek). Fundacja 

ta była dziełem Ludmiły, księżny opolskiej, żony księcia Kazimierza I, i została 

przeprowadzona na początku XIII w., może w 1206 r. 4 , początkowo w Rybniku. 

Na skutek niesprzyjających warunków w 1228 r. klasztor przeniesiono do miejscowości 

Czarnowąsy pod Opolem, gdzie zakonnice przetrwały również do sekularyzacji 

w 1810 r. 5 

W wyniku likwidacji obu klasztorów ich archiwalia sprowadzono do Wrocławia 

i złożono w nowym Archiwum Prowincjonalnym, założonym na wniosek 

króla Fryderyka Wilhelma III, a którego siedziba mieściła się przy Schuhbrücke 

(obecnie ul. Szewska) 6 . Nowe władze archiwalne przystąpiły do opracowania i zinwentaryzowania 

przejętych materiałów, dokumenty zostały ułożone w repertoriach, 

których układ opracowali dyrektor archiwum J. Büsching i jego asystent F. Jarrick. 

Po reorganizacji i zakończeniu prac porządkowych w archiwum w 2 poł. XIX w. 

otrzymały one oznaczenia jako Rep. 67 (klasztor wrocławski) i Rep. 71 (klasztor 

w Czarnowąsach) 7 . 

Układ dokumentów był w obu repertoriach chronologiczny. Składał się m.in. 

z bogatego w treść regestu dokumentu, zapisanego w języku łacińskim lub niemieckim, 

zależnie od języka oryginału, daty i miejsca wydania, w wersji oryginalnej 

i współczesnej, informacji o zachowanej pieczęci (lub pieczęciach), informacji bibliograficznej 

(rzadko wtedy wypełnianej), a także listy świadków. Repertoria dokumentowe 

przetrwały szczęśliwie do dnia dzisiejszego i są świadectwem wielkości 

dawnego archiwum; informują nas też o stanie zachowania wielu dokumentów, 

których już dziś nie posiadamy 8 . 

Zespół dokumentów dawnego klasztoru św. Wincentego był (i jest nadal) największym 

zespołem dokumentów poklasztornych zgrupowanych w dawnym Archiwum 

Prowincjonalnym (później Archiwum Państwowym) we Wrocławiu. Sam inwentarz 

(repertorium) składa się z 4 opasłych tomów, które opracował Friedrich Jarrick 

w latach 1820–1821 9 . Najstarszym zachowanym wtedy dokumentem była bulla 

papieża Celestyna III z 7 IV 1193 r. Kolejne tomy repertorium obejmowały: 

4 P. Wiszewski, Opactwo benedyktynek w Legnicy (1348/49–1810), Poznań 2003, s. 494. Zob. w tym 

tomie M. Kopka, Jeszcze o początkach rybnickiej fundacji norbertanek, s. 52–57. 

5 Na temat klasztoru i dokumentów klasztoru w Czarnowąsach por. R. Stelmach, Klasztor premonstrantek 

w Czarnowąsach w świetle zachowanych dokumentów (w druku). 

6 O początkach archiwum por. B. Krusch, Geschichte des Staatsarchivs zu Breslau, Leipzig 1908; A. Dereń, 

Zarys dziejów Archiwum Państwowego we Wrocławiu (z okazji 150 rocznicy założenia), „Archeion” 35, 

1961, s. 75–88. 

7 O. Meinardus, R. Martiny, Das neue Dienstgebaude des Staatsarchivs zu Breslau und die Gliedrung 

seiner Bestände, Leipzig 1909. 

8 Archiwum Państwowe we Wrocławiu, oba repertoria złożone w zespole „Kolekcja rękopisów” w dziale 

dawnych pomocy archiwalnych, jako Rep. 67 i Rep. 71, por. Archiwum Państwowe we Wrocławiu. 

Przewodnik po zasobie archiwalnym do 1945 roku, pod red. A. Derenia i R. Żerelika, Wrocław 1996, 

s. 275 i 302. 

9 Jako początkową datę opracowania Jarrick wpisał „Angefangen zu bearbeiten Montag den 11en Septbr. 

1820, in Breslau”, jako końcową – „Breslau, angefangen zu bearbaiten den 26 März, 1821”.

112 Roman Stelmach 

tom liczba dokumentów lata 

I 1018 1193–1423 

II 1019–2169 1423–1604 

III 2170–3634 1605–1691 

IV 3635–5172 1692–1805 

Po zakończeniu prac w czasie porządkowania innych dokumentów poklasztornych 

odnaleziono liczne dyplomy premonstratensów wrocławskich. Jarrick dopisał 

je jako „Nachtrag und Anhang” na końcu IV tomu. Było ich 29, pochodziły z lat 

1322–1715, otrzymały one sygnatury kombinowane, cyfrowo-literowe, a same dokumenty 

w magazynie włączono według układu chronologicznego. Prace te zakończył 

Jarrick 31 III 1821 r. 

Jednak jeszcze za czasów F. Jarricka i w okresie późniejszym, aż do 1945 r., 

w czasie kolejnych prac porządkowych i inwentaryzacyjnych, drogą kupna lub darów 

archiwum otrzymało (lub odnaleziono jeszcze) dość pokaźną liczbę dokumentów 

związanych z dziejami tego klasztoru. Sporządzano dla nich nowe regesty, które 

zostały doklejone w poszczególnych tomach, w odpowiednim ciągu chronologicznym 

na kartkach papierowych. Dokumenty te pochodziły z lat 1313–1804. Część 

nowych dokumentów dopisywano jednak pod kolejnymi regestami, nadając im też 

nowe sygnatury cyfrowe z małą literką alfabetu łacińskiego (czasem nawet podwójną) 

10 . Z dużym podobieństwem można liczyć, że wszystkich dokumentów omawianego 

klasztoru zarejestrowano do 1944 r. ok. 5500 oryginałów pergaminowych i papierowych. 

Znaczne straty w zasobie przyniosła II wojna światowa. Po 1943 r. władze archiwalne 

przystąpiły do zabezpieczania zasobu, złożonego wtedy w budynku na dawnej 

Tiergarten Strasse 11 . Ponieważ cały kwartał ulic przeznaczony został do wyburzenia 

pod budowę lotniska wojskowego, władze archiwalne rozpoczęły żmudną akcję wywożenia 

archiwaliów, począwszy od zasobu najstarszego, tzn. od dokumentów pergaminowych. 

W tej partii znalazły się też dokumenty klasztoru św. Wincentego. 

Wywieziono na zachód, do Niemiec, 125 dokumentów z okresu do 1300 r. 12 i 1090 

dokumentów z okresu od 1369 do 1500 r. 

Po powstaniu we Wrocławiu w grudniu 1946 r. nowego Archiwum Państwowego, 

przystąpiono do podliczania strat. Okazało się, że wśród dokumentów klasztoru 

św. Wincentego nie zachowały się dokumenty do 1300 r. (za wyjątkiem wymienionych 

sygnatur 6, 7, 10), dokumenty z lat 1369 do 1500 r. oraz szereg dokumentów 

z okresu nowożytnego. W zasobach archiwum pozostało w 3970 dokumentów 

10 Dotyczy to np. odnalezionych dokumentów procesowych z klasztorem kanoników regularnych NMP 

Na Piasku (tzw. rotulusów). 

11 R. Meinardus, R. Martny, Das neue Dienstgebaude. 

12 Z wyjątkiem kilku dokumentów z XIII w., które znalazły się w zasobie po 1945 r., chodzi o dokumenty 

z 1204 i 1206 r., sygn. 6, 7, 10.


z lat od 1204 do 1805 r., które ówcześni archiwiści oznaczyli w repertorium pieczątką 

o treści „ZACHOWANY”. 

Po długoletnich staraniach z Niemieckiej Republiki Demokratycznej powróciły 

do Archiwum Państwowego we Wrocławiu w drodze rewindykacji dokumenty wywiezione 

przez Niemców z Wrocławia w 1944 i 1945 r. 13 W liczbie ponad 12 000 odzyskanych 

dokumentów znalazło się 88 dokumentów najstarszych, z okresu do 1300 r. 

Nie można przy tym powiedzieć, że jest to liczba kompletna. Na ogólną sumę 129 

dokumentów znajdujących się w tym zespole (z okresu do końca XIII w.) przed wojną, 

obecnie mamy ich 92. Brak więc 37 dyplomów, począwszy od najstarszego dokumentu 

w zespole, wymienionej już przeze mnie bulli Celestyna III z 7 IV 1193 r. 

Dla tego tylko okresu, dla XIII w. brak: 11 dokumentów papieskich i duchownych 

z tereniu Europy, 12 dokumentów książąt śląskich, począwszy od dokumentu Henryka 

I Brodatego z 1214 r. (brak też dokumentu księcia pomorskiego Mściwoja z 1283 r.), 

8 dokumentów duchowieństwa polskiego, począwszy od dokumentu Artmuda archiprezbitera 

głogowskiego z 1219 r., 6 dokumentów opatów klasztoru św. Wincentego 

(od 1259 r. dokument opata Wilhelma) i innych opatów śląskich ( np. z klasztoru 

w Henrykowie). Aby pozostać przy sygnalizowaniu braków, nie zachowały się dokumenty 

z lat 1369 do 1500. Poważne są luki wśród dokumentów nowożytnych. 

Jest to jednak temat na odrębne opracowanie. W sumie do chwili obecnej posiadamy 

4070 dokumentów pergaminowych i papierowych z dawnego zespołu dokumentów 

klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu, zachowanych za lata od 1193 

do 1805 r. 

Repertorium dokumentów klasztoru w Czarnowąsach opracował inny archiwista, 

brak jego nazwiska w inwentarzu, był nim jednak zapewne J. Büsching, dyrektor 

Provinzial Archiv zu Breslau, który pracował nad tymi dokumentami od 27 VIII do 8 

IX 1821 r. W podobnym układzie co poprzednio omówiony, zaprezentowano 153 

dokumenty, z których do chwili obecnej zachowało się 144. Pochodzą one z lat 1223 

do 1715 14 . 

Dokumenty obu klasztorów zostały wydane w wydawnictwach źródłowych. Najstarsze 

dokumenty opublikowali A. Skowrońska i K. Maleczyński w trzech tomach 

Kodeksu dyplomatycznego Śląska 15 . W części pokrywa się z nim zachodnioniemiecki 

Schlesisches Urkundenbuch, pod red. H. Appelta 16 . Kontynuacją tego wydawnictwa 

są kolejne tomy, wydawane przez W. Irganga, gdzie znajdziemy dokumenty 

do 1300 r. 17 W ramach niemieckiego Kodeksu dyplomatycznego Śląska wydane zo- 

13 E. Kobzdaj, Archiwalia śląskie przekazane Archiwum Państwowemu we Wrocławiu z Niemieckiej Republiki 

Demokratycznej, „Archeion” 84, 1988, ss 157–165. 

14 R. Stelmach, Klasztor premonstrantek. 

15 Kodeks dyplomatyczny Śląska, t. I–III, opr. K. Maleczyński i A. Skowrońska, Wrocław 1951–1964, 

obejmuje on dokumenty do 1227 r. 

16 Schlesisches Urkundenbuch (dalej SU), t. I, ed. H. Appelt, Köln 1963, zawiera dokumenty do 1216 r. 

17 SU, t. II–VI, ed. W. Irgang, Köln 1977–1998.


stały regesty dokumentów z okresu od 1301 do 1342 r. 18 Z kolei kontynuacją regestów 

niemieckich są polskie, wydawane przez W. Kortę 19 . Informacje o dokumentach 

z lat 1361 do 1400 znajdzie czytelnik w Katalogu dokumentów przechowywanych 

w archiwach dolnośląskich 20 . Z późniejszego okresu mamy jedynie przedrukowane 

dokumenty klasztoru w Czarnowąsach przez W. Wattenbacha 21 . 

Najstarszym zachowanym obecnie dokumentem z dawnego klasztoru św. Wincentego 

jest bulla papieża Celestyna III z 8 IV 1193 r. 22 Papież bierze klasztor pod 

swą opiekę i potwierdza jego posiadłości 23 . Dokument posiadał niegdyś bullę ołowianą 

Celestyna III, o rzadkim wizerunku. Na awersie czteropolowym w obu górnych 

polach widniały napisy scts PETRUS i scts PAULUS, w obu dolnych – przedzielone 

imię papieża Cele pp i stinus III. W otoku bulli był napis + Per fice gressus 

meos servitis tuis. Kolejne bulle papieskie wydawali następcy Celestyna III, treścią 

ich było w zasadzie zatwierdzenia dóbr, regulacje statutów zakonnych, rozstrzyganie 

sporów, nadawanie odpustów 24 . Papieże polecali też duchowieństwu śląskiemu 

i polskiemu roztaczanie nad nim i jego dobrami szczególnej opieki (jak 

np. bulla z 12 IV 1253 r., w której papież Innocenty IV nakazał biskupowi kujawskiemu 

Wolimirowi ochronę dóbr klasztornych 25 ). Taka opieka biskupa kujawskiego 

potrzebna była dobrom klasztoru wokół Żukowa koło Gdańska zagrożonych stale 

przez Krzyżaków. Mówi o tym dokument Innocentego IV z 3 XI 1254 r., w którym 

papież poleca biskupom wrocławskiemu i kujawskiemu zbadać przyczynę bezprawnego 

zabrania przez Krzyżaków wsi Pastolin 26 . Spory majątkowe klasztoru rozstrzygali 

na polecenie papieży jeszcze biskup lubuski i arcybiskup gnieźnieński. Omawiana 

tematyka przewija się w treści wszystkich pozostałych, zachowanych do 1369 r. 

bull papieskich. Dodać można, że są one w dobrym stanie zachowania, a przy większości 

wiszą ołowiane bulle na sznurach czerwono-żółtych lub na konopnych. Zachowały 

się bulle większości ówczesnych papieży, wystawiających swoje dyplomy 

dla klasztoru, ich legatów i nuncjuszy, a także wielu biskupów tytularnych, sufraganów 

i innych. 

18 Codex diplomaticus Silesiae, Regesten zur schlesischen Geschichte, t. XVI, XVIII, XXII, XXIX i XXX, 

Breslau 1892–1930. 

19 Regesty śląskie, t. I–V (dalej Reg. śl.), pod. red. W. Korty, Wrocław 1975–1992. 

20 Katalog dokumentów przechowywanych w Archiwach Państwowych Dolnego Śląska, t. IV–VII, 

opr. M. Chmielewska i R. Stelmach, Wrocław 1992–1993. 

21 Urkunden des Klosters Czarnowanz, wyd. W. Wattenbach, [w:] Codex diplomaticus Silesiae (dalej 

CDS), t. I, Breslau 1857. 

22 Rep. 67 nr 2, SU I, nr 60. 

23 Przy dokumencie zachowały się roty wymienionych biskupów oraz kardynałów kurii rzymskiej. 

24 Najstarszy taki dokument wystawił 5 IV 1253 r. papież Innocenty IV, który nadał 40 dni odpustu odwiedzającym 

klasztor w dniu święta jego patrona. Rep. 67 nr 44, SU III, nr 78. Ilość takich dokumentów 

wzrosła po sprowadzeniu do klasztoru relikwii św. Eustachego. 

25 Rep. 67 nr 46, SU III, nr 84. 

26 Rep. 67 nr 57, SU III, nr 133.


Najstarszy zachowany dokument książęcy dla klasztoru wystawił w 1204 r. 

książę Henryk I Brodaty. Uwolnił on wymienione wsie klasztorne od podworowego. 

Po pieczęci pozostał jedynie otwór w dokumencie 27 . Odtąd dla klasztoru posypały 

się nadania całego szeregu książąt piastowskich ze Śląska, następców Henryka I we 

Wrocławiu, aż do wymarcia tej linii na Henryku VI w 1335 r., następnie książąt 

głogowskich, opolskich, świdnickich, oleśnickich i wielu innych. Wszyscy ci władcy 

nadawali klasztorowi olbrzymie dobra, zatwierdzali mu stan posiadania, na skutek 

czego klasztor stał się jednym z największych posiadaczy na Śląsku, mogącym 

się równać jedynie z klasztorami w Lubiążu czy w Trzebnicy. W ślad za nimi poszli 

inni książęta ziem polskich. Tu trzeba wspomnieć o zachowanym w naszym 

zasobie niedatowanym dokumencie księcia pomorskiego Świętopełka (który w przypuszczeniu 

można datować na ok. 1220–1266). Książę transumuje dokument fundacyjny 

swego ojca księcia gdańskiego Mściwoja z 24 IV 1209 r., wystawiony in 

Stolpa o nadaniu wymienionych dóbr fratribus et sororibus in Sucov 28 . Nie zachował 

się natomiast dokument księcia Mściwoja II z 16 IV 1283 r., wystawiony in Glupz, 

potwierdzający i rozszerzający dobra ekspozytury w Żukowie 29 . W miejscowości 

lokowanej już na prawie niemieckim był targ. Dokument wymienia szczegółowo nazwy 

wsi klasztornych, m.in. Rębiechowo, Oksywie, Łebę, dziesięciny z karczmy 

w Gdańsku, 5 jezior i szereg innych. 

Z kolei Kazimierz książę bytomski 4 VIII 1294 r. nadał klasztorowi prawo patronatu 

nad kościołem św. Marii w Bytomiu 30 . Nowa prepozytura szybko pozyskiwała 

następne liczne dobra. W związku ze sporami między opatami klasztoru a biskupami 

krakowskimi o prawo patronatu i prezentacji kolejnych plebanów tego kościoła, 

wybuchały liczne spory, ciągnące się przez cały XIV w. Stąd obecność tak 

wielu dokumentów biskupów krakowskich w zespole, począwszy od dokumentu biskupa 

Jana Muskaty z 21 X 1308 r. Biskup ten w Czeladzi udzielił Janowi Sasowi inwestyturę 

na probostwo w Bytomiu 31 . Mamy też zachowane dokumenty jego następców 

– Nankera i Jana Grota (do 1369 r.) 32 . 

Przechodząc do dokumentów biskupów wrocławskich, najstarszym zachowanym 

jest dokument biskupa Wawrzyńca z 1228 r. Biskup ten przeniósł klasztorowi świę- 

27 Rep. 67 nr 6, SU I, nr 95. 

28 Rep. 67 nr 11, pozostały zielone sznury po pieczęci księcia Świętopełka, por. M. Derwich, Der Prämonstratenserorden 

im mitteralterlichen Polen. Seine Rolle in Kirche und Gesellschaft, [w:] Studien zum 

Prämonstratenserorden, pod red. I. Crusius i H. Flachenbecker, Vandenhoeck 2003, s. 343, fundacja wg 

Autora miała miejsce w latach 1212–1214. 

29 Rep. 67 nr 108., wyd. Perlbach, Pommersches Urkundenbuch, s. 326. 

30 Na zielonych sznurach zachowały się resztki pieczęci księcia, Rep.67 nr 118 a, SU VI, nr 156; M. Derwich, 

Der Prämonstratenserorden, s. 332. 

31 Na pasku pergaminowym zachowana pieczęć biskupa, Rep. 67 nr 138; Bytom średniowieczny, opr. 

J. Drabina, J. Horwat, Z. Jedynak, Opole 1985, nr 50. 

32 Najstarszym dokumentem biskupów krakowskich jest dokument biskupa Pełki z 1206 r., Rep. 67 nr 8, 

o zamianie wsi Kępino na Wawrzeńczyce w diecezji krakowskiej, przy dokumencie były dawniej pieczęcie 

biskupa i kapituły, SU I, nr 100.


to dedykacji klasztoru z 23 VI na 3 VII 33 . Odtąd obecność dokumentów biskupich 

wrocławskich jest powszechna. Tematyka ich dotyczy nadawania odpustów (jak 

np. w związku ze sprowadzeniem do klasztoru relikwii św. Eustachego w 1254 r.), 

budowy nowych ołtarzy w kościele klasztornym, rozstrzygania sporów majątkowych, 

pobierania dziesięcin. 

W tym okresie pojawiają się w archiwum klasztornym pierwsze dokumenty prywatne 

wystawiane przez rycerzy śląskich. Pierwszymi z nich były dokumenty rycerza 

Unimira z 26 XII 1273 r., który nadał klasztorowi dziesięcinę zbożową z Piersna, 

a następnie dokument Henryka syna Temona Weczenborga o nadaniu Janowi Gallowi 

wsi Zakrzów w 1279 r. 34 

Wreszcie z omawianego okresu (tzn. do 1369 r.) pochodzi niespotykana niegdzie 

indziej dokumentacja, zachowana jedynie w archiwum klasztoru premonstratensów 

wrocławskich. Mowa o dokumentach zwanych rotulusami procesowymi. 

Tworzą je zrolowane karty pergaminowe łączone ze sobą przewlekanymi paskami 

(nieklejone), opatrzone w dodatku znakami notarialnymi notariuszy publicznych, 

umieszczonymi w lewym dolnym rogu kart pergaminowych (lecz nie wszystkich). 

Owe rotulusy dotyczą sporów, jakie klasztor toczył w XIII i XIV w. (bo z tego czasu 

pochodzą) z różnymi instytucjami (klasztorem kanoników regularnych we Wrocławiu 

o tzw. causa Vortret, plebanami kościołów w Kostomłotach i Siemidrożycach 

czy biskupami krakowskimi o posiadłości kościoła św. Małgorzaty w Bytomiu). 

Dokumenty te miały unaocznić prawa klasztorne do posiadanych dóbr; przepisywano 

do nich oryginalne dokumenty wydawane dla premonstratensów, a nadające im 

wymienione majątki 35 . 

Spośród 11 zachowanych obecnie rotulusów 5 dotrwało w całości 36 , pozostałe są 

uszkodzone 37 . Omawiane rotulusy to rulony o długości do 30 m. Datowane one są 

na lata od 1257 do 1371 r. Najstarszy z nich, z 1257 r., dotyczy sporu o dobra Zakrzów 

i Dobra należące do kościoła w Psim Polu, ma 5 m 20 cm długości. 

Dodajmy, że wszystkie dokumenty zachowane do poł. XIV w. spisano na kartach 

pergaminowych, większość w języku łacińskim. Pierwszy niemiecki dokument 

pochodzi z 1314 r. Wystawił go opat klasztoru Jan, który potwierdził darowiznę 

wdowy Adelajdy de Wizona czynszów dla klasztoru 38 . 

33 Rep. 67, nr 21, SU I, nr 294. 

34 Rep. 67 nr 95 i 102, SU IV, nr 218 i 355. 

35 Problematyka tej rzadkiej dokumentacji jest ostatnio tematem zainteresowań M. Młynarskiej-Kaletynowej, 

por. tejże, Ius Gonitwe w świetle materiałów procesowych klasztoru Św. Wincentego we 

Wrocławiu z lat 1358–1362, [w:] Aetas media aetas moderna. Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi 

w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 2000, s. 348–55; tejże, Ludzie w materiałach 

procesowych klasztoru premonstratensów na Ołbinie we Wrocławiu w 2 połowie XIII i w XIV wieku, [w:] 

Człowiek w społeczeństwie średniowiecznym, pod red. R. Michałowskiego, Warszawa 1997, s. 139–150. 

36 Rep. 67 nr 68 b, 135 b, 164 b, 172 b, 202 c, najmłodszy pochodzi z 1371 r. 

37 Rep. 67 nr 197 b, 202 b, 318 b, 407 b, 498 b. 

38 Rep. 67 nr 153, SR 3411.


Omawiając dokumenty klasztorne nie sposób nie wspomnieć o najstarszych zachowanych 

dokumentach opackich. Najstarszym w tej grupie jest zachowany dokument 

opata Gerarda z 1204 r., jego miejsce wystawienia oznaczono jako in nostro 

cenobio, a datę – indictione VII, abbatis nostro III anno. Opat ustanawia dwie 

msze za odpuszczenie grzechów księcia Henryka I Brodatego i jego ojca Bolesława 

I Wysokiego. Po pieczęci opata pozostały otwory po sznurach 39 . Kolejny zachowany 

dokument Gerarda pochodzi z 1206 r. i jest darowizną podanych dóbr dla kościoła 

w Psim Polu. W dokumencie użyto nazwy Pze Pole. Przy karcie pergaminowej 

zachowały się sznury bordowe po pieczęciach opata i konwentu. Szczątki pieczęci 

opata Alberta pochodzą z dokumentu z 1240 r., dotyczącego lokacji wsi Zabłoto 

na prawie niemieckim. Pieczęć ta wisiała na brązowych sznurach 40 . Najstarsza zachowana 

pieczęć opata widnieje natomiast przy dokumencie opata Sulisława z 1248 

r. o zamianie dziesięcin z Pełcznicy, które dotąd pobierano według prawa polskiego, 

a odtąd miano pobierać według prawa niemieckiego. Pieczęć umocowana została 

na pasku pergaminowym, przedstawia stojącą postać opata, trzymającego w prawej 

ręce pastorał, w otoku napis: + ABB/AT/IS ECCLE....../V/INCENCII 41 . 

Najstarsza zachowana pieczęć konwentu pochodzi z dokumentu opata Gotfryda 

z 11 X 1263 r. Opat uwalnia posiadłości mieszczanina wrocławskiego Reinolda ze 

Strzegomia w Grabiszynie od służb i powinności. Na brązowych sznurach zachowały 

się pieczęcie opata i konwentu 42 . Pieczęć konwentu przedstawia postać Madonny 

z Dzieciątkiem w środku, po jej lewej ręce widoczna jest postać św. Wincentego, 

a po prawej (dla patrzącego) św. Eustachego w stroju pontyfikalnym. 

Z omawianego okresu zachowały się następujące dokumenty opackie: 

39 Rep. 67 nr 7, SU I, nr 96. 

40 Rep. 67 nr 32, SU II, nr 193. 

sygnatura rok opat pieczęcie 

153 1314 Jan konwentu 

178 1323 Jan opata i konwentu 

189 1327 Jan opata 

198 1330 Konrad opata 

206 1331 Konrad opata i konwentu 

230, 231 1338 Mikołaj opata 

249 1342 Mikołaj opata 

254 1343 Jan – 

262 1344 Mikołaj opata i konwentu 

275–77 1346 Mikołaj opata i konwentu 

41 Rep. 67 nr 39, SU II, nr 355, po pieczęci konwentu pozostał pasek pergaminowy, przy następnym dokumencie 

tego opata z 1251 r. zachowała się jego pieczęć w stanie szczątkowym, brak pieczęci konwentu, 

Rep. 67 nr 42. 

42 Rep. 67 nr 77, SU III, nr 460.




300 1349 Mikołaj - 


318 a 1350 Mikołaj opata 

324 1351 Mikołaj konwentu 

338 1353 Wilhelm opata 





366 1357 Wilhelm 

opata i prepozyta 

w Żukowie 

368 1357 Wilhelm – 

370, 371 1358 Wilhelm opata 

380, 381 1359 Wilhelm – 

384 1366 Marek 

391–3 1360 Wilhelm opata i konwentu 

395 1360 Wilhelm – 


401 1362 Wilhelm opata i konwentu 

408–9 1362 Wilhelm – 



424 1366 Marek opata 

430–1 1367 Marek opata i konwentu 

Dokumenty opata Jana dotyczą uzyskania przez klasztor dziesięcin (1314 r.) 

od mieszczki Adelajdy de Wizona, sprzedaży 3 łanów w Grabiszynie mieszczaninowi 

wrocławskiemu Arnoldowi (1323 r.) i rozstrzygnięcia sporu o Rudgerzowice 

(1327 r.) 43 . 

Jego następca Konrad pozostawił 2 dokumenty z 1339 i 1331 r. zatwierdzające 

klasztorowi nadania we wsiach Sobicisko, Łosina, Polanowice, Kępino, Ujów, Spalice, 

Pełcznica i ogrodów koło Środy Śl. i sprzedaży przez klasztor kanonikowi Paszkowi 

czynszów z dworu w Ujowie i w Miłonowie 44 . 

Po opacie Mikołaju pozostało 9 dokumentów z lat 1338–1351. Dotyczą prezentacji 

nowych plebanów w podległych sobie kościołach – w Sobocisku (pleban 

Wilhelm w 1338 r.), Łosinie (pleban Herman w 1342 r.), transakcji majątkowych, 

43 SR 3411, 4300 a i 4654. 

44 SR 4910, 5067.


sprzedaży czynszów plebanowi w Strzelcach (1344 r.), łanów i sołectwa w Sobocisku, 

lokowania dóbr na prawie niemieckim (Taczów Wielki w 1346 r.), przekazania 

przez opata jałmużny na wyżywienie mnichów (1347 r.) i potwierdzenia dawniejszych 

nadań 45 . 

Jego następca Wilhelm II w ciągu swych rządów wystawił 22 zachowane 

do dziś dokumenty. Pochodzą one z lat 1353 do 1363 i dotyczą m.in. sprzedaży 

dóbr osobom prywatnym, prezentacji nowych plebanów – w Bytomiu (brat Herman 

w 1354 r.) i w Dziuplinie (Jan Krenwil w 1363 r.), nadania dóbr Tomaszowi biskupowi 

Sarepty i sufraganowi wrocławskiemu w Opatowicach (1355 r.), zapisu czynszów 

dla kościoła w Żukowie (1357 r.), zatwierdzenia dóbr dla klasztoru w Strzelnie 

w Miłonowie (1357 r.), zatwierdzenia dawniejszych dokumentów, uzyskania czynszów 

w Kostomłotach, sprzedaży czynszów w Pełcznicy kanonikowi Erazmowi, potwierdzenia 

majątku sołtysa w Zakrzowie. Zachowało się zakwestionowanie wyroku 

sądowego o morderstwo na Henryku bracie Mikołaja przez wieśniaków z Zakrzowa 

w 1359 r. oraz ugoda graniczna między dobrami klasztoru a kolegiaty św. Krzyża 

we Wrocławiu między Sępolnem a Opatowicami z 1361 r. 46 

Z omawianego okresu posiadamy też 3 dokumenty kolejnego opata Marka z lat 

1366 i 1367. Z 13 maja 1366 r. pochodzi dokument wystawiony przez opata, ksienię 

w Żukowie oraz Jana plebana ze Strzelna. Jest to polecenie usunięcia z grona konwersów 

w Żukowie osób nieopożądanych. Kolejne dokumenty dotyczą kupna czynszów 

na wyżywienie mnichów w 1367 r. i uwolnienia od opłat sołtysa w Zabłocie 47 . 

Pozostałe dokumenty opata Marka nie zachowały się 48 . 

Dokumenty zaginione 

Jak wyżej wspomniano, dokumenty z lat 1369–1500 nie zachowały się49 . 

Jest to dość znaczna strata w tym zasobie, dość wspomnieć, że nie zachowało się 

aż 1090 dyplomów, począwszy od dokumentu Jana prepozyta w Strzelnie, wizytatora 

cyrkarii polskiej, o zamiarze wizytowania klasztoru wrocławskiego. Do najciekawszych 

i najcenniejszych należą w tej grupie z pewnością dokumenty niżej 

wymienione: 

Wystawca Data wystawienia Sygnatura 

Florian Mokrski bp krakowski 1374 5 II Kraków 504 

Jan Suchywilk abp gnieźnieński 1375 14 IV Gniezno 518 

45 SR 6099, 6144, 6966, Reg. śl. I, nr 142, 475, 480, 615, II nr 40, 124. 

46 Reg. śl., II, nr 951, 1013, 1050, III nr 19, 583, Preusische Urkundenbuch, t. V, nr 578–9, Katalog dokumentów 

przechowywanych w Archiwach Państwowych Dolnego Śląska, t. IV, opr. R. Stelmach, Wrocław 

1991, nr 354, 355, 401, 417, 469, 482, 493, 509, 513, 537, 568, 569, 576, 578, 600. 

47 Katalog, t. V, nr 13, 40, 50 

48 Dokumenty opata Marka i jego następców występują pojedynczo w innych zespołach archiwalnych, 

np. w zasobie dokumentów „Akt miasta Wrocławia” i w innych. 

49 Stanowiły je dokumenty o sygnaturach od 433 do 1531.


Ławnicy miasta Bytomia 1387 12 VI 595 

Piotr z Radolina 

bp krakowski 

1403 29 VI in Xanii 755 

Jarand kantor kolegiaty 

w Kruszwicy 

1408 13 II i 8 VIII Kruszwica 789 i 792 

Jan Szafraniec kanonik 

krakowski 

1409 7 III Kraków, 1409 12 IX 

Złota 

801 i 809 

Bogusza przeorysza w Strzelnie 1412 1 IX Strzelno 846 

Mikołaj opat na Strachovie 1415 7 V Wrocław 888 

Wojciech Jastrzębiec 

bp krakowski 

1417 12 VII Sławków 1420, 

14 III Wrocław 

923, 964 a 

Henryk Sneschtwicz kuśnierz 

z Nowego Sącza 

1419 6 IV Kraków 950 

Andrzej Łaskarz bp poznański 1420 26 XI Poznań 972 

Kazimierz ks. oświęcimski 1425 8 XII Toszek 1023 

Andrzej Miszka archidiakon 

krakowski 

1426 25 II Kraków 1041 

Zbigniew Oleśnicki 

bp krakowski 

1428 25 XII Kraków, 

1431 Kraków 1435 17 IV 

Kraków 1449 23 V Kraków 

1085, 111 b, 1151, 

1245 

Synod Bazylejski 1434 19 I Bazylea 1127 a 

Władysław Oporowski 

bp kujawski 

1435 2 IV Włocławek 1142 

Konrad von Erlichhausen wielki 

mistrz krzyżacki 

1446 27 VI Grabin 1215 i 1216 

Jan Kapistran wielki inkwizytor 1454 20 V Bytom 1286 

Jakub z Sienna bp kujawski 1469 26 V Chełmża 1346 

Jan Lutek z Brzezia 

bp krakowski 

1471 19 V Kraków, 

1474 30 IX Kraków 

1355, 1369 

Zbigniew Oleśnicki 

bp kujawski 

1476 3 X Łęczyca 1380 

Barbara przeorysza 

w Żukowie 

1477 26 XII Żuków 1387 

Rada miasta Bytomia 1482 7 I Bytom 1411 

Jan Rzeszowski bp krakowski 1486 14 XII Kraków 1445 

Fryderyk Jagiellończyk, 

abp gnieźnieński 

1496 22 IV Piotrków Trzybunalski; 

5 VIII Kraków 19 XII 

Znojmo 1498 10 IV Radłów 

1488, 1492–94, 

1511 

Krzesław z Kurozwęk 

bp kujawski 

1498 6 VI Strzelno 1516

Dokumenty nowożytne 


Dokumenty nowożytne są zachowane prawie w komplecie 50 . Pierwszy to dokument 

niemiecki burmistrza i rady miasta Oławy z 16 III 1501 r. stwierdzający, 

że Jadwiga córka Marcina Zastrońskiego posiada po ojcu dobra w Przeczy w okręgu 

oławskim. Jest to najstarszy zachowany w zbiorze dokument papierowy, z zachowaną 

pieczęcią opłatkową miasta Oławy 51 . 

W tym czasie wystawiano wiele dokumentów dotyczących ekspozytury w Bytomiu. 

Tylko z 1501 r. posiadamy dokumenty: opata Jana z 24 V, informującego 

kardynała Fryderyka Jagiellończyka arcybiskupa gnieźnieńskiego o mianowaniu 

nowym plebanem w kościele św. Małgorzaty w tym mieście Andrzeja Ditterich 

(24 V), zgodę kardynała na to stanowisko (29 VII). Trzecim z nich jest dokument 

ławników bytomskich o opłacie czynszów z jatek rzeźniczych (28 II 1502 r.) 52 . 

Po rychłym zgonie Dittericha nowym plebanem mianował opat Jan o. Piotra, profesa 

swego klasztoru (16 VI 1502 r.). Posiadamy również szereg dokumentów o obsadzaniu 

stanowiska plebana w drugim z bytomskich kościołów – Najświętszej Marii 

Panny. Warto wspomnieć o zachowanym opisie miasta Bytomia, pochodzącym 

z 1600 r. 53 

Tematyka nowożytnych dokumentów nie odbiega od poprzednich, z okresu średniowiecznego. 

Dlatego wspomnieć jedynie można o najciekawszych. Tak więc 

3 II 1503 r. ławnicy miasta Wrocławia wraz z radnymi ogłosili wyrok wydany 

przez ławników miasta Magdeburga na rzecz Hansa Seidlitz zwanego Apsdorff 54 . 

Bulle papieskie, począwszy od Juliusza II z 30 I 1505 r., zawierają m.in. zatwierdzenia 

nowych opatów; wtedy to został nim Jakub. Na podstawie tych zachowanych 

w komplecie dokumentów można odtworzyć pełne listy opatów klasztoru. 

Tego samego dotyczą też dokumenty opatów wrocławskich, którzy zatwierdzali 

nowe ksienie w podległym sobie klasztorze premonstrantek w Czarnowąsach. 

Wśród dokumentów książęcych spotykamy dokumenty ostatnich książąt piastowskich 

w Opolu (tu powszechne były dokumenty czeskie i polskie), Legnicy, książąt 

50 Brak jedynie dokumentów o sygnaturach: 1823 (1567 r., cesarz Maksymilian II), 1954 (1592 r., opat 

Jan), 2241 (1609 r., cesarz Rudolf II), 2479 (1624 r., Jan Neumann urzędnik z Oławy), 2549 (1628 r., Jerzy 

Krelius z Nysy), 2553 (1629 r., Angelus Perillus opat w Perugii), 2706 (1649 r., cesarz Ferdynand III), 

2837 (1654 r., tenże), 2929 (1660 r., Marcin opat w Schlägl), 2974 (1662 r., opat Maciej), 3103 (1668 r., 

Sebastian z Roztoku bp wrocławski), 3144 (1670, cesarz Leopold I), 3240 (1674 r., Mateusz opat), 3321 

(1677 r., opat Andrzej), 3516 (1686 r., cesarz Leopold I), 3337 (1687 r., Sylwiusz Nimrod ks. oleśnicki), 

4060 (1720 r., cesarz Karol VI), 4534 (1733 r., potwierdzenie przez cesarza Karola VI 23 przywilejów 

klasztoru), 4563 (1733 r., Konstantyn opat w Lubiążu), 4881 (1751, opat Wincenty), 4893–97 

(z 1752 r.), 4973 (1764 r., oficjalat), 4977, 4979 –80, 4995, 5014, 5019, 5033, 5044–5, 5057, 5099–102, 

5104–9, 5139, 5144–6, 5153–5, 5158, 5163, 5171–2 (te ostatnie to rachunki, kwity, sprawy podatkowe, 

pisma urzędowe ministra Hoyma). 

51 Rep. 67 nr 1532. 

52 Rep. 67 nr 1533–1535. 

53 Rep. 67 nr 2063. 

54 Przy dokumencie niemieckim zachowane pieczęcie wójta i ławy miasta Wrocławia, Rep. 67 nr 1550.


z innych linii, jak w Ziębicach i Oleśnicy (Podiebradowicze, od Albrechta i Karola 

w 1505 r.). Dokumenty wystawiane przez królów czeskich rozpoczynają się od 

nadań Władysława II Jagiellończyka, króla Czech i Węgier, syna naszego króla Kazimierza 

IV. Omawiany dokument wystawiono 29 IX 1507 r. w Budzie. Większość 

z dokumentów Władysława i jego następców to potwierdzenia posiadanych majątków 

przez klasztor 55 . 

Zachował się bardzo istotny dokument Wincentego arcybiskupa i legata papieskiego 

z 1 III 1529 r., skierowany do króla czeskiego i węgierskiego Ferdynanda 

I o grożącym najeździe tureckim na Śląsk. W obawie przed zaatakowaniem 

Wrocławia poleca on wyburzenie zabudowań klasztoru św. Wincentego stojącego 

poza murami miasta i przeniesienie zakonników do zabudowań dawnego klasztoru 

franciszkanów św. Jakuba, wznoszącego się w centrum miasta 56 . Od rady 

miasta Wrocławia klasztor uzyskał pomoc finansową w wysokości 200 000 florenów 

węgierskich 14 X 1529 r. Te postanowienia zaaprobował też ówczesny biskup 

Jakub 20 XII tego samego roku 57 . 

Wśród nowożytnych dokumentów zachowały się następujące dokumenty królów 

polskich. 

król data sygnatura 

Zygmunt I Stary 20 II 1530, Kraków 1703 58 

Zygmunt II August 25 III 1549, Kraków 1749 

Zygmunt II August 7 VI 1565, Piotrków Trybunalski 1814 

Zygmunt II August 2 VIII 1566, Lublin 1819 

Zygmunt II August 19 VI 1572, Warszawa 1841 

Król Zygmunt Stary polecił zapisać klasztorowi wsie Opatów i Szłap, natomiast 

jego syn Zygmunt August przekazał wynagrodzenie dla Mikołaja Borkowicza. Król 

uregulował klasztorowi prowadzenie wizytacji oraz wydał list żelazny dla opa- 

ta Jana Czuryma . .59 59 

. 

Obecne są dokumenty wielu polskich dostojników kościelnych i państwowych 

– arcybiskupów gnieźnieńskich (Wawrzyńca Gębickiego z 1617 r.), biskupów krakowskich 

(Franciszka Krasińskiego z 1572 r., Bernarda Maciejowskiego z 1603 r., Ja- 

kuba Zadzika z 1637 r., Andrzeja Trzebickiego z 1659, 1660, 1665 i 1676 r., Konstan- 

tego Szaniawskiego z 1732 r., Jana Lipskiego z 1734 r., Jana Załuskiego z 1747 r.), 

55 Rep. 67 nr 1590. 

56 Rep. 67 nr 1685. 

57 Rep. 67 nr 1690 i 1691. 

58 Dokument królewski zachowany w postaci odpisu w dokumencie notarialnym z 12 VIII 1530 r., Rep. 

67 nr 1703. 

59 Katalog dokumentów, listów oraz pieczęci królów i królowych polskich przechowywanych w Archiwum 

Państwowym we Wrocławiu, opr. M. Chmielewska, Wrocław 1991, ss. 15–17.


kujawskich (Jana Rozrażewskiego z 1583 r., Wawrzyńca Gębickiego z 1616 r., 

Bonawentury Madalińskiego z 1684 r.), urzędników koronnych (referendarz (Stanisław 

Sędziwój z Czarnkowa z 1577 r., Stanisław Warszycki wojewoda mazowiecki 

z 1649 r.), władz miast (Sieradza z 1580 r., Pucka z 1738 r.), klasztorów (Łęczyca, 

1661 r., Strzelno w 1684 r.). 

W tym czasie utrzymują się kontakty z prepozyturą w Żukowie. 15 VI 1585 r. 

Jerzy Wilczycki prepozyt w Żukowie zaapelował do papieża Grzegorza XIII o rozstrzygnięcie 

sporu z biskupem kujawskim, który wbrew statutom zwizytowal klasztor 

żukowski 60 . Tej sprawy dotyczy też dokument Klemensa przeora klasztoru cystersów 

w Oliwie z 24 VI 1586 r. i Dawida Konarskiego opata oliwskiego z 3 VIII 1593 r., 

a także Gabriela Kielczewskiego prepozyta w Strzelnie z 1600 r. O wynikach przeprowadzanych 

w klasztorze inwentaryzacjach świadczą protokóły kontroli zachowane 

z 1606 r. 61 

Posiadamy również kilka dokumentów opatów z Prémontré. Dotyczą one zatwierdzenia 

wyboru opatów lub wezwania opatów klasztoru wrocławskiego na synod 

generalny do Prémontré. Pisma takie wysłali m.in. opat Augustyn Le Scellier 

27 IX 1653 r. do opata Benedykta, z 13 VI 1656 r. i z 5 V 1660 r. dla opata Mateusza 

Pawła 62 lub zwracali się w sprawach wizytacji. Tych spraw tyczą też listy 

opata Michała Colberta, Klaudiusza Honoarata Lucasa. 

Ciekawym źródłem gospodarczym będą zapewne ubarze – wsi Chróścina 

w opolskim z 1665 r., inwentarze dóbr w klasztorze w Czarnowąsach z 1675 r. 63 

Czytelnika zainteresuje też dokument króla Ludwika XIV z 16 VI 1670 r., wystawiony 

w St. Germain de Pres, który udziela opatowi wrocławskiemu salvus conductus 

na przejazd przez Francję na obrady kapituły generalnej do Prémontré 64 . Dnia 

31 VIII 1725 r. dziekan Wydziału Teologii Uniwersytetu Wrocławskiego wystawił 

dyplom ukończenia studiów na tym wydziale magistrowi Ignacemu Frantzke 

ze Świerzawy. Na papierowym dokumencie mamy pieczęć Wydziału Teologicznego 

i podpis dziekana Franciszka Herztiga 65 . 

Notariusz Józef Ignacy Karper, radca i kanclerz klasztoru klarysek we Wrocławiu, 

sporządził odpis dokumentu datowanego acta sunt hec in consecratione ecclesie 

et sun anathemate confirmata anno ab incarnationi Domini MCXLVIIII 66 . Jest 

w nim mowa o tym, że w 1139 r., po zgonie księcia Bolesława III (Krzywoustego), 

gdy władzę objęli książęta Władysław w Krakowie, Bolesław na Mazowszu, Mieszko 

w Poznaniu, wzniesiono kaplicę koło klasztoru NMP Na Piasku we Wrocławiu, 

60 Dokument zachowany w postaci instrumentu notarialnego Jerzego Klemensa Dantyszka, protonotariusza, 

Rep. 67 nr 1904. 

61 Rep. 67 nr 2207. 

62 Są to dokumenty łacińskie, papierowe z pieczęciami i podpisami opatów, Rep. 67 nr 2808, 2863–4, 

2887–88, 2930, 3033 (wezwanie opata wrocławskiego do wizytacji w Żukowie), 3062, 3080 

63 Rep. 67 nr 3056, 3264. 

64 Dokument papierowy, francuski, zaopatrzony w pieczęć i podpis króla, Rep. 67 nr 3142. 

65 Rep. 67 nr 4174. 

66 Rep. 67 nr 4869.


którą wybudował komes Piotr (Włostowic) za zgodą opata Radulfa. Bolesław książe 

Polski zapisał kościołom NMP Na Piasku i Św. Wincentego kaplicę św. Marcina 

w mieście Wrocławiu i kaplicę św. Benedykta w Legnicy wraz z wsiami i targiem 

w dniu św. Marcina, także karczmę na moście, targ w Kostomłotach, karczmę w Pełcznicy, 

ze wsiami Grabiszyn, Sobocisko, Sokolniki i Chenese (?). Dokument wymienia 

wsie nadane przez komesa Piotra klasztorowi. Ostatnim zachowanym przed 1945 r. 

dokumentem w zespole było pismo ministra von Hoyma z 8 IX 1805 r. 67 , który wydał 

zezwolenie dla Józefy Joanny Godan na posiadanie majątku. Natomiast ostatnim 

zachowanym obecnie dokumentem jest zezwolenie tego ministra z 3 VI 1804 r. 

dla Elżbiety Koschel na objęcie stanowiska przeoryszy w Czarnowąsach 68 . 

Dokumenty klasztoru premonstrantek w Czarnowąsach 

Dokumenty69 klasztoru premonstrantek w Czarnowąsach zostały opublikowane 

w 1857 r. przez W. Wattenbacha70 . Zachowane dokumenty znajdują się w zespole 

opatrzonym w dawnym Staats Archiv we Wrocławiu jako Rep. 71. Repertorium 

dokumentów ułożonych chronologicznie opracował zapewne J. Büsching, pierwszy 

dyrektor Provinzial Archiv między 27 VIII a 27 XII 1821 r. W odróżnieniu od wielu 

zespołów klasztornych, w których zgromadzono tylko materiał dokumentowy, 

w tym repertorium znajduje się także wykaz przejętych z klasztoru akt (por. niżej). 

Z liczby 182 dokumentów ocalało do dnia dzisiejszego 166. Brakuje 16 dokumentów 

z całego okresu działalności klasztoru. 

W wyniku rewindykacji archiwaliów w 1981 r. 71 do Wrocławia powróciło 11 

najstarszych dokumentów dawnego cenobium, pochodzących z lat 1223–129372 . 

Najstarszą z zachowanych bull papieskich jest bulla Grzegorza IX z 22 IV 

1227 r. 73 Papież bierze pod opiekę św. Piotra i św. Pawła monasterium monialium 

de Rebenik. Tej samej sprawy dotyczy także bulla Urbana VI z 13 III 1383 r. 74 

Papież ten potwierdza wszelkie posiadłości norbertanek w Czarnowąsach (Domus 

Dei), ich przywileje i wolności. Natomiast Bonifacy IX 29 X 1391 r. polecił nadzór 

nad norbertankami arcybiskupom gnieźnieńskim, biskupom wrocławskim i ksieniom 

klasztoru benedyktynek w Břevnovie k. Pragi75 . Następna bulla papieska dla klasztoru 

w Czarnowąsach pochodzi dopiero z 9 I 1690 r. Papież zezwolił prepozytowi Baltazarowi 

Gerbertowi na noszenie uroczystego stroju pontyfikalnego (mitra, annulo 

67 Dokument papierowy, z podpisem ministra, Rep. 67 nr 5172, dokument niezachowany. 

68 Rep. 67 nr 5170. 

69 Jest to skrócona wersja innego artykułu oddanego do druku. 

70 W. Wattenbach, Urkunden des Klosters Czarnowanz, [w:] CDS, t. I, Breslau 1857. 

71 E. Kobzdaj, Archiwalia śląskie. 

72 Na temat dokumentów por., R. Stelmach, Klasztor premonstrantek. 

73 Rep. 71 nr 2 b, SU I, nr 275. 

74 Rep. 71 nr 31 b. 

75 Rep. 71 nr 35 b, CDS I, nr 57.


et baculo, pastorali ac aliis insignis) zarówno w klasztorze jak i w podległych sobie 

kościołach w czasie uroczystych świąt 76 . 

Najwyższą władzę świecką sprawowali kolejni cesarze rzymscy z dynastii Habsburgów, 

których dokumenty zachowały się licznie w dawnym archiwum klasztornym, 

począwszy od dokumentu cesarza Rudolfa II z 31 VII 1601 r., wystawionego 

w Pradze 77 . Cesarz w obliczu kolejnej z Turkami dla pozyskania jak największych 

dotacji pieniężnych na ten cel, sprzedał przeoryszy i konwentowi klasztoru wszelkie 

prawa do wsi Chróścina za 8 500 węg. talarów. 

Z 6 VIII 1696 r. pochodzi potwierdzenie mianowania na kanonika probostwa 

w Czarnowąsach brata Tomasza Szafarzyka wydane przez Leopolda I 78 , a z 5 XI 

1703 r. wydane przez niego potwierdzenie ugody zawartej 24 V 1702 r. w Niemodlinie 

między Zygfrydem von Zierotin i Tomaszem Szafarzykiem proboszczem 

klasztoru w Czarnowąsach o granice posiadłości 79 . Jedyny zachowany dokument cesarza 

Karola VI, wystawiony w Wiedniu 24 IX 1725 r., tyczy potwierdzenia mianowania 

na proboszcza w Czarnowąsach brata Eustachego, dr teologii i profesa klasztoru 

św. Wincentego we Wrocławiu 80 . Brak natomiast dokumentów nowych władców 

Śląska po 1740 r. – królów pruskich – wystawionych dla klasztoru. 

Fundatorami i dobrodziejami klasztoru byli niewątpliwie piastowscy książęta opolscy, 

panowie tej ziemi aż do 1532 r., do śmierci ostatniego z nich Jana II Dobrego. 

Zacząć należy od jedynego dokumentu księcia Henryka I Brodatego z 1234 r., 

zachowanego w archiwum klasztornym. Jest to niezwykle ważny dla nas dokument, 

w którym książę śląski potwierdza założenie przez księcia opolskiego Kazimierza 

klasztoru in Ribnicii sanctimonialium. Dokument wymienia uposażenie klasztoru, 

przeniesionego już do Czarnowąsów 81 , określonych w dokumencie jako Cirinium 

lub Cirnous, na które składały się kaplica i karczma w Rybniku oraz wymienione 

wsie (wymienione po raz pierwszy w dokumencie biskupa Wawrzyńca, o których niżej). 

Przy dobrze zachowanym dokumencie na brązowych sznurach wiszą woskowe 

pieczęcie księcia Henryka I Brodatego i księżnej opolskiej Wioli, nie zachowała się 

natomiast pieczęć księcia opolskiego Mieszka Otyłego, syna księżnej 82 . 

Listę dokumentów książąt opolskich otwiera dokument syna Mieszka Otyłego, 

Władysława, wystawiony w 1260 r. indictione III, concurente IV, epacta VI, 

luna XXVIII. Datacja taka należy w śląskich kancelariach do rzadkości. Miejscem 

76 Rep. 71 nr 126. 

77 Rep. 71 nr 93, dokument zachowany w bardzo złym stanie. 

78 Rep. 71 nr 128, przy dokumencie pergaminowym, na sznurach czarno-żółtych zachowała się połowa 

pieczęci cesarskiej. 

79 Rep. 71 nr 140. 

80 Rep. 71 nr 163, po pieczęci pozostały sznury czarno-żółte. 

81 W dokumencie księcia Kazimierza opolskiego, wydanym w Opolu w 1228 r. mowa jest o potwierdzeniu 

klasztorowi przywilejów i wolności. Klasztor założyła jego matka księżna Ludmiła, a następnie został 

przeniesiony do Czarnowąsów. Stało się to między 1223 a 1228 r., por. SU I, nr 298. 

82 Rep. 71 nr 3, SU II, nr 80, opis pieczęci w: F. Piekosiński, Pieczęcie polskie wieków średnich, Kraków 

1899, nr 96; Z. Piech, Ikonografia pieczęci Piastów, Kraków 1993.


wystawienia dokumentu był Racibórz. Książę zatwierdza norbertankom w Czarnowąsach 

przywilej fundacyjny księcia Kazimierza z 1228 r. i nadaje kaplicy w Siewierzu, 

będącej własnością klasztoru, 10 kamieni wosku ze wsi Lubniany. Przy dokumencie 

na zielonych sznurach zachowała się pieczęć piesza księcia 83 . 

Archiwum klasztorne przechowało również dwa dokumenty jego syna Bolesława 

I księcia opolskiego, braci Bolesława I, Mieszka i Przemysława. 

W połowie XIV w. został sfałszowany dokument o nienakładaniu na poddanych ze 

wsi klasztornych Księginice, Krowiarki i Radoszowy żadnych obowiązków poza obronnymi. 

Dokument przypisany został ostatniemu księciu raciborskiemu Leszkowi, 

a umocniono go tym razem autentyczną pieczęcią panującego, oderwaną oczywiście 

od innego dokumentu. Dla podkreślenia wagi dokumentu przepisano do niego listę 

świadków z innego dyplomu. Dokument ten nosi datę 15 X 1316 r., i miejsce wystawienia 

Racibórz 84 . Zapobiegliwe zakonnice postarały się szybko o zatwierdzenie 

tego „oryginału”. Dokonał tego Nanker biskup wrocławski 19 V 1332 r. 85 

Książę opolski Bolesław II nadał klasztorowi kościół w Dobrzeniu 1 IX 1325 r. 86 

Natomiast jego syn, Bolezlaus primogenitus illustris et magnifici principis Bolezlai 

ducis Opoliensis, dux et dominus Dei gratia Walkinbergensis (na Niemodlinie) 

w Czarnowąsach poczynił z klasztorem zamianę dóbr. W zmian za wieś Skorogoszcz 

przekazał mniszkom 3 nowe wsie Wąwelno, Żużelę i Zeberow (?) z ziemiami, 

lasami, pastwiskami, prawem rybołówstwa, czynszami i sądownictwem 87 . 

Drugi dokument księcia Bolesława II z 20 IV 1345 r. potwierdza, że Agnieszka 

wdowa po Frącku de Lanca zobowiązała się płacić siostrze Ewie, mniszce w klasztorze 

czarnowąskim, 1 1/2 grzywny rocznie. Przy czym siostra Ewa miała zrezygnować 

na rzecz synów Frącka z części wsi Boguszyce. Kilka dokumentów wystawił 

dla klasztoru, Bolesław III, syn Bolesława II. 

Kolejny dokument książęcy to przywilej księżnej Eufemii, wystawiony w Głogówku 

10 XI 1383 r. Księżna stwierdza, że jej mąż Bolesław książę niemodliński 

został uwięziony, ale przedtem zdołał przekazać klasztorowi dochody książęce 

ze wsi Walce, Grocholub, Stradom, Brożec i Kromołowice 88 . Ten sam książę – Bolesław 

IV († 1437) po objęciu władzy w dniu 8 VI 1391 r. potwierdził, że Nicze sołtys 

we Wrzoskach sprzedał grzywnę rocznego czynszu ze swego sołectwa Heyncze von 

Belicz za 10 grzywien groszy monety czeskiej 89 . Natomiast 27 I 1398 r. w Opolu po- 

83 Rep. 71 nr 5, SU III, nr 340, dokument był powtórnie zatwierdzony przez Władysława II Jagiellończyka, 

króla Czech i Węgier, syna Kazimierza IV Jagiellończyka, króla polskiego, w dniu 29 IX 1507 r., 

tamże nr 79 a. 

84 Rep. 71 nr 16, CDS I, nr 24. 

85 Rep. 71 nr 20, o motywach fałszerstw por. uwagi C. Grünhagena w: CDS: Regesten zur schlesischen 

Geschichte, 3622. 

86 Rep. 71 nr 18, CDS I, s. 29. 

87 Rep. 71 nr 19, CDS I nr 31. 

88 Rep. 71 nr 31 a, CDS I, nr 47. 

89 Rep. 71 nr 35 a, CDS I, nr 56.


twierdził, że Berusza córka Piotra z Zakrzowa przekazała swemu mężowi Mikołajowi 

dobra w tej wsi. W swym ostatnim dokumencie znajdującym się w omawianym 

archiwum klasztornym, pochodzącym z 19 XI 1433 r. (Opole) 90 książę potwierdził, 

że Jadwiga Pyorverynne sprzedała 4 łany dziedzictwa w Muchowicach za 14 grzywien 

groszy Klarze Mertin i jej następcom. Natomiast książę zażądał od nowych 

właścicieli opłaty rocznego czynszu wysokości 1/2 kopy grzywien. 

Z tego okresu pochodzą też cztery nadania księcia Władysława Opolczyka dla naszego 

zgromadzenia. Pierwszy dokument, łaciński, pochodzi z 2 IX 1392 r. i został 

wystawiony w Murow (?). Władysław jako książę opolski, a także starosta opolski 

i głogowski polecili, aby mieszkańcy wsi należących do klasztoru stosowali się 

do poleceń prokuratora klasztornego Mikołaja. Po niezachowanej pieczęci pozostał 

pasek pergaminowy 91 . Drugi jego dokument, wystawiony w Głogówku 4 XI 1393 r., 

potwierdza, że mieszkańcy wsi klasztornych opłacają mniszkom przewidziane dziesięciny. 

Dokument zachował się w dwóch ekspedycjach, opieczętowanych pieczęciami 

księcia Władysława zawieszonych na paskach pergaminowych, spisanych 

w języku niemieckim 92 . Trzeci dokument Władysława pochodzi z 27 X 1399 r. i został 

spisany w Opolu. Na jego mocy prepozyt klasztorny Mikołaj uzyskał od Petrasza 

Stala sądownictwo w Stradomiu. Przy niemieckim oryginale na pasku pergaminowym 

widnieje pieczęć księcia 93 . Wreszcie ostatni jego dokument, również niemiecki, 

pochodzi z 3 V 1401 r. i potwierdza sprzedaż przez Piotra Schlaffa mniszce 

Agnieszce von Wzebkowicz profesce w Czarnowąsach 1/2 grzywny guldenów rocznego 

czynszu w monecie praskiej ze wsi Semisdorf (?) 94 . 

Dla klasztoru wystawił kilka dokumentów brat Bolesława IV, książę Bernard, 

pan na Strzelcach Opolskich i Niemodlinie, zm. w 1455 r. i żonaty z Jadwigą, córką 

słynnego Spytka z Melsztyna, poległego w bitwie pod Nikopolis w 1399 r. 95 

Po śmierci Bolesława IV jego następcą w Opolu został jego syn Mikołaj I, panujący 

do 1476 r. i żonaty z księżniczką brzeską Magdaleną, córką Ludwika II księcia 

legnickiego i brzeskiego 96 . Dnia 21 III 1447 r. w Opolu stwierdził, że Jędrzej 

i Machna Czypin wraz z sołtysem Maćkiem w Wąwelnie zawarli porozumienie, 

na mocy którego sołtys miał przekazać 2 kopy dochodów z sołectwa 97 . W archiwum 

klasztornym znajdował się tylko ten dokument księcia Mikołaja I. Podobnie 

90 Rep. 71 nr 61, CDS I, nr 111. 

91 Rep. 71 nr 36. Dokument był dwukrotnie zatwierdzany – przez radę miasta Opola 28 VIII 1612 r. 

i przez Marię Ludwikę królową Polski i księżną opolską w 1663 r., tamże nr 98 i 115; CDS I, nr 59. 

92 Rep. 71 nr 37 i 38, dokument transumowany przez kolegiatę św. Krzyża w Opolu 26 IV 1584 r., Rep. 

67 nr 1894, CDS I, nr 61. 

93 Rep. 71 nr 42, CDS I, nr 72. 

94 Rep. 71 nr 43, na pasku pergaminowym zachowana pieczęć herbowa księcia, CDS I, nr 76. 

95 K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, Wrocław, t. III, nr 63. 

96 Tamże, nr 69, pieczęć j.w. w dok. nr 64. 

97 Rep. 71 nr 65, na pasku pergaminowym pieczęć księcia, herbowa, w czerwonym wosku, CDS I, 

nr 117.


jak zachował się jedyny w tym zespole dokument jego starszego brata Bolesława V 

zwanego Wołoszek, z 21 VI 1455 r. 98 , księcia opolskiego, spokrewnionego z królem 

Polski Władysławem II Jagiełłą przez swą pierwszą żonę Elżbietę, córkę Elżbiety 

Granowskiej, trzeciej żony króla 99 . Książę potwierdził układ zawarty między 

Zygmuntem plebanem kościoła w Czarnowąsach a poddanymi o opłatę 15 groszy 

halerzy. 

Pora omówić zachowane dokumenty panów duchowych tej ziemi, biskupów 

wrocławskich, wydanych dla klasztoru. 

Najstarszym jest dokument biskupa Wawrzyńca z 25 V 1223 r., wystawiony 

we Wrocławiu in choro s. Johannis i w Smardzowie 27 V (VI Kalendas Junii) 

tego roku 100 . Biskup nadaje klasztorowi norbertanek w Rybniku dziesięciny ze wsi leżących 

w kasztelanii cieszyńskiej: Goleszów, Wisła. Iskrzyszyn, Zamaiski, Nagiewnice, 

Suenchizi (obecnie przedmieście Cieszyna), Puńców, Bielewicko, Ogrodzona, 

Nawsie. Dziesięciny klasztor miał także otrzymywać z 14 innych wyliczonych w dokumencie 

miejscowości, ze wsi rycerskich oraz z ceł w Siewierzu 101 . Było to pierwotne 

nadanie i uposażenie klasztoru rybnickiego. Przy dokumencie na czerwonych 

sznurach zachowana jest pieczęć biskupa, a na żółtych – kapituły wrocławskiej. 

Kolejny dokument wydał 19 V 1332 r. biskup Nanker, transumujący dokument 

Leszka księcia raciborskiego z 13 X 1316 r. 102 Przy dokumencie na pasku pergaminowym 

zachowała się mniejsza pieczęć biskupa. Z XV w. pochodzą dwa dokumenty 

biskupa Jodoka, z 13 IV 1464 r. i z 2 III 1466 r. 103 o nadaniu odwiedzającym klasztor 

w Czarnowąsach 40 dni odpustu i o przekazaniu klasztorowi czynszów z Wróblina, 

Choborowa i Chucheli. W dokumencie z 30 III 1484 r. biskup Jan IV Roth 

potwierdził dobra Jana młynarza w Szurgaście i Jana Białego w Sławięcicach 104 . 

Na pasku pergaminowym z lewej strony dokumentu przywieszona została sekretna 

pieczęć biskupa Jana. Karol Ferdynand Waza, używający w swej tytulaturze tytułu 

princepsa Polski i Szwecji, biskup płocki i wrocławski, ks. opolski i raciborski, 

potwierdził 12 III 1653 r. w Nysie testament Jerzego Goreckiego, który dla studiujących 

w szkole św. Trójcy w Leśnicy w księstwie opolskim przeznaczył legat 1007 

florenów polskich 105 . Dokument został potwierdzony 26 III tego roku przez kance- 

98 Rep. 71 nr 70, na pasku pergaminowym pieczęć księcia, herbowa, w czerwonym wosku, CDS I, 

nr 127. 

99 K. Jasiński, Rodowód Piastów, nr 65. 

100 Rep. 71 nr 1, SU I, nr 226. 

101 Codex diplomaticus nec non epistolaris Silesiae, t. III, wyd. K. Maleczyński, Wrocław 1964, nr 283, 

s. 63 n. 

102 Nie zachował się drugi z dokumentów biskupa Wawrzyńca z 1223 r. i biskupa Tomasza II z 20 II 

1283 r., Rep. 71 nr 2 i 8. 

103 Rep. 71 nr 72 i 73, przy obu dokumentach na paskach pergaminowych zachowane małe pieczęcie 

biskupa, CDS I, nr 129 i 130. 

104 Rep. 71 nr 76, CDS I, nr 147. 

105 Rep. 71 nr 111.


larię biskupią i w tej postaci zachował się do dziś. Tworzy on składkę pergaminową 

złożoną z 4 kart. 

Od XIV w. pojawiły się dokumenty władz miejskich – burmistrzów i radnych, 

wójtów i ławników, wystawiane dla klasztoru, będące w zasadzie potwierdzeniami 

licznych nadań mieszczan dla zgromadzenia. Nadawcy chcieli sobie zasłużyć 

na chwałę w „drugim życiu” przez odpuszczenie swych grzechów. Czynili liczne 

nadania dla zakonu, kościoła i ołtarzy w postaci czynszów i innych fundacji. 

Ci ważniejsi w hierarchii chcieli zasłużyć sobie na pogrzebanie na przykościelnym 

cmentarzu, pod posadzką kościoła, przy ołtarzu, a nawet na wmurowanie w ścianę 

kościoła płyty nagrobnej, która upamiętniałaby ich zasługi za życia. 

W naszym zespole takie dokumenty spotykamy już w XIV w. Posiadają one, 

co bardzo istotnie, pieczęcie miejskie, ławnicze, radzieckie z wosku naturalnego lub 

– w okresie późniejszym mocowane na karcie papierowej na opłatku. W ich wizerunku 

mamy wyobrażenia herbu miejskiego i na ich podstawie możemy śledzić 

przemiany tego wizerunku od czasów najdawniejszych po okres nowożytny. 

Z 11 IV 1600 r. zachował się dokument burmistrza i rady miasta Opola, którzy 

zatwierdzili klasztorowi dawny dokument prepozyta Gotfryda z 29 IX 1319 r. 106 

Natomiast władze miasta Opola 2 X 1666 r. wydały świadectwo prawego pochodzenia 

dla Jana Neulich, obywatela Opola 107 . Na różowej tasiemce w kapslu ochronnym 

znajduje się duża pieczęć miasta Opola, odbita w czerwonym wosku. Ostatnim 

dyplomem z tej grupy będzie dokument burmistrza i rady miasta Prudnika z 30 IX 

1715 r.; jest to kolejne poświadczenie prawego pochodzenia, wydane tym razem 

dla Franciszka Narcyza Bindera 108 . Dokument umocniono dobrze zachowaną pieczęcią 

miasta Prudnika, znajdującą się w drewnianym małym kapslu ochronnym. 

Pieczęć wisi na niebiesko-brązowej plecionce. 

Klasztor żeński prepmonstrantek (norbertanek) w Czarnowąsach pozostawał 

pod kuratelą męskiego klasztoru tej reguły pod wezwaniem św. Wincentego we 

Wrocławiu. Opieka ta przejawiała się w wykonywanych tu wizytacjach, w załatwianiu 

wielu spraw spornych, w wyrażaniu zgody na mianowanie kolejnych zwierzchników 

klasztoru, którymi byli prepozyci wywodzący się z klasztoru wrocławskiego. 

Najstarszy ze znanych dokumentów władz klasztornych pochodzi z 29 IX 1319 r. 

i wystawiony został przez Gotfryda, którego możemy uważać za jednego z najstarszych 

ze znanych nam prepozytów klasztoru. W swym dokumencie Gotfryd 

wraz z konwentem zezwolił Zygfrydowi na lokowanie na prawie niemieckim 

wsi Wróblin 109 . W 1333 r. wystąpił kolejny prepozyt Protywa. Dnia 24 III wystawił 

106 Rep. 71 nr 92, podobnej treści jest też dokument władz opolskich z 28 VIII 1612 r., potwierdzający 

dokument księcia Władysława Opolczyka z 1392 r., nr 98, z 5 XI 1624 r. zatwierdzający układ sporny 

zawarty między gminą z Wróblina a Janem prepozytem klasztoru 13 XII 1624 r., nr 105 i 106. 

107 Rep. 71 nr 117. 

108 Rep. 71 nr 153. 

109 Rep. 71 nr 17, dokument był zatwierdzany dwukrotnie przez władze miasta Opola, o czym wyżej. 

CDS I, nr 27, na kolorowych sznurach przywieszono do niego, obecnie niezachowane, pieczęcie prepozyta 

i konwentu.


on wraz z konwentem kolejny interesujący nas dokument. Wśród członków konwentu 

byli też: Gotfryd przeor i Talisława przeorysza, a ci wystawcy zezwolili braciom 

Wacławowi i Stankowi Cira, synom Stosza, na posiadanie sołectwa we wsi Brynica 

110 . Na zielonych sznurach zachowała się najstarsza pieczęć konwentu w Czarnowąsach. 

Z 1381 r. pochodzi dokument prepozyta Jana, który stwierdza, że miejscowy 

sołtys Jasiek zapisał swe sołectwo z ogrodem Tylonowi za 2 grzywny 111 . Dnia 

8 VIII 1398 r. prepozyt Mikołaj stwierdził, że Paweł sołtys w Wąwelnie przedłożył 

do zatwierdzenia dokument z 7 IV 1336 r. W tamtym z kolei nadaniu prepozyt Protywa, 

przeor Gotfryd i przeorysza Talisława lokowali wieś Wąwelno na prawie niemieckim. 

Konwent zezwolił na wybudowanie w niej nowych jatek i kramów z pieczywem 

oraz młyna 112 . Przy dokumencie transumującym zachowała się pieczęć 

prepozyta Mikołaja na zielono-czerwonych sznurach 113 . Wymienione w dokumencie 

sołectwo klasztor sprzedał sołtysowi Pawłowi za 15 grzywien groszy, wraz z lasem 

i pastwiskami, 2 ogrodami i pastwiskiem dla owiec zw. Wygon. Klasztor zatrzymał 

sobie dwa pola zwane Naplati i Prziplati. 

W 1416 r. w swym dokumencie prepozyt Paweł Borg wraz z przeoryszą Anną 

Schidogrostynne i konwentem zatwierdził układ zawarty z chłopami z Zakrzowa – 

Marcinem Siwkiem, Maćkiem Klockiem, Micziem Eherzenst, Janem Pineroschek 

i jego bratem Pawłem o folwark Pilszewicz, należący do kościoła w Czarnowąsach. 

Folwark ten klasztor kupił za wiardunek groszy z dziesięcinami 114 . 3 IX 1418 r. konwent 

klasztoru, z prepozytem Franciszkiem de Sueno, przeorem Albertem, Anną 

przeoryszą, Bronisławą subprzeoryszą i Elżbietą strażniczką (circatrix) potwierdzili 

uzyskanie 12 grzywien groszy praskich od Pawła Przedwoja, wikariusza i altarysty 

legnickiego z tamtejszego szpitala Św. Grobu 115 . 

Zachowały się 4 dokumenty prepozyta Michała Seidell. W pierwszym, z 24 II 

1421 r., stwierdził, że bracia Jakusz, Filip i Wenczek sołtysi w Wąwelnie posiadają 

prawnie 1/2 lasu z wiardunkiem czynszu 116 . Natomiast 2 VII 1422 r. stwierdził, że 

Franciszek de Sueno, jego poprzednik, wraz z konwentem sprzedali 5 grzywien czyn- 

szu rocznego za 50 groszy Piotrowi Cottowicz de Lychina, altaryście opolskiemu, 

i Dorocie córce Miknona de Luba. Po śmierci Piotra czynsz wraca do klasztoru, 

a za Piotra sprawowane ma być msza z aniwersarzem. Trzeci jego dokument, z 21 

VI 1425 r., to potwierdzenie jego poddanej Wawierskiej z Wąwelna przekazania jej 

długu 10 grzywien groszy czeskich na rzecz prałata i konwentu klasztoru dominikanów 

w Opolu. Poddana ma zatrzymać łan ziemi w Wąwelnie. W czwartym dokumencie 

wymieniony prepozyt 14 VIII 1431 r. wraz z Mikołajem Herbarth wójtem 

110 Rep. 71 nr 21, CDS I, nr 33. 

111 Rep. 71 nr 30, CDS I, nr 45, po niezachowanej pieczęci pozostał pasek pergaminowy. 

112 CDS I, nr 34. 

113 Rep. 71 nr 41, CDS I, nr 69. 

114 Rep. 71 nr 48. 

115 Rep. 71 nr 52, CDS I, nr 100. 

116 Rep. 71 nr 55, CDS I, nr 104.


klasztornym i wymienionymi ławnikmi zeznali, że Katarzyna Krawschynne przekazała 

mniszkom z Czarnowąsów 1/2 grzywny w pieniądzu czynszu jako swój spadek 

i testament w zamian za odprawianie w św. Małgorzatę i Wigilię mszy św. za jej 

duszę. 

Jeden dokument z 27 IV 1448 r. pozostał po kolejnym prepozycie Marcinie 

Kamentz. Prepozyt ten wydał zezwolenie na posiadanie młyna (określonego 

jako Bretmmuhle) z piłą (Sage) Michałowi Escherer, Niklosowi Schotenfahren i Matisowi 

Toppern. Młyn miał stanąć na potoku Słodowym (Maltzbach) koło karcz- 

my klasztornej. Mistrz i młynarz zostali zobowiązani do opłacania klasztorowi 1/2 

grzywny rocznego czynszu 117 . Ostatni znany nam XV-wieczny prepozyt to Andrzej 

Wanzen. W dniu 10 VIII 1488 r. w Czarnowąsach wraz z konwentem (tu nie podano 

jego składu) zeznał, że Michał sołtys w Łanach posiada jako swoje dziedzictwo 

4 łany wolne od obciążeń. Określono w dokumencie wszelkie dochody sołtysa z karczmy, 

ogrodów i kramów z pieczywem 118 . 

Dnia 19 IV 1532 r. kolejny prepozyt klasztorny Paweł z Ujazdu wraz z konwentem 

(Dorota Walzerowska przeorysza i Jadwiga Wachowska subprzeorysza) 

oraz ganz Konwent des Klosters und Hauses zu Tscharnowanz potwierdzili układ 

między Marcinem Burdt jako opiekunem Stefana Brodt, swego brata, a Janem Mireck, 

w którym ten ostatni miał przekazać młodemu Stefanowi ziemie na terenie 

sołectwa w Czarnowąsach 119 . 

Z 12 X 1612 r. pochodzi pierwszy szesnastowieczny zachowany dokument 

prepozyta Marcina Conradusa, w którym czytamy, że członkowie konwentu Judyta 

Dirskowska przeorysza i Anna Różecka subprzeorysza w imieniu całego konwentu 

zeznali, że Fryderyk Becke mieszczanin i mydlarz wrocławski sprzedał za 200 

talarów karczowisko we wsi klasztornej Brynica na podanych warunkach 120 . W następnym 

dokumencie tego prepozyta z 20 I 1613 r. zeznano, że Protazy Jaeckel, 

urzędnik klasztorny w ogrodzie klasztornym w Brynicy, ma wykonywać polecone 

prace dla klasztoru, ma opłacać podane czynsze, a dla miejscowego kościoła przekazać 

3 funty wosku na wyrób świec 121 . 

Z 4 X 1620 r. mamy zachowany w archiwum klasztornym dokument prepozyta 

Jana Schlichtvera. On to wraz z Judytą Girczkowską przeoryszą i Małgorzatą 

Fuchmanin subprzeoryszą sprzedali Jakubowi Wilhelmi łąki i ziemie za 200 talarów 

za 2 grzywny 18 groszy rocznego czynszu w Brynicy 122 . 

Po prepozycie Pawle Strabo pozostały dwa dokumenty z 1653 i 1655 r. 2 maja 

1653 r. Paweł, występujący jako proboszcz, wraz z całym konwentem klasztornym 

zeznali, że Mates Zawada z Borku sprzedał swój młyn z dziedzictwem za 100 tala- 

117 Rep. 71 nr 67, CDS I, nr 105. 

118 Rep. 71 nr 78, CDS I, nr 154. 

119 Rep. 71 nr 82 a. 

120 Rep. 71 nr 99. 

121 Rep. 71 nr 100. 

122 Rep. 71 nr 103.


rów śląskich klasztorowi wraz z robotami wykonywanymi przez młynarza w ciągu 

3 dni tygodniowo. W następnym dokumencie, z 29 IX 1655, tenże prepozyt potwierdził 

sprzedaż przez Jana Pakallę ogrodu z przyległymi łąkami i zabudowaniami 

za 100 grzywien i 48 groszy 123 . 

Dnia 2 VIII 1681 r, jeden z jego następców, Baltazar, doktor i radca krajowy 

Księstwa opolsko-raciborskiego, potwierdził sołtysowi Janowi Gola dobra wielkości 

1 1/2 łana ziemi 124 . Natomiast 13 V 1699 r. prepozyt Tomasz Szafarzyk stwierdził, 

że Szymon Wicher, młynarz klasztorny w Czarnowąsach, sprzedał młyn z przyległościami 

za 400 talarów śląskich 125 . 

Ostatnimi prepozytami klasztornymi w XVIII w. byli Eustachy, po którym pozostały 

dwa dokumenty, z 19 II i 28 IX 1726 r. o odkupieniu przez konwent od Andrzeja 

Mimczyka jego domu, ogrodu i 2 małych łąk w Świerklańcu oraz małego stawku, 

a także o potwierdzeniu Krzysztofowi Wróblowi posiadania kuźni i młyna z podanymi 

dochodami i dziedzictwami, które klasztor kupił za 350 talarów 126 , oraz Herman 

Józef Krusche, który 14 X 1782 r. przekazał młynarzowi Antoniemu Raczkowi 

w Czanowąsach kuźnię i młyn do wyrobu słodu 127 . Kolejne dokumenty zostały 

wystawione jako urzędowe przez niewymienianego już z imienia prepozyta. Dotyczą 

one zapłaty murarzowi opolskiemu Rudolfowi 241 talarów i 15 groszy za wzniesienie 

kuźni (6 VII 1786), zastawu młyna w Niewodniku Matesowi Pacheraze 

(6 X 1795), zastawu młyna i kuźni w Dobrzeniu młynarzowi Janowi Gajdzie 

3 IX 1796) 128 . Przy wymienionych tu dokumentach władz klasztornych zachowały 

się interesujące pieczęcie prepozytów i konwentu, niewykorzystywane w dotychczasowej 

literaturze. Najstarsza zachowana pieczęć prepozyta Mikołaja wisi przy 

jego dokumencie z 8 VIII 1398 r. na sznurach czerwono-zielonych. Niestety jest 

ona zachowana w bardzo drobnym fragmencie, o zupełnie nieczytelnym wizerunku 

i napisie. Po pieczęci konwentu pozostały również tylko sznury o wspomnianych 

barwach 129 . 

Najstarszą dobrze zachowaną pieczęcią prepozyta jest pieczęć Piotra Borga, 

wisząca na pasku pergaminowym przy dokumencie z 1416 r. 130 Nie była to imienna 

pieczęć prepozyta; w jej wizerunku widzimy postać Najświętszej Marii Panny 

wyobrażoną en face, z Dzieciątkiem trzymanym na ręku. W otoku pieczęci trudno 

czytelny napis: PREPOSITUS. DOMUS. CLAUSTRUM. Była to więc pieczęć 

123 Rep. 71 nr 112 i 113, nie zachował się jego trzeci dokument, z 23 VI 1657 r., o sprzedaży dochodów 

z folwarku Picziowkowska, zw. Niwa, Rep. 71 nr 114. 

124 Rep. 71 nr 121. 

125 Rep. 71 nr 130. 

126 Rep. 71 nr 164 i 165. 

127 Rep. 71 nr 175. 

128 Rep. 71 nr 178, 179 i 180. 

129 Rep. 71 nr 41. 

130 Rep. 71 nr 48.


urzędowa, związana ze stanowiskiem, niezmienna w wizerunku i w napisie napieczętnym. 

Najstarsza pieczęć konwentu, zachowana do dziś, widnieje przy dokumencie 

konwentu klasztoru czarnowąskiego z 25 II 1418 r. 131 W wizerunku pieczęci zachowanym 

w połowie (dolnej) widoczna jest postać Marii z Dzieciątkiem, trzymanym 

w prawej ręce. Zachowany fragment napisu głosi: SIG. MO/.../ LVO/.../. Pieczęć 

wisi na pasku pergaminowym. 

Przy dokumencie z 24 II 1421 r. 132 zachowały się do bardzo dobrym stanie pieczęcie 

woskowe prepozyta i konwentu, wiszące na paskach pergaminowych. Pieczęć 

prepozyta ma w wizerunku stojącą na postumencie postać Matki Boskiej z Dzieciątkiem 

trzymanym w lewej ręce. Pieczęć konwentu wyobraża postać Matki Boskiej 

siedzącej na krześle (ławie). Dzieciątko trzymane jest w prawej ręce. Matka 

Boska wyobrażona jest w nimbie, a bogate siedzisko otaczają detale architektury 

późnogotyckiej, w stylu przypominającym bardziej gotyk płomienisty. W legendzie 

napis; SIGILLUM CONVENTIS DOMUS DEI M. V. 

Przy dokumencie z 20 I 1613 r. 133 pieczęcie prepozyta i konwentu odbito w wosku 

barwy czerwonej, przy czym, co ciekawe, odbitki tych pieczęci doklejono na poduszkę 

starszej pieczęci, okrągłej, bez wizerunku (być może zatarty). Pieczęcie wiszą 

na paskach pergaminowych. Wizerunki tych pieczęci zachowały się w drobnych 

fragmentach. 

Natomiast w dokumentach z XVIII w. spotykamy pieczęcie prepozytów lakowe, 

odciskane na kartach papierowych, z podpisami właścicieli. Są to ich pieczęcie herbowe. 

Nad wizerunkami herbowymi widoczne są majuskulne litery, np. przy dokumentach 

z lat 1785, 1795 i 1796 mamy pieczęcie opata (abbas) Hermana, z napisem: 

HR PC (Herman Rolaty Probst Conventu) 134 . 

Na koniec pozostawiłem do omówienia dokumenty polskie zachowane w zespole 

klasztornym w Czarnowąsach. Klasztor leżący na pograniczu Dolnego i Górnego 

Śląska, jak widzieliśmy już na wielu przykładach, miał w swych dokumentach 

wielu polskich poddanych. Stąd też zachowało się kilka polskich dokumentów, kierowanych 

do tej ludności, które zostały odnalezione już po uporządkowaniu zasobu 

przejętego po 1810 r. i uporządkowanego w repertorium dokumentowym. Dokumenty 

te dopisywano na doklejanych kartkach, z sygnaturami kombinowanymi, 

cyfrowymi i literowymi. Występują one wyłącznie w XVI i XVII w., co może być 

wynikiem tak a nie inaczej zachowanej bazy źródłowej. Przez autorów inwentarza 

oznaczane były niezmiennie jako Littere Slavice scripte, que ita exordinuntur, 

131 Rep. 71 nr 51. 

132 Rep. 71 nr 55, pieczęć. prepozyta widoczna jest też przy dokumentach z 2 VII 1422 r., Rep. 71 nr 56, 

z 21 VI 1425 r., Rep. 71 nr 58 a (fragment, część dolna), z 14 VIII 1431 r., Rep. 71 nr 60, z 27 IV 1448 r., 

Rep. 71 nr 67 (tu tez pieczęć konwentu), 10 VIII 1488 r. (obie pieczęcie), Rep. 71 nr 78, z 19 IV 1532 r., 

(obie), Rep. 71 nr 82 a. 

133 Rep. 71 nr 100. 

134 Rep. 71 nr 178, 179, 180.


po czym wpisywano imię wystawcy przepisane z oryginału po polsku i krótkie 

streszczenie dokumentu w języku niemieckim. 

Nie są znane losy zasobu aktowego dawnego klasztoru. W omawianym repertorium 

ręką F. Jarricka wpisano tytuły 27 jednostek aktowych jako Ausserurkundiche Pa- 

piere des Jungfraul. Stifts Czarnowanz. Stało się to we Wrocławiu, 27 XII 1821 r. 135 

Jednostki te dotyczyły okresu od 1666 do 1806 r. oraz sprzedaży majątków – stawu, 

domu w Brzegu przy Rynku, młynów, akta zastawu, dokumentów prawego urodzenia. 

W archiwum był też dokument biskupa wrocławskiego Sebastiana o wyborze 

nowego opata w 1666 r. Jednostka z 1806 r. ministra Hoyma dotyczyła zatrudnienia 

robotnika Grabczoka w zakładzie szklarskim. Znajdowały się tu też różne pokwitowania. 

Z 1806 r. pochodził też plan założonej szkoły w Czarnowąsach, a także 

akta sporne o granice między wsiami klasztornymi. 

135 Rep. 71, s. 9610–6615.



Dariusz Karczewski (Bydgoszcz) 

Wizytacje opackie klasztorów norbertańskich 

„grupy ołbińskiej” (do połowy XVI wieku) 

W źródłach do dziejów polskich klasztorów premonstrateńskich zachowało się 

bardzo mało wzmianek o wizytacjach opackich, które zazwyczaj niosą wiele cennych 

informacji o życiu codziennym w podległych im klasztorach i mentalności ich 

mieszkańców. 

Opatowi klasztoru świętego Wincentego na wrocławskim Ołbinie 1 podlegały początkowo 

dwie żeńskie prepozytury w Strzelnie 2 i Żukowie 3 oraz jedna męska w Bytomiu 

(definitywnie od 1294 r.) 4 . Kolejnym domem, mającym być obsadzonym 

przez kanoniczki ze Strzelna, a tą drogą podległym Ołbinowi, są małopolskie Krzyżanowice 

5 . Bezsprzecznie do roku 1415 roku (to jest do momentu przeniesienia sióstr 

do Buska) zwierzchnictwo nad tym domem należało do opatów św. Wincentego 6 . 

Do tego grona dołączyły później Czarnowąsy, początkowo zależne bezpośrednio od 

1 Brak, jak dotychczas, nowoczesnej monografii tego klasztoru, dlatego Czytelnik musi poprzestać na przestarzałej 

pracy F.X. Görlicha, Urkundliche Geschichte der Prämonstratenser und ihrer Abtei zum heiligen 

Vinzenz vor Breslau, Bd. 1–2, Breslau 1836, oraz zarysie H. Grügera, Schlesische Klosterbuch. Breslau, 

St. Vinzenz. Benediktiner-, dann Prämonstratenserabtei, Archiv für schlesischen Kirchengeschichte, Bd. 

24; 1983, s. 67–96. 

2 D. Karczewski, Dzieje klasztoru norbertanek w Strzelnie do początku XVI wieku, Inowrocław 2001, 

s. 227–229. 

3 A. Czacharowski, Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek w Żukowie od XIII do połowy XV 

wieku, Toruń 1963, s. 13–16. 

4 Schlesisches Urkundenbuch (dalej SUb), Bd. 6, bearb. von W. Irgang, D. Schadewaldt, Köln–Weimar– 

Wien 1998, nr 156. H. Grüger, Schlesische Klosterbuch, s. 67; M. Derwich, Der Prämonstratenserorden 

im mittelalterlichen Polen. Seine Rolle in Kirche und Gesellschaft, [w:] Studien zum Prämonstratenserorden, 

hrsg. von I. Crusius, H. Flachenecker, Göttingen 2003,s. 332. 

5 D. Karczewski, Dzieje klasztoru, 241–242; M. Derwich, Der Prämonstratenserorden, s. 336. 

6 R. Grodecki, Dzieje klasztoru premonstrateńskiego w Busku w wiekach średnich, Rozprawy Akademii 

Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny, seria II, t. 32, Kraków 1914, s. 80–82, 85–87.

136 Dariusz Karczewski 

Prémontré. Potem na krótko opactwem zwierzchnim tej kanonii został praski Strahov, 

a od 1390 r. podporządkowana została opatom ołbińskim 7 . 

Organizacyjne zwierzchnictwo opactwa św. Wincentego we Wrocławiu wobec 

wszystkich swych prepozytur (ius paternitatis) wynikało z faktu założenia oraz obsadzenia 

tych kanonii. Przejawiało się ono w kilku aspektach. Przede wszystkim 

klasztor ojcowski, w szczególności jego opat, reprezentował kanoniczki i kanoników 

wobec zwierzchników kościelnych – papieży, władz zakonnych, arcybiskupów, 

a zwłaszcza biskupów ordynariuszy. Wobec tych ostatnich występowali przede 

wszystkim w sprawach prezenty nowych prepozytów, których uprzednio na tym 

stanowisku opat zatwierdzał. W znacznie mniejszym stopniu widać to pośrednictwo 

wobec Stolicy Apostolskiej, gdzie najczęściej zwracano się o protekcję w ochronie 

klasztoru i jego dóbr, ewentualnie o akceptację nowego prepozyta. Najczęściej 

ograniczano się jedynie do udostępniania podległym domom zakonnym bulli i konstytucji 

wydanych przez papieży, ich legatów albo sobory dla całego zakonu lub 

tylko dla opactwa św. Wincentego. Do opatów-ojców należała również opieka nad 

ogólnym stanem majątkowym powierzonych im filii, aby ich dobra nie zostały lekkomyślnie 

roztrwonione przez prepozytów. 

Polskie klasztory premonstrateńskie do połowy XIII w. podlegały kanonicznemu 

nadzorowi biskupiemu 8 . Jednak już 17 IV 1246 r. w Lyonie papież Innocenty 

IV wydał bullę upoważniającą opatów z Prémontré do odbywania wizytacji 

osobiście lub w osobach pełnomocników przez niego wyznaczonych, rezerwując 

sobie prawo mianowania specjalnych wizytatorów papieskich, z wyłączeniem 

wszelkich innych osób i instytucji 9 . Natomiast 13 II 1258 r. norbertanie otrzymali 

od Aleksandra IV bullę potwierdzającą wcześniejszy przywilej egzempcji 

ich domów od prawa wizytowania przez biskupów 10 . Co do klasztoru ołbińskiego 

w przekonaniu o jego egzempcji upewnia nas potwierdzenie arcybiskupa gnieźnieńskiego 

Jakuba Świnki z 1298 r. 11 oraz wystawiona w Konstancji 27 II 1415 r. bulla 

Jana XXIII wyjmująca to opactwo spod jurysdykcji kapituły generalnej w Prémontré 

i poddająca je, wraz z jego dobrami położonymi w diecezjach wrocławskiej, 

włocławskiej i krakowskiej, bezpośrednio władzy papieskiej 12 . Postanowienie 

to zostało wsparte przez papieża jeszcze jedną bullą, wydaną tego samego dnia, 

7 Urkunden des Klosters Czarnowanz, hrsg. von W. Wattenbach, Codex diplomaticus Silesiae, t. 1, 

Breslau 1857, nr 55. F. X. Görlich, Urkundliche Geschichte, s. 92–93; S. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje 

klasztoru w Czarnowąsie na Śląsku w wiekach średnich, „Roczniki Historyczne” 4, 1928, s. 60–61. 

8 F. Bogdan, Ze studiów nad egzempcją klasztorów w średniowiecznej Polsce, cz. 2, „Polonia Sacra” 9; 

1957, z. 2–3, s. 243–246. Podobnie tenże, Sprawa wyjęcia polskich zakonów spod władzy biskupiej w epoce 

przedtrydenckiej, [w:] Sacrum Poloniae Millenium, Rzym 1964, s. 93–94. 

9 Praha, Státní ústřední archiv (dalej StÚA Praha), Řad Prem., karton sygn. 156, k. 9. 

10 Archiwum Państwowe we Wrocławiu (dalej APWr), Rep. 67, nr 125 = Regesten zur schlesischen Geschichte, 

Bd. 3 (Codex diplomaticus Silesiae, t. 7), hrsg. von C. Grünhagen, Breslau 1886, nr 2530, 2541; 

F. Bogdan, Ze studiów, s. 249. 

11 SUb, Bd. 6, nr 369. 

12 Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Strzelno Kl. A 42; F. Bogdan, Ze studiów, s. 249.

Wizytacje opackie klasztorów norbertańskich... 137 

potwierdzającą opatowi i konwentowi św. Wincentego oraz prepozytom podległych 

im klasztorów wszystkie godności i prawa, przypominającą jednak o obowiązywaniu 

aktualnych statutów premonstrateńskich 13 . 

Opaci zwierzchni zobowiązani byli do corocznych wizytacji swych klasztorów 

filialnych. Z czasem, a na ziemiach polskich być może już od samego początku, 

opaci–ojcowie pojawiali się w podległych sobie prepozyturach tylko co pewien 

czas (powinni co trzy lata), ograniczając się zapewne do wysłania delegatów. Wizyty 

te miały na celu kontrolę karności duchowej konwentu i jego stanu materialnego 

oraz odebranie przysięgi posłuszeństwa kanonicznego. Kapituła generalna mogła 

odebrać prawo ojcostwa i przenieść je na innego opata, jeśli dotychczasowy 

pater abbas był nieprawy, niedbały albo nie mógł należycie spełniać swych funkcji, 

np. z powodu znacznej odległości (vide przypadek Czarnowąsów) 14 . 

Potrzebę wizytacji dobitnie wyraziła reguła św. Augustyna według XVI-wiecznego 

przekładu norbertanki żukowskiej Agnieszki Sukowskiej: 

Aby te wszytkie rzeczy, wyży w regule wyrażone […], zachowane i skutecznie wypełnione 

były, powinny starszy klasztoru doglądać, a jeśliby co przestąpieło i skazieło się, 

aby było naprawiono i reformowano. 

Ta zakonnica, przybyła w 1582 r. ze Strzelna do pomorskiej prepozytury norbertanek, 

takim oto komentarzem opatrzyła wyżej zacytowany fragment reguły: 

A jeśli by nas naszy starszy klasztoru w czym poprawić i do porządku zakonnego przywieść 

chcieli, mamy się im poddawać, a za pracze wszelakie onym dziękować. Na to bowiem 

starszy są ustawieni, aby dobrego porządku przystrzegali, żywot i obyczaje występnych 

karali, słowem i przykładem uczeli 15 . 

Przebieg całego procesu wizytacyjnego został szczegółowo określony statutami 

zakonnymi i dekretami kapituły generalnej 16 . Wizytator przed swym pojawieniem 

powinien wcześniej przysłać list powiadamiający o swym zamiarze, aby wszyscy 

bracia lub siostry mogli być ściągnięci do swego domu, oczywiście, jeśli zostali wysłani 

do innego klasztoru. Wizytator nie miał bowiem mocy przyzywania delegowanych, 

mógł to uczynić wobec swych podwładnych jedynie właściwy opat lub prepo- 

13 StÚA Praha, Řad Prem., karton sygn. 156, k. 8. Kopia tej bulli zawarta jest również w transumpcie 

Andrzeja opata św. Wincentego (StÚA Praha, Řad Prem., karton sygn.156, k. 37–39 = APWr, Rep. 67, 

nr 884 – niezachowany). 

14 W. Knapiński, Święty Norbert i jego zakon. Początki norbertańskich klasztorów w cyrkaryi polskiej 

i nieco z ich dziejów, Warszawa 1884, s. 75–76, 77–78. 

15 M. Borkowska OSB, Nieznana autorka norbertańska z końca XVI wieku, „Nasza Przeszłość” 99, 2003, 

s. 203–204. 

16 B. Krings, Das Ordensrecht der Prämonstratenser vom späten 12. Jahrhundert bis zum Jahr 1227. 

Der Liber consuetudinum und die Dekrete des Generalskapitels, „Analecta Praemonstratensia” 69; 1993, 

fasc. 1–4, s. 205, 208, 214, 219–220; Statuty Kapituły Norbertańskiej z r. 1340 w tłumaczeniu polskim 

z r. 1541, wyd. M. Karaś, Z. Perzanowski, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Językoznawcze, 

z. 30, 1970, s. 402–422 (Kapitulum dziewiąte: o wizytatorach tkorzy klasztory nawiedzają), 

s. 422–437 (Kapitulum dziesiąte: o wizytowaniu albo nawiedzaniu).


zyt. Zaznaczono też, aby wizytator lub opat „nie śmiał nawiedzać klasztorów, jeno ony 

które mu są poddane” 17 , nie przekraczał kompetencji nadanych mu przez opata lub 

kapitułę w specjalnym liście. Listy te powinny być też specjalnie chronione, aby żadnym 

sposobem ich treść, zwłaszcza artykuły wizytacyjne i nazwiska osób mających 

zostać złożonych z urzędu, nie doszła do postronnych, szczególnie zaś do przełożonych 

sprawdzanych klasztorów. Wizytatorzy nie powinni też przedłużać ponad potrzebę 

pobytu w podległych sobie klasztorach, rzecz jasna „oprocz sprawy godnej”. 

Wizyta nie powinna trwać krócej niż cztery dni, ale nie dłużej niż osiem dni, aby 

klasztor nie odczuł przedłużającego się pobytu swego przełożonego jako kary. 

Przeorysza wraz z siostrami witała wizytatora w furcie klasztornej albo przy 

drzwiach kościoła, podążając przed nim do wnętrza i śpiewając psalmy. Tam miały 

pospołu klęknąć przed ołtarzem, aby następnie udać się do konwentu. Nazajutrz 

na komplecie wizytator zbierał przeoryszę i „starsze konwentu”, upominając 

je o zachowaniu reguły i dochowaniu posłuszeństwa. Następnie przechodził z osobna 

do pozostałych sióstr, pytając je o opinię na temat swej przełożonej, prepozyta 

i innych braci, o swe współsiostry, stan klasztoru i kościoła. Trzeba tu jednak 

zaznaczyć, że z przesłuchania wyłączone były siostry, które za swe występki straciły 

prawo głosu na kapitule konwentu. Nie mogły one nawet składać skarg i próśb, 

oprócz jednej – aby na przyszłość prawo głosu im przywrócono. W dalszej kolejności 

wizytator winien był zażądać protokołu wizytacyjnego swego poprzednika sprzed 

roku. Zapoznawszy się z nim, na podstawie przeprowadzonego badania wyznaczał 

sprawy i rzeczy do poprawy oraz nakładał kary. Jednocześnie kasował stary protokół 

i zostawiał u prepozyta lub przeoryszy nowy akt, opatrzony jego pieczęciami. 

Wizytatorzy byli także zobowiązani, aby protokół wizytacyjny przekazać wielkiej 

kapitule zakonu w Prémontré. 

Dla późnośredniowiecznych dziejów prepozytur w Czarnowąsach i Bytomiu nie 

znalazłem żadnych informacji o wizytacyjnej działalności opatów ołbińskich. Zatem 

dla naświetlenia problemu poprzestać trzeba na norbertańskich domach zakonnych 

w kujawskim Strzelnie i pomorskim Żukowie. 

Najwięcej informacji o wizytacjach przeprowadzanych przez opatów klasztoru 

św. Wincentego na wrocławskim Ołbinie posiadamy dla kanonii w Żukowie. 

Jako pierwszą można przytoczyć wiadomość, że opat Wilhelm przebywał tam w 1357 r., 

wiązało się to prawdopodobnie z jego działalnością wizytacyjną 18 . W dniu 13 V 

1366 r. opat Marek Wendeller wspólnie ze strzeleńskim prepozytem Janem Hartliebem 

(działającym w latach 1366–1369 jako visitator circariae Poloniae) wystawił 

powizytacyjny dekret reformacyjny dla domu żukowskiego. Ograniczono nim nabór 

do klasztoru braci, konwersów i sióstr, motywując to zbyt małymi dochodami 

tej prepozytury 19 . Do końca XIV stulecia jeszcze kilkukrotnie można znaleźć 

17 Statuty Kapituły Norbertańskiej z r. 1340, s. 422. 

18 APWr, Rep. 67, nr 366 (niezachowany) = Materialien zur Geschichte Pommerellens, hauptsächlich 

während der Ordenszeit, hrsg. von M. Perlabach, „Altpreussische Monatsschrift”, neue Folge, Bd. 37, 

1900, Heft 3–4, s. 179, nr 14. 

19 APWr, Rep. 67, nr 424 (zachowany) = M. Perlbach, Materialien zur Geschichte, s. 178–19, nr 15.


dowody prac wizytacyjnych opatów Marka Wendellera i Jana Hartlieba oraz prepozytów 

strzeleńskich w Żukowie. Zobowiązali oni tamtejszego prepozyta do dokończenia 

budowy dormitorium, ale także ponownie wstrzymali nabór sióstr i braci 

do klasztoru 20 . Szczególnie ostro jednak napomniano konwent żukowski w 1396 r., 

gdy opat Jan Hartlieb, przeor konwentu św. Wincentego Jan Glezin i prepozyt strzeleński 

Wilhelm zarzucili mu zbytnią swobodę w kontaktach z płcią przeciwną, uczty 

i częste wizyty osób świeckich 21 . Również i później (15 XI 1418 r.) Żukowo nawiedzili 

z upoważnienia soboru konstancyjskiego opat Jan z Brzegu wraz prepozytem 

ze Strzelna Leonardem Frölichem 22 . W szczególnie nasilony sposób uwidoczniła się 

działalność opata ołbińskiego Mikołaja Lehmana i jego delegata – prepozyta strzeleńskiego 

w czasie wielkiego sporu z Janem Knauerem, prepozytem klasztoru w Żukowie 

(w latach 1435–1454). Wówczas to tamtejszej prepozyturze groziło nie tylko 

przejęcie dóbr przez zakon krzyżacki, ale wręcz oderwanie od zakonu premonstrateńskiego 

i całkowite podporządkowanie wielkim mistrzom. Prepozyt strzeleński Jan 

Luckaw zdecydowanie stanął wówczas po stronie opata św. Wincentego i występował 

jako jego prokurator wobec odstępczego klasztoru 23 . Dla XV stulecia wiemy, 

że opaci ołbińscy zazwyczaj łączyli swe wyprawy wizytacyjne, odwiedzając od 

razu oba podległe sobie domy na północy Królestwa Polskiego. 

Dla Strzelna najwcześniejsza wiadomość o takiej wizytacji opackiej pochodzi dopiero 

z 23 XI 1418 r.; niestety, zachowała się jedynie w regeście. Tego dnia opat Jan 

z Brzegu, stojąc na czele grupy wizytatorów klasztoru strzeleńskiego i powołując się 

na mandat soboru w Konstancji oraz papieża Marcina V, wystawił w Strzelnie rozporządzenie 

reformacyjne. Wizytatorzy nakazali, aby siostry nie pozwalały wchodzić 

do klasztoru mężczyznom, jeśli nie są panującym albo osobami powszechnie 

szanowanymi i wypróbowanymi, ewentualnie murarzami lub cieślami sprowadzonymi 

do wykonania niezbędnych prac, ale tylko za wiedzą i osobistym pozwoleniem 

prepozyta. Zarządzili również, aby żadna siostra przebywająca w chórze lub kościele 

nie była obarczana pracą ręczną. Na koniec polecono także, żeby zakonnice żyły we 

wspólnocie według drugiej reguły św. Augustyna i postanowień zakonu premonstra- 

20 APWr, Rep. 67, nr 520, 661 (dokumenty niezachowane) = M. Perlbach, Materialien zur Geschichte, 

s. 179–182, nr 16, 17, 18. A. Czacharowski, Uposażenie i organizacja, s. 107–109. 

21 APWr, Rep. 67, nr 680 (niezachowany ) = M. Perlbach, Materialien zur Geschichte, s. 180, nr 18. 

A. Czacharowski, Uposażenie i organizacja, s. 112. 

22 APWr, Rep. 67, nr 939 (dokument niezachowany) = M. Perlbach, Materialien zur Geschichte, s. 180– 

181, nr 19. Nieco wcześniej opat Jan z Brzegu wizytował klasztor strzeleński, por. przyp. 24; A. Czacharowski, 

Uposażenie i organizacja, dopatruje się przyczyn wizytacji w trudnościach ekonomicznych, 

natomiast B. Możejko, Żukowo od schyłku XIV w. do początku XVI w., [w:] Dzieje Żukowa, pod red. 

B. Śliwińskiego, Żukowo 2003, s. 97–98, domyśla się kontekstu obyczajowego. 

23 Szczegółowo omawia te wydarzenia A. Czacharowski, Próba inkorporacji klasztoru żukowskiego 

przez zakon krzyżacki w połowie XV wieku, „Zapiski Historyczne” 26, 1961, z. 4, s. 105–114. Działalność 

Jana Luckawa prowadzoną w imieniu opata Mikołaja Lehmana wobec żukowskiego prepozyta 

Jana Knauera dokumentują: APWr, Rep. 67, nr 1143, 1150, 1157, 1200, 1202, 1206, 1207 (wszystkie 

dokumenty niezachowane ) = M. Perlbach, Materialien zur Geschichte, s. 183–190, nr 22, 24, 26, 

29, 32, 35, 36.


teńskiego 24 . Więcej danych mamy o jednej z następnych „ojcowskich” wizyt, gdyż 

zachowała się oficjalna relacja w formie instrumentu notarialnego 25 . Uroczystość 

miała miejsce w niedzielę 26 V 1471 r., w strzeleńskim kościele parafialnym pw. 

Św. Trójcy. Rozpoczęła ją suma śpiewana do Ducha Świętego, po której Jan Schewitz, 

opat klasztoru św. Wincentego, odebrał uroczystą obediencję od wszystkich 

sióstr, na czele z przeoryszą i innymi zakonnicami „funkcyjnymi”. Każda z profesek 

osobno, z nisko pochyloną głową, miała rzec Pater, in manus tuas commendo 

spiritum meum. Po czym nastąpiła msza, a na zakończenie opat przyjął w posesję 

premonstrateńską klasztor oraz zatwierdził i kanonicznie instytuował aktualnego 

prepozyta Jana Lubschütza. Z innego przekazu wiemy, że przy tej okazji opat Jan 

zwizytował wówczas również i klasztor norbertanek żukowskich, gdzie przy całym 

konwencie przeprowadzono rozmowy na temat klasztornych finansów 26 . W 1479 r. 

do pomorskiego konwentu zawitał wysłannik opata Jana Schewitza, którego zadaniem 

było wyjaśnienie skandalu obyczajowego, mającego miejsce rok wcześniej. 

Czy była to regularna wizytacja, przeprowadzona przez opackiego delegata, czy też 

wysłana ad hoc komisja, tego nie wiemy 27 . 

Następny opat św. Wincentego na Ołbinie we Wrocławiu Jan Lubschütz wizytował 

klasztor żukowski w dniu Ofiarowania NMP – 21 XI 1497 r. 28 Towarzyszyli 

mu: prepozyt strzeleński Mikołaj z Kościana wraz z swym kapelanem Jakubem 

(zapewne Jakub z Kamienia, późniejszy prepozyt w Strzelnie) oraz Andreas 

Ditterich, kaznodzieja z klasztoru św. Wincentego 29 . Znalezienie dekretu powizytacyjnego 

dla klasztoru żukowskiego, powstałego po tej wizytacji, dało mi bezpośredni 

asumpt do podjęcia tematu zawartego w tytule rozprawy. To późnośredniowieczne 

źródło jest niezwykle ciekawe, zarówno pod względem treści zaleceń, jak 

i przebiegu administracyjnego procesu wizytacji. Co więcej, jest to dla ziem polskich 

chyba najwcześniejszy zachowany w całości tak obszerny tekst wizytacji opackiej 

w podległej mu prepozyturze! 

Polski tekst tego dekretu znajduje się w żukowskiej księdze reguły św. Augustyna, 

w której wpisywano także wizytacje klasztoru 30 . Obecnie jest ona przecho- 

24 APWr, Rep. 67, nr 941 (niezachowany). 

25 APWr, Rep. 67, nr 1357 (niezachowany) = StÚA Praha, Řad Prem., karton sygn. 156, k. 39–41. 

26 APWr, Rep. 67, nr 1356 = M. Perlbach, Materialien zur Geschichte, s. 190, nr 41. 

27 Szeroko o tej sprawie pisze B. Możejko, Żukowo od schyłku XIV w., s. 99–101 i stosowne przypisy 

źródłowe na s. 433. 

28 Święto to zostało wprowadzone dopiero w XV w., zatem widać zainteresowanie i gorliwość opata 

w przestrzeganiu świąt kościelnych. 

29 Archiwum parafii pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Żukowie, Reguła zakonna św. Augustyna 

z roku 1583, s. 2–6. 

30 Istnienie tej księgi zakomunikował już M. Perlbach, Handschriften und Urkunden in Zuckau und Putzig, 

„Mitteillungen des Westpreußischen Geschichtsvereins” Jhg. 3, 1904, s. 72. Do pewnego stopnia spożytkowała 

ją B. Możejko, Żukowo od schyłku XIV w., s. 101–102.


wywana w Żukowie w tamtejszym muzeum parafialnym 31 . Zwróciła mi na nią uwagę 

siostra Małgorzata Borkowska OSB z Żarnowca, która zdołała już przedstawić 

w druku pełną zawartość tego rękopisu 32 . Na pierwszej stronie manuskryptu znajduje 

się koniec omawionego tu łacińskiego przekładu dekretu powizytacyjnego z 1499 r., 

na kartach 2–6 wpisano polski przekład całości dekretu dokonany z łaciny, a na kartach 

6–10 umieszczono oryginalny tekst niemiecki 33 . O akcie tym pisał kartuski przeor 

Georg Schwengel w jednym ze swych dzieł: Acta haec habentur Zukoviae germanice 

in originali 34 . 

Dekret powizytacyjny został wydany na kapitule generalnej w klasztorze św. 

Wincentego na Ołbinie we Wrocławiu prowadzonej przez Jana Lubschütza w dniu 

31 V 1499, w obecności niewymienionych z imienia prepozytów: strzeleńskiego (Jakuba 

z Kamienia) 35 , żukowskiego (Mikołaja Nessera) 36 , czarnowąskiego (Wojciecha 

Chorążego) 37 , bytomskiego (Andreasa Grünberga) 38 i starszych wrocławskiego 

opactwa. Dekret rozpoczynają standartowe dla tego typu źródeł napomnienia 

dla braci i sióstr, aby przestrzegali reguły zakonnej, żyli zgodnie między sobą 

i w posłuszeństwie wobec przełożonych. Szerzej odniesiono się do kwestii używania 

stosownego odzienia oraz przestrzegania modlitw, pieśni i psalmów, które mają 

być śpiewane melodyjnie i z należytą powagą. Dużo miejsca poświęcono niebezpieczeństwom 

łamania klauzury i sposobom zaradzenia takim sytuacjom. Nie mniejszą 

uwagę zwrócono także na przestrzeganie nakazu milczenia oraz ślubu ubóstwa. Całość 

kończy szereg postanowień szczegółowych, odnoszących się do różnorodnych 

aspektów codziennego życia w klasztorze oraz zapewniających karność konwentu. 

31 Księdzu prałatowi Stanisławowi Gackowskiemu z Żukowa składam podziękowania za udostępnienie 

tego rękopisu. 

32 M. Borkowska OSB, Nieznana autorka norbertańska, s. 165–166. 

33 Oryginalny dokument w języku niemieckim przechowuje Archiwum Państwowe w Gdańsku, sygn. 300 

D/45 C, nr 99. 

34 G. Schwengel, Ad historiam ecclesiasticam Pomeraniae apparatus pauper, ed. B. Czapla, Fontes TNT, 

t. 19, Toruń 1915, s. 509. Autor błędnie podał imię jednego z wizytujących klasztor żukowski w 1497 r. 

– prepozyta strzeleńskiego. Poprawnie powinno ono brzmieć nie Andrzej, a Mikołaj z Kościana. 

35 Był on prepozytem klasztoru w Strzelnie w latach 1498–1506. R. Kabaciński, D. Karczewski, Katalog 

prepozytów klasztoru norbertanek w Strzelnie od XII wieku do 1837 r., „Nasza Przeszłość” 87, 1997, s. 21. 

36 Mikołaj Neseser został inwestytuowany na prepozyta w Żukowie 8 II 1492 r. po rezygnacji Jana Hilgesimona. 

Urząd ten dowodnie sprawował do 1519 r. A. Czacharowski, Kopiariusz klasztoru norbertanek 

w Żukowie, cz. I, „Zapiski Historyczne” 23, 1957, z. 4, s. 94–96, nr 40. Por. uwagę B. Możejko, Żukowo 

od schyłku XIV w., s. 434, przyp. 118. 

37 Wojciech Chorąży alias Vexilifer na prepozyturę czarnowąską został inwestytuowany 31 V 1499 r., 

po rezygnacji Jana Hilgesimona. Zrezygnował z tej funkcji ok. 1507 r. Urkunden des Klosters Czarnowanz, 

s. XII i nr 163. 

38 Andreas Grünberg uzyskał prowizję na prepozyturę św. Małgorzaty w Bytomiu 19 XII 1496 r., zmarł 

przed 24 V 1501 r. L. Santifaller, Nikolaus Liebental und seine Chronik de Aebte des Breslauer St. Vinzenzstiftes, 

Tongerloo 1949, s. 17, przyp. 9.


Otwarte pozostaje jednak pytanie, czy wzmożone wizytacje, przeprowadzane 

przez ołbińskich opatów w XV w., były wynikiem rozluźnienia dyscypliny wewnątrzzakonnej 

39 , czy też świadectwem przedtrydenckiej próby reformy klasztorów „grupy 

wrocławskiej” i wpisują się tym samym w zauważalny w drugiej połowie tego stulecia 

nurt reformy zakonu norbertańskiego? 40 

Jaki rysuje się epilog omawianych tu obowiązków opackich wobec podległych 

prepozytur? W XVI w. stan żukowskiej prepozytury był wręcz opłakany. Konwent 

był nieliczny, dyscyplina zakonna w upadku, nie przestrzegano klauzury i wspólnych 

modlitw chórowych, a dobra klasztorne zagarnięte zostały przez komendatoryjnych 

prepozytów lub osoby świeckie 41 . W klasztorze strzeleńskim więź z wrocławskim 

opactwem była utrzymywana głównie korespondencyjnie, chociaż kilku spośród 

tamtejszych prepozytów zostało opatami u św. Wincentego (Jan Lubschütz, 

Jakub z Kamienia, Piotr Glazar ze Strzelc, Mikołaj Chwaliszewski). Miejmy jednak 

na uwadze, że w konstytucji sejmu piotrkowskiego z 1538 r. uchwalono, iż opatem 

lub prepozytem polskiego klasztoru wybierać można jedynie obywatela Rzeczypospolitej, 

pochodzenia szlacheckiego, gdyby zaś takowego kandydata nie było, 

miał zostać wybrany ksiądz diecezjalny 42 . Za czasów prepozyta Grzegorza z Milejowa 

(1540–1555), pierwszego Polaka na prepozyturze w Strzelnie 43 , zaproszono 

do tego klasztoru wrocławskiego opata Krzysztofa Russa. Norbertanin zapewne 

z tego zaproszenia skorzystał, uzyskawszy nawet w 1549 r. zgodę na przeprowadzenie 

wizytacji od króla Zygmunta Augusta 44 . Była to jednak jedna z ostatnich wizytacji 

opackich w tym stuleciu, gdyż kolejna, i na długi czas ostatnia, mogła nastąpić 

w połowie lat 50. XVI w. Później już próżno szukać śladów konsekwentnych wizyt 

opackich, a to ze względu na odległość i na spory pomiędzy Cesarstwem a Królestwem 

Polskim, a to na trudy podróży, różnicę narodowości i języka albo nawet 

zaniedbań w staraniach o zachowanie zakonnej karności 45 . Nie oznacza to jednak, że 

w Strzelnie o swym opacie-ojcu zapomniano. Tak oto w 1577 r. tamtejsza przeorysza 

Dorota Wielanowska błagalnie pisała do Wrocławia: 

Waszmości bardzo prosiemy, Mościwy Panie, raczże Waszmość do nas przyjechać, 

bo bych to sobie mieli za wielką pociechę od Pana Boga i jest tego potrzeba, żeby Wasz- 

39 J. Rajman, Kryzys polskich klasztorów norbertańskich w XIV–XV wieku, [w:] Klasztor w kulturze średniowiecznej 

Polski, pod red. A. Pobóg-Lenartowicz, M. Derwicha, Opole 1995, s. 29–39. 

40 N. Backmund, Spätmittelalterliche Reformbestrebungen im Prämonstratenserorden, „Analecta Praemonstratensia” 

56, 1980, fasc. 3–4, s. 194–204. 

41 APWr, Rep. 67, nr 1883. Monumenta historica dioeceseos Wladislaviensis (dalej MHDW), wyd. 

S. Chodyński, t. 7, Włocławek 1887, s. 40. Szerzej na temat stanu klasztoru żukowskiego i reformy 

w nim przeprowadzonej w latach 80. XVI w. przez profeski strzeleńskie pisze M. Borkowska OSB, Nieznana 

autorka norbertańska, s. 165–213. 

42 Volumina legum, t. 1, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859, s. 257. 

43 R. Kabaciński, D. Karczewski, Katalog prepozytów, s. 23–24. 

44 APWr, Rep. 67, nr 1749 (zachowany) = StÚA Praha, Řad Prem., karton sygn. 156, k. 43. 

45 MHDW, t. 7, s. 53.


mość panny professował, które już są po dziewiętnaście lat w zakonie […] przy tym 

Waszmości Panu Bogu polecamy, a łasce się Waszmości zalecamy naszemu Mościwemu 

Panu, z której prosimy, abyśmy opuszczone nie byli 46 . 

Płonne jednak były nadzieje strzeleńskich kanoniczek! Przy okazji wizytacji 

biskupa Hieronima Rozrażewskiego w 1586 r. wspomniano bowiem, że ojcaopata 

wrocławskiego nie było w Strzelnie już ze trzydzieści lat 47 . Inicjatywa musiała 

zatem przejść w ręce biskupa ordynariusza 48 . 

TEKST ŹRÓDŁOWY 

Wrocław, 31 maja 1499 r. 

Dekret powizytacyjny klasztoru norbertanek w Żukowie, wydany przez Jana Lubschütza, 

opata św. Wincentego na Ołbinie we Wrocławiu. 

Oryg.: Archiwum Państwowe w Gdańsku, sygn. 300 D/45 C, nr 99 (tekst niemiecki). 

Kop.: Archiwum parafii pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Żukowie, 

Reguła zakonna wg św. Augustyna klasztoru żukowskiego, pisana w r. 1583, 

s. 2–6 (tłum. polskie). 

[2] Odnowienie klasztoru żukowskiego, na kapitule generalnej wrocławskiej 

przez starsze zakonu premonstrateńskiego ustawione, które z niemieckiego języka 

na łacińskiej, a zasię z łacińskiego na polskiej, od słowa do słowa jest tym sposobem 

przełożone. 

W imię Przenaświętszej Trójcej. Amen. My, Jan z Lopsczycze 49 , z Boskiego zmiłowania 

opat klasztoru św. Wincentego blisko Wrocławia zakonu premonstrateńskiego 

i kanoników zakonnych, roku Pańskiego tysiącznego czterysetnego dziewięćdziesiątego 

siódmego, dnia Ofiarowania Błogosławionej Panny Maryjej 50 , przyłączywszy 

utcziwych kapłanów: księdza Mikołaja proboszcza strzeleńskiego 51 i Jakuba jegoż 

kapelana 52 , Andrzeja Teodoryka naszego klasztoru natenczas kaznodzieję 53 , klasztor 

46 StÚA Praha, Řad Prem., karton sygn.156, k. 32. 

47 MHDW, t. 7, s. 53. 

48 Temat wprowadzenia przez biskupa włocławskiego Hieronima Rozrażewskiego reform potrydenckich 

w klasztorze strzeleńskim bardzo obszernie i kompetentnie przedstawiła M. Borkowska OSB, Reforma 

potrydencka u norbertanek w Strzelnie, „Nasza Przeszłość” 100, 2003, s. 195–222. 

49 Jan Lubschütz w latach 1469–1480 prepozyt w Strzelnie, 8 II 1480 r. wybrany opatem klasztoru 

św. Wincentego na Ołbinie we Wrocławiu, zmarł 15 X 1505 r. R. Kabaciński, D. Karczewski, Katalog 

prepozytów, s. 19–20. 

50 21 XI 1497 r. 

51 Mikołaj z Kościana, wybrany prepozytem strzeleńskim 2 VII 1480 r. Zmarł 10 IV 1498 r. R. Kabaciński, 

D. Karczewski, Katalog prepozytów, s. 20–21. 

52 Jakub. 

53 Andrzej Teodoryk (Dittrich) – kaznodzieja, następnie przeor u św. Wincentego, od 24 V 1501 r. prepozyt 

św. Małgorzaty w Bytomiu, w latach 1505–1507 prepozyt konwentu św. Wincentego, zmarł przed


Bogu poślubionych panien w Żukowie 54 mocą i zwierzchnością zakonu naszego wizytując, 

po wzywaniu Ducha Św., wszedłszy do kapitularza z przerzeczoną bracią 

i z siostrami naszymi, znaleźliśmy rozmaite i rozliczne defekty abo niedoskonałości, 

które słusznie mają być poprawione. Dla których poprawienia i uchronienia występków, 

także i wszelakiego zgorszenia, które by się na potem wszcząć mogły, 

roku zasię tysiącznego czterysetnego dziewięćdziesiątego dziewiątego po święcie 

Bożego Ciała odprawowaliśmy kapitułę generalną w naszym klasztorze, przy obecności 

utcziwych proboszczów klasztornych: strzeleńskiego, żukowskiego, czarnowąskiego, 

także przy obecności proboszcza [3] z Beithen i starszych klasztoru naszego. 

A po wzywaniu ratunku Pańskiego postanowiliśmy te rzeczy, które mają być z wielką 

pilnością zachowywane. 

Naprzód, przykazania Boże i reguła świętego ojca naszego Augustyna, która się 

od tych słów poczyna: Bracia, nade wszystko ma być miłowany Pan Bóg, a potem 

bliźni, etc. Przy tym rozkazujemy, aby proboszcz z bracią i siostrami spokojnie 

i zgodliwie żył, także bracia z proboszczem, onemu posłuszni będąc. A żadnym 

obyczajem nie mają wychodzić z klasztornego zamknienia, chocia i do utcziwych 

osób, bez jego dozwolenia; ani ma dopuścić im błąkać się, ale pilnego starania nad 

nimi jako nad owieczkami sobie zleconymi ma być. Nade wszystko lepak powinni są 

strzec się domów karczemnych. 

Po wtóre rozkazujemy mocą świętego posłuszeństwa, aby probosc i bracia odzienie 

i strzyżenie głowy zakonne nosili: kapicę, szkaplerz, wedle ustanowienia zakonu 

naszego i odnowienia klasztoru naszego, aby przez nieprzystojne odzienie siostrom 

i świeckim ludziom przyczyny do zgorszenia nie dali; ani na drodze będąc, 

mają odzienie zakonne z siebie zymawać, oprócz dla jakich pewnych niebezpieczeństw. 

Po trzecie rozkazujemy, aby śpiewania i obrzędy kościelne z więtszym nabożeństwem 

niźli przedtem były zachowane, to jest, aby nie nazbyt kwapliwie ani nazbyt 

po lekku; ale zgodliwym i przyrodzonym głosem wespołek wszytkie, i stare i młode 

śpiewały; aby żaden głos kwintą albo oktawą różnie od inszych nie był słyszany, 

gdyż nie wołanie, ale miłość w uszach Bożych bywa wysłuchana. Psalmy wszytkich 

godzin niech będą śpiewane z przystojnym przestawaniem w pojśrzodku, nie 

nazbyt wysoko ani nazbyt nisko, jako u was przy naszym wizytowaniu znaleźliśmy, 

że czasem psalmy tak niskim głosem były śpiewane, iż żaden nie mógł wiedzieć 

i rozeznać, jeśli śpiewano albo czytano. A przeto, jeśli się w tym nie poprawicie, 

będziem was, a zwłaszcza starsze, wedle karności zakonu naszego słusznie karali. 

– Żadnego śpiewania do godzin i obrzędów kościelnych nie macie przydawać, 

jedno jako jest od zakonu naznaczono i opisano, to jest, Kyrie eleison, Agnus Dei, 

Sanctus, Gloria in excelsis Deo. Abowiem reguła nasza rozkazuje, że nie mamy 

inaczy śpiewać, jedno jako jest od zakonu wyrażono. – W wigilią święta jakiego nie 

12 II 1508 r., jako proboszcz kościoła Wszystkich Świętych pod Wrocławiem. L. Santifaller, Nikolaus 

Liebental, s. 17, przyp. 9. 

54 Żukowo – miasto (od 1989 r.) na Pomorzu Wschodnim, 20 km na południowy zachód od Gdańska.


ma być insza Msza śpiewana, jedno własna onegoż dnia. Żadna historia o świętych 

nie ma być śpiewana, jedno która w reformacjej jest uchwalona; ale jednak przykazujemy, 

abyście śpiewały historie o świętym Grzegorzu i o świętej Katarzynie. 

Na jutrzni i na nieszporach gdy bywają suffragia, napierwy ma być mówione suffragium 

o Świętej Trójcej. W godzinkach lepak Pannej Maryjej, mało nie na ostatku, 

ma być mówione suffragium o św. Mariej Magdalenie, to jest przed suffragium 

o wszytkich świętych. 

Po czwarte. Dla ustrzeżenia ciężkiego gniewu Boga wszechmogącego i dla uwiarowania 

niebezpieczeństw do upadku w grzechy wielkie ciągnących przez rozmowę 

z świeckimi i przez złamanie świętego milczenia, przeciw ustanowieniu zakonu naszego, 

a osobliwie dla uścia przeklęctwa wiecznego potępienia, pod zagrożeniem 

sądu Bożego straszliwego, któremu przeklęctwu Bonifacjusz papież ósmy 55 poddaje 

(w sóstych księgach dekretałów o stanie mnichów i kanoników zakonnych, 

w rozdziale, który się od tego słowa łacińskiego poczyna: Periculos) – wszytkie 

któregożkolwiek stanu ludzie, którzy bez gwałtownej i głównej potrzeby, a bez dozwolenia 

starszego wchodzą do klasztorów panieńskich. A przeto zakazujemy mocą 

świętego posłuszeństwa, aby z wielką pilnością było zamknienie klasztorne zachowane; 

aby i z wierzchu i zewnątrz klasztor był zawarty, a żaden nie wchodził bez dozwolenia 

proboszcza, ani do refektarza, ani na insze jakieżkolwiek miejsca, ale niech 

będą u kratej, gdzie jest miejsce do rozmowej, a z tymi świeckimi niech będzie 

probosc albo spowiednik tak długo, aż by odeszli, i natychmiast ma być klasztor 

zawarty. A żadnym obyczajem, pod karaniem cięższej winej, żaden z czeladzi, tak 

męskiej jako i białogłowskiej płci, nie ma być wpuszczany z obcymi. Nadto klucza 

klasztornego żaden nie ma mieć, jedno proboszcz albo spowiednik. A wedle 

postanowienia zakonu naszego krata ma być czarnym płótnem zasłoniona, aby oblicza 

świeckich od sióstr nie były widziane, także żadna panna od świeckich; aby 

serca swoje w doskonałej szczyrości i czystości zachować mogły. Jeśli która siostra 

ma potrzebę mówić z kim, niech będzie z dozwoleniem, a z nią mają być dwie 

albo trzy insze siostry. Które przeorysza naznaczy, dla uwiarowania wielu złych 

rzeczy, które by się mogły przytrafić. A ta rozmowa ma być jako nakrótsza. Jeszcze 

rozkazujemy, aby proboszcz albo przeorysza jednę siostrę naznaczyła, która by kraty 

i koła pilnowała, aby tym, którzy by zazwonieli, odpowiedź dali. Przy tym rozkazujemy, 

aby bracia byli gotowi i prędcy do koła [4] usłyszawszy gdy siostry zazwonią; 

a proboszcz też komu z czeladzi ma poruczyć, żeby pilnował u koła, jeśli by siostry 

zwonieły, aby natychmiast przybieżeli, i czego by siostry potrzebowały, postarali 

się. A osobliwie rozkazujemy proboszczowi, aby u doma proboszczeńskiego był 

zwonek, u którego powrózek uwiązany ma być tak długi, który by aż do kraty panieńskiej 

dostateczny był. Lecz leda dla jaki przyczyny nie ma być od panien zwoniono, 

jedno w rzeczach wielkich i potrzebnych. Zwonek lepak gdy będzie usłyszany, 

natychmiast probosc ma się przez kogo wywiedzieć, czego by chciały. 

55 Papież Bonifacy VIII (Benedictus Caietanus) 1295–1303.


Piąte. Rozkazujemy, aby milczenie surowie i ostro było zachowane od komplety 

aż po kapitule. A przeto żadnym obyczajem nie mają mówić w refektarzu, w dormitarzu, 

w ganku, w kościele, oprócz przypadku, który by nie mógł być ustrzeżony. 

Jeśliby która tego przykazania nie zachowała, tedy onę obowiązujemy taką pokutą, 

aby ilekroć by na przerzeczonych miejscach i czasów złamała milczenie, tylekroć 

od lepszych dwu potraw na obiedzie wstrzymała się i onych nie pożywała. Jeśli by 

która z świeckimi mówieła bez dozwolenia, takąż pokutę ma znosić, ilekroć tego się 

dopuści. Jeśli by która na inszych miejscach milczenie bez przyczyny przestąpieła, 

od jednej potrawy na obiedzie ma się wstrzymać tylekroć, ilekroć by się jedno dopuścieła. 

A jeśli starszy zaniedbają taki pokuty za takowy występek kłaść, tedy wedle 

ustanowienia zakonu naszego sami przez się tęż pokutę będą powinni wypełnić. 

Szóste. Zakazujemy pod karaniem klątwy i mocą świętego posłuszeństwa, 

bez którego nie może być żaden zbawiony, aby kożda nic własnego przy sobie nie 

miała, w jakikolwiek rzeczy, choćby i w namniejszy; także nic nie ma mieć u obcych, 

kościelnych i świeckich, co by sobie przyczytała bez wiadomości przeoryszy. 

Abowiem z podziwieniem i z obrażeniem wielkim wyrozumieliśmy, że niektóre 

z sióstr przywłaszczyły sobie nieco z czynszów, które od nich samych abo od ich 

przyjaciół były klasztorowi przypisane, tak iż na swoje używanie przyjaciołom rozkazowały, 

aby co im się podobało, z czynszów przynieśli, a tym sposobem czynsze 

gubieły. A przeto pod karaniem namienionym zakazujemy, aby kożda od przyjaciół 

abo i od inszych nie śmiała brać, przez co by się czynsze klasztorne umniejszyły, 

oprócz tego, jeśli by było wyraźne od proboszcza i przeoryszy dozwolenie. – Rozkazujemy 

tedy, aby czynsze do jednego mieszka abo skrzynki były zbierane i chowane, 

a na używanie pospolite wydawane. A jeśli której co będzie dano od kogo, 

nie ma zatrzymać przy sobie ani używać, aż przeoryszy ukaże i od niej będzie miała 

dozwolenie. – Dla uwiarowania wszelakiej przyczyny do własności rozkazujemy, 

jako i przedtem, aby jedna była komora pospolita, w której by każda z osobna szaty 

i rzeczy płócienne mogła mieć, jakośmy was czasu wizytacjej naszej w tym nauczyli. 

Dwie lepak ze wszytkich niech mają klucz do tejże komory, które prędkie i ochotne 

i dobrowolne mają być do otwierania, ilekroć by która siostra z dozwolenia przeoryszy 

co chciała wziąć z swoich rzeczy. Przy tym rozkazujemy, aby u każdej z osobna 

komory sióstr było jedno okienko zawsze otworzyste, żeby starszy mogli poznać 

stan i postępek każdy z osobna siostry. Przeorysza lepak ma mieć klucz od kożdy 

komory, aby otworzyć [5] mogła, gdyby się której chorować przytrafieło i ony ratunek 

dać wedle przemożenia klasztornego. A czterykroć będzie powinna przeorysza 

z subprzeoryszą i z cirkatriczą wszytkich sióstr komory przeglądać i wizytować. 

– Przeorysza nie ma dać dozwolenia, aby która siostra mówieła z przyjacioły i z obcymi 

czasu odprawowania obrzędów kościelnych, oprócz przypadku, który słusznie 

nie może być odłożony. 

Siódme. Naznaczamy, aby przy śpiewaniu nieszporu, jako w dni niedzielne 

i w święta, które mają duplex officium, dwie świecy gorzały się, a kapłan, którego 

tydzień jest, aby w komży mówił kolekty. W święta wielkie, które zowią solennia, 

kiedy wszystko officium bywa duplex abo triplex, powinien probosc (jeśli może


być) kadzić Naświętszy Sakrament i także i insze ołtarze, a mówić kolekty. W niebytności 

jego ma którykolwiek z braciej odprawić. – Też zakazujemy, aby nie były 

w klasztorze chowane sarny, króliki, także i ptacy, przeciw statutom zakonu naszego. 

– Przeorysza powinna tak opatrzyć i doglądać, aby inszych czasów, których 

się nie dzieje w kościele służba miłego Boga, pracami jakimi pospolitymi siostry 

były zabawione. – Pod karaniem cięższego występku i pod klątwą statutów naszych 

zakazujemy, aby żadna z sióstr nie pisała ani posyłała listów bez dozwolenia proboszcza 

abo przeoryszy, którzy ich listy pierwej czytać i zapieczętować mają, a zatym 

starać się, aby do tych, do których bywają pisane, byli doniesione. – Probosc 

też powinien jest trzy razy do roku słuchać spowiedzi sióstr. A czterykroć do roku, 

abo ilekroć będzie potrzeba, ma w kapitularzu występków sióstr słuchać, a jeśli której 

z sióstr naznaczy pokutę dla jakiego wielkiego wystąpienia, ma z nimi w refektarzu 

jeść (jeśli może być), aby siostra przy obecności jego, na postrach inszym, 

pokutę odprawowała. – Probosc każdego raz miesiąca ma się rozmówić z siostrami, 

jeśli by które były do poprawienia występki; a jeśli sam jest występny, nie ma się 

gniewać, gdyby był napomniany, ale skromnie się wymówić, a wedle możności [ze] 

swoich występków poprawić. – Przy tym rozkazujemy, jeśliby który brat klasztoru 

naszego umarł, skoro jedno o jego śmierci dowiecie się, abyście całe i wszytkie 

Vigiliae mortuorum śpiewały, także połowicę komendacjej i jednę Mszą. Imię 

też jego wpiszcie w księgi, w których są imiona zmarłych napisane. A na świadectwo 

prawdziwego braterstwa i miłości obowięzujemy się też, że wzajem uczyniemy 

za siostry waszego klasztoru, gdy jedno nam o ich śmierci dadzą znać. 

Zakazujemy, aby każda siostra nie miała jakiego osobliwego namilszego, 

abo (jako zowią) nabożnego, tak z braciej, jako i z świeckich, abo z służebnych 

klasztornych, pod osobą miłości abo duchowego braterstwa. Jeśli by która takie nasze 

zakazanie przestąpieła, a raz napomniona nie poprzestała, niech będzie do ciemnice 

wsadzona, a brat ma być do klasztoru naszego z występkiem odesłany; świecki lepak, 

jeśli by był z sług, natychmiast ma być odprawiony i z klasztora wypuszczony. 

Przykazujemy też, aby gdy który brat z was umarł, wszystko, co by miał, 

jako szaty, księgi, pieniądze, zupełnie do naszego klasztoru było przywrócono. 

[6] Lecz aby wyżej opisane rzeczy skutecznie były zachowane, rozkazujemy 

mocą świętego posłuszeństwa, aby każdego miesiąca przy stole były czytane. A jeśli 

w zachowaniu i w wypełnieniu niedbałe będziecie, wedle karności zakonu naszego 

surowie przeciwko wam postąpiemy, i z lekkiego uważenia abo z wzgardzenia 

waszego przez słuszne karanie pomstę weźmiemy. 

Dla wiary i utwierdzenia wszytkich rzeczy wyżej namienionych rozkazaliśmy 

pieczęć opactwa naszego przy obecności przerzeczonych zawiesić. Dan z klasztoru 

naszego, świętego Wincentego blisko Wrocławia, w piątek po święcie Bożego 

Ciała 56 , roku, jako jest wyżej wyrażony. 

56 31 V 1499.



Dariusz Misiejuk (Wrocław) 

Późnośredniowieczne próby reform 

we wrocławskim opactwie św. Wincentego 

Reforma Kościoła – in capite et membris (w głowie i członkach), jak wówczas 

mawiano – była hasłem wysuwanym z coraz większą siłą od 2 poł. XIV w. Świadomość 

potrzeby gruntownej reformy Kościoła narodziła się w związku z głębokimi 

przemianami społeczno-gospodarczymi, jakie zaszły w tym czasie na zachodzie 

Europy. Wzrost pobożności, zwłaszcza indywidualnej, wymagał Kościoła mniej zrutynizowanego, 

bliższego ludziom. Źródeł kryzysu Kościoła zachodniego upatrywano 

w wszechobecnym fiskalizmie kurii papieskiej, gorszącym handlu odpustami i relikwiami, 

nepotyzmie i symonii oraz rozluźnieniu obyczajów przedstawicieli Kościoła 1 . 

Epidemia czarnej śmierci i jej nawroty w Europie Zachodniej doprowadziły do drastycznego 

spadku liczny ludności. Ponadto zniszczenia i straty wywołane wojną 

stuletnią, zwłaszcza jej kolejne fazy w XV w., ogarnęły swym zasięgiem regiony, 

które swego czasu były centrami życia monastycznego w Europie. Kryzys gospodarczy 

i społeczny, jaki w tym momencie zaistniał, automatycznie rzutował na sytuację 

klasztorów opartych na wielkiej własności ziemskiej. Nastąpił również widoczny spadek 

liczby powołań zakonnych 2 . 

Wszystko to prowadziło do dezintegracji wspólnot zakonnych, odejścia od 

wspólnych praktyk, łamania ślubów ubóstwa. Inną przyczyną upadku życia zakonnego 

była wielka schizma 3 , która dotknęła przede wszystkim zakony scentralizowane. 

1 Ogólne tło niezbędne dla zrozumienia późnośredniowiecznych wydarzeń zarysował w swej syntezie 

F. Rapp, L’Église et la vie religieuse en Occident à la fin du Moyen Âge, PUF, Paris 1971. 

2 J. Kłoczowski, Chrześcijaństwo w zachodnioeuropejskim kręgu cywilizacyjnym w XIV–XV wieku, [w:] 

Schyłek średniowiecznej Europy, pod red. H. Samsonowicza, Warszawa 2003, s. 109–135. 

3 E. Delaruelle, E.-R. Labande, P. Ourliac, L’Église au temps du Grand Schisme et la crise conciliaire 

(1378–1449) (Histoire de l’Église depuis les origines jusquŕ nos jours, fondeé par A. Fliche et V. Martin, 

14), t. 1–2, Paris 1962–1964.

Późnośredniowieczne próby reform we wrocławskim opactwie... 149 

Ich władze znalazły się na obszarze obediencji awiniońskiej, co doprowadziło do utraty 

kontroli nad klasztorami położonymi w obszarze obediencji rzymskiej 4 . 

Hasło odnowy nie było obce ruchowi zakonnemu 5 . Podczas soboru w Konstancji, 

a później także na soborze w Bazylei pojawiło się wiele propozycji, których zadaniem 

było uzdrowienie życia zakonnego. Upadek dyscypliny starano się zwalczać 

przez odnowienie i zaostrzenie klauzury, położenie nacisku na życie wspólnotowe, 

przestrzeganie ślubów ubóstwa, czystości i posłuszeństwa, noszenie prostego ubioru 

zakonnego 6 . Reformatorzy postulowali powrót do ścisłej obserwancji, którą zwykle 

utożsamiali z tą, jaka istniała u początków danego zgromadzenia 7 . 

Kryzys dotknął również struktury zakonu założonego przez św. Norberta 8 . Od połowy 

XIV w. następowała powolna dezintegracja zakonu, która wiązała się z niemal 

powszechną absencją opatów na kapitułach generalnych. Była ona wywołana z jednej 

strony właśnie przez wielką schizmę, niekorzystną sytuację polityczną oraz zniszczenia 

kolejnych faz wojny stuletniej. Z drugiej, przyczyniła się do tego akcja nadawania 

poszczególnym opatom okresowego zwolnienia z uczestnictwa w posiedzeniach 

kapituły generalnej 9 . 

Zgoła odmiennie niż na zachodzie Europy przedstawiała się sytuacja w Europie 

Środkowej, w tym w Polsce i na Śląsku, gdzie przez cały XIV i pierwsze dziesięciolecia 

XV w. trwał okres ożywionego rozwoju 10 . Władcy popierali rozwój instytucji 

kościelnych, byli największymi fundatorami i mecenasami Kościoła. Okres 

4 J. Drabina, Idee koncyliaryzmu na Śląsku. Wkład miejscowych środowisk intelektualnych w ich upowszechnianie, 

Uniwersytet Jagielloński, Rozprawy Habilitacyjne, nr 89, Kraków 1984, s. 19–23. 

5 Obszerną literaturę dotyczącą późnośredniowiecznych reform zakonnych zebrał M. Derwich, Monastycyzm 

benedyktyński w średniowiecznej Europie i Polsce. Wybrane problemy, Acta Universitatis Wratislaviensis 

(dalej AUWr.), nr 2019, Historia 135, Wrocław 1998, s. 134–138. 

6 Por. K. Elm, Reform- und Observanzbestrebungen im spätmittelalterlichen Ordenswesen. Ein Überblick, 

[w:] Reformbemühungen und Observanzbestrebungen in Spätmittelalterlichen Ordenswesen Berliner Historische 

Studien 14, Ordensstudien 6, Berlin 1989, s. 3–19; D. Mertens, Monastische Reformbewegungen 

des 15. Jahrhunderts: Ideen – Ziele – Resultate, [w:] Reform vom Kirche und Reich zur Zeit der Konzilen 

von Konstanz (1414–1418) und Basel (1431–1449). Konstanz – Prager Historischer Kolloquium (11.–17. 

Oktober 1993), hrsg. I. Hlaváček und A. Patschovsky, Konstanz 1996, s. 157–186. 

7 R. Weinbrenner, Klosterreform im 15. Jahrhundert zwischen Ideal und Praxis Spätmittelalter und Reformation, 

Neue Reihe 7, Tübingen 1996, s. 9–22. 

8 N. Backmund, Spätmittelalterliche Reformbestrebungen in Prämonstratenserorden, „Analecta Praemonstratensia” 

(dalej AP) 56, 1980, s. 194–204. Ostatnio również na ten temat B. Ardura, Prémontrés. Histoire 

et Spiritualité, C.E.R.C.O.R. Travaux et Recherches VII, Saint-Étienne 1995, s. 178–179. 

9 W statutach kapituły generalnej z r. 1322 zapisano m.in., że opaci klasztorów prowincji węgierskiej, 

czeskiej, polskiej i innych posiadają zwolnienie z corocznej obecności w Prémontré. Opaci mogli przybywać 

na kapitułę co trzy lata, por. J. Le Paige, Bibliotheca Praemonstratensis Ordinis, omnibus religiosis, 

praesertim vero sancti Augustini Regulam profitentibus, vtilis maximeque necessaria, Parisiis 

MDCXXXIII, s. 850. 

10 M. Derwich, Kościół polski na przełomie XIV i XV wieku, [w:] Polska około roku 1400. Państwo, społeczeństwo, 

kultura, pod red. W. Fałkowskiego, Warszawa 2001, s. 41–81; R. Żerelik, Dzieje Śląska do 1526 r., 

[w:] Historia Śląska (AUWr., nr 2364), pod red. M. Czaplińskiego, Wrocław 2002, s. 74–76.

150 Dariusz Misiejuk 

świetności przeżywały tu także klasztory 11 . Dla jednego z najważniejszych na Śląsku, 

opactwa św. Wincentego na Ołbinie we Wrocławiu, był to czas rozkwitu 12 . Dopiero 

pierwsze lata XV w. doprowadziły do jego zahamowania. Prawdopodobnie złożyło 

się na to kilka przyczyn. 

Opatowi ołbińskiemu została powierzona opieka nad klasztorem premonstrantek 

w Czarnowąsach, tym samym wszedł on w konflikt z opatem Strahowa i Prémontré, 

którzy rościli sobie zwierzchnie prawa do tegoż klasztoru 13 . Niemal równocześnie 

opat musiał bronić swych zwierzchnich praw do klasztoru w Krzyżanowicach, który 

w wyniku reformy klasztorów premonstrateńskich w Małopolsce został podporządkowany 

opactwu w Witowie 14 . Jednakże najważniejszą przyczyną zahamowania rozwoju 

opactwa był długotrwały i kosztowny proces o obsadę godności opata klasztoru 

św. Wincentego między Andrzejem Rugelerem, opatem wybranym przez konwent, 

Pawłem Swaratinem, prepozytem norbertanek w Płocku, i Krystianem Cobantem, 

premonstratensem z Ratzeburga, który cieszył się poparciem władz zakonu 15 . 

11 M. Derwich, Schlesische und polnische Klosterkultur, [w:] Das Reich und Polen, Vorträge und Forschungen, 

Bd. 59, hrsg. T. Wünsch, Ostfildern 2003, s. 339–356; tenże, Les ordres religieux et le développement 

de la „nouvelle piété” en Pologne, [w:] Die „Neue Frömmigkeit” in Europa im Spätmittelalter, 

Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte, Bd. 205, hrsg. M. Derwich und M. Staub, 

Göttingen 2004, s. 171–185; J. Mandziuk, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku, t. I, cz. 2: Średniowiecze 

(1302–1417), Warszawa 2004, s. 273–364. 

12 J. Mandziuk, Historia Kościoła, s. 297–299. 

13 R. Pierzchalanka-Jeskowa, Dzieje klasztoru w Czarnowąsie na Śląsku w wiekach średnich, „Roczniki Historyczne” 

4, 1928, s. 60–63; E. Lange, Kloster Czarnowanz, Oppeln 1930, s. 75–85. 

14 Reforma przeprowadzona pod egidą Władysława Jagiełły jest dobrze znana, ostatnio zarysował ją M. Derwich, 

Der Prämonstratenserorden im mittelalterlichen Polen. Seine rolle in Kirche und Gesellschaft, [w:] 

Studien zur Prämonstratenserorden, Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte 185, Studien 

zur Germania Sacra 25, hrsg. I. Crusius und H. Flachenecker, Göttingen 2003, s. 322–324. 

15 Archiwum Państwowe we Wrocławiu (dalej: APWr.), Rep. 67, nr 713, 802, 803, 806, 812, 813, 814, 

826, 829, 830, 833, 844, 853, 872, 873, 876, 879, 894, 897, 900, 902, 904, 912, 916, 937, 955, 956, 959, 

966, 976, 979, 981, 983, 995 (Druga wojna światowa doprowadziła do olbrzymich strat w archiwum 

wrocławskim, m.in. ucierpiał zbiór dokumentów klasztoru św. Wincentego. Duża część oryginalnych 

dyplomów od poł. XIV do końca XV w. nie zachowała się. W tej sytuacji nieocenioną pomocą jest repertorium, 

opracowane w XIX w. przez F. Jarricka, które obecnie pełni rolę inwentarza całego zespołu. 

Przytaczane przeze mnie dokumenty odnoszą się właśnie do regestów F. Jarricka). 16 IV 1409 r. nowym 

opatem klasztoru św. Wincentego, wybranym przez konwent, został Andrzej Rugeler. Kilka miesięcy 

później pretensje do godności opackiej wysunęli Paweł Swaratin, a następnie Krystian Cobant. Spór 

o obsadę opactwa rozpoczął się najprawdopodobniej na soborze w Pizie. Już 9 VIII 1409 r. papież Aleksander 

V konfirmował Pawła Swaratina na opata klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu (Acta summorum 

pontificum res gestas Bohemicas aevi praehussitici et hussitici illustrantia, ed. J. Eršil, t. I, Praha 1980, 

nr 396). Miesiąc później Paweł zobowiązał się do uiszczenia w kamerze papieskiej wszystkich niezbędnych 

opłat związanych z objęciem godności (tamże, nr 401). Roszczenia prepozyta płockiego spotkały 

się z szybką odpowiedzią Rugelera. Już 11 X 1409 r. powołany został sędzia sądu papieskiego Jan Faydil 

do rozpatrzenia sprawy (APWr., Rep. 67, nr 812). Orzeczenie, jakie wówczas zapadło, nie jest znane, 

jednak kolejni sędziowie papiescy delegowani do rozpatrzenia sprawy wydawali wyroki na korzyść Rugelera. 

Na początku 1413 r., gdy spór z Swaratinem był już zakończony, pojawił się kolejny pretendent 

do godności opata, Krystian Cobant, popierany przez kapitułę generalną zakonu. W wyniku starań Cobanta 

4 I 1413 r. papież Jan XXIII dokonał kasacji wyboru Rugelera, jako argument podając niezgodność


Długotrwała nieobecność opata Andrzeja w klasztorze św. Wincentego, spowodowana 

koniecznością obrony swych praw do opactwa najpierw w kurii rzymskiej 

a później w Konstancji, niekorzystnie wpłynęła na dyscyplinę zakonników. Dlatego 

też opat Andrzej zdecydował się na przeprowadzenie reformy w klasztorze. Działania 

podjęte przez Rugelera doskonale wpisują się w programy reform wspólnot 

zakonnych, jakie były omawiane podczas soboru w Konstancji. Opat Andrzej miał 

okazję zapoznać się z nimi osobiście 16 . Reformatorzy soborowi wskazywali m.in. 

na konieczność przywrócenia dyscypliny i życia wspólnotowego wśród zakonników, 

a jednym ze środków w realizacji tego celu miały być częste wizytacje przełożonych 

danych wspólnot zakonnych. 

26 października 1415 r. opat Andrzej uzyskał akceptację planu reformy ze strony 

swojego bezpośredniego zwierzchnika opata Steinfeldu 17 , który nie mógł osobiście 

uczestniczyć w reformie 18 i zdecydował się przekazać swoje zwierzchnie prawa 19 pre- 

elekcji z obowiązującymi przepisami. Równocześnie papież konfirmował na opata klasztoru ołbińskiego 

Cobanta (Acta summorum..., nr 743, 744). Następnie Cobant zobowiązał się do uiszczenia wszelkich 

opłat związanych z objęciem opactwa (tamże, nr 745). W grudniu 1413 r. zakonnicy z opactwa św. Wincentego 

powołali na swego prokuratora Piotra Wartenberga, adwokata konsystorza wrocławskiego, który 

miał ich reprezentować przed sądem papieskim w sporze z Cobantem (APWr., Rep. 67, nr 872). Zatwierdzenie 

Cobanta nie przeszkodziło papieżowi Janowi XXIII przychylić się do prośby Rugelera i udzielić 

opactwu egzempcji 27 II 1415 r. Po zrzeczeniu się papiestwa przez Jana XXIII w proces zostali zaangażowani 

uczestnicy soboru w Konstancji. 22 II 1416 r. sędziowie wyznaczeni przez sobór r. anulowali depozycję 

Rugelera, zatwierdzając równocześnie jego wybór. Jednak wybrany na papieża Marcin V anulował 

postanowienia ojców soborowych (tamże, nr 955), nakazując 26 VII 1419 zakonnikom ołbińskim 

podporządkowanie się Krystianowi Cobantowi (tamże, nr 956). Z powodu nieposłuszeństwa zakonnicy, 

wraz z opatem Janem z Brzegu, zostali 1 V 1420 r. ekskomunikowani (tamże, nr 966). Spór zakończył się 

dopiero w 1422 r., a opactwo zobowiązało się wypłacić Cobantowi 130 florenów w złocie w ramach rekompensaty 

za zrzeczenie się tytułu opata, zob. Gesta abbatum monasterii s. Vincentii (Nicolai Liebental 

gesta abbatum), [w:] Scriptores Rerum Silesiacarum (dalej SRS), Bd. 2, hrsg. G.A. Stenzel, Breslau 1839, 

s. 140. Na temat genezy i przebiegu sporu zob. F.X. Görlich, Urkundliche Geschichte der Prämonstratenser 

und ihrer Abtei zum heiligen Vinzenz vor Breslau, Bd. 1, Breslau 1836, s. 97–100; o postaci Krystiana 

Cobanta zob. F. Baix, Un prelat Norbertin: Christianus Cobant, AP 26, 1950, s. 170–175. 

16 Opat Andrzej przebywał w Konstancji co najmniej od 9 IV (APWr., Rep. 67, nr 884) do 29 VIII 1415 

(tamże, nr 892). 

17 Urkunden des Klosters Czarnowanz, [w:] Codex Diplomaticus Silesiae (dalej CDS), Bd. 1, hrsg. 

W. Wattenbach, Breslau 1857, nr 89: Idcirco dilecti in Cristo nobis filii Andreas Abbas et Conventus 

supradicti Monasterii S. Vincencii nobis humiliter supplicarunt. 

18 Tamże: …propter nimiam loci ipsius distanciam et viarum discrimina accedere personaliter pro singulis 

querelis necessitatibus oportunis temporibus accedere non valemus… 

19 Tamże: Nosque in eodem Juspaternitatis hucusque habuimus ad visitandum, corrigendum et eleccionibus 

presidendum ac postulacionibus et quibusvis aliis actibus iuxta statuta ordinis et dicti Monasterii 

S. Vincencii consuetudines, observatis omni cum reformacione que nobis ex debito officii paternitatis 

incumbunt, propter nimiam loci ipsius distanciam et viarum discrimina accedere personaliter pro singulis 

querelis necessitatibus oportunis temporibus accedere non valemus., […] Quatenus auctoritatem nostram 

paternam et vices nostras cum plenitudine potestatis aliquibus… Prelatis nostri ordinis zelatoribus vicinius 

ipsorum Monasterio adiacentibus committere dignaremur. […] Ad visitandum dictum Monasterium 

S. Vincencii et corrigendum seu reformandum que fuerint corrigenda et reformanda, tam in capite quam 

in membris, solum deum pre oculis habendo, in quo eciam vestram conscienciam oneramus. Insuper 

eleccioni, postulacioni, Abbatis seu Abbatum, aliorum Prelatorum ad gremium Monasterii S. Vincen-


pozytom klasztorów podległych opactwu św. Wincentego w Strzelnie, Czarnowąsach 

i Bytomiu 20 . Przed 1 XII 1416 r. wspomniani prepozyci dokonali pierwszej wizytacji 

klasztoru ołbińskiego. Świadczy o tym list opata Andrzeja skierowany do plebana 

w Łozinie. Rugeler polecił plebanowi ukarać wszystkich zakonników, którzy 

z powodu wizytacji uciekli z klasztoru 21 . Kolejna wizytacja opactwa św. Wincentego 

miała miejsce rok później 22 . Brak źródeł uniemożliwia nam śledzenie dalszych 

losów reformy. Być może odniosła ona skutek, bowiem w latach 1418–1420 następca 

opata Andrzeja, Jan z Brzegu, przystąpił do reformy życia wewnętrznego w podległych 

mu klasztorach żeńskich w Strzelnie 23 , Żukowie 24 i Czarnowąsach 25 . 

Reforma umożliwiła opatowi Andrzejowi realizację planu budowy silnej kongregacji 

klasztorów skupionych wokół opactwa św. Wincentego. Pierwsze działania w tym 

kierunku podjął Rugeler na przełomie 1414 i 1415 r., a widocznym ich rezultatem 

było uzyskanie 27 II 1415 r. bulli egzymującej opactwo spod władzy zakonu. Powstała 

w ten sposób kongregacja w jakimś stopniu odpowiadała (czy może wzorowała się) 

na kongregacji stworzonej w tym czasie wokół opactwa brzeskiego 26 . 

Plany Rugelera przekreśliły ogromne koszty toczonego w kurii rzymskiej procesu 

z Cobantem 27 . Były one tak wielkie, że opactwo musiało zastawić posiadłości 

klasztorne. Ze wzmianki z 1426 r. wiemy, że w tym czasie niemal wszystkie 

dobra opactwa św. Wincentego były zastawione 28 . Trudną sytuację klasztoru ołbiń- 

cii spectancium, auctoritate nostra paterna presidium, electum vel postulatum aut electos postulatos 

confirmandum, quando et quocienscunque necesse fuerit, et quemvis alium actum legitimum predicti monasterii 

fratres curatos et non curatos ac subiugatos indiugerint reformari secundum deum et (ordinis) 

nostri instituta et consuetudines. 

20 Tamże ... Prepositis Strelinensi, sancte Margarethe extra muros Bitthomienses, sancte Marie in Czarnowans 

alias domus Dei. 

21 APWr., Rep. 67, nr 912. Opat Andrzej nakazał Michałowi Seydil, plebanowi w Łozinie, aby illos de 

canonicis monasterii s. Vinc(entii), quos per visitationem culpabiles, rebelles et in apostasia invenerint, 

secundum statuta et privilegia ordinis eiusdem [tj. premonstratensów] sine remissione et gratia viriliter 

puniat, ita, ut haec vitia tollantur. 

22 Tamże, nr 930. 21 X 1417 r. Opat Jan z Brzegu nakazał plebanowi, aby illos de canonicis monasterii 

ejusdem (tj. św. Wincentego), quos per visitationem ab ipso Seydil faciendam culpabiles et in rebellione 

seu apostatia tam in Romana curia, quam extra foris monasterium noverint, secundum statuta et privilegia 

ord(inis) Praem(onstratensis) et monasterii s. Vinc(entii) sine remissione et gratia viriliter puniat. 

23 Tamże, nr 939. 

24 Tamże, nr 941. 

25 Urkunden des Klosters Czarnowanz, nr 100, 101. 


Polski. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej zorganizowanej w Dąbrowie Niemodlińskiej 

w dniach 4–6 XI 1993 przez Instytut Historii WSP w Opolu i Instytut Historyczny Uniwersytetu 

Wrocławskiego (Sympozja, 9), pod red. A. Pobóg–Lenartowicz i M. Derwicha, Opole 1995, s. 36. 

27 W samym tylko 1422 r. opactwo musiało wpłacić do kamery apostolskiej 950 florenów w złocie, 

APWr., Rep. 67, nr 983. 

28 Tamże, nr 1035: Ante ita tempora Andreas Rugeler et Johanne Briger staterunt in Curia Romana litigando 

pro abbatia fere per 20 annos, cum quondam Cristiano Coband, et per istas lites obligata sunt 

bona monasterii, videlicet Grabischen, etc.


skiego pogłębił najazd husycki na Śląsk 29 . Sytuacja finansowa, w jakiej znalazło się 

opactwo, doprowadziła do konieczności zastawienia przed 1431 r. wszelkich kościelnych 

kosztowności i pozostałych dóbr 30 . Problemy gospodarcze odbiły się na liczebności 

konwentu. O ile w latach 1368–1417 w konwencie zasiadało ok. 34 braci, 

to w latach 1426–1449 ich liczba spadła do 24 31 . 

Kryzys, w jakim się znalazła wspólnota ołbińska, próbował wykorzystać prepozyt 

norbertanek żukowskich. W 1437 r. przy pomocy Krzyżaków podjął starania 

o zrzucenie zwierzchnictwa opata ołbińskiego 32 . Dopiero w latach 70. XV w. opactwu 

św. Wincentego udało się zapanować nad sytuacją 33 . 

Po zakończeniu działań wojennych na Śląsku ówczesny opat ołbiński Mikołaj 

Leman rozpoczął starania o uzdrowienie finansów klasztornych. W tym celu zwrócił 

się, za pośrednictwem dziekana kolegiaty św. Krzyża we Wrocławiu, o pomoc 

do soboru bazylejskiego 34 . Już w lutym 1434 r. sobór upoważnił biskupa krakowskiego, 

prepozyta kolegiaty Bożego Grobu w Legnicy oraz dziekana budziszyńskiego 

do ochrony klasztoru ołbińskiego 35 . W tym samym czasie ojcowie soborowi polecili 

prepozytowi legnickiemu rewindykowanie utraconych przez klasztor posiadłości 36 . 

Działania te zapoczątkowały powolny proces stabilizacji finansów klasztornych. 

W 2 poł. XV w. nastąpiła stabilizacja sytuacji politycznej w Europie Zachodniej. 

Wraz z zakończeniem wojny stuletniej i schizmy zakony przystąpiły do reorganizacji 

swych struktur, odnowy życia wspólnotowego. Ruch reformy objął również zakon 

premonstratensów. Kapituła generalna zakonu nakazała w 1451 r. przestrzeganie 

29 W wyniku działań wojennych jeszcze w 1443 r. przeszło 27% ziemi w księstwie wrocławskim leżało 

odłogiem. Zniszczenia na Śląsku wywołane najazdem husyckim najpełniej przedstawił C. Grünhagen, 

Die Husitenkämpfe der Schlesier 1420–1435, Breslau 1872. O sytuacji w innych klasztorach śląskich por. 

W. Koenighaus, Die Zisterzienserabtei Leubus in Schlesien von ihrer Gründung bis zum Ende des 15. 

Jahrhunderts, Deutsche Historisches Institut Warschau, Quellen und Studien, Bd. 15, Wiesbaden 2004, s. 77 

–79; A. Pobóg-Lenartowicz, Kanonicy regularni na Śląsku. Życie konwentów w śląskich klasztorach kanoników 

regularnych w średniowieczu, Uniwersytet Opolski, Studia i Monografie, nr 269, Opole 1999, s. 176. 

30 APWr., Rep. 67, nr 1105: ...notum facimus universis, quod clenodia aurea, argentea et alia quaecunque 

monasterii S. Vinc(entii) Wrat(islaviensis) silvae, rubeta, nemora et alia bona sub pignore dederint 

creditoribus suis. 

31 Spadek liczebności członków konwentu odzwierciedlają dokumenty wyborcze opatów ołbińskich, 

por. L. Santifaller, Nicolaus Liebenthal und seine Chronik den Abtei der Breslauer Vinzenzstiftes, AP 25, 

1949 – Inhalt, Tongerloo 1949, nr 3, 4, 8a, 9a, 11a, 12. 

32 Genezę i przebieg całego sporu przedstawił A. Czacharowski, Próba inkorporacji klasztoru żukowskiego 

przez zakon krzyżacki w połowie XV wieku, „Zapiski Historyczne” 26, 1961, z. 4, s. 105–113; tenże, 

Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek w Żukowie od XIII do połowy wieku XV „Roczniki Towarzystwa 

Naukowego w Toruniu” 68, 1963, z. 2, s. 114–120. 

33 W 1471 r. opat ołbiński przeprowadził wizytację w Krzyżanowicach, zob. APWr., Rep. 67, nr 1356, 

pięć lat później prezentuje biskupowi włocławskiemu nowego prepozyta, zob. tamże, nr 1378. 

34 Geschichtsquellen der Hussitenkriege, [w:] SRS, Bd. 12, hrsg. C. Grünhagen, Breslau 1871, nr 198; 

APWr., nr 1123–1131. 

35 Tamże, nr 1127a 

36 Tamże, nr 1125.


całkowitego ubóstwa wprowadzając kary za posiadanie przez zakonników własności 

prywatnej i pieniędzy 37 . W tym samym roku opat Prémontré Jean Aguet wysłał 

do przełożonych klasztorów premonstrateńskich list, w którym wskazywał na szereg 

nadużyć będących źródłem kryzysu w zakonie. Pod groźbą ekskomuniki zakazał zakonnikom 

i zakonnicom posiadania jakiejkolwiek własności prywatnej. W celu zdyscyplinowania 

zakonników w wypełnianiu tego nakazu polecił przełożonym klasztorów 

przeszukiwać cele zakonne w poszukiwaniu pieniędzy i kosztowności. Przede 

wszystkim jednak, jak wskazywał, sami opaci winni przestrzegać statutów i własnym 

zachowaniem dawać przykład współbraciom 38 . Pod rządami opata Agueta ruch 

reformy objął cały zakon 39 . 

Działania Jeana Augeta, a także skuteczność reform przeprowadzonych wcześniej 

w klasztorach kanoników regularnych w Kłodzku 40 i we Wrocławiu 41 skłoniły 

zapewne ówczesnego opata św. Wincentego Franciszka Neudorfa, do podjęcia prób 

zreformowania życia wewnętrznego w klasztorze. W kwietniu 1464 r. opat Franciszek 

opracował nowe statuty, których treść jest niestety nieznana 42 . Prawdopodobnie 

ich celem była poza naprawą sytuacji ekonomicznej opactwa odbudowa życia wspólnotowego 

i przestrzeganie obserwancji zakonnej. 

Wiemy, że ta próba reform wywołała opór zakonników, którzy posunęli się 

do uprowadzenia, a nawet próby zamordowania opata 43 . Podobne przejawy oporu 

zakonników przed reformami nie były w tym czasie niczym nadzwyczajnym 44 . 

37 Acta et Decreta Capitulorum Generalium Ordinis Praemonstratensis, ed. J.B. Valvekens, Tongerloo 

1966, nr 90. 

38 Tamże; por. N. Backmund, Spätmittelalterliche Reformbestrebungen, s. 197; B. Ardura, Prémontrés, 

s. 144–145. 

39 Tamże; F.J. Felten, Die Kurie und die Reformen im Prämonstratenserorden im hohen und späten 

Mittelalter, [w:] Studien zum Prämonstratenserorden, s. 377–378; L. Horstkötter, Zum inneren Leben 

in einigen Prämonstratenser-Klöstern des nördlichen Rheinlands zwischen 1450 und 1500, [w:] tamże, 

s. 468–470; K. Dolista, Reformatio monasterii Teplensis saeculo decimo quinto exeunte (Fontes historici), 

AP 61, 1985, s. 203–256; B. Krings, Das Prämosntratenserstift Arnstein a. d. Lahn im Mittelalter, 

„Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Nassau” XLVIII, Wiesbaden 1990, s. 166–172; 

H. Flachenecker, Das Zirkariesystem der Prämonstratenser am Beispiel Schwabens, „Rottenburger Jahrbuch 

für Kirchengeschichte” 22, 2003, s. 21–23. 

40 W. Mrozowicz, „Difficilis restitutio disciplinae”. Die Reform des inneren Lebens im Kloster der 

Regulierten Chorherren (Augustiner) in Glatz im 15. Jahrhundert, [w:] La vie quotidienne des miones 

et chanoines réguliers au Moyen Âge et Temps moderns. Actes du Premier Colloque International 

du L.A.R.H.C.O.R, Opera ad historiam monasticam spectantia, Series I, Colloquia 1, pod red. M. Derwicha, 

t. 1, Wrocław 1995, s. 287–298. 

41 A. Pobóg-Lenartowicz, Kanonicy regularni, s. 173–188, 217–220. 

42 Wiadomość o nich podaje nam kronika, por. Gesta abbatum, s. 141: 1464 d. 29 Aprilis edidit constitutiones 

particulares, regulae et statutis conformes pro suis tam in claustro, quam extra degentibus ac etiam 

sanctimonialibus a S. Vincentio dependentibus. 

43 Politische Correspondenz Breslaus im Zeitalter Georgs von Podiebrad, [w:] SRS, Bd. 9, hrsg. H. Markgraf, 

Breslau, 1874, s. 178–179. Dzięki interwencji rajców wrocławskich opat został uwolniony. 

44 Znamy je choćby z badań M. Derwicha nad benedyktynami, zob. Réforme et la vie quotidienne dans 

les abbayes bénédictines en Pologne au XVe siècle, [w:] La vie quotidienne des miones, s. 275–286,


Skuteczność takiego oporu była różna – zależała od pozycji opata oraz postawy patronów 

i dobroczyńców danego klasztoru. W przypadku opactwa ołbińskiego opór 

zakonników uniemożliwił realizację reformy opata Franciszka. Taki w każdym razie 

wniosek nasuwa się po lekturze listu rady miasta Wrocławia skierowanego w 1466 r. 

do papieża Piusa II. Rajcy wskazywali na rozluźnienie dyscypliny wśród zakonników, 

którzy nawet dopuścili się zamachu na opata. Niezdyscyplinowani zakonnicy mogliby, 

zdaniem rajców, porzucić klasztor w momencie najazdu. Dlatego też wystosowano 

do papieża prośbę o udzielenie zgody na zburzenie klasztoru w wypadku zagrożenia 

wojennego 45 . Podtekst ekonomiczny, jaki przyświecał działaniom wrocławskich 

rajców (wyeliminowanie uciążliwego konkurenta), jest tu dobrze widoczny. 

Zreformowania klasztoru ołbińskiego nie podjął się następca opata Franciszka, 

wybrany w grudniu 1468 na opata Jan Schewitz. Może o tym świadczyć trwałość 

rozluźnienia dyscypliny wśród zakonników ołbińskich 46 oraz spadek liczby członków 

konwentu 47 . Na rozluźnienie dyscypliny wśród zakonników ołbińskich mogła 

mieć wpływ aktualna sytuacja na Śląsku. W 1472 r. nastąpiła długotrwała susza, 

która doprowadziła do trudności aprowizacyjnych mieszkańców miasta 48 . Do tego doszedł 

zatarg między Jagiellonami a Maciejem Korwinem o koronę czeską i związany 

z tym wybuchu działań wojennych na Śląsku 49 . W 1474 r. pod Wrocławiem 

doszło do starcia zbrojnego, w wyniku którego wiele wsi klasztornych zostało zniszczonych 

50 . 

Kontynuacji działań reformatorskich swych poprzedników podjął się dopiero 

następca Jana Schewitza, wybrany 8 lutego 1480 r. Jan z Głubczyc. Sytuacja 

klasztoru w tym czasie nie przedstawiała się zachęcająco. Zabudowania klasztorne 

znajdowały się wówczas w częściowej ruinie, folwarki były zastawione, 

a większość wsi została porzucona przez swych mieszkańców 51 . Działania podjęte 

przez opata Jana z Głubczyc zbiegają się w czasie z kolejną fazę reformy zakonu pre- 

oraz W. Mrozowicza nad kanonikami regularnymi z Kłodzka, zob. „Iam miserrime mortuus”. O samobójczej 

śmierci brata Ernesta w klasztorze kanoników regularnych (augustianów) w Kłodzku (1456), [w:] 

Śmierć w dawnej Europie. Zbiór studiów. La mort en Europe médievale et moderne. Études, AUWr., 

nr 1863, Historia, 129, s. 149–160. 

45 Politische Correspondenz, s. 178–179. 

46 Kronikarz klasztorny Mikołaj Libental przedstawiał opata Jana z Głubczyc jako zasłużonego dla klasztoru 

św. Wincentego reformatora, który podniósł to opactwo z upadku ekonomicznego i moralnego, w jakim 

się znalazło za czasów jego poprzednika, por. Gesta abbatum, s. 142. 

47 W 1471 r. konwent ołbiński liczył co najmniej 17 zakonników, tylu bowiem świadkuje w jednym 

z dokumentów klasztornych, por. APWr., Rep. 67, nr 1356. Natomiast w momencie obejmowania rządów 

przez Jana z Głubczyc w klasztorze przebywało jedynie 10 zakonników, por. Gesta abbatum, s. 142. 

48 F. Görlich, Urkundliche Geschichte, s. 128. 

49 R. Żerelik, Dzieje Śląska, s. 99. 


51 Gesta abbatum, s. 142: Et demum intrans monasterium, tam in spiritualibus quam secularibus quasi desolatum 

et viduatum sine honore invenit, quia vix decem fratres in toto reperit, item omnia allodia deserta, 

sine sepibus et inculta iacuerunt vel alia a monasterio alienata.


monstratensów, jaka miała miejsce w 2 poł. XV wieku 52 . Działania władz zakonu 

zmierzały do przywrócenie wewnętrznej karności w klasztorach oraz do uregulowania 

życia wspólnotowego przez obowiązek wspólnego dormitorium i refektarza. 

Przypominano o zakazie posiadania własności prywatnej przez zakonników, zobowiązując 

opatów do jego egzekwowania od podległych im zakonników. Trzeba podkreślić, 

że postulat zwalczania własności prywatnej był stałym tematem wysiłków reformacyjnych 

niemal we wszystkich zakonach w XV wieku. 

Reforma Jana z Głubczyc odbywała się na trzech płaszczyznach: odnowy życia 

konwentualnego oraz odbudowy pozycji ekonomicznej opactwa i życia liturgicznego. 

W przeciwieństwie do swego poprzednika, opat Jan oparł swą działalność 

na współpracy z radą miejską. Rada wyznaczyła trzech opiekunów opactwa: Mikołaja 

Seltzera, Mikołaja Grunta, Macieja Hayma, którzy w jej imieniu nadzorowali przebieg 

procesu odnowy życia zakonnego oraz odbudowy zabudowań klasztornych 53 . 

Zainteresowanie rajców wrocławskich procesem reformy życia konwentualnego 

w opactwie wrocławskim należy rozpatrywać w kontekście przeobrażeń dokonujących 

się w ówczesnych miastach. Władze miejskie coraz śmielej angażowały się 

w nadzór nad życiem kleru diecezjalnego i zakonnego, uczestnicząc w przeprowadzanych 

reformach. Proces angażowania się mieszczan w sprawy wewnętrzne wspólnot 

zakonnych, na zachodzie Europy widoczny już od XIV w. na Śląsku zaznaczył się dopiero 

w 2 poł. XV w. 54 Władze miejskie dążyły do sprawowania prawa patronatu nad 

klasztorami, równocześnie czyniły starania, aby przestrzegano w nich ścisłej obserwancji 

i popierano reformy wewnętrzne 55 . Mieszczanie dążyli przede wszystkim do przejęcia 

kontroli nad majątkiem klasztoru, co realizowano poprzez inwentaryzację 

własności klasztornej. Prawdopodobnie w związku z takimi dążeniami witryków klasztoru 

ołbińkiego mamy do czynienia w roku 1487. Wówczas, z polecenia Mikołaja Seltzera, 

sporządzono rejestr odpustów nadanych kościołowi św. Wincentego przez papieży, 

biskupów i legatów papieskich 56 . 

52 Acta et Decreta, nr 97, 105; N. Backmund, Spätmittelalterliche Reformbestrebungen, s. 197–197; 

F. Felten, Die Kurie und die Reformen, s. 383–386; K. Dolista, Der Prämonstratenser-Orden in Tschechien. 

Niedergang und Wiederaufstieg im ständigen Wechsel von 15. bis ins 20. Jahrhundert, [w:] Studien 

zum Prämonstratenserorden, s. 621–623. 

53 Zostali oni wymienieni po raz pierwszy 22 III 1481 r., zob. APWr., Rep. 67 nr 1408; w dokumencie 

z 29 IV 1483 nazwani są mieszczanami wrocławskimi (tamże, nr 1422). Spośród trzech witryków klasztoru 

ołbińskiego najbardziej znaną postacią był Mikołaj Grunt. W latach 1476–1483 zasiadał w radzie 

miejskiej Wrocławia, zmarł 14 VII 1483 r., zob. Breslauer Stadtbuch enthaltend die Rathslinie von 1287, 

[w:] CDS, Bd. 11, hrsg. H. Markgraf, O Frenzel, Breslau 1882, s. 101. 

54 J. Mandziuk, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku, t. 2: Czasy reformacji protestanckiej, reformy 

katolickiej i kontrreformacji (1520–1742), Warszawa 1995, s. 18–19; K. Dola, Problemy kościelno- duszpasterskie 

w diecezji wrocławskiej w XV w., „Sobótka” 41, 1986, s. 534–535. 

55 Zob. G. Wąs, Klasztory franciszkańskie w miastach śląskich i górnołużyckich w XIII–XVI wieku, AUWr., 

nr 2222, Historia, 142, Wrocław 2000, s. 83, 166–167. 

56 L. Santifaller, Liebentals Kopialbücher des Prämonstratenserstiftes zum Hl. Vinzenz in Breslau, Mitteilungen 

des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung, XV Ergänzungsband, Insbruck 1947, 

s. 281.


Jednym z ciekawych przejawów reformy przeprowadzonej przez Jana z Głubczyc 

był nakaz uporządkowania archiwum klasztornego oraz sporządzenia kroniki opatów. 

Zadania tego podjął się profes klasztoru ołbińskiego Mikołaj Libental. W ten sposób 

powstała Gesta abbatum monasterii s. Vincentii oraz kopiarz opactwa, które stanowią 

obecnie główne źródła w badaniach nad dziejami gospodarczymi oraz życiem 

wewnętrznym zakonu 57 . Miały one być równocześnie pomnikiem działań reformatorskich 

opata Jana z Głubczyc 58 . Kopiarz klasztorny był nie tylko ważnym narzędziem 

zarządu dobrami, ale równocześnie, jak przypomniał ostatnio Marek Derwich, istotnym 

„pomnikiem” budującym pamięć o dziejach klasztoru utwierdzającym poczucie 

wspólnoty wewnątrz konwentu 59 . Jego naturalną kontynuacją było powstanie kroniki 

klasztornej, która miała wspierać wysiłki reformacyjne. 

Pozostaje odpowiedzieć sobie na pytanie, jakie skutki przyniosły działania opata 

Jana? Na ile zmieniła się sytuacja wewnętrzna opactwa i czy widać tu rzeczywistą 

poprawę? Niewątpliwie reformy Jana z Głubczyc, m.in. dzięki ścisłemu współdziałaniu 

z radą miejską, przyczyniły się do poprawy wizerunku opactwa w społeczeństwie 

i przyniosły szybko wymierne efekty. Zwiększyła się liczba członków konwentu z 10 

w momencie obejmowania przez Jana rządów w 1480 do 39 w roku 1489 60 . Dzięki pozyskanym 

przez opata funduszom możliwy był wykup szeregu posiadłości oddanych 

wcześniej w zastaw 61 , dokonano renowacji pomieszczeń klasztornych i zaopatrzono 

konwent w nowe księgi liturgiczne 62 . Działaniami reformatorskimi objęte zostały 

również podległe opactwu ołbińskiemu klasztory w Czarnowąsach 63 i Żukowie 64 . 

57 APWr., Rep. 135, nr 375 (dawna sygn. D 90 I) Matrica St. Vincentii; nr 376 (dawna sygn. D 90 II) 

kopiarz dokumentów z lat 1139–1507. 

58 Powstanie kroniki i kopiarza należy rozpatrywać w kontekście rozwoju piśmiennictwa pragmatycznego 

u kanoników regularnych na Śląsku w tym czasie, por. W. Mrozowicz, Kronika klasztoru kanoników 

regularnych w Kłodzku. Ze studiów nad średniowiecznym dziejopisarstwem klasztornym, AUWr., 

nr 2234, Historia 143, Wrocław 2001, s. 76–83. 

59 M. Derwich, O nowe spojrzenie na kopiarze. Uwagi na marginesie nowszych badań, „Studia Źródłoznawcze” 

37, 2000, 165–167. 


61 Gesta abbatum, s. 142. 

62 Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, Oddział Rękopisów, rkps sygn. I F 392, I F 406, II F 90, 

I Q 185, I Q 205. 

63 O przebiegu reformy i jej skutkach w klasztorze czarnowąskim niewiele wiadomo. W 1487 r. opat Jan 

został nazwany w jednym z dokumentów klasztornych pater visitator et reformator Monasterii Sanctimonialium 

Ordinis Predicti in Czarnowanz, zob. Urkunden des Klosters Czarnowanz, nr 151. 

64 Wizytacja i reforma klasztoru żukowskiego zostały dokonane 21 XI 1497 r., APWr., Rep, 67, nr 1494b. 

O przebiegu reformy i skutkach nic nie wiadomo, natomiast w nekrologu norbertanek żukowskich pod 

dniem 15 X została zapisana jego kommemoracja: Joannes Lopsycz abbas ad sanctum Vincentium reformator 

huius monasterii Zuckoviensis, zob. Das Totenbuch des Prämonstratenserinnen – Kloster 

Zuckau bei Danzig, Quellen und Darstellung zur Geschichte Westprussen, Bd. 5, hrsg. M. Perlbach, 

Danzig 1906, s. 64. Zob. również M. Borkowska, Nieznana autorka norbertańska z końca XVI wieku, 

„Nasza Przeszłość” 99, 2003, s. 165.


Brak źródeł nie pozwala nam śledzić dalszych losów reformy opata Jana. Narastanie 

konfliktów społecznych i atmosfery antykościelnej oraz antyzakonnej 65 , 

a wreszcie wybuch reformacji 66 , tak szybko przyjętej przez wrocławian, diametralnie 

zmieniły sytuację doprowadzając do znanych wypadków z 1529 r. 67 Jest to jednak 

inna historia. 

Późnośredniowieczne reformy przeprowadzane we wrocławskim opactwie 

św. Wincentego zmierzały przede wszystkim do przywrócenia dyscypliny zakonnej, 

powrotu do życia wspólnotowego, przestrzegania klauzury i ubóstwa. Równocześnie 

podejmowano starania w kierunku stabilizacji finansów klasztornych. Istotną rolę 

odegrało też szukanie śladów z przeszłości, uporządkowanie archiwum i opis dziejów 

opactwa. Odwołanie się do przeszłości – w trudnym dla wspólnoty okresie – miało 

jej ukazać cel istnienia, wyjaśnić sens dokonującego się rozwoju klasztoru. 

Działania opatów ołbińskich wpisują się w kontekst przemian życia zakonnego 

nie tylko na Śląsku, ale i w Europie. Należy je również rozpatrywać na tle przeobrażeń, 

jakie dokonały się w XV-wiecznej społeczności Wrocławia. Jak ukazują 

losy wrocławskiego opactwa św. Wincentego, reformy te nie byłyby już w tym czasie 

możliwe bez ścisłego współdziałania z radą miejską. 

65 W. Dersch, Schlesien am Vorabend der Reformation, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Altertum 

Schlesiens” 68, 1934, s. 69–94; L. Matusik, Na marginesie handlu odpustami w okresie przedreformacyjnym 

na Śląsku, „Sobótka” 23, 1968, s. 371–386. 

66 K. Dola, Problemy kościelno-duszpasterskie, s. 536–538; G. Wąs, Kościół wrocławski w okresie reformacji, 

[w:] Miejsce i rola Kościoła wrocławskiego w dziejach Śląska, pod red. K. Matwijowskiego, 

Wrocław 2001, s. 61–71. 

67 W. Wattenbach, Über die Veranlassung zum Abbruch des Vinzenzklosters vor Breslau im Jahre 1529, 

„Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Altertum Schlesiens“ 4, 1862, s. 146–159.



Krzysztof Kaczmarek (Poznań) 

Związki norbertanów 

z Uniwersytetem Krakowskim 

na tle innych zakonów 

w okresie średniowiecza 

Prezentację zagadnienia studiów premonstratensów na średniowiecznym Uniwersytecie 

Krakowskim wypada rozpocząć od stwierdzenia, iż w ostatnich latach w historiografii 

mediewistycznej obserwuje się dużą dynamikę w badaniu szkolnictwa średniowiecznych 

ordines. Najlepszym świadectwem postępu takich studiów są wydane 

w końcu ubiegłego stulecia nowe syntezy dawnych systemów oświaty funkcjonujących 

w dwóch największych zakonach żebraczych (mam na myśli dominikanów 1 

i franciszkanów 2 ) oraz szereg nowych prac poświęconych szkolnictwu pozostałych 

zakonów mendykanckich 3 , a także wybranych wspólnot mniszych 4 . Wśród publikacji 

poświęconych szkołom i studiom dawnych zgromadzeń zakonnych odnajdujemy 

także liczne prace na temat kształcenia norbertanów – w 2 połowie ubiegłego stulecia, 

zwłaszcza zaś w latach 40. i 60., ukazało się wiele publikacji oświetlających ich związki 

ze średniowiecznymi uniwersytetami. Mam na myśli rozprawy J. Johna, P. Lefevra, 

B. Gehle, H. Kuchařovej, Ch. Fuchsa, M. Höhle, T, Astona oraz prace ojców J. Val- 

1 M.M. Mulchaney, „First the Bow is Bent in Study…”. Dominican Education befor 1350, Toronto 1998. 

2 B. Roest, A History of Franciscan Education (c. 1210–1517), Leiden–Boston–Köln 2000. 

3 Zob. K. Elm, Das Studienwesen der Bettelorden, [w:] Dominikanie w środkowej Europie w XIII–XV 

wieku, pod red. J. Kłoczowskiego i J. A. Spieża, Poznań 2002, s. 139–152; także zbiór Studio e studia: 

le scuole degli ordini mendicanti tra XIII e XIV secolo, Spoleto 2002. We wszystkich wymienionych 

pracach Czytelnik znajdzie obfity wybór szczegółowej literatury przedmiotu na temat średniowiecznego 

szkolnictwa mendykantów. 

4 J.E. Sullivan, Studia Monastica: Benedictine and Cluniac Monks at the University of Paris 1229–1500, 

University of Wisconsin – Madison 1982; tenże, Benedictine Monks at the University of Paris 1229–1500. 

A Biographical Register, Leiden/New York 1995. Obszerny wykaz bibliografii benedyktyńskiej (w tym 

prac dotyczących szkolnictwa) dał ostatnio M. Derwich, Monastycyzm benedyktyński w średniowiecznej 

Europie i Polsce. Wybrane problemy, Wrocław 1998, s. 235–376. Literaturę poświęconą szkołom 

i studiom cystersów zestawił K. Kaczmarek, Z badań nad studiami uniwersyteckimi polskich cystersów 

w średniowieczu, „Nasza Przeszłość” 79, 1993, s. 79–88 (dalej NP); tenże, Studia uniwersyteckie 

cystersów z ziem polskich w okresie średniowiecza, Poznań 2002.

160 Krzysztof Kaczmarek 

vekensa i A. Gabriela poświęcone kontaktom, jakie premonstratensi w okresie średniowiecza, 

a także w czasach nowożytnych, utrzymywali z uczelniami w Paryżu 5 , Oxfordzie 

6 , Wiedniu 7 , Heidelbergu 8 , Fryburgu Bryzgowijskim i Bazylei 9 , Ingolstadt 10 , 

Louvain 11 , Rzymie 12 , Frankfurcie nad Odrą 13 , Kolonii 14 , Pradze 15 , a także Erfurcie, 

Lipsku, Rostoku, Gryfii i Wittenberdze 16 . Gdybyśmy na podstawie tych prac chcieli 

pokazać skalę zaangażowania norbertanów w studia w wymienionych ośrodkach 

w okresie średniowiecza, to takie zestawienie objęłoby następujące lata i liczby. 

Uniwersytet 

Liczba studiujących 

norbertanów 

Bazylea 2 

Erfurt 27 

Gryfia 10 

Heidelberg 9 

Ingolstadt 12 

5 J. John, The College of Prémontré in Medieval Paris, Notre Dame 1953; tenże, The College of Prémontré 

in Medieval Paris. Part I. Foundation and non–intellectual Organization, „Analecta Praemonstratensia” 

28, 1952, s. 137–171 (dalej AP); Part II. The Students and their Academic Life, AP 30, 1954, s. 161–177; 

por. także E. Valvekens, Le College des Prémontrés a Paris au seizieme siècle, AP 16, 1940, s. 5–40. 

6 T.H. Aston, Oxford’s medieval Alumni, Past & Present, nr 74, February 1977, s. 19. 

7 J. John, The Canons of Prémontré at the Mediaeval University of Vienna, AP 42, 1966, s. 48–85. 

8 Ch. Fuchs, Dives, pauper, nobilis, magister, fratrer, clericus. Sozialgeschichte Untersuchungen über 

Heidelberger Universitätsbesucher des Spätmittelalters (1386–1450), Leiden–New York–Köln 1995, 

s. 18–55. 

9 J.B. Valvekens, Prémontrés inscrits aux Universités de Vienne (1377–1658/59), de Bale (1460–1665/66) 

et de Fribourg–en–Breisigau (1656–1806), AP 39, 1963, s. 351–359. 

10 J. John, The Canons of Prémontré at the University of Ingolstadt 1472–1550, [w:] Secundum regulam 

vivere. Festschrift für P. Norbert Backmund O. Praem., hrsg. Von G. Melville, Windberg 1978, 

s. 343–360. 

11 J.B. Valvekens, Prémontrés inscrits a l’ Université de Louvain pendant les années 1453–1485, AP 

22–23, 1946–1947, s. 126–132; tenże, Prémontrés inscrits a l’ Université de Louvain pendant les années: 

février 1528–février1569 et février1616–février 1651, AP 38, 1962, s. 338–343; tenże, Prémontrés inscrits 

a l’ Université de Louvain pendant les années: février 1651–fin aoűt 1683, AP 39, 1963, s. 357–359; 

P. Lefevre, Le Collčge des Prémontrés ŕ Louvain, AP 11, 1935, s. 44–73. 

12 J.B. Valvekens, Praemonstratenses in Collegio Germanico-Hungarico de Urbe degentes, AP 29, 1953, 

s. 129–134. 

13 M. Höhle, Universität und Reformation. Die Univesität Frankfurt (Oder) von 1506 bis 1550, Köln 

2002, s. 46. 

14 B. Gehle, Die Praemonstratenser in Köln und Dünwald. Eine Würdiugung ihres Wirkens im Rahmen 

der Rechtsentwicklung vom hochen Mittelalter bis in der Neuzeit, Amsterdam 1978, zwłaszcza s. 116 n. 

15 H. Kuchařová, Premonstrátská kolej Norbertinum v Praze (1637–1785), „Bibliotheca Strahoviensis” 

3, 1997, s. 15–57. 

16 J. John, The Canons of Prémontré and the Mediaeval Universities of Northeast Germany, Notre Dame 

1959; także A.L. Gabriel, Les Prémontrés dans les Universités médievales dans l’ allemagne du Nord– 

East, AP 36, 1960, s. 5–15.

Związki norbertanów z Uniwersytetem Krakowskim... 161 

Lipsk 44 

Louvain 79 

Oxford 13 

Praga 26 

Rostok 27 

Wiedeń 52 

Tabela 1. Norbertanie w murach średniowiecznych uniwersytetów 

Co ciekawe, znaczny odsetek norbertanów obecnych na uniwersytetach podejmował 

naukę prawa kanonicznego, co w innych zgromadzeniach było z urzędu zabronione 

i wymagało specjalnej zgody generała zakonu lub kapituły generalnej. 

Wyraźne ożywienie w badaniach nad średniowieczną oświatą zakonną widać także 

w rodzimej historiografii – w ostatnich latach ukazało się wiele publikacji poświęconych 

szkołom i studiom augustianów 17 , benedyktynów 18 , cystersów 19 , dominikanów 20 , 

kanoników regularnych 21 oraz karmelitów 22 . Wśród opublikowanych prac niewiele 

jest jednak rozpraw podejmujących temat nauki w klasztorach norbertańskich; te zaś, 

które zostały wydane, dotyczą albo klasztorów żeńskich 23 , albo – w przypadku męskich 

konwentów – przede wszystkim jednego klasztoru, to znaczy wrocławskiego 

opactwa św. Wincentego 24 . Działalność innych klasztorów norbertańskich znamy 

17 K. Kaczmarek, Augustianie na studiach w Krakowie, NP 99, 2003, s. 131–164. 

18 M. Derwich, Benedyktyński klasztor św. Krzyża na Łysej Górze w średniowieczu, Warszawa–Wrocław 

1992, zwłaszcza s. 537–542. 

19 K. Kaczmarek, Studia uniwersyteckie, passim. 

20 Zob. J. Kłoczowski, Dominikanie w środkowo-wschodniej Europie i ich kultura intelektualna oraz pastoralna 

w wiekach średnich, [w:] Dominikanie w środkowej Europie w XIII–XV wieku, pod red. J. Kłoczowskiego 

i J.A. Spieża, Poznań 2002, s. 153–172 (Studia nad historią dominikanów, t. 3); tenże, Zakon 

dominikański i początki wyższego szkolnictwa na ziemiach polskich, [w:] Dominikanie. Gdańsk–Polska–Europa, 

pod red. D.A. Dekańskiego, A. Gołembnika i M. Grubki, Gdańsk–Pelplin 2003, s. 67–87; 

J.B. Korolec, Studium generalne dominikanów klasztoru Świętej Trójcy w Krakowie, [w:] Dominikanie 

w środkowej Europie, s. 173–186; ostatnio także K. Ożóg, Uczeni w monarchii Jadwigi Andegaweńskiej 

i Władysława Jagiełły (1384–1434), Kraków 2004, s. 67–73. 

21 W. Mrozowicz, Szkoła klasztoru kanoników regularnych – augustianów w Kłodzku w średniowieczu, 

[w:] Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski, pod red. A. Pobóg-Lenartowicz i M. Derwicha, Opole 

1995, s. 63–81; A. Pobóg-Lenartowicz, Kanonicy regularni na Śląsku. Życie konwentów w śląskich klasztorach 

kanoników regularnych w średniowieczu, Opole 1999, zwłaszcza s. 154–156. 

22 T.M. Trajdos, U zarania karmelitów w Polsce, Warszawa 1993, s. 181–196; tenże, Karmelici trzewiczkowi 

w Akademii Krakowskiej w XV wieku, „Poznańskie Studia Teologiczne” 5, 1984, s. 291–300. 

23 A. Rybak, H. Otorowska-Wrońska, Szkoła PP. Norbertanek w Krakowie, Warszawa 1986; J. Rajman, 

Klasztor norbertanek na Zwierzyńcu w wiekach średnich, Kraków 1993, s. 127; D. Karczewski, Dzieje 

klasztoru norbertanek w Strzelnie do początku XVI wieku, Inowrocław 2001, s. 270–273; ostatnio na działalność 

edukacyjną żeńskich klasztorów norbertanek zwrócił uwagę M. Derwich, Der Prämonstratenserorden 

im mittelalterlichen Polen. Seine Rolle in Kirche und Gesellschaft, [w:] Studien zum Prämonstratenserorden, 

hrsg. von I. Crusius, H. Flachenecker, Göttingen 2003, s. 322. 

24 Literaturę poświęconą temu zagadnieniu zebrali K. Kaczmarek, Dla dobra konwentu i świeckich. Szkoły 

w narbertańskim opactwie św. Wincentego we Wrocławiu w okresie średniowiecza, NP 89, 1998, s. 67–93


jednak słabo, o wiele gorzej, aniżeli ma to miejsce w odniesieniu do większości wspólnot 

mendykanckich, a także niektórych zakonów mniszych. Najbardziej zaś interesującym 

wnioskiem dotyczącym szkół premonstratensów jest stwierdzenie ich otwartego, 

publicznego, charakteru, co było – zdaje się – charakterystyczne dla zakonów kanonickich 

25 i raczej rzadko spotykane w zgromadzeniach mniszych i żebraczych. 

Teza o słabym rozpoznaniu systemu oświaty w średniowiecznych klasztorach 

polskich norbertanów dotyczy również ich kontaktów ze środowiskiem uniwersyteckim, 

i to zarówno w skali lokalnej (mam na myśli ich związki z Uniwersytetem 

Krakowskim 26 ) jak i powszechnej (tu mam na względzie ewentualne peregrynacje 

naukowe braci na inne uniwersytety). Taka luka w badaniach jest zaś dotkliwa nie 

tylko dla obrazu kultury umysłowej samych norbertanów. Brak badań nad tym zagadnieniem 

nie pozwala również odpowiedzieć na inne, generalne i ważne, jak sądzę, 

pytania: o rolę i miejsce uczelni krakowskiej w intelektualnym formowaniu kolejnych 

pokoleń zakonników zamieszkujących klasztory różnych reguł ulokowane 

w okresie średniowiecza na ziemiach polskich oraz ewentualne oddziaływanie Uniwersytetu 

Krakowskiego na środowiska monastyczne innych krajów i prowincji zakonnych. 

Cóż bowiem z tego, że kwestie te mamy w jakimś zakresie rozpoznane 

w odniesieniu do augustianów, cystersów, dominikanów czy karmelitów, skoro od lat 

nie można doczekać się spełnienia postulatu kompleksowego opracowania studiów 

braci mniejszych 27 czy – szczególnie nas interesujących – premonstratensów. W tej 

sytuacji wypada wyrazić nadzieję, że niniejszy przyczynek poświęcony kontaktom 

polskich norbertanów z Uniwersytetem Krakowskim da początek systematycznym 

badaniom tematu ich szkół i studiów. Okazja do podjęcia tego problemu jest zresztą 

szczególna, jako że w ostatnich latach ukazały się nowe edycje dwóch podstawowych 

źródeł do dziejów krakowskiej uczelni, to znaczy metryki studentów oraz księgi promocji 

odbywanych na wydziale „sztuk” 28 . 

Historycy średniowiecznego Uniwersytetu Krakowskiego, mimo wielu wątpliwości 

związanych z jego funkcjonowaniem w XIV stuleciu, potrafią dziś zapre- 

oraz K. Bobowski, Szkoły klasztorne w średniowiecznym Wrocławiu, [w:] Kultura edukacyjna na Górnym 

Śląsku, pod red. A. Barciaka, Katowice 2002, s. 21–29. 

25 W. Mrozowicz, Szkoła klasztoru kanoników. 

26 Na ten temat krótko A. Karbowiak, Dzieje szkół i wychowania w Polsce w wiekach średnich, t. 2, Petersburg 

1903, s. 72; tenże, Studia statystyczne z dziejów Uniwersytetu Jagiellońskiego 1433/34–1509/10, 

Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce, 12 (1910), s. 76. 

27 Na brak takich badań blisko 40 lat temu zwracał uwagę J. Kłoczowski, Zakony na ziemiach polskich 

w wiekach średnich, [w:] Kościół w Polsce, t. 1. Średniowiecze, Kraków 1966, s. 539–540, gdzie autor 

podkreślał słabą znajomość kontaktów braci mniejszych z Uniwersytetem Krakowskim; ten sam autor akcentował 

także konieczność opracowania problemu studiów zagranicznych polskich franciszkanów – zob. 

tenże, Bracia mniejsi w Polsce średniowiecznej, [w:] Zakonu franciszkańskie w Polsce, t. 1, pod red. 

J. Kłoczowskiego, Lublin 1972, s. 50. 

28 Metryka Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400–1508, t. 1–2, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska 

przy współpracy R. Grzesika, Kraków 2004 (dalej MUK); Księga promocji Wydziału Sztuk Uniwersytetu 

Krakowskiego z XV wieku, wyd. A. Gąsiorowski, przy współpracy T. Jurka, I. Skierskiej, 

W. Swobody, Kraków 2000.


zentować w miarę spójny i klarowny obraz początków stołecznej uczelni 29 . Jednym 

z ważniejszych wniosków, jaki można wyciągnąć z tych prac, jest stwierdzenie, że 

w Krakowie – inaczej niż to miało miejsce w przypadku wielu innych uniwersytetów 

– ani w procesie fundacji uczelni, ani w działaniach zmierzających do jej odrodzenia 

u schyłku XIV wieku nie widać wyraźnego i znaczącego udziału środowiska zakonnego 

30 . Owszem, w historiografii wskazywano na możliwość związania genezy 

uniwersytetu z założeniem przez króla Kazimierza Wielkiego augustiańskiego klasztoru 

św. Katarzyny na Kazimierzu 31 , a niektórzy historycy domyślali się, że w procesie 

odnawiania uczelni czynny udział wzięli polscy dominikanie 32 , kanonicy regularni 

z klasztoru pod wezwaniem Bożego Ciała 33 , a także cystersi z Mogiły 34 , ale 

hipotezy te nie zyskały potwierdzenia w nowszych badaniach. Jeśli więc rozważamy 

dziś udział środowiska zakonnego w życiu stołecznej uczelni, to na obecnym etapie 

rozpoznania tego problemu należy przyjąć do wiadomości fakt, iż prawdopodobniej 

nie uczestniczyło ono aktywnie ani w samym zaszczepianiu życia uniwersyteckiego 

w Krakowie, ani w jego odnowieniu, a bracia różnych reguł pojawili się w XV w. 

na uczelni już ukształtowanej. 

Gdybyśmy wzorem wcześniejszego zestawienia, dokumentującego studia norbertanów, 

sporządzili wykaz pokazujący studia zakonników różnych reguł na uczelni 

krakowskiej w XV stuleciu, to dla poszczególnych zgromadzeń otrzymalibyśmy 

następujące wartości 35 . 

29 S. Szczur, Papież Urban V i powstanie uniwersytetu w Krakowie w 1364 r., Kraków 1999; K. Ożóg, 

Uczeni w monarchii, s. 34–38. 

30 W odniesieniu do dominikanów zagadnienie to na szerokim tle porównawczym przedstawił ostatnio 

J. Kłoczowski, Zakon dominikański, s. 81–82. 

31 J. Kuś, Kościół św. Katarzyny w Krakowie, NP 33, 1970, s. 47; W. Kolak, Klasztor augustianów przy 

kościele św. Katarzyny w Krakowie, Kraków 1975, s. 20–21. 

32 Zob. M. Gębarowicz, Psałterz floriański i jego geneza, Wrocław–Warszawa–Kraków 1965, s. 85–126 

(zwłaszcza s. 120–121); także K. Marciniak, Henryk Bitterfeld z Brzegu. Stan badań nad życiem i spuścizną 

pisarską, [w:] Henricus Bitterfeld de Brega, Tractatus De vita contemplativa et activa, ed. B. Mazur, 

L. Seńko, R. Tatarzyński, Warszawa 2003, s. XIX; K. Ożóg, Uczeni w monarchii, s. 67–73. 

33 Ostatnio I. Pietrzkiewicz, Biblioteka kanoników regularnych w Krakowie w XV i XVI wieku, Kraków 

2003, s. 25–26. 

34 K. Morawski, Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego, t. 1, Kraków 1900, s. 179 n. i t. 2, Kraków 1900, 

s. 331–332. 

35 Zestawienie to obejmuje wyłącznie osoby, których stan zakonny został odnotowany w momencie immatrykulacji 

lub też został on potwierdzony w księdze promocji wydziału „sztuk”. Nie zostały w nim natomiast 

uwzględnione te postaci, które do zakonów wstąpiły dopiero po zakończeniu studiów. Pominąłem 

w nim także zakonników, którzy na uniwersytecie przebywali w charakterze wykładowców.


Lp. Zakon 

Liczba zakonników studiujących 

na Uniwersytecie 

Krakowskim w XV w. 

1 augustianie 14 

2 benedyktyni 12 

3 bożogrobcy 5 

4 cyriakowie (markowie) 5 

5 cystersi 87 

6 dominikanie 40 

7 franciszkanie 19 

8 kanonicy regularni 2 

9 karmelici 29 

10 krzyżowcy z czerwoną gwiazdą 1 

11 norbertanie 11 

12 paulini 1 

Tabela 2. Zakonnicy studiujący na uniwersytecie krakowskim w XV wieku 

Analizując udział zakonników w życiu Uniwersytetu Krakowskiego (i każdej 

innej takiej uczelni należy pamiętać o tym, że mówimy o studentach wywodzących 

się ze specyficznego środowiska; o scholarach należących do wielkich, ponadnarodowych 

instytucji mających swoje centralne władze, wewnętrzne prawa i zwyczaje, 

określoną strukturę organizacyjną i własne systemy szkolne, a także programy 

nauczania nastawione na formowanie pożądanych z punktu widzenia potrzeb danej 

wspólnoty umiejętności i osobowości. Więcej, mamy do czynienia ze studentami 

podejmującymi naukę najczęściej na żądanie lub – co najmniej – za zgodą 

swych przełożonych, którzy wskazywali uzdolnionemu bratu miejsce nauki, kontrolowali 

jego postępy w wiedzy, karali opieszałych, pilnowali, by studia były zgodne 

z duchowym profilem wspólnoty, a następnie kierowali uczonego zakonnika do zajęć, 

w których mógł on z pożytkiem dla konkretnego klasztoru lub całego zgromadzenia 

wykorzystać zdobytą w czasie studiów wiedzę. Inaczej mówiąc, rozważając 

problem studiów uniwersyteckich średniowiecznego kleru zakonnego, musimy pamiętać 

o tym, że skala tego zjawiska, ukierunkowanie naukowe studiów oraz ich 

lokalizacja wynikały zarówno z osobistych pobudek chętnych do nauki braci, jak 

i (może nawet przede wszystkim) określonej polityki szkolnej prowadzonej przez ich 

lokalnych bądź generalnych przełożonych. 

Powyższe zestawienie pokazuje, że presja poszczególnych zakonów na krakowski 

ośrodek uniwersytecki była zróżnicowana. Do najważniejszych czynników decy-


dujących o tych różnicach zaliczyłbym: rolę wykształcenia braci w misji realizowanej 

przez daną wspólnotę (różnice w tym względzie widać wyraźnie w konstytucjach 

i ustawach odpowiednich kapituł generalnych), organizację wewnętrznego systemu 

szkolnego poszczególnych zgromadzeń (tu z kolei mam na uwadze obowiązującą 

zwykle w zakonach rejonizację studiów wyższych, to znaczy przypisanie jakiejś 

grupy klasztorów do konkretnego uniwersytetu lub własnego studium generale), 

miejsce klasztorów polskich w strukturze wspólnoty (mam na myśli wyodrębnienie 

tych domów w prawnie odrębną jednostkę zwaną najczęściej – choć od tej reguły 

są wyjątki – prowincją), liczbę męskich konwentów danej reguły działającą w interesującym 

nas przedziale czasu na ziemiach polskich, posiadanie (lub – przeciwnie 

– jego brak) w Krakowie albo w jego pobliżu klasztoru, który mógłby stać się rodzajem 

stancji dla studiujących zakonników, pochodzących z innych, odległych od 

tego miasta domów, a także panującą u schyłku średniowiecza dyscyplinę życia wewnętrznego 

w konwentach, prezentowaną przez nie (lub – przeciwnie – zarzuconą) 

chęć do reformy i uzdrowienia podupadłych niejednokrotnie obyczajów. 

Pamiętając o tych zastrzeżeniach nie powinniśmy dziwić się, że na Uniwersytecie 

Krakowskim spotykamy bardzo różne liczby studiujących tam zakonników. Inne 

bowiem było podejście do studiów, szacunek dla wiedzy i potrzeba jej zdobywania 

w zakonach mendykanckich, a inne w mniszych czy rycerskich; znacznie więcej 

było na ziemiach polskich klasztorów cysterskich czy dominikańskich, aniżeli konwentów 

norbertanów czy augustianów; nie wszystkie zakony posiadały w Krakowie 

dom, który mógłby służyć za bursę dla studentów; wreszcie, co uważam za bardzo 

istotne, musimy pamiętać, że uczelnia krakowska odgrywała zróżnicowaną rolę 

w systemie oświaty poszczególnych ordines. Z powyższych obliczeń wynika na przykład, 

że najliczniejszą grupą kleru zakonnego pobierającą nauki w murach stołecznej 

uczelni byli w XV w. cystersi 36 , natomiast stosunkowo skromna była liczba odwiedzających 

Kraków mendykantów. Nie znaczy to oczywiście, że ci ostatni mniej 

przykładali się do nauki. Wręcz przeciwnie, zwłaszcza dominikanie mieli doskonale 

rozwinięty system szkolny i w zorganizowany oraz bardzo systematyczny sposób 

kształcili swych profesów na różnych poziomach wiedzy. To samo można powiedzieć 

o dbających o wykształcenie augustianach, których na studia w Krakowie także 

zapisało się o wielu mniej od „synów św. Bernarda”. Problem w tym, że w przypadku 

mendykantów ich struktury szkolne były oparte na wewnętrznych podziałach 

administracyjnych, na tak zwanych prowincjach zakonnych, w których organizowano 

szkolnictwo na poziomie elementarnym oraz średnim (studia particularia), 

i które musiały także tworzyć i utrzymywać zakonne szkoły wyższe (studia generalia). 

Jeśli zaś będziemy pamiętali o tym, że nie wszystkie zakony mendykanckie 

posiadały w średniowieczu osobne polskie prowincje, to zrozumiały stanie 

się bardzo zróżnicowany udział ich przedstawicieli w życiu krakowskiej uczelni. 

Dysproporcje te można łatwo pokazać na przykładzie dominikanów oraz francisz- 

36 K. Kaczmarek, Studia uniwersyteckie, passim.


kanów i augustianów. Ci pierwsi mieli własną, polską prowincję i mocno związali 

swoje struktury szkolne z Krakowem, gdzie był nie tylko uniwersytet, ale także 

najstarszy i centralny klasztor prowincji (św. Trójcy) oraz dominikańskie studium 

generale inkorporowane w połowie XV w. do uniwersytetu 37 . Bracia mniejsi mieli 

w średniowieczu wspólną prowincję z domami czeskimi – jej władze rezydowały 

w Pradze i tam także znajdował się centralny ośrodek ich studiów 38 . Augustianie zaś 

w okresie średniowiecza w ogóle nie utworzyli odrębnej prowincji polskiej i pod 

względem organizacyjnym podlegali prowincjałom niemieckim. Z tego też powodu 

nie utworzyli oni w Krakowie zakonnej szkoły wyższej i musieli wysyłać swych 

profesów na studia do Wiednia i Magdeburga, a na Uniwersytet Krakowski zapisało 

się szczupłe (choć naukowo bardzo prężne) grono braci z krakowskiego klasztoru 

św. Katarzyny 39 . 

Zestawienie zakonników wpisanych w XV w. do metryki Uniwersytetu pokazuje, 

że wspólnoty posyłające w tym okresie czasu swych przedstawicieli na naukę 

do Krakowa można podzielić na trzy grupy: takie, które utrzymywały dużą jak 

na warunki polskie liczbę studentów, idącą w kilkadziesiąt osób (cystersi, dominikanie, 

karmelici), zgromadzenia kształcące kilkunastu profesów (franciszkanie, 

augustianie, benedyktyni oraz premonstratensi) oraz te wspólnoty, których udział 

w studiach był wręcz symboliczny i ograniczał się zaledwie do kilku braci (bożogrobcy, 

cyriakowie, kanonicy regularni, krzyżowcy z czerwoną gwiazdą). Norbertanie 

należeli do drugiej grupy zakonów, a liczba wyposażonych przez nich scholarów 

była zbliżona do tej, jaką skierowali do Krakowa benedyktyni oraz augustianie. 

Gdybyśmy porównali liczbę norbertanów zapisanych w XV w. w Krakowie 

z podobnymi zestawieniami dla innych uczelni, to okazałoby się, że uczelnia krakowska 

należała w okresie średniowiecza do ośrodków najrzadziej odwiedzanych 

przez premonstratensów. Wniosek ten jest szczególnie zastanawiający, jeśli weźmiemy 

pod uwagę, że w przypadku Krakowa 11 wpisów immatrykulacyjnych rozkłada 

się na bardzo długi, blisko 100-letni, okres, podczas gdy w innych uczelniach 

znacznie liczniejsze zapisy norbertanów na studia kumulowały się często w przedziale 

kilkunastu lub kilkudziesięciu lat. 

Przyjrzyjmy się bliżej premonstratensom studiującym w XV w. w Krakowie. Lista 

pobierających w tym okresie czasu naukę w murach stołecznej uczelni przedstawia 

się następująco: 

37 J. Kłoczowski, Studium Generalne dominikanów w Krakowie w XV wieku, „Roczniki Filozoficzne” 27, 

1979, z. 1, s. 239–243. 

38 J. Kadlec, Řeholní generální studia při Karlovĕ Universitĕ v dobĕ předhusitské, „Acta Universitatis 

Carolinae – Historia Universitatis Carolinae Pragensis” 7, 1966, z. 2, s. 79–82. 

39 K. Kaczmarek, Augustianie na studiach w Krakowie, passim.

Dane personalne 


Przynależność 

konwentualna 

Immatrykulacja 

Bartłomiej Alberti z Łowicza 40 ? 1405 

Tomasz 41 Wrocław 1407 

Jan Steynkeler 42 Wrocław 1418 

Michał 43 Zwierzyniec 1418 

Stanisław Klementis 

z Kazimierza 44 Brzesko 1422 

Mikołaj Rudzik 45 Hradisko 1427 ae 

Jerzy46 Wrocław 1447 h 

Emeryk47 de monasterio 

Sancte Crucis 

[? – K. K.] 

1463 ae 

Jan Johannis48 Bytom 1484 ae 

Andrzej49 Wrocław 1485 ae 

Klemens50 norbertanin, 

pleban 

w Krzęcinie 

1491 ae 

Tabela 3. Norbertanie na studiach w Krakowie w XV wieku 

Spośród 11 wymienionych w tabeli zakonników zdecydowana większość 

(7 postaci) podjęła studia w 1 poł. XV w., znacznie mniej braci (4 osoby) zapisało 

się na uniwersytet w 2 poł. tego stulecia. Jeśli chodzi o przynależność konwentualną 

norbertańskich scholarów, to krakowski „Album Studentów” nie podaje jej 

w ogóle w przypadku Bartłomieja Alberti; w odniesieniu do jednego zakonnika nazwa 

jego macierzystego konwentu została ukryta pod patrocinium klasztornego kościoła 

(chodzi o brata Emeryka od św. Krzyża); jeszcze inny z braci (Klemens) przy 

immatrykulacji w ogóle nie podał przynależności konwentualnej i zaznaczył tylko, że 

w chwili podjęcia studiów pełnił funkcję plebana w miejscowości określonej nazwą 

„Krzczanczyn” czyli w Krzęcinie, w ziemi zatorskiej. 

Próba bliższej identyfikacji dwóch ostatnich postaci przynosi zgoła odmienne 

rezultaty. Jeśli chodzi o brata Emeryka z klasztoru pod wezwaniem św. Krzyża, 

40 MUK, t. 1, s. 59. 

41 Tamże, s. 64. 

42 Tamże, s. 95. 

43 Tamże, s. 97. 

44 Tamże, s. 116. 

45 Tamże, s. 135. 

46 Tamże, s. 218. 

47 Tamże, s. 300. 

48 Tamże, s. 441. 

49 Tamże, s. 448. 

50 Tamże, s. 495.


to należy podkreślić, że żadne ze średniowiecznych opactw polskiej cyrkarii norbertanów 

nie nosiło takiego wezwania i należy w tej sytuacji przyjąć, że zakonnik ten przybył 

do Krakowa z jakiegoś klasztoru położonego poza jej granicami 51 . Z kolei ostatni 

z XV-wiecznych studentów norbertańskich immatrykulowanych na Uniwersytecie 

Krakowskim jest bez wątpienia identyczny z Klemensem ze Zwierzyńca, który już 

w 1487 r. zasiadał na probostwie w Krzęcinie, wsi znajdującej się pod patronatem 

norbertanek zwierzynieckich 52 . 

Premonstratensów studiujących w XV w. w Krakowie możemy rozpisać między 

następujące klasztory: 4 scholarów reprezentowało wrocławski klasztor św. Wincentego, 

dwóch pochodziło ze Zwierzyńca, po jednym przybyło na uniwersytet z Brzeska, 

Bytomia oraz konwentu czeskiej cyrkarii norbertanów w Hradisku, zaś przynależność 

konwentualna dwóch braci (mam na myśli Bartłomieja Alberti i Emeryka) 

nie została odnotowana w metryce uczelni. Wolno w tej sytuacji powiedzieć, że 

nieliczne, zaledwie 11-osobowe grono norbertańskich studentów z Krakowa zdominowali 

bracia z konwentu ołbińskiego, z którego wyszła blisko połowa wszystkich 

pobierających nauki. Takie zaangażowanie konwentu ołbińskiego w studia wyższe 

nie dziwi, zważywszy na znaną działalność szkolną konwentu św. Wincentego na terenie 

średniowiecznego Wrocławia 53 , a także zasoby biblioteki tego klasztoru. Jej 

badacz – ojciec A. Stara – przekonywał co prawda, że większość zasobów konwentu 

przepadła w XVII w. w czasie wojen ze Szwedami, ale nawet w tych skromnych 

pozostałościach zbiorów, jakie dochowały się do naszych czasów, odnajdujemy 

dzieło Piotra Komestora (Historia scolastica), a także – dość nietypowe jak na środowisko 

zakonne – łacińskie traktaty poświęcone alchemii 54 . 

Wyprowadzony wyżej wniosek pozwala stwierdzić, iż w interesującym nas przedziale 

czasu w Krakowie studiowali niemal wyłącznie bracia z polskiej cyrkarii zakonu, 

wręcz symboliczny był natomiast napływ do Krakowa norbertanów spoza jej granic. 

Dodajmy od razu, że podobna sytuacja występuje także w odniesieniu do innych 

zakonów – również w ich przypadku nie widać znaczącego napływu do Krakowa braci 

z innych prowincji zakonnych. Wyjątkiem od tej zasady byli chyba tylko dominikanie, 

którzy w XV w. posiadali w Krakowie studium generale, do którego potrafili 

przyciągnąć zakonników z innych prowincji. Można stąd wyciągnąć wniosek, 

iż w strukturze szkolnej średniowiecznych ordines uczelnia krakowska odgrywała 

skromną rolę i służyła głównie kształceniu profesów „miejscowych”, zamieszkujących 

klasztory położone w sąsiedztwie uniwersytetu, niewielka była natomiast siła jej 

oddziaływania na „zewnętrzne” środowisko monastyczne. 

51 Autorzy nowej edycji metryki Uniwersytetu Jagiellońskiego (MUK, t. 2, s. 425) zaproponowali, aby 

brata Emeryka wywieść z węgierskiej miejscowości Pilisszentkerszt, gdzie jednak (jak sami zaznaczają) 

znajdował się klasztor paulinów, a nie norbertanów. 

52 J. Rajman, Klasztor norbertanek na Zwierzyńcu, s. 101. 

53 K. Kaczmarek, Dla dobra konwentu i świeckich, passim; K. Bobowski, Szkoły klasztorne. 

54 A. Stara, Praemonstratenserhandschriften in der Universitaetsbuecherei Breslau, AP 18, 1942, 

s. 143–144.


Jeśli chodzi o ukierunkowanie naukowe krakowskich studiów polskich norbertanów, 

to na podkreślenie zasługuje fakt, iż bracia nie posunęli się w zgłębianiu wiedzy 

poza wydział „sztuk” i nie widać ich wśród scholarów studiujących na przykład teologię. 

Nic także nie wiadomo o promocjach premonstratensów na stopnie naukowe, nie 

odnajdujemy wśród nich ani jednego bakałarza czy mistrza artium. Nic wreszcie nie 

wiadomo o naukowych karierach norbertanów; żaden z nich nie objął katedry w Krakowie, 

nie nauczał na uniwersytecie i nie wychowywał kolejnych pokoleń scholarów. 

Wszystko wskazuje więc na to, że norbertańscy studenci przebywali na Uniwersytecie 

Krakowskim krótko, a ich studia były bardzo powierzchowne. 

Dodajmy jeszcze, że tego – dosyć skromnego – obrazu naukowych aspiracji polskich 

norbertanów nie rekompensują w żaden sposób peregrynacje braci na inne 

poza Krakowem uczelnie. W podanych przez wymienionych wyżej autorów zestawieniach 

norbertanów studiujących na uniwersytetach niemieckich czy w Pradze nie 

ma zakonników z terenu cyrkarii polskiej. Wiemy tylko o jednej osobie, która ukończyła 

studia wyższe, a następnie została przeniesiona w granice polskiej cyrkarii 

i objęła tu nawet kierownictwo jednego z domów norbertańskich – chodzi o Jana 

z Pragi, który ukończył studia na tamtejszym uniwersytecie, a następnie został na krótko 

pierwszym opatem w ufundowanym przez Władysława Jagiełłę klasztorze w Nowym 

Sączu 55 . Temat zagranicznych studiów polskich norbertanów jest co prawda słabo 

rozpoznany, nie wszystkie uczelnie mają podobne zestawienia i nie wykluczam, 

że dokładne badania pozwolą wypowiedziany tu wstępny wniosek zweryfikować. Nie 

sądzę jednak, by taka (skądinąd bardzo potrzebna) kwerenda w aktach poszczególnych 

uniwersytetów przyniosła jakieś rewelacyjne wyniki. 

Przedstawiony wyżej niezbyt korzystny dla norbertanów stan rzeczy domaga się 

naturalnie próby interpretacji, wyjaśnienia, dlaczego zakon w tak niewielkim stopniu 

związał się z odnowionym Uniwersytetem Krakowskim. Wydaje się, że złożyły 

się na to przede wszystkim dwa powody. Po pierwsze, w porównaniu z innymi wielkimi 

średniowiecznymi wspólnotami zakonnymi, które na ziemiach polskich posiadały 

niekiedy nawet po kilkadziesiąt męskich konwentów, norbertanie mieli ich w XV w. 

tylko 4 (Brzesko, Nowy Sącz, Witów oraz Wrocław) i – jak się obecnie podejrzewa – 

większość z nich była personalnie słaba 56 . W klasztorze ołbińskim wyjątkowo w niektórych 

latach spotykamy kilkudziesięciu zakonników – w roku 1368 było ich 40, 

w 1480 zaledwie 10, a pod sam koniec XV w. (1498) 39 57 ; klasztor nowosądecki zaś 

w XV w. zamieszkiwało zaledwie 5 braci. Oczywiście, należy pamiętać, że wartości te 

należałoby – być może – podwyższyć o nieznaną bliżej liczbę braci przebywających 

55 Zob. M. Derwich, Der Prämonstratenserorden, s. 322–323; także B. Kumor, Opactwo norbertańskie 

w Nowym Sączu, Currenda 109 (1959), s. 86–87. 


Polski, s. 33. 

57 H. Grüger, Schlesisches Klosterbuch. Breslau, St. Vinzenz Benedictiner - , dann Prämonstratenserabtei, 

„Jahrbuch der Schlesischen Friedrichs Wilhelms Universität zu Breslau“ 24, 1983, s. 71. W tym samym 

czasie wrocławski klasztor dominikanów liczył od 71 (1498) do 84 (1499) zakonników – zob. Biblioteka 

Uniwersytecka we Wrocławiu. Oddział Rękopisów, sygn. rkps IV Q 191, fol. 112r i n.


poza konwentem, na przykład w sprawach duszpasterskich. Zjawisko obsadzania parafii 

niewątpliwie osłabiało personalną siłę konwentu, a w skrajnych przypadkach 

mogło nawet prowadzić niemal do zaniku życia wspólnego. Ojciec N. Backmund 

pokazał, że na terenie Niderlandów i Niemiec istniały konwenty, z których aż 3/4 

zakonników żyło poza klauzurą prowadząc kościoły parafialne 58 . Nie wydaje mi się 

jednak, aby taka ewentualna korekta znacząco podniosła generalną liczbę polskich 

norbertanów. Po drugie, stwierdzając niewielkie zaangażowanie braci w studia, należy 

również pamiętać, że zamieszkiwane przez nich klasztory były nie tylko nieliczne 

i słabe pod względem osobowym, ale też pogrążone w głębokim kryzysie i domagały 

się gruntownej reformy. Wiemy, że w XV w. upadek życia wewnętrznego był u norbertanów 

zjawiskiem powszechnym. Upadek obyczajów (konkubinat), naruszanie 

klauzury i łamanie ślubów ubóstwa to bodaj najczęściej spotykane objawy tego kryzysu 

zarówno na zachodzie Europy, jak i Polsce 59 . Co gorsza, niezbyt udane były 

próby uzdrowienia sytuacji i reformowania klasztorów, zresztą w skali całego zakonu 

reformy zostały zainicjowane późno, dopiero w latach 30. XV w. Także na ziemiach 

polskich odnowa klasztorów norbertańskich (zarówno domów męskich, jak 

i żeńskich) postępowała z wielkimi oporami, czego najlepszym przykładem mogą 

być losy ufundowanego przez Władysława Jagiełłę nowego, rzec można wzorcowego, 

konwentu w Nowym Sączu, który po odejściu do eremu kamedułów jego pierwszego 

przełożonego (Jana z Pragi) podupadł i nie odegrał roli „obserwanckiego” 

domu tego zakonu na ziemiach polskich. 

W literaturze poświęconej premonstratensom odnajdujemy stwierdzenie, iż 

obecność braci w murach Uniwersytetu Krakowskiego należy rozpatrywać właśnie 

w kontekście prób reformy, uzdrowienia konwentów norbertańskich. Jeśli jednak 

weźmiemy pod uwagę wyniki poświęconej im kwerendy w krakowskich aktach 

uniwersyteckich i potraktujemy je jako wyznacznik zaawansowania odnowy tych 

klasztorów, to wypadnie stwierdzić, iż reforma ta nie przyniosła chyba zamierzonych 

rezultatów, a przynajmniej nie doprowadziła ona do nawiązania ściślejszych kontaktów 

pomiędzy domami norbertanów a stołeczną uczelnią. 

58 N. Backmund, Spätmittelalterliche Reformbestrebungen im Prämonstratenserorden, AP 56, 1980, 

s. 199. 

59 Tamże, passim; J. Rajman, Kryzys polskich klasztorów, passim; M. Derwich, Der Prämonstratenserorden, 

s. 322–324.



Jan Drabina (Kraków) 

Prepozytura premonstratensów 

w średniowiecznym Bytomiu 

Około 1190 r., po trwającym przeszło półwiecze pobycie w opactwie na Ołbinie, 

benedyktyni zostali stamtąd wygnani, a na ich miejsce sprowadzono premonstratensów. 

Nie miejsce tu na podejmowanie trwającej nadal dyskusji na temat przyczyn 

takiego biegu rzeczy czy powodu wyboru właśnie premonstratensów. Również 

poza marginesem pozostawić musimy szkicowanie drogi, jaką przebyli do Ołbina, 

i uwypuklanie roli, jaką odegrał w tym pierwszy ich opat Cyprian, późniejszy biskup 

wrocławski. Warto natomiast podkreślić, że chociaż proces wszczęty przeciw tym 

decyzjom przez wypędzonych benedyktynów trwał do 1234 r., papież Innocenty III 

już 12 VIII 1201 r. zatwierdził wszystkie posiadłości i przywileje premostratensów, 

biorąc ich w swoją opiekę. W tym dokumencie po raz pierwszy wzmiankowany jest 

kościół św. Małgorzaty w Bytomiu jako ich posiadłość 1 . Nie wiemy, kiedy dokładnie 

został przez nich przejęty. Nie trzeba dodawać, że zapomnieniu uległy wtedy statuty 

wewnętrzne premonstratensów, które stanowiły, że wspólnota może przejąć tylko te 

probostwa (parafie), w których można będzie założyć opactwo. Tu przypomnieć należy, 

że kościół zbudowany został nie później niż w 1163 r. w bytomskim grodzie 

kasztelańskim. Tympanon Jaksy, stanowiący niegdyś fragment portalu w rozebranym 

w początkach XVI w. opactwie św. Wincentego na Ołbinie, na którym widnieje 

świątynia z napisem in bitom, pozwala nawet na snucie domysłów, jak w rzeczywistości 

wyglądał 2 . Jeśli twórca tympanonu przedstawił go z autopsji, to była to budowla 

romańska z wieżą, wzniesiona na planie prostokąta z ciosów kamiennych, 

ozdobiona pięknym fryzem. 

Na pewno ten pierwszy kościół nie dotrwał do końca średniowiecza, skoro gród 

kasztelański, w którego obrębie się znajdował, został zniszczony w XIII w., co potwierdzają 

wykopaliska 3 , być może w trakcie najazdu tatarskiego w 1241 r. Potem wojny 

i pożary nie omijały Bytomia. Tak było w 1260 r., gdy ponownie najechali Tatarzy, 

1 Ecclesiam s. Margarite in Bitom ...cum villis, decimis et omnibus earum pertinentiis, Schlesisches 

Urkundenbuch, t. 1, wyd. A. Appelt, Graz–Köln 1963, nr 75. 

2 K. Pilch, Tympanon romański z Ołbina, „Biuletyn Historii Sztuki” 25, 1963, s. 53–55. 

3 J. Szydłowski, Pradzieje i początki miasta, „Rocznik Muzeum Gornośląskiego”, Archeologia, nr 4, 

[Bytom] 1966.

172 Jan Drabina 

w 1430 r., gdy husyci zdobyli miasto, w 1475 r., gdy wojska Macieja Korwina opanowały 

Bytom. Dokumenty świadczą o popadaniu w ruinę tego obiektu ok. 1330 r. 

z racji beztroski i długiej nieobecności tamtejszego prepozyta 4 . Niestety pierwsze 

pisane informacje o wyglądzie, wyposażeniu i stanie tego kościoła pochodzą dopiero 

z 1598 r. Wyszły one spod ręki wizytatora występującego z ramienia kardynała 

Jerzego Radziwiłła zarządzającego diecezją krakowską. Dowiadujemy się z nich, 

że kościół był drewniany, że ściany miał czyste, okna całe, a taflowane sklepienie 

było pomalowane, że posiadał trzy murowane ołtarze, z których ołtarz główny był 

konsekrowany, a cały kościół poświęcony. Każdy ołtarz nakryty był trzema obrusami. 

Tabernakulum było murowane, dobrze zabezpieczone, a w nim miedziane naczynia 

liturgiczne i konsekrowane hostie, zaś kamienna chrzcielnica była napełniona 

czystą wodą święconą. Wizytator nie wspomniał nic o zakrystii, ale musiała istnieć, 

skoro wyliczył stosunkowo sporą liczbę szat i sprzętów liturgicznych 5 . 

Więcej uwagi należałoby tu zwrócić na jego uposażenie. We wspomnianym już 

dokumencie z 12 VIII 1201 r. do posiadłości potwierdzonych przez papieża Innocentego 

III dla opactwa wrocławskiego zaliczono nie tylko kościół św. Małgorzaty w Bytomiu, 

ale i wsie, dziesięciny i inne z tym związane powinności 6 . Rzecz godna uwagi, 

nie przyznano mu wtedy dochodów z pobliskiego targowiska, funkcjonującego 

zapewne na podgrodziu wzdłuż ważnych szlaków komunikacyjnych. Te bowiem 

wraz z dochodami z dwóch pobliskich karczem należały nie później niż od 1123 r. 

do benedyktynów tynieckich, którzy, mimo utraty przez ich współbraci z Ołbina posiadłości 

w Bytomiu, zachowali tam swe przywileje, co papież Grzegorz IX 26 V 

1229 r. potwierdził 7 . Tu nie od rzeczy będzie informacja, że nie później niż w 1210 r. 

Ludmiła, żona Mieszka I Plątonogiego, uposażyła klasztor norbertanek w Czarnowąsach 

między innymi połową dochodów z karczem bytomskich 8 . 

Warto jednak zwrócić uwagę na inne posiadłości opactwa w regionie. Nie później 

niż od 1201 r. należał doń kościół pod wezwaniem św. Piotra w Toszku, leżącym 

kilkadziesiąt zaledwie kilometrów od Bytomia 9 . W 1206 r. opactwo otrzymało 

na zasadzie wymiany z biskupem krakowskim Woźniki, a raczej dziesięciny 

z nich, bo najwidoczniej nie były jeszcze nawet wioską 10 . Więzi Rept, leżących bli- 

4 Działo się to za prepozytury Mikołaja (zob. niżej) Archiwum Państwowe (dalej AP) Wrocław, Rep. 

67, nr 204; Codex diplomaticus Silesiae (dalej CdS), t. 18, wyd. C. Grünhagen, K. Wutke, Breslau 1898, 

nr 5053, s. 132 n. Już 31 VIII 1330 r. oskarżał go o to samo przed biskupem krakowskim reprezentant 

opactwa Hermann z Opatowa, AP Wrocław, Rep. 67, nr 172 b. 

5 Akta wizytacji dekanatów bytomskiego i pszczyńskiego dokonanej w r. 1598, wyd. M. Wojtas, Katowice 

1938. 

6 Por. przyp. 1. 

7 Schlesisches Urkundenbuch, t. 1, nr 301. Za interpolację uznać należy informację tam zawartą, że wśród 

posiadłości tynieckich były także Mysłowice leżące w tym samym dekanacie, CdS, t. 7–1, nr 349, s. 153. 

8 Dokument wystawiony przed 1234 r. przez Henryka Brodatego potwierdził ten fakt – Schlesisches 

Urkundenbuch, t. 2, wyd. W. Irgang, Köln–Wien 1977, nr 80, s. 51–53. 

9 Już w 1201 r. wzmiankowany wśród posiadłości premonstratensów wrocławskich – tamże, t. 1, nr 75, 

a w 1253 r. został dla nich potwierdzony, tamże, t. 3, nr 89, s. 66–68. 

10 Dokument z 1206 r. o zamianie wsi Uoznici, należącej dotąd do biskupa krakowskiego Fulcona, na wieś 

Wawrzeńczyce stanowiącą dotąd własność opactwa. Z tej wioski opactwo pobierać mogło odtąd dziesię-

Prepozytura premonstratensów w średniowiecznym Bytomiu 173 

żej Bytomia, z premonstratensami były jeszcze ściślejsze. Nie później niż w połowie 

1201 r. przeszły w ich posiadanie 11 . Co istotniejsze, w 1230 r. ich mieszkańcy zostali 

zwolnieni z dotychczasowych powinności feudalnych 12 , a właściciele tej wioski – 

premonstratensi, otrzymali od Władysława księcia opolskiego w 1247 r. przywilej 

pozwalający im lokować tu miasto 13 . Jednak lokacji nie udało się przeprowadzić. 

W 1294 r. Kazimierz bytomski przekazał im 6 łanów ziemi, zwanej przedtem 

Jankonis, i górę Sutuhuli koło miasta, a także zwolnił mieszkających na tych ziemiach 

chłopów i zagrodników od dotychczasowych powinności na rzecz pana feudalnego 

i od sądownictwa kasztelańskiego i wójtowskiego 14 . W 1315 r. premonstratensi 

otrzymali połowę młyna Mikołaja zgodnie z jego testamentem 15 , a 24 VII 1323 r. 

książę Władysław podarował im wieś Dąbrówkę (Małą) 16 . Opactwo posiadało także 

dziesięciny ze wsi Biskupice koło Bytomia, z których nie później niż w 1262 r. 

zrezygnowało, zamieniając je na inne wsie 17 . A po długim sporze z biskupem krakowskim 

ciągnącym się od czasów Nankera, Jan Grot przyznał 4 V 1332 r. opactwu 

(po wysłuchaniu starych poborców dziesięcin) za zgodą kapituły krakowskiej dziesięciny 

z Rokitnicy, Bobrownik, Żychcic, Milowic, Mikulczyc oraz z części Świętochłowic 

i Bytkowa 18 . Wiadomo także, że opactwo posiadało prawo do dziesięcin ze 

wsi Żyglin i Bobrowniki 19 . W 1340 r. Piotr z Paniów ofiarował premonstratensom 

wieś Milowice (dziś dzielnica Sosnowca) i Dąbrowa 20 . 

Starsza historiografia, dysponująca być może nie zachowanymi do dziś dokumentami, 

odnotowała, że w skład uposażenia bytomskiej prepozytury wchodziły: 

łąka i ogród w pobliżu ich siedziby, 4 stawy rybne z 1 młynem, pola uprawne 

o długości 8 stadiów i 30 bruzd szerokości, wraz ze stojącymi na ich końcu 3 doma- 

ciny, tamże, t. 1, nr 100. Stać się to miało za opata cysterskiego Stefana, Monumenta Poloniae Historica 

(dalej MPH), t. 6, Kraków 1893, s. 443. Ale 29 IV 1365 r. opactwo premonstratensów upoważniło swych 

przedstawicieli, w tym i prepozyta bytomskiego, do starania o przywrócenie dawnych dziesięcin z Woźnik 

dla premonstratensów – Archiwum Parafii NMP Bytom, nr I b 16. 

11 Potwierdza to dokument z 12 VIII 1201 r., Schlesisches Urkundenbuch, t. 1, nr 75. 

12 Tamże, t. 1, nr 319, s. 234. 

13 Tamże, t. 2, nr 340, s. 200 n. 

14 F. Gramer, Chronik der Stadt Beuthen OS, Beuthen 1863; Schlesisches Urkundenbuch, nr 4, s. 341 

n. (polski przekład: Bytom średniowieczny. Przekazy źródłowe 1123–1492, wyd. J. Drabina, J. Horwat, 

Z. Jedynak, Bytom 1985, nr 41, s. 67 n.). 

15 CdS, t. 16, nr 3453, s. 276. 

16 Gramer, Chronik, s. 343 n. Książę Władysław potwierdził tę darowiznę (wymieniając obok Dąbrówki 

(Małej) także sąsiadujące z nią Milowice 13 X 1340 r., AP Wrocław, Rep. 67, nr 239; CdS, t. 30, wyd. 

K. Wutke, E. Randt, Breslau 1925, nr 6502, s. 136. 

17 Wynika to z pisma z 11 XII 1262 r., w którym biskup wrocławski Tomasz zatwierdził zamianę owych dziesięcin, 

„które dotąd należały do opactwa” na wieś Cosassimo (Kanzesimo) koło Wrocławia (obecnie cześć 

Mokry Dwór), Schlesisches Urkundenbuch, t. 3, wyd. W. Irgang, Köln–Wien 1984, nr 425, s. 281 n. 

18 AP Wrocław, Rep. 67, nr 208. 

19 16 II 1384 r. biskup wrocławski zlecił plebanom Bytomia i okolic wyklęcie plebana z Kamienia za zaleganie 

z płaceniem dziesięcin ze wspominanych wsi, AP Wrocław, Rep. 67, nr 570. 

20 AP Wrocław, Rep. 67, nr 239; CdS 30, nr 6502, s. 136.


mi i 6 młynami, dziesięciny z miasta i przedmieści oraz wszystkich wiosek położonych 

w obrębie 2 mil od miasta, a także z 14 innych wiosek 21 . 

Sama parafia św. Małgorzaty była rozległa, co nie pozostawało bez wpływu 

na dochody prepozyta. Sąsiadowała ona zrazu od północy z parafią NMP i parafią 

Repty (wspomnianą po raz pierwszy w 1326 r.), do której należały wsie Tarnowice, 

Rybna, Pniowiec, Opatowice, Sowice i Lasowice, od południa z należącą do bożogrobców 

parafią Chorzów (erygowaną chyba około 1257 r. – obejmującą Chorzów, 

Dąb i Załęże), od zachodu z parafią Miechowice (wspomnianą po raz pierwszy 

jako parafia w 1335 r.), która obejmowała Bobrek i Karb, a od wschodu z parafią 

Kamień. Warto zauważyć, że ta ostatnia parafia została utworzona w 1277 r. z należących 

dotąd do parafii św. Małgorzaty wsi Orzech, Piekary, Żychcice, Dąbrówka, 

Brzozowice, Piaski, Bobrowniki i Odol 22 . 

Na podstawie świadczonego w XIV w. świętopietrza można ustalić hipotetyczną 

liczbę parafian zobowiązanych uczęszczać do kościoła św. Małgorzaty i świadczyć 

na jego rzecz odpowiednie daniny 23 . Jak się zdaje, parafia liczyła wtedy około 370 

osób, a więc pięciokrotnie mniej niż sąsiednia parafia NMP obejmująca przede 

wszystkim miasto, stąd skupiająca aż około 1850 wiernych 24 . 

Pewne wyobrażenia o dochodach prepozytury św. Małgorzaty w XIV w. dają 

sprawozdania kolektorów papieskich ze zbiórki dziesięciny w XIV w. Wynika z nich, 

że w 1326 r. dochody parafii św. Małgorzaty wynosiły 12,5 grzywny, a w 1355 r. 

20 grzywien 25 . Były one najwyższe na ziemi bytomskiej (dla porównania: parafia 

mariacka w Bytomiu w 1327 r. i w 1355 r. – po 10 grzywien, parafia bożogrobców 

w Chorzowie w tych latach – 1 grzywna, parafia w Kamieniu w 1326 r. – 

4 grzywny, a w 1355 r. – 5 grzywien, parafia w Reptach we wszystkich tych latach – 

5 grzywien, parafia w Mysłowicach w 1326 r. – 5 grzywien 26 ). 

W 1529 r., a więc prawie 200 lat później, komisja rządowa oceniła łączne dochody 

prepozytury na 41,5 grzywien i 8 gr. 27 Te ostatnie obliczenia zdaniem badaczy 

są dokładniejsze, a więc oddające faktyczny stan rzeczy. 

21 O. Szajca, Pagórek św. Małgorzaty [bez roku wydania i paginacji]. 

22 Dokument z 4 X 1277 r. wydany przez biskupa krakowskiego, Schlesisches Urkundenbuch, t. 4, nr 312, 

s. 209 n., a także z 6 X 1277 r., Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, cz. 1, wyd. S. Kuraś, 

Lublin 1965, nr 12, s. 17 n. 

23 Płatność 6 skojców utrzymywała się przez wiele lat – zob. Monumenta Poloniae Vaticana, t. 1, wyd. 

J. Ptaśnik, Kraków 1913, s. 368 nn (sprawozdanie z 1335 i 1336 r.), t. 2, s. 172 nn (sprawozdanie z lat 

1339, 1342, 1346, 1352, 1358), t. 9, s. 12, 32 (sprawozdanie z 1373 i 1374 r.). 

24 Wg obliczeń T. Ładogórskiego, Studia nad zaludnieniem Polski XIV wieku, Wrocław 1958, s. 194. 

25 Kolektor świętopietrza Arnold de Lacaucina ściągając dziesięcinę dwuletnią odnotował, że brat Henryk 

szafarz dziesięcin klasztoru św. Wincentego w księstwie bytomskim zapłacił mu w 1350 r. z przysługujących 

2 grzywien w pierwszym terminie 4 gr i 13 denarów, a 4 lata później w ramach dziesięciny czteroletniej 

z tychże 2 grzywien, 4,5 skojca i 10 denarów, Monumenta Poloniae Vaticana, t. 2, nr 270, 272. 

26 Tamże, t. 1, s. 104 nn, 352 nn, 368 nn, t. 2, s. 172 nn. 

27 Księga dochodów beneficjów diecezji krakowskiej z roku 1529 (tzw. Liber retaxationum), wyd. Z. Leszczyńska-Skrętowa, 

Wrocław–Warszawa–Kraków 1968, s. 337.


Sporo wiemy o prepozytach kościoła św. Małgorzaty. Bulla Klemensa III z 1 IV 

1188 r. stanowiła, że na parafiach należących do tej wspólnoty ma być czterech lub 

trzech braci zakonnych (tak zwykli wszyscy się nazywać), z których jeden posiadać 

miał święcenia kapłańskie, by mógł odprawiać nabożeństwa i odpowiadać za sprawy 

duchowe i świeckie na tej placówce. Znamy imiona większości z nich. W porządku 

chronologicznym byli nimi: Hermann z Leodium (1271) 28 , Alberyk (1290) 29 , Engelbert 

(1293 r.) 30 , Jan Saxo (1308 r.) 31 , Albert (1317 r.) 32 , Jan (1318 r.) 33 , Mikołaj (1324 r.) 34 , 

Jan z Pilzna 35 , Hermann (1354 r.) 36 , Leonard (1365 r.) 37 , Jan z Ziębic (1367 r.) 38 , 

Stefan (1381 r.) 39 , Jakub Czajpil (przed XII 1408 r. zmarł) 40 , Jan Glesin (1408) 41 , 

28 Był też kanonikiem krakowskim, MPH, wyd. A. Bielowski, t. 2, Lwów–Kraków 1864, s. 813. To on 

przyczynił się do erygowania parafii w Kamieniu – Materiały do dziejów Kościoła w Polsce, t. 1, wyd. 

S. Kuraś, cz. 1, nr 12, s. 17 n. 

29 Świadkuje na dokumencie Kazimierza bytomskiego, Diplomatische Beyträge zur Untersuchung der 

schlesischen Rechte und Geschichte, t. 1, cz. 2, Berlin 1771, s. 65 n. O. Szajca, Pagórek, błędnie sugeruje, 

że jego następcą był Bogusław, który jednak w dokumencie świadkuje jako pleban kościoła mariackiego, 

tamże, t. 2, cz. 2, s. 67. 

30 CdS, t. 7, wyd. C. Grünhagen, Breslau 1868, nr 2276 n. Opuszczając parafię i udając się na studia, wydzierżawił 

ją nieznanemu z nazwiska duchownemu. Po powrocie został kanonikiem krakowskiej kapituły 

katedralnej – zob. Bytomski słownik biograficzny, red. J. Drabina, Bytom 2004, s. 49. 

31 21 X 1308 r. otrzymał inwestyturę na prepozyturę bytomską Mikołaj z Opola, AP Wrocław, Rep. 67, nr 138, 

ale nie wiadomo, czy zdołał ją objąć, z racji zabiegów o nią Mikołaja z Opola, AP Wrocław, Rep. 67, nr 144 

(dokument z 10 I 1311 r. ), który zrzekł się prepozytury 13 X 1316 r., AP Wrocław, Rep. 67, nr 162. 

32 Biskup krakowski 10 VIII 1317 r. udzielił mu inwestytury na ten urząd, AP Wrocław, Rep. 67, nr 3707; 

CdS, t. 18, wyd. C. Grünhagen, K. Wutke, Breslau 1898, nr 3707. 

33 13 I 1318 r. biskup udzielił mu inwestytury po rezygnacji Alberta, AP Wrocław, Rep. 67, nr 172 b; 

CdS, t. 18, nr 3751, s. 69. 

34 Występuje w spisie świętopietrza z 1326 r., Monumenta Poloniae Vaticana, t. 1, s. 104 nn. Nie wiadomo, 

czy to ten sam, który występuje w dokumentach z 1324, 1330, 1331 r., AP Wrocław, Rep. 67, nr 172 

b, 181; CdS, t. 22, wyd. C. Grünhagen, K. Wutke, Breslau 1903, nr 5053, s. 132 n. 

35 Może tożsamy z Janem, który mianowany został przez biskupa krakowskiego 7 XII 1342 r. Ustąpił 

(umarł?) przed 28 V 1354 r., AP Wrocław, Rep. 67, nr 250, 344. 

36 Opat prezentował go 28 V 1354 r. biskupowi krakowskiemu na ten urząd, a biskup udzielił mu inwestytury 

15 VI 1354 r., AP Wrocław, Rep. 67, nr 344, 345. Mikołaj zrezygnował właśnie wtedy na jego rzecz, 

AP Wrocław, Rep. 67, nr 216; CdS, t. 29, wyd. K. Wutke, Breslau 1922, nr 5509, s. 60. 

37 Wzmiankowany w dokumencie z 29 IV 1365 r., Archiwum Parafii NMP w Bytomiu, I b 16. Zmarł 

przed 30 V 1365 r., AP Wrocław, Rep. 67, nr 420. 

38 Zamieszany był w utopienie Piotra z Koźla, proboszcza NMP, i kaznodziei Mikołaja z Pyskowic. 

I z tego tytułu oskarżony przed trybunałem kurii rzymskiej (zob. przyp. 71). 

39 23 IX 1381 r. ogłosił w imieniu papieża Urbana VI klątwę za naruszenie posiadłości klarysek krakowskich, 

Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 1, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1876, nr 357, s. 420–422. 

40 Wymieniony w dokumencie z 5 XII 1408 r. (który niegdyś znajdował się w AP Wrocław, Rep. 67, 

nr 795). 

41 5 XII 1408 r. wprowadzony na prepozyturę przez przeora wrocławskiego A. Rugelera, AP Wrocław, 

Rep. 67, nr 795. Zmarł przed 14 IV 1417 r., dokument znajdował się niegdyś w AP Wrocław, Rep. 67, 

nr 918.


Jan Hawenschilt (8 V 1409 r.) 42 , a po jego rychłej rezygnacji Piotr Borg (12 IX 

1409) 43 , Andrzej Rugler (od 12 VII 1417 r. – zmarł przed 25 II 1426 r.) 44 , Albert (25 II 

1426 r.) 45 , Wawrzyniec z Żytawy (ustąpił przed końcem VIII 1442 r.) 46 , Wawrzyniec 

z Wrocławia (1442 r.) 47 , Maciej z Bolkowa 48 , Jan Hofemann (1474 r.) 49 . 

Nie wszyscy byli jednak premonstratensami. Uwaga ta dotyczy szczególnie lat 

1323–1331, gdy zarówno biskupi krakowscy jak arcybiskup gnieźnieński próbowali 

bez zgody opactwa obsadzać to stanowisko. Niewiele wiemy o większości prepozytów 

bytomskich. Najbardziej znanymi byli: Jan Saxo i Andrzej Rugeler. Pierwszy 

z nich 21 X 1308 r. osiadł przy kościele św. Małgorzaty, a już cztery lata później 

został wybrany opatem w klasztorze ołbińskim, nie rezygnując przez cztery dalsze 

lata z bytomskiego probostwa. Jako zwierzchnik opactwa przysporzył mu nowych 

włości, a także odzyskał wcześniej utracone. Około 1330 r. z racji ślepoty 

zrezygnował z urzędu, a na jego miejsce wybrano Konrada II. Ostatnie lata spędził 

w Opatowicach 50 . 

Drugi, Andrzej Rugeler, pochodzący z Austrii, w opactwie premonstratensów 

pełnił kolejno funkcje syndyka (1393), przeora (1401), opiekuna infirmerii 

(1406–1407), powtórnie przeora (1408–1409) i opata (16 IV 1409) Nie uzyskał 

jednak zatwierdzenia papieskiego, bo przez całe lata protestował przeciw temu Krystian 

Cobant, szukający sprawiedliwości w kurii rzymskiej. Był sprawnym zarządcą 

opactwa i przysporzył mu zysków materialnych. Co istotniejsze, rządząc w okresie 

dla Kościoła i papiestwa wyjątkowo trudnym, potrafił wzmocnić pozycję opa- 

42 Był członkiem wspólnoty premonstratensów. Opat prezentował go, jak się zdaje, na plebana kościoła 

mariackiego 1 III 1409, a biskup krakowski udzielił mu inwestytury 8 V 1409 r., dokument był niegdyś 

w AP Wrocław, Rep. 67, nr 800, 807. 

43 Dokument był niegdyś w AP Wrocław, Rep. 67, nr 809, 815. Jak się zdaje,on jak i trzej poprzednicy: 

Jakub Czajpil, Jan Glesin i Jan Hawenschilt byli również plebanami w kościele mariackim w Bytomiu. 

44 W tym dniu otrzymał inwestyturę od biskupa krakowskiego Wojciecha Jastrzębca, dokument był niegdyś 

w AP Wrocław, Rep. 67, nr 923. 

45 Dokument z tego dnia, świadczący o jego inwestyturze, był niegdyś w AP Wrocław, Rep. 67, nr 1041. 

46 Wzmianka o nim w dokumencie z 30 VIII 1442 r., który był niegdyś w AP Wrocław, Rep. 67, nr 1184. 

47 30 VIII 1442 opat prezentował go biskupowi krakowskiemu Z. Oleśnickiemu na prepozyturę bytomską, 

dokument był niegdyś w AP Wrocław, Rep. 67, nr 1184. On zaś zrzekł się dobrowolnie tego urzędu przed 

10 V 1449 r., dokument był niegdyś w AP Wrocław, Rep. 67, nr 1244. 

48 10 V 1449 r. opat prezentował go biskupowi krakowskiemu na to stanowisko, a ten udzielił mu inwestytury 

–AP Wrocław, Rep. 67, nr 1244, 1245. Nie wiemy, czy jest on tożsamy z Mikołajem z Bolkowa, który 

wymieniony jest jako poprzednik Jana Hofemana, AP Wrocław, Rep. 67, nr 1367 a (dokument zaginął). 

49 Nie objął prepozytury, chociaż 22 V 1474 r. opat prezentował go biskupowi krakowskiemu na to stanowisko, 

dokument był niegdyś w AP Wrocław, Rep. 67, nr 1367 a. Wikariusz generalny diecezji krakowskiej 

1 VI 1474 r. nakazał patronom tegoż kościoła osadzenie go na tym stanowisku (dokument: tamże, 

nr 1367). 25 X 1477 r. prepozyt wrocławski nakazał ogłosić, że mimo nominacji nie przyjął tego stanowiska 

(dokument był niegdyś w AP Wrocław, Rep. 67, nr 1383). 

50 Informacje źródłowe o jego działalności: N. Liebental, Gesta abbatum monasterii S. Vincenti, [w:] 

Scriptores rerum Silesiacarum, t. 2, Breslau 1839, wyd. G.A. Stenzel, s. 137. Dokumenty: AP Wrocław, 

Rep. 67, nr 138, 144. F.X. Görlich, Urkundliche Geschichte der Prämonstratenser und ihrer Abtei zum 

heligen Vinzenz, t. 1, Breslau 1836, s. 60–63. Najnowszy jego biogram zob. Bytomski słownik biograficzny, 

s. 107 n.


ctwa nie tylko w diecezjach wrocławskiej i krakowskiej, ale i w całej wspólnocie, 

uzyskując od Jana XXIII egzempcję opactwa spod władzy biskupów i poddanie 

go bezpośrednio papieżowi (26 II 1415). Dwa lata później (27 VI 1417) z racji słabości 

fizycznej zrezygnował z urzędu, a na jego miejsce wybrano Jana z Brzegu, 

który przyznał mu probostwo w bytomskim kościele św. Małgorzaty, najpewniej 

na prośbę Rugelera, gdzie pozostał przez dziewięć lat, do swej śmierci. Tu stał się 

obiektem napaści Pawła Oppecz, który dopuścił się nawet jego uwięzienia. Ale 

w 1422 r. Katarzyna, po śmierci męża Jana Polstirinnie, odstąpiła mu dobrowolnie 

dom wraz z parcelą przy ul. Rzeźniczej wraz z pozamiejskimi przynależnościami. 

Zmarł przed 25 II 1426 51 . 

Czy z faktu ubiegania się o bytomską prepozyturę byłych opatów oraz awansowanie 

z niej na najwyższe urzędy w opactwie, co zdarzało się i w czasach nowożytnych 

52 , można wyciągnąć wniosek, iż miała ona wyższą pozycję od pozostałych? 

Próby odpowiedzi na to istotne pytanie należałoby poprzedzić dokładną analizą uposażenia 

każdego kościoła należącego do opactwa, a więc: św. Michała na Ołbinie 

(wzmiankowany po raz pierwszy w 1139 r.), św. Gotarda w Kostomłotach (1201 r.), 

św. Jakuba Większego w Ujowie, stanowiącego filię poprzedniego (1390 r.), Wniebowzięcia 

NMP w Kilianowie – także filii (1414 r.), św. Jana Nepomucena w Wojtkowicach, 

także filii (1353 r.), św. Jakuba i Krzysztofa na Psim Polu (1206 r.), 

św. Mikołaja w Wierzbnie (1318 r.), Wniebowzięcia NMP w Łosinie (1201 r.), 

Wniebowzięcia NMP w Sobocisku (1303 r.), św. Mikołaja w Pełcznicy (1298 r.). 

Znając dochody prepozytów każdego z nich moglibyśmy orzec, czy kościół św. Małgorzaty 

był atrakcyjny przede wszystkim z tego względu. 

Zachowane dokumenty nie wystawiają wielu prepozytom bytomskim dobrego 

świadectwa. Myślę tu o niejakim Mikołaju, który objął kościół bytomski i nie 

zadbał o przyjęcie w czasie stosownym święceń kapłańskich. Gdy opat z tego powodu 

chciał 7 XII 1324 r. pozbawić go stanowiska, a na to miejsce wprowadzić współbrata 

premonstratensa, niejakiego Mikołaja, biskup zdecydował wpierw przesłuchać 

obwinionego, który tłumaczył się potem, że zwłoka w przyjęciu święceń nie była odeń 

51 Liebental, Gesta abbatum, s. 139 n; .F.X. Görlich, Urkundliche Geschichte, s. 97–102. Dokument jego powołania. 

na probostwo bytomskie, AP Wrocław, Rep. 67, nr 923. Pozostałe: tamże, nr 795, 797, 800, 807, 

808, 809, 822, 982,1041. Najnowszy jego biogram zob.: Bytomski słownik biograficzny, s. 224. 

52 Kolejny bytomski prepozyt Walenty Kniebant został opatem w l. 1515–1525, a wcześniej w 1506 r. 

kościół św. Małgorzaty objął autor Kroniki opatów Mikołaj Liebental (zapisywany także jako Libental), 

sprawujący w opactwie funkcje prowizora i kustosza. Jego najnowszy biogram zob.: Bytomski słownik 

biograficzny, s. 139. Analiza jego bogatej spuścizny pisarskiej zob. L. Santifaler, Liebentals Kopialbücher 

des Prämonstratensers zum hlg. Vinzenz in Breslau, „Mitteilungen des Instituts für Oesterreichische 

Geschichtsforschung”, t. 15, [Innsbruck] 1947, s. 207–211. Wiele można byłoby powiedzieć o innym 

włodarzu kościoła św. Małgorzaty, Engelbercie, absolwencie nieznanej nam bliżej uczelni, przez wiele 

lat pozostającym w bliskich kontaktach z biskupem krakowskim Janem Muskatą. Nie opuścił go nawet 

wtedy, gdy po konflikcie z Łokietkiem w 1307 r. biskup na całe dziesięciolecie musiał opuścić Kraków. 

Dzięki jego poparciu wszedł do kapituły krakowskiej, na pewno nie później niż w 1302 r., a od 1306 r. 

przez 14 lat z nadania Muskaty był oficjałem krakowskim i prepozytem skalmierskim. Ale nie należał 

on zapewne do wspólnoty premonstratensów. Jego najnowsze biogramy: T. Glemma, Engelbert kanonik 

krakowski, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 6, Kraków 1948, s. 270; Bytomski słownik biograficzny, 

s. 49.


zależna, skoro przez czas pewien był uwięziony 53 . Nie wiadomo, czy sprawa tocząca 

się po kilku latach dotyczyła tego samego Mikołaja, nazwanego w dokumencie 

z 3 X 1331 r. nie tylko proboszczem św. Małgorzaty, ale i kanonikiem krakowskim 

u św. Floriana. Być może jest to ta sama osoba, skoro zarzuty opata w części 

się pokrywają: Mikołaj mimo trzykrotnego napomnienia biskupa tu nie rezyduje, 

przez co świątynia popada w ruinę, zabrał siłą dziesięciny proboszczowi, niejakiemu 

Rudolfowi, odprawiał mszę św. prymicyjną u św. Floriana w Krakowie bez świeceń 

kapłańskich. Za to został przez biskupa obłożony ekskomuniką i obciążony kosztami 

procesowymi, a prepozytura uznana została za wakującą 54 . Wcześniej, 27 V 

1316 r., do księcia bytomskiego Siemowita trafiła skarga Pawła syna Friczka na proboszcza 

św. Małgorzaty, Jana, który w należącym doń stawie, gdzie pracował młyn, 

tak obniżył lustro wody, że naraził go na duże straty 55 . 

Plebania tego kościoła była również widownią ekscesów spowodowanych 

przez czynniki zewnętrzne, ingerujące w obsadę prepozytury. W 1308 r. biskup 

krakowski Muskata mianował Jana Saxo na ten urząd usuwając dotychczasowego, 

Andrzeja. Gdy sam biskup został obłożony ekskomuniką (14 IV 1308 r.), arcybiskup 

gnieźnieński wyznaczył na prepozyturę Mikołaja z Opola. Kiedy protegowany biskupa 

nie chciał ustąpić, jego kontrkandydat odwołał się do legata papieskiego Gentilisa. 

Ten jednak przywrócił na urząd biskupa krakowskiego, a więc zalegalizował 

w ten sposób jego decyzje – również w sprawie prepozytury bytomskiej 56 . 

W grudniu 1317 r. kolejny prepozyt, niejaki Jan ze wspólnoty premonstratensów, 

został usunięty „gwałtowną i świecką ręką”, a na jego miejsce arcybiskup gnieźnieński 

Janisław osadził Filipa z Opatowic 57 . Ten pierwszy zwrócił się więc do papieża 

Jana XXII, który 14 III 1319 r. zlecił rozjemstwo w tym sporze Franczkowi opatowi 

cystersów z Jemielnicy, a ten już pół roku później, 15 X, orzekł, że Jan winien 

być przywrócony na urząd, zlecając wykonanie tej decyzji gwardianowi bytomskich 

franciszkanów i plebanowi bytomskiemu, a Filipa obciążając kosztami procesowymi 

w wysokości 20 grzywien 58 . Ale oponent mimo klątwy nie ustąpił, chociaż rozjemca 

szukał pomocy w wyegzekwowaniu wyroku u kolejnych biskupów krakowskich, 

Muskaty i Nankera, a papież zlecił potem opatowi z Henrykowa sfinalizowanie 

sprawy 59 . W trakcie tego przewlekającego się procesu wystąpiła wątpliwość natury 

prawnej, czy opactwo na Ołbinie posiada prawo patronatu nad kościołem św. Małgorzaty. 

Z zachowanych dokumentów trudno rozpoznać, kiedy zostało po raz pierwszy 

53 CdS, t. 18, nr 4392, s. 260 n. 

54 AP Wrocław, Rep. 67, nr 204; CdS, t. 18, nr 5053, s. 132 n. Już 31 VIII 1330 oskarżał go o to samo przed 

biskupem krakowskim reprezentant opactwa Hermann z Opatowa, AP Wrocław, Rep. 67, nr 172 b. 

55 CdS, t. 18, nr 3578, s. 12. 

56 Niektóre sprawy związane z walką o to stanowisko zob. J. Horwat, Z. Jedynak, Spór o prepozyturę 

kościoła św. Małgorzaty, czyli bytomskie „prawem i lewem”, [w:] Szkice z dziejów Byomia, red. J. Drabina, 

Bytom 1984, s. 121–128. 

57 Usunięty złożył 31 XII 1317 r. apelację w tej sprawie, AP Wrocław, Rep. 67, nr 172 b; CdS, t. 18, 

nr 3733, s. 65, a w dniu następnym gwardian bytomskich franciszkanów potwierdził ten fakt, CdS, t. 18, 

nr 3745, s. 68. 

58 AP Wrocław, Rep. 67, nr 172 b; CdS, t. 18, nr 3895, 3982, 4071, 4093. 

59 CdS, t. 18, nr 4118, s. 179.


zakwestionowane, skoro 4 VII 1321 r. opat ołbiński musiał przedłożyć papieską bullę 

z 4 VI 1253 r. świadczącą o przynależności do opactwa kościołów św. Małgorzaty 

i NMP w Bytomiu 60 , a inny dokument z 1323 r. mówi o wieloletnim sporze na ten 

temat 61 . Czy zamieszany weń był obok opactwa tylko biskup krakowski, czy także 

arcybiskup gnieźnieński, trudno rozstrzygnąć. Za tą drugą ewentualnością zdają się 

przemawiać wyniki dochodzeń wyżej wspomnianego opata jemielnickiego, z których 

wynikało, że arcybiskup Janisław w 1319 r. mianował Filipa z Opatowic na proboszcza 

św. Małgorzaty przeświadczony, że przysługuje mu prawo patronatu 62 . 

Natomiast z papieskiego pisma z 13 I 1322 r. wynika, że opactwo apelowało 

do Awinionu przeciw decyzji biskupa krakowskiego o obsadzie prepozytury 

św. Małgorzaty przez Mikołaja „w błędnej wierze”, że na to pozwala mu prawo patronatu 

63 . Wydawało się, że sprawa znalazła swój finał 18 V 1323 r., gdy biskup 

krakowski Nanker uznał, że bytomski kościół należy do premonstratensów. Biskup 

eksponując swe prawo udzielania inwestytury osobom przez nich prezentowanym, 

zapewnił, że mogą mieć przy tym kościele własny konwent i dowolną liczbę braci, 

w zależności od posiadanych środków. Zobowiązał przy tym premonstatensów 

do stałych modlitw za biskupów krakowskich 64 . 

Wobec faktu, że proces o bezprawne wprowadzenie Filipa z Opatowic się 

przeciągał, a być może arcybiskup Janisław nie ustępował, biskup Nanker, już 

po przeniesieniu na stolicę wrocławską, musiał 20 XI 1331 r. zaświadczyć, że przed 

ośmiu laty, gdy nosił jeszcze mitrę krakowską, sprawa sporna została już rozstrzygnięta 

przed papieskim komisarzem. Rzecz znamienna, to rozstrzygnięcie nazwane 

tu zostało kompromisem, obwarowanym karą 500 grzywien, gdyby został naruszony 

65 . Uznano wtedy, że prawo patronatu kościoła św. Małgorzaty w Bytomiu od 

dawna należy do opactwa premonstratensów 66 . 

Tu nie od rzeczy będzie uwaga, że okres ten nie jest zaliczany w historii opactwa 

do chwalebnych. Stąd nieprzypadkowo opata Mikołaja, władającego na Ołbinie 

ok. 1337 r. do 1352 r., historiografia nazywa drugim założycielem opactwa. 

Za jego następcy, Wilhelma, który władał opactwem w l. 1352–1364, na napięcia 

w Bytomiu zwrócił uwagę papież Innocenty VI. Poinformowany osobiście 

przez plebana mariackiej fary Piotra z Koźla o poczynaniach „kilku nieposłusznych 

synów[...], chcących nierozważnie i złośliwie zataić i po kryjomu zatrzymać dziesięcinę 

i dochody (plebana)”, wysłał 21 X 1359 r. prośbę do opata ołbińskiego, by 

60 AP Wrocław, Rep. 67, nr 172 b; CdS, t. 18, nr 4133, s. 184. 

61 Dokument z 18 V 1323 r., AP Wrocław, Rep. 67, nr 177; CdS, t. 18, nr 4263, s. 221 n. 

62 Wynika to z dochodzenia opata z Jemielnicy i jego orzeczenia z 11 X 1320 r., AP Wrocław, Rep. 67, 

nr 172 b; CdS, t. 18, nr 4071, s. 166. 

63 Jan XXII zlecił archidiakonowi wrocławskiemu i gwardianowi wrocławskich franciszkanów dochodzenie 

w tej sprawie, AP Wrocław, Rep. 67, nr 174, Rep. 135, D 90, t. 2, s. 204 n; CdS, t. 18, nr 4187, s. 200. 

64 AP Wrocław, Rep. 67, nr 177; CdS, t. 18, nr 4263, s. 221 n. 

65 AP Wrocław, Rep. 67, nr 207;CdS, t. 22, wyd. C. Grünhagen, K. Wutke, Breslau 1903, nr 5068. 

66 AP Wrocław, Rep. 67, nr 207; CdS, t. 22, nr 5068. Z tego powodu w trakcie postępowania procesowego 

niezbędnym było przedłożenie wspomnianej wyżej bulli papieskiej z 4 VI 1253 r. przyznające 

to prawo opatom.


interweniował, dając mu nawet uprawnienia do rzucenia klątwy na winowajców, 

jeśli po upomnieniu nie oddadzą zagrabionych rzeczy 67 . Nie wiemy, czy chodziło jedynie 

o poskromienie parafian, czy też aspiracji miejscowego prepozyta skłóconego 

z plebanem miejscowego kościoła mariackiego Piotrem z Koźla. 

Nie znamy wszystkich przyczyn konfliktu 68 , w którym czynnie zaangażowali 

się mieszczanie z rajcami na czele, natomiast późniejsze źródła szczegółowo opisują 

jego tragiczny finał: we wrześniu 1367 r. zarówno pleban jak i kaznodzieja 

z tego kościoła, Mikołaj z Pyskowic, zostali najpierw wywleczeni z probostwa, 

potem osadzeni w więzieniu, a wreszcie utopieni, a ich ciała wobec oporu, jaki stawiali, 

zmasakrowane 69 . 

Co prawda, przekazy źródłowe nie wspominają o udziale miejscowego prepopozyta 

Jana z Ziębic w egzekucji, ale to właśnie przeciw niemu i jego współbraciom 

Michałowi z Wrocławia i nowicjuszowi Janowi Holerowi wytoczył proces w kurii 

rzymskiej duchowny diecezji gnieźnieńskiej Mikołaj syn Michała, siostrzeniec 

zamordowanego plebana z kościoła mariackiego i domagał się od nich odszkodowania 

w wysokości 4000 florenów 70 . A z listu, jaki papież Grzegorz XI wystosował 

8 IV 1376 r. do opata Marka Wendelera, wynika, że w trakcie procesu, wszczętego 

już za pontyfikatu Urbana V, a więc co najmniej sześć lat wcześniej, prowadzonego 

w imieniu poszkodowanego przez magistra Manfreda z Ferrary, ustalono, że 

to wspomniani premonstratensi z kościoła św. Małgorzaty zwabili plebana do Bytomia 

(schronił się bowiem wcześniej w VI 1367 r. we Wrocławiu), skłonili miejscowych 

rajców do jego uwięzienia, a mieszczan podburzyli do jego zamordowania, 

zaś po egzekucji podzielili się z mieszczanami zrabowanymi z plebanii 400 złotymi 

florenami i 200 złotymi praskimi, nie zaprzestając po tym świętokradczym czynie 

odprawiania nabożeństw 71 . 

Proces zakończył się jednak uniewinnieniem oskarżonych, na co wpływ miały 

zarówno zmiany na Stolicy Apostolskiej, a więc prowadzenie sprawy przez zmieniających 

się audytorów, jak i złożenie protestu przez premonstratensów. Sprawę przesądziła 

jednak w głównej mierze absencja adwokata Mikołaja na kluczowym posiedzeniu 

sądu trzeciej instancji. Gdy powód apelował powtórnie do Grzegorza XI w tej 

sprawie, papież nie podjął jej, a zatwierdziwszy wyrok nakazał Mikołajowi milczenie 

i zapłacenie kosztów procesu – łącznie 123 floreny. 

Konflikt ów zasługuje na uwagę również i z innych względów. Kościół św. Małgorzaty 

znajdował się o kilkaset zaledwie metrów od kościoła Wniebowzięcia NMP 

67 List papieski z 21 X 1359 r. – AP Wrocław, Rep. 67, nr 382 (osiemnastowieczna kopia w Archiwum 

Parafii NMP w Bytomiu, B I, z. 16). 

68 Najnowsza analiza całego zdarzenia i jego przyczyny zob. J. Drabina, Wokół tragicznego zdarzenia 

z roku 1367 w Bytomiu, [w:] Szkice z dziejów Bytomia, s. 107–120. 

69 Chodzi tu o dwa przekazy źródłowe: Jana Długosza, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, 

przeł. J. Mrukówna, t. 5, Warszawa 1981, s. 422–424 oraz Nicolaus Liebental, Rumor de submersione 

sacerdotum in Bitom, [w:] Scriptores rerum Silesiacarum, t. 2, s. 149–151. 

70 Dokument znajdował się niegdyś w AP Wrocław, Rep. 67, nr 530. 

71 Kopia akt procesowych, znajdująca się do 1925 r. w Archiwum Parafii NMP w Bytomiu, nie zachowała 

się. Przytoczył je w niemieckim tłumaczeniu: P. Reinelt, 700 Jahrfeier der St Marienkirche Beuthen 

OS, Beuthen 1931, s. 15 n.


w Bytomiu. Przed 4 VI 1253 r. ten drugi stał się także własnością opactwa premonstratensów 

72 . Rok później, po lokacji miasta znalazł się w jego granicach. 

Nie wiemy, w jakich okolicznościach prawo patronatu nad bytomskim kościołem 

mariackim otrzymał pierwszy książę bytomski Kazimierz 73 , który 4 VIII 1294 r. 

„oddał” je ołbińskiemu opatowi Ludwikowi i jego następcom. Z dokumentu wystawionego 

wtedy właśnie w Gliwicach dowiadujemy się, że wcześniej opat z własnej 

woli przekazał je księciu. Ten zaś postawił warunki, na jakich „dobrowolnie zrzeka 

się całkowicie” swego prawa, wymagając od opata złożenia „wiarygodnego przyrzeczenia” 

założenia przy kościele mariackim kolegium premonstratensów, w którym 

by zanoszono modły za odpuszczenie grzechów księcia i jego potomków. 

Doszło do tego dopiero 21 V 1409 r. Wtedy opat Andrzej Rugeler, ten sam, 

który potem został prepozytem w Bytomiu, wraz z przeorem i podprzeorem powołał 

kolegium zakonne przy bytomskim kościele mariackim 74 , a dziewięć lat wcześniej, 

16 XII 1400 r., Bonifacy IX nadał premonstratensom kościół mariacki 75 . Odtąd odnotowujemy 

częstsze niż dotąd obejmowanie przez premonstratensów urzędu tutejszego 

plebana 76 . 

Nie wiemy, kiedy opactwo podjęło pierwsze próby połączenia obydwu parafii 

bytomskich, skoro kronikarz opactwa Mikołaja Liebental sugeruje, że bytomski 

prepozyt Jan z Ziębic już na progu drugiej połowy XIV w. w bezpardonowej walce 

z plebanem powodował się chęcią przyłączenia parafii mariackiej 77 . Ale do oficjalnych 

rozmów na ten temat doszło dopiero na początku XVI w. Świadczy o tym 

dokument wystawiony w niedzielę 1 VII 1509 r. przez opata we Wrocławiu. Czytamy 

w nim, że po utopieniu księży burmistrz bytomski przedstawił akt wystawiony 

72 Wtedy bowiem Innocenty IV, zatwierdzając wszystkie posiadłości opactwa, wymienił obydwa kościoły 

oraz młyn we wsi, która zwą Biton: Ecclesias cum decimis et omnibus pertinentiis earundem S. Margarite 

et s. Marie in Bitom et de Tosseck ecclesias cum omnibus pertinentiis earundem... villas ... Reptoni cum 

omnibus pertinentiis... Molendine, que habetis in villa, quam Biton... vocantur vulgariter, Schlesisches 

Urkundenbuch, t. 3, wyd. W. Irgang, Köln–Wien 1984, nr 89, s. 66–68. 

73 Hipotezy, iż jego ojciec, Władysław opolski, dysponujący prawem patronatu, udzielił je opactwu premonstratensów, 

niepodobna z braku przekazów źródłowych zweryfikować. 

74 Dokument znajdował się w AP Wrocław, Rep. 67, nr 808. 

75 Bytom średniowieczny, nr 171, s. 164. 

76 Byli nimi kolejno: Jan Hawenschilt, opat prezentował go 1 III 1409 r. biskupowi krakowskiemu, a 8 V 1409 r. 

wikariusz generalny diecezji krakowskiej mianował go na proboszcza, ale już przed 12 IX 1409 r. zrezygnował 

z tego urzędu (dokumenty był niegdyś w AP Wrocław, Rep. 67, nr 800, 807, 809); Tomasz Ferstindorff 

– 4 VII 1410 r. opat prosił dlań o inwestyturę biskupa krakowskiego (dokument był niegdyś w AP 

Wrocław, Rep. 67, nr 822); Wawrzyniec z Żytawy; Wawrzyniec z Wrocławia – prezentowany 30 VIII 1442 r. 

(dokument był niegdyś w AP Wrocław, Rep. 67, nr 1184); Maciej z Bolkowa – prezentowany 10 V 1449 r., 

uzyskał inwestyturę od biskupa 23 V 1449 (dokumenty były niegdyś w AP Wrocław, Rep. 67, nr 1244, 

1245); Jan Hofeman – prezentowany 22 V 1474 r., uzyskał inwestyturę 30 IX 1474 r. (dokumenty były 

niegdyś w AP Wrocław, Rep. 67, nr 1367 a, 1369)); Walenty Król – prezentowany 25 XI 1478 r., otrzymał 

inwestyturę 19 II 1479 r. (dokumenty były niegdyś w AP Wrocław, Rep. 67, nr 1389, 1393). Premonstratensami 

nie byli na pewno: Jakub syn Spytka, który otrzymał inwestyturę 14 III 1420 r., Piotr syn Abrahama, 

który otrzymał inwestyturę 13 V 1420 r., Mikołaj Wolff, prezentowany przez opata 28 III 1427 r. 

77 AP Wrocław, Rep. 135, D 90, t. 2, s. 215 n.; Scriptores rerum Silesiacarum, t. 2, s. 149 n. (polski przekład: 

Bytom średniowieczny, nr 134, s. 131–134).


w imieniu sędziów i komisarzy apostolskich, w którym opat ze swymi współbraćmi 

i całym konwentem zobowiązał się przed księciem i całą wspólnotą bytomskich 

obywateli do odnowienia dochodów kościoła parafialnego w Bytomiu z uposażenia 

i dziesięcin św. Małgorzaty. Podjęto więc analizę starych pism, które dowodzą, 

że dziesięciny z miasta i przedmieścia Bytomiu należały do kościoła parafialnego. 

Po dyskusji z całym konwentem i współbraćmi w Bytomiu, nie można było jednak 

doprowadzić do połączenia obydwu parafii z racji przypadającego właśnie w mieście 

jarmarku na św. Andrzeja. Negocjacje z władzami Bytomia skłoniły je do podjęcia 

decyzji o ufundowaniu beneficjum ołtarzowego w kościele parafialnym, które 

miało zapewnić utrzymanie plebanowi. Opat zaś jako prawdziwy kolator zobowiązał 

wszystkich swoich następców, by bez żadnego wahania i sprzeciwu uczynili realną 

ową unię obydwu kościołów – wraz ze wszystkimi prawami, dziesięcinami, dochodami, 

ziemiami, łąkami, stawami, młynami i wszystkimi przynależnościami 78 . 

Sprawa znalazła swój finał 31 III 1538 r. we Wrocławiu w siedzibie opactwa. 

Tam bowiem wystawiono dokument o połączeniu kościoła św. Małgorzaty i mariackiego 

w Bytomiu. Dla opisania tego związku użyto aż trzech określeń: połączyć, 

zaanektować i inkorporować (uniri, annecti et incorporari) z podkreśleniem, że zachowuje 

się prawa patronackie i kolektorskie opata, że decyzja ta podjęta została 

w obawie przed srożącym się luteranizmem i zagrożeniem zaniedbania opieki nad 

wiernymi. Dokument podkreśla też, że kolatura należy do nich i ich następców 79 . 

Ale dopiero pięć lat później, 15 VI 1543 r. nowy właściciel Bytomia Jerzy margrabia 

brandenburski zdecydował się to zatwierdzić 80 . 

Rola premonstratensów w Bytomiu i całym regionie jest trudna do przecenienia, 

skoro przebywali tu już przed lokacją miasta. Można byłoby nawet postawić pytanie, 

czy w 1254 r. byli inspiratorami lokacji Bytomia? Pytanie to jest o tyle zasadne, 

że byli w tym rejonie mocno zakorzenieni, a więc i zainteresowani jego dalszym 

rozwojem ekonomicznym, który pomnożyłby ich dochody. Zainteresowanie lokacją 

Bytomia z ich strony byłoby więc zrozumiałe, tym bardziej że nie później niż na rok 

przed lokacją weszli w posiadanie kościoła mariackiego, który znalazł się potem 

w obrębie miasta. Ważna w tym kontekście jest także informacja, że w 1273 r. 

premonstratensi zezwolili bytomskiemu mieszczaninowi Mikołajowi na lokowanie 

wsi Bobrowniki 81 . 

Poza naszymi rozważaniami pozostaje kwestia, czy naganna postawa moralna 

wielu z nich miała jakikolwiek wpływ na rozwój protestantyzmu w Bytomiu, 

chociaż opactwo pozostało wierne Kościołowi katolickiemu. 

78 Dokument, którego oryginał znajdował się w Archiwum Parafii NMP w Bytomiu, zacytował w całości: 

Gramer, Chronik, Schlesisches Urkundenbuch, nr 44, s. 388–390 

79 Tamże, s. 388–390. 

80 Tamże, nr 44, s. 388–390. Ale margrabia wyraził życzenie, by stanowisko proboszcza powierzać 

pobożnemu, uczonemu ewangelikowi. Niektórzy historycy sugerują nawet, że margrabia w ten sposób 

chciał umożliwić rozwój protestantyzmu w mieście. 

81 Tamże, t. 4, wyd. W. Irgang, Köln–Wien 1984, nr 312, s. 209. Zasadźca miał przez osiem pierwszych 

lat po lokacji płacić po 2,5 grzywny, a potem po 4 skojce właścicielowi.



Jolanta Byczkowska-Sztaba (Warszawa) 

Tradycja liturgiczno-muzyczna norbertanek 

ze Zwierzyńca w świetle graduału z 1527 roku 

Graduał, księga liturgiczno-muzyczna zawierająca śpiewy mszalne na wszystkie 

uroczystości roku kościelnego w postaci części stałych Ordinarium missae i zmiennych 

Proprium missae, jest przechowywany w Archiwum Klasztoru Panien Norbertanek 

na Zwierzyńcu pod sygnaturą ms. 508. Stanowi on szczególnie interesujący 

przedmiot badań muzykologicznych. Wstępne badania prowadzone przez J. Pikulika 

wykazały, że rękopis używany w klasztorze zwierzynieckim odbiega od tradycji 

norbertańskiej. Nie rejestruje jednak ściśle tradycji zakonnej, ale tradycję skłaniającą 

się w kierunku diecezjalnym 1 . 

Ogólny stan zachowania kodeksu jest dość dobry, a czytelność nie nastręcza żadnych 

trudności. Rękopis posiada kolofon, z którego dowiadujemy się, iż powstał 

w 1527 r. w skryptorium dominikańskim przy kościele św. Trójcy w Krakowie, 

przepisany został przez brata Wiktoryna, pracującego w tamtejszym skryptorium, 

a jego fundatorką była Anna Grabowska, ówczesna ksieni klasztoru na Zwierzyńcu. 

Dopiski na kartach kodeksu świadczą o jego używaniu jeszcze w 2 poł. XVII w. 

Celem mojej pracy jest wstępne wykazanie związków i różnic śpiewów występujących 

w liturgiku z tradycją norbertańską i diecezjalną oraz umiejscowienie 

go w tradycji liturgiczno-muzycznej. Zrozumienie tych zależności ułatwi krótki zarys 

kształtowania się tradycji norbertańskiej. Ok. 1120 r. św. Norbert założył w Prémontré 

(okolice Laon) nowe zgromadzenie kanoników regularnych, zwane później 

od imienia założyciela norbertanami lub od miejsca założenia premonstratensami. 

Zakon przejął regułę św. Augustyna; w 1 poł. XII w. ukształtowała się konstytucja 

i organizacja zakonu. Reguła zyskała sobie bardzo dużą popularność i szybko się 

1 Rękopis jest przedmiotem przygotowywanej rozprawy doktorskiej pt. Analiza źródłoznawcza graduału 

ms. 508 ss. norbertanek ze Zwierzyńca w Krakowie i umiejscowienie go w tradycji liturgiczno-muzycznej 

polskiej i europejskiej przez Jolantę Byczkowską-Sztabę na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego 

w Warszawie.

184 Jolanta Byczkowska-Sztaba 

rozprzestrzeniła 2 . Ks. prof J. Pikulik wyraził przypuszczenie, że pierwszy klasztor 

norbertański w Polsce powstał już ok. 1131 r. w Chalnie 3 . W pierwszych latach 

istnienia premonstratensów nie ukształtowała się jeszcze właściwa mu tradycja muzyczna. 

Źródłem pierwszych ksiąg tego zakonu były sakramentarze gallikańsko- 

-rzymskie, a w niektórych formach chóralnych północnofrancuskie. Św. Norbert będąc 

arcybiskupem Magdeburga pozwolił opactwom norbertańskim przyjąć na terenie 

cesarstwa zwyczaje kościołów diecezjalnych. Zjawisko to miało miejsce szczególnie 

tam, gdzie domy zakonne norbertańskie zaangażowały się w pracę duszpasterską. 

Dlatego obok obowiązujących cały zakon ksiąg liturgicznych występują takie, które 

noszą ślady tradycji diecezjalnej. 

W 1131 r. papież Innocenty II wydał bullę, w której wezwał do zachowania 

przez norbertanów Ordinis integratis. Od tego czasu nasiliły się tendencje do unifikacji 

tradycji liturgicznej zakonu. Pierwsze ordo przypisuje się następcy św. Norberta, 

opatowi Hugnesowi (+ 1164) . Prawdopodobnie było to dzieło zbiorowe pod 

jego redakcją. Następnie papież Innocenty IV w 1245 r., a potem Aleksandera IV 

w 1256 r. wzywali do unifikacji liturgii norbertańskiej. Coroczne kapituły Prémontré 

akcentowały bardzo silnie problem jedności treści ksiąg liturgicznych 4 . 

Omawiany rękopis, najmłodszy z zachowanych w Polsce premonstrateńskich 

rękopisów liturgiczno-muzycznych, był używany w żeńskim klasztorze norbertańskim 

na Zwierzyńcu w Krakowie, założonym prawdopodobnie w latach 1149–1164, 

według najnowszych badań J. Rajmana 5 pomiędzy rokiem 1158 a 1164, tj. jeszcze 

przed unifikacją tradycji norbertańskiej. Graduał powstał ok. 400 lat po założeniu 

klasztoru, a 300 lat po unifikacji liturgii norbertańskiej, mimo to zawarta w nim 

liturgia mszalna odbiega od tradycji zakonnej, reprezentując nurt bardziej diecezjalny, 

o czym świadczy analiza śpiewów zapisanych w nim w porównaniu z tradycją 

norbertańską i innymi tradycjami liturgicznymi. 

Rękopis składa się z następujących części: Ordinarium missae, Proprium de 

tempore, Proprium de sanctis, Commune sanctorum oraz Sekwencji. 

I. Związki śpiewów graduału ms. 508 z tradycją norbertańską 

A. PROPRIUM DE TEMPORE 

1. II Niedziela Adwentu: LAETATUS SUM – werset allelujatyczny 

Werset allellujatyczny po śpiewach Introitu i graduale jest trzecim z kolei 

śpiewem notowanym w formularzu mszalnym proprium missae. Był on śpiewa- 

2 J. Kłoczowski, Wspólnoty chrześcijańskie, Kraków 1964, s. 232. 

3 J. Pikulik, Próba rozwiązania różnic w strukturze muzycznej polskich premonstratensów, [w:] VI Ogólnopolska 

Konferencja Muzykologiczna, Gdańsk 1972. Pogląd ten został odrzucony w pracach historyków. 

4 Pl. F. Lefévre, La Liturgie de Prémontré, Louvain1957, s. 6–14. 

5 J. Rajman, Klasztor norbertanek na Zwierzyńcu w wiekach średnich, Kraków 1993, s. 19–37.

Tradycja liturgiczno-muzyczna norbertanek ze Zwierzyńca... 185 

ny po graduale między czytaniami Ewangelii. Obecność wersetu alleluja Laetatus 

sum w kodeksie świadczy o zachowaniu najstarszej tradycji układu allelujatycznego. 

Śpiew ten jest charakterystyczny dla najstarszych rękopisów zakonnych cysterskich, 

norbertańskich, dominikańskich i franciszkańskich. Natomiast kodeksy diecezjalne 

notują ten śpiew w Polsce od XIII w. 6 

2. IV Niedziela Adwentu: MEMENTO NOSTRI DOMINE – introit 

Introit, wstępna część zmienna mszy św., składa się z antyfony i jednego wiersza 

psalmu, śpiewany jest na wejście kapłana na początku mszy św. W średniowiecznej 

muzycznej tradycji norbertańskiej introit Memento nostri Domine śpiewany był 

z psalmem zwanym też wersetem Pecavimus. Ms. 508 notuje intr. Memento nostri Domine 

+ werset Confitemini Domino – nad tym wersetem dopisany jest v. Pecavimus. 

Układ taki notują graduały norbertańskie I F 385, I F 422, I F 423 przechowywane 

w Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego7 oraz ms. 12 z Biblioteki XX. 

Salezjanów w Czerwińsku8 . 

B. SEKWENCJE 

Sekwencje (prosy) należą do poezji liturgicznej, jako utwory rymowane były 

śpiewane podczas mszy św. na zakończenie wersetu allelujatycznego po Lekcji, ale 

przed Ewangelią. 

1. SACROSANCTA HODIERNE FESTIVITATIS – przeznaczona na św. Andrzeja 

Apostoła 

Sekwencja ta jest jedyną sekwencją norbertańską zachowaną w rękopisie, w układzie 

sekwencji przeznaczonych na główne uroczystości roku kościelnego. Schemat 

i porównanie z innymi przytaczam w pkt. II.F 

2. JESU CHRISTE REX SUPERNE – Prosa o św. Stanisławie 

Utwór ten powstał prawdopodobnie w drugiej połowie XIII w. najprawdopodobniej 

w klasztorze norbertańskim św. Wincentego we Wrocławiu. Sekwencja 

ta była bardzo rozpowszechniona zarówno w środowiskach diecezjalnych jak 

i zakonnych9 . Nie wiem, czy może być podstawą do twierdzenia o wpływach norbertańskich, 

uważam jednak, że można taką supozycję przyjąć. 

3. Reminiscencją własnej tradycji zakonnej jest duża liczba, jak na jeden 

graduał, sekwencji o Matce Bożej10 . Tytuły sekwencji przytaczam z notą określającą 

ich przeznaczenie: 

• Hac clara die – I tho tesz prosa o Pannie Marijej 

• Post partum – Druga prosa de BVM 

6 Por. J. Pikulik, Próba rozwiązania różnic. 

7 Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego, Graduał norbertański z 1319 r., sygn. ms. I F 385; Graduał norbertański 

z 1351 r., sygn. ms. I F 422; Graduał norbertański z 1362 r., sygn. ms. I F 423. 

8 Biblioteka XX. Salezjanów w Czerwińsku, Graduał norbertański z Płocka z XV w., sygn. ms. 12. 

9 H. Kowalewicz, Polska twórczość sekwencyjna wieków średnich, [w:] Średniowiecze. Studia o kulturze, 

t. II, Wrocław 1965, s. 168–169; tenże, Zabytki średniowiecznej liryki liturgicznej o św. Stanisławie, 

„Analecta Cracoviensia” 11, 1979, s. 223. Inaczej datuje ten utwór J. Pikulik, Indeks sekwencji w polskich 

rękopisach muzycznych, Warszawa 1974. 

10 J. Pikulik, Próba rozwiązania różnic.


• Ave, mundi spes – Prosa nadobna o Pannie Marii 

• Ave,plena singulari – I tho tesz nadobna prosa o Pannie Marii. 

C. KALENDARZ 

Ms. 508 zawiera kalendarium, które nie daje się porównać z żadnym aktualnie 

dostępnym. W kalendarzu odnotowano następujące święta, wskazujące na związek 

z tradycją norbertańską: 

św. Augustyn, Translacja św. Augustyna, Dionizy z towarzyszami, Nikazjusz (Nikazy) 

– patron, bp Reims, Nikazy z towarzyszami. Charakterystyczne dla tradycji norbertańskiej 

święta: św. Nikazjusza – biskupa Reims i św. Nikazego z tow. notowane 

są w ms. 508 w inny dzień miesiąca, niż przyjęto to w tradycji zakonnej. Poza tym 

kalendarz jest zgodny z kalendarzami zachowanymi w najstarszych rękopisach liturgiczno-muzycznych. 

II. Różnice między tradycją ms. 508 a tradycją norbertańską 

Repertuar śpiewów odbiega znacznie od tradycji zakonnej. Analiza repertuaru 

monodycznego wykazała większą zbieżność repertuarową z tradycją diecezjalną, 

a tym samym odstępstwa od tradycji własnej. 

A. UKŁAD KODEKSU 

Układ jest typowy dla rękopisów diecezjalnych. Cechą charakterystyczną 

tego schematu jest umiejscowienie części Ordinarium missae na początku kodeksu. 

Budowa graduału jest następująca: 

1. Ordinarium missae 

2. Proprium de tempore 

3. Proprium de sanctis 

4. Commune sanctorum 

5. Sekwencje. 

B. NOTACJA MUZYCZNA 

Rękopis pisany jest notacją gotycką z przełomu XV/XVI w., a nie nota quadrata 

jak inne zachowane rękopisy norbertańskie. 

C. ORDINARIUM MISSAE 

Śpiewy Ordinarium missae, do których zaliczamy: Kyrie ,Gloria, Credo, Sanctus 

i Agnus Dei, są częściami stałymi mszy św. Stanowią one jedno z głównych 

kryteriów określenia proweniencji kodeksów liturgiczno-muzycznych. Ordinarium 

misssae wskazuje na zbieżność z tradycją diecezjalną. Świadczy o tym: 

1. Notowanie na początku rękopisu; 

2. Przekaz śpiewów parami: Kyrie-Gloria, Sanctus-Agnus Dei; 

3. Tożsama melodia Sanctus i Agnus. Na 10 par 6 z nich ma identyczne melodie.


4. Tropy Kyrie: Kyrie magne Deus potentiae i Kyrie fons bonitatis używane 

częściej w tradycji diecezjalnej niż w zakonnej. 

5. Melodyka śpiewów jest prawie identyczna z melodiami Ordinarium graduału 

katedry wawelskiej ms. 45 11 . 

D. NOTY RUBRYCYSTYCZNE 

Zapis not rubrycystycznych przed każdą parą śpiewów Ordinarium missae jak 

i nazwa zostały przejęte z rękopisów diecezjalnych. Są to noty: Paschale, de Apostolis, 

de Virginibus, de Confessoribus. 

E. KALENDARZ 

Układ kalendarza w Proprium de sanctis jest typowy dla liturgików diecezjalnych: 

zaczyna się od wigilii św. Andrzeja (29 listopada), a kończy się uroczystością 

św. Katarzyny (25 listopada). 

F. SEKWENCJE 

Kryterium ustalania przynależności do tradycji zakonnej bądź diecezjalnej jest 

schemat repertuaru Sekwencji na główne uroczystości roku kościelnego. Wyróżniamy 

trzy schematy: 

1. cechujący rękopisy diecezjalne, cysterskie, franciszkańskie, klarysek, 

2. cechujący rękopisy norbertańskie, 

3. cechujący rękopisy dominikańskie. 

Lista Sekwencji na główne uroczystości roku kościelnego w ms. 508 nie jest 

typowa dla tradycji norbertańskiej, każe zaliczyć schemat do grupy rękopisów diecezjalnych. 

LISTA SEKWENCJI 

UROCZYSTOŚĆ – 

PRZEZNACZENIE 

BOŻE NARODZENIE: 

DIECEZJALNA NORBERTAŃSKA MS. 508 

Msza pasterska Grates nunc omnes Laetabundus Grates nunc omnes 

Msza o świcie Natus ante secula Jubilemus salvatori 

Suma 

Eia, recolamus 

laudibus 

Eia, recolamus 

laudibus 

ŚW. SZCZEPAN 

Hanc concordi 

famulatu 

Heri mundus 

exultavit 

Hanc concordi 

famulatu 

ŚW. JAN APOSTOŁ 

Johannes, 

Jesu Christo 

Christo laudes 

decantet 

Johannes, 

Jesu Christo 

EPIPHANIA Festa Christi Festa Christi Festa Christi 

WIELKANOC 

Victimae paschali 

laudes 

Fulgens preclara 

rutilat 

Victimae paschali 

laudes 

WNIEBOWSTĄPIENIE Rex omnipotens Rex omnipotens Rex omnipotens 

Summi triumphum 

Summi triumpum 

regis 

regis 

11 Biblioteka Kapitulna w Krakowie, Graduał krakowski, poł. XV w., sygn. ms. 45.


ZESŁANIE Ducha Św. Sancti Spiritus Sancti Spiritus Sancti Spiritus 

Veni, Sancti 

Spiritus 

Veni, Sancti Spiritus 

Veni, Sancti 

Spiritus 

TRÓJCA Św. 

Benedicta semper 

sancta 

Benedicta semper 

sancta 

Benedicta 

semper sancta 

BOŻE CIAŁO Lauda Sion Lauda Sion Lauda Sion 

POŚWIĘCENIE KOŚĆ. 

Psallat ecclesia 

mater 

Clara chorus dulce 

pangat 

Psallat ecclesia 

mater 

Quam dilecta 

tabernacula 

Św. JAN CHRZCICIEL Sancti Baptiste Gaude, caterva dici Sancti Baptiste 

Św. PIOTR PAWEŁ Petre summe Petre summe Petre summe 

Św. MARIA 

MAGDALENA 

Laus tibi, Christe Laus tibi, Christe Laus tibi, Christe 

WNIEBOWZIĘCIE 

NMP 

Congaudent 

angelorum 

Area virga 

Hac clara die 

Congaudent 

angelorum 

NARODZENIE NMP Stirpe maria regia Alle caeleste Stirpe maria regia 

WSZYSCY ŚWIĘCI 

Omnes sancti 

Seraphin 

Resultet tellus 

Omnes sancti 

Seraphin 

Św. KATARZYNA Sanctissime virginis Katherina sollemnia Sanctissime virginis 

Św. ANDRZEJ Deus in tua virtute 

Sacrosancta 

hodierne 

Sacrosancta 

hodierne 

Jak wynika z powyższego zestawienia, lista sekwencji ms. 508 zgodna jest 

z diecezjalną listą sekwencyjną, odbiega ona całkowicie od własnej tradycji norbertańskiej. 

Niewykluczone, że została przejęta lub powstała pod wpływem liturgii diecezjalnej. 

G. WERSETY ALLELUJATYCZNE 

Wersety allelujatyczne stanowią jedno z najważniejszych kryteriów ustalania proweniecji 

rękopisu. Zapis ich w kodeksie jest wyrazem jakiejś tradycji i służy do ustalenia 

związków genetycznych liturgiku. Z komparatystyki śpiewów allelujatycznych 

ms. 508 wynika, że odbiega ona od tradycji norbertańskiej i diecezjalnej, co stanowi 

problem dla mediewistów 12 . Wśród zachowanych w Polsce 6 graduałów norbertańskich 

tylko ms. 508 reprezentuje europejski nurt diecezjalny. Lista śpiewów allelujatycznych 

jest identyczna z listą śpiewów w graduałach z XII i XIII w. znalezionych 

w okolicach Trewiru, a sygnowanych przez benedyktynów z Solesmes TRE 1 13 

i TRE 2 14 , co wskazują poniższe zestawienia śpiewów ms. 508 oraz TRE 1 i TRE 2 

12 J. Pikulik, Wiersze allelujatyczne cyklu wielkanocnego w średniowiecznej Polsce, [w:] Muzyka religijna 

w Polsce, t. III, Warszawa 1979, s. 183–208. 

13 Öff. Wiss. Bibl. Berlin ,TRE 1 – Graduał z XII w. z okolic Trewiru (?), sygn. ms. Qo 664. 

14 Stadtsbibliothek Trier, TRE 2 – Graduał z XIII w. z okolic Trewiru (?), ms. 2254.


z listą norbertańską zakonną na cały rok kościelny od I Niedzieli Adwentu do 

XXIII Niedzieli po Zesłaniu Ducha św. 

1. Okres od ADWENTU do WIELKANOCY 

Uroczystość MS. 508 lista alv TRE 1 lista alv TRE 2 lista alv 

I Niedziela Adwentu Ostende nobil brak Defekt – brak kart 

II Niedz. Adwentu Letatus sum + 

od I Niedzieli 

Adwentu 

Stantes erat pedes – 

do Wielkiej 

Soboty 

III Niedz. Adwentu brak karty 

Excita Domine 

IV niedz. Adwentu Veni Domine + 

Wigilia Bożego Narodzenia Hodie scietis nie podaje 

Boże Narodzenie – msza 1 Dominus dixit ad me + 

Boże Narodzenie – msza 2 

Dominus regnavit 

decorem 

+ 

Boże Narodzenie – msza 3 Dies sanctificsatus + 

Św. Szczepan Video caelos + 

Św. Jan Apostoł His est discipulus + 

Epiphania Vidimus stellam + 

I niedziela po Epiphanii Jubilate Deo + 

II niedziela po Epiphanii 

Laudate Deum omnes Dominus regna- 

Angeli 

vit exultet 

III niedziela po Epiphanii 

Dominus regnavit 

exultet 

Laudate Deum 

omnes angeli 

Wielka Sobota Confitemini nie podaje 

Jak wynika z powyższego zestawienia, w formularzu mszalnym II Niedzieli Adwentu 

ms. 508 notuje dwa wersety allelujatyczne: Laetatus sum i Stantes erat pedes 

– układ ten jest nie spotykany w innych liturgikach. 

2. UROCZYSTOŚĆ ZMARTWYCHWSTANIA Z OKTAWĄ 

ŚWIĘTO 

TRADYCJA 

ZAKONNA 

Śpiewy alv 

MS. 508 TRE 1 TRE 2 

PASCHA Pascha nostrum Pascha nostrum Pascha nostrum Pascha nostrum 

FERIA I Epulemur Epulemur Epulemur Epulemur 

FERIA II Nonne cor Nonne cor Nonne cor Nonne cor 

Angelus Domini Angelus Domini 

V. Respodens 

autem 

V.Respodens 

autem


FERIA III Oportebat pati Christus resur- Christus resur- Christus resurgensgensgens 

FERIA IV Christus resur- In die resurrec- In die resurrec- In die resurecgenstionistionistionis 

FERIA V Surrexit Domi- Surrexit Altissi- Surrexit Surrexit Altissinus 

de sepulmus de sepul- Altissimus de mus de sepulchrochro 

sepulchro chro 

FERIA VI Surrexit Chris- Dicite in gen- Dicite in gen- Dicite in gentus 

et illuxit tibustibustibus 

SABBATO Haec dies Haec dies Haec dies Haec dies 

Laudate pueri Laudate pueri Laudate pueri Laudate pueri 

v.Sit nomen v.Sit nomen v.Sit nomen v. Sit nomen 

Domini Domini Domini Domini 

Lista wersetów allelujatycznych ms. 508, jak wynika z powyższego zestawienia, 

nie jest zgodna z listą tradycji norbertańskiej, szczególnie w uroczystość 

Ferii III do Ferii VI, natomiast w formularzu Ferii I notuje 3 wersety alleluja zamiast 

jednego. 

Lista ms. 508 jest identyczna z listą alleluja kodeksu TRE 2, a także z TRE 1 

– tutaj z wyjątkiem w Ferii II, gdzie TRE 1 notuje tylko 1 werset. 

3. NIEDZIELE I ŚWIĘTA PO WIELKANOCY 

ŚWIĘTO 

Dominica 

TRADYCJA 

ZAKONNA 

I In die resurrectionis 

Surrexit Dominus 

et occurens 

II Surrexit Dominus vere 



vere 

Pascha nostrum 

Surrexit pastor 

bonus 


vere 


bonus 

Surrexit 

Dominus vere 


bonus 

III 

Surrexit pastor bonus 

In die resurrectionis 

Nonne cor 

Oportebat pati Oportebat pati Oportebat pati 

IV Surrexit Dominus vere 

Christus resurgens 

Surrexit Christus 

et illuxit 


et illuxit 


et Illuxit 

V In die resurrectionis 

Resurrexit Christus 

ex mortuis 

Resurrexit 

Christus ex 

mortuis 

Resurrexit Christus 

ex mortuis 

Surrexit Domino 

de sepulchro 

Angelus 

Domini 

Angelus Domini 

V.Respondens V.Respondens 

autem autem

Ascensionis 


Non vos relinquam Ascendit Deus Ascendit Deus Ascendit Deus 

Ascendes Christus Dominus in Sina 

Dom.oct. Ascendit Deus Ascendit Deus 

Dominus in Sina Dominus in Sina 

Dominus in 

Sina 

Dominus in Sina 

Charakterystyczną cechą graduału norbertanek zwierzynieckich są pojedyncze 

śpiewy allelujatyczne w formularzach mszalnych od II do V Niedzieli po Wielkanocy, 

podczas gdy tradycja norbertańska notuje w tym okresie po dwa śpiewy. 

Lista jest prawie identyczna z graduałami trewirskimi (?). 

4. OKTAWA ZESŁANIA DUCHA ŚW. 

ŚWIĘTO 

TRADYCJA 

ZAKONNA 


PENTHEC. Spiritus Sanctus Emitte Emitte Emitte 

Veni Veni Veni Veni 

FERIA II Emitte Loquebantur Spiritus Domini Spiritus Domini 

Veni Veni Veni Veni 

FERIA III Paraclitus Paraclitus Paraclitus Paraclitus 

Veni Veni Veni 

FERIA IV Spiritus Domini Verbo Domini Verbo Domini Verbo Domini 


FERIA V Emitte Emitte Emitte Emitte 


FERIA VI Verbo Domini 

Sancti Spiritus, 

Domine corda 

nostra mundet 


Domine corda 

nostra mundet 


Domine 

corda nostra 

mundet 

SABBATO 

Veni 

Emitte Emitte - i Emitte - i Emitte - i 

Veni Paraclitus - i Paraclitus - i Paraclitus - i 

Paraclitus Verbo - i 

Verbo 

Domino - i 

Verbo 

Domino- i 

Spiritus Domini Veni - i Veni - i Veni - i 

Benedictus es Benedictus es - i Benedictus es - i 

Laudate Dominum Laudate 

Dominum 

Laudate 

Dominum 

W formularzach tego okresu należy zwrócić uwagę na repetycję wersetu 

Veni w każdym dniu oktawy 15 . Repetycja wersetu Veni występuje w układzie norber- 

15 J. Pikulik, Wiersze allelujatyczne.


tańskim, franciszkańskim, w większości kodeksów diecezjalnych, a także w europejskich 

kodeksach TRE 1 i TRE 2. Prawdopodobnie repetycja ta ma miejsce również 

w rękopisie ms. 508, albowiem skryptor nie zawsze ten śpiew zarejestrował. 

Pomiędzy formularzami Ferii II a Ferii V w rękopisie ms. 508 znajdują się doklejone 

karty, niewykluczone, że karta notująca werset Veni uległa zniszczeniu lub 

została wydarta. 

Unikalny na terenie Polski jest werset allelujatyczny Sancti Spiritus Domine 

corda nostra mundet, występujący w formularzu Ferii VI oktawy zesłania Ducha 

św. Werset ten występuje w Polsce tylko w ms. 508. Natomiast wśród rękopisów 

europejskich notują go oba rękopisy trewirskie (?) oraz 4 rękopisy z St.Gallen 

z przełomu IX/X w. Świadczy to o niewątpliwych związkach między ms. 508 a graduałami 

z XII i XIII w. prawdopodobnie z okolic Trewiru. 

5. NIEDZIELE PO ZESŁANIU DUCHA ŚW. 

TRADYCJA 

ZAKONNA 


Niedziela 

I Domine Deu meus Dominus Deus meus Domine Deus meus + 

II Deus iudex Deus iudex Deus iudex + 

III Diligam te Diligam te Diligam te + 

IV Domine in virtuti Domine in virtute Domine in virtute + 

V 

Benedicam Dominum 

In te Domine In te Domine + 

VI Omnes gentes Eripe me Eripe me + 

VII Eripe me Te decet hymnus Te decet hymnus + 

Replebimur Replebimur + 

VIII Te decet 

Replebimur 

Attendite Attendite + 

IX Omnis terra Exultate Deo Exultate Deo + 

X In te, Domine Domine Deus salutis Domine Deus salutis + 

XI Attendite popule Domina refugium Domine refugium + 

XII Propitius esto Venite exultemus Venite exultemus + 

Praeoccupemus 

faciem 

Praeoccupemus 

faciem 

+ 

XIII Exultate Deo Quoniam Deus Quoniam Deus + 

XIV 

Domine Deus 

salutis 

Confitemini Confitemini + 

XV Domine refugium Paratum cor Paratum cor + 

XVI Venite exultemus In exitu Israel In exitu Israel + 

V. Praeoccupemus 

faciem 

Facta est Facta est +


XVII Quoniam Deus Dilexi quoniam Dilexi quoniam + 

XVIII Domine exaudi Dextera Dei Dextera Dei + 

XIX Confitemini Qui confidunt Qui confidunt + 

XX Paratum cor De profundis De profundis + 

XXI In exitu Izrael Confitebor tibi Confitebor tibi .. 

Facta est 

XXII Qui timet Lauda anima Lauda anima 

Qui sanat 

Lauda anima 

XXIII De profundis Qui sanat Lauda Jerusalem Qui sanat 

Lauda anima Qui posuit 

Lauda 

Jerusalem 

Qui sanat Qui posuit 

Qui posuit 

Lista śpiewów allelujatycznych norbertanek krakowskich odbiega znacznie od 

własnej tradycji zakonnej, a także różni się od list allelujatycznych występujących 

w rękopisach polskich. W przedstawionej tabeli widzimy, że lista ta niemalże pokrywa 

się z listą śpiewów allelujatycznych w graduałach europejskich TRE 1 i TRE 2. 

Nieznaczne różnice pomiędzy zawartymi w nich śpiewami a ms. 508 występują 

w XXII i XXIII Niedzieli po Zesłaniu Ducha Św.: w kodeksach trewirskich (?) występują 

dwa wersety allelujatyczne w formularzach XXII i XXIII Niedzieli zwykłej, 

których nie notuje ms. 508. 

III. Związki graduału norbertanek zwierzynieckich z rękopisami europejskimi 

na podstawie wariantów melodycznych 

Choć rękopis jest niezaprzeczalnie polski, badania wykazały, że nie identyfikuje 

się on z polską tradycją zakonną i diecezjalną. Uznałam więc za celowe porównanie 

go z rękopisami europejskimi. Badanie to przeprowadziłam wykorzystując 150 wariantów 

muzycznych ustalonych przez benedyktynów z Solesmes 16 . Miejsca wariantowe 

wyznaczono ze śpiewów liturgicznych w częściach De tempore oraz De sanctis 

zarówno z rękopisów zakonnych jak i diecezjalnych. 

Warianty muzyczne podzielono na 3 grupy po 50 tj.: 1–50, 51–100, 101–150. 

Pierwsze 1–50 pochodzą z odcinków intonacyjnych początkowych części utworu, 

warianty 1–100 i 101–150 zostały wzięte z głównych partii kompozycji. W orzeka- 

16 Metodologia badań zgodna z: Le Graduel Romain, vol. II: Les sources, Abbaye Saint-Pierre de Solesmes 

1957; Le Graduel Romain, vol. IV: Le texte neumatique, Abbaye Saint-Pierre de Solesmes 1960.


niu o stopniu pokrewieństwa i związkach genetycznych posiadają one największe 

znaczenie. Określenie „dystans” używane w dalszym tekście – jest to liczba miejsc 

wariantowych, określająca różnice między rękopisami. Wielkość dystansu i stopień 

pokrewieństwa są względem siebie odwrotnie proporcjonalne: im dystans mniejszy 

to pokrewieństwo między kodeksami jest większe17 . Poniżej przedstawiam rękopisy 

europejskie charakteryzujące się najbliższym dystansem w stosunku do polskiego 

kodeksu ms. 508. 

A. MIEJSCA WARIANTOWE 1–50 

Miejsca te wybrano z intonacji utworów lub intonacji odcinków wewnętrznych. 

Dystans – liczba różnic pomiędzy ms. 508 a kodeksami europejskimi przedstawia się 

następująco: 

• Dystans 9 – posiada` MEK 3 Graduał XIV w. z Melk; Bibl. Melk ms. 1056 

• Dystans 12 – TRE 1 Graduał z XII w. Trewir (?); Berlin, Öff. Wiss. Bibl. Berlin ms. 

Qo 664 

• Dystans 14 – BAB 4 Graduał, XIV w. z Bambergu ; Rzym Bibl. Angelica ms. 1436 

B. MIEJSCA WARIANTOWE 51–100 

Miejsca te zostały wybrane spośród materiału melodycznego różnego od formuł intonacyjnych, 

głównie z części środkowej utworów. Dystanse przedstawiają się tutaj 

następująco: 

Dystans: 

4 – TRE 1 Graduał, XII w.,Trewir (?); Berlin; Öff. Wiss. Bibl. Berlin ms. 

Qo 664 

7 – KLO 3 Graduał, XIII/XIV w., Klosterneuburg; Bibl. Klosterneuburg 

ms. 588 

8 – KLO 1 Graduał, XII w., Klosterneuburg; Universtätsbibl. Graz 

ms. 807 

9 – ANO 2 Graduał, XIV w., Ardeny (?); L.Rosenthal, Monachium Kat.150 

nr 217) 

MEK 3 Graduał, XIV w., Melk; Bibl. Melk ms. 1056 

Jak wynika z powyższego zestawienia, najmniejszy dystans istnieje między ms. 508 

i TRE 1. Należy podkreślić, że w tych miejscach wariantowych oba kodeksy nie 

wykazują żadnych ubytków. Zmniejsza to do zera niepewność badań wynikających 

z obliczeń hipotetycznych wartości dystansu. Z 4 różnic między ms. 508 a TRE 1 

aż 3 stanowią warianty notowane tylko i wyłącznie w Polsce. Stwarza to przesłanki 

do stwierdzania, że tradycja muzyczna ms. 508 po odrzuceniu wariantów polskich 

jest identyczna z tradycją graduału trewirskiego (?) z XII wieku. 

C. MIEJSCA WARIANTOWE 101–150 

Miejsca te pochodzą z miejsc melodycznych różnych od intonacji. Ze względu 

na braki w ms. 508 w grupie tej należało uwzględnić ubytki miejsc warianto- 

17 Problematykę związaną z obliczeniami dystansu przedstawiła H. Sowulewska, Graduał Gnieźnieński ms. 195 

i krakowski ms. 45 w średniowiecznej tradycji muzycznej (praca magisterska, ATK, Warszawa).


wych spowodowanych brakiem karty w rękopisie, późniejszych korekt tych miejsc 

lub innych uszkodzeń. Ubytki w tej grupie obliczałam łącznie z brakami w graduale 

ms. 508. Jeżeli ich liczba przekraczała 30% ogółu miejsc wariantowych, wówczas 

manuskrypt tracił dla badań istotne znaczenie. Dystanse są następujące: 

Dystans: 

3 – TRE 1 Graduał, XII w., Trewir (?); Öff. Wiss. Bibl. Berlin ms. Qo 664 

8 – HES Graduał, 2 poł. XIII w., Hesja ; Bibl.Cassel Th. ms. Oo 5 

10 – BLA, Graduał, XIII w., Blaubeurn; Stadtbibl. Maihingen ms. I.3. Qo 13 

KLO 1, Graduał, XII w., Klosterneuburg; Universtätsbibl. Graz ms. 807 

KLO 3, Graduał, XIII/XIV w., Klosterneuburg; Bibl. Klosterneuburg ms. 588 

ZIG.25 , Graduał, XIII w ex., Lipsk , Kościół św. Tomasza ; Universitätsbibl. 

Lipsk ms. 391 

D. MIEJSCA WARIANTOWE 51–150 

Badanie to obejmuje porównanie materiału melodycznego z wybranymi rękopisami. 

Obliczony dystans jest nową uzyskaną liczbą, a nie sumą poprzednich dystansów. 

Oto najmniejsze dystanse w tej grupie: 

7 – TRE1 1 Graduał, XII w.,Trewir (?); Öff. Wiss. Bibl. Berlin ms. Qo 664 

16 – KLO 3 Graduał, XIII/XIV w., Klosterneuburg; Bibl. Klosterneuburg ms. 588 

18 – KLO 1 Graduał, XII w., Klosterneuburg; Universtätsbibl. Graz ms. 807 

21 – BLA, Graduał, XIII w., Blaubeurn; Stadtbibl. Maihingen ms. I.3. Qo 13; 

KED Graduał, koniec. XII w., Kwedlinburg; Öff. Wiss. Bibl. Berlin mus. ms. 40 078 

23 – HES Graduał, 2 poł. XIII w., Hesja; Bibl.Cassel Th. ms. Oo 5 

E. MIEJSCA WARIANTOWE 1–150 

W tej grupie bierze się pod uwagę ustalenie związków kodeksu polskiego ms. 508 

z kodeksami europejskimi na podstawie całego melodycznego materiału porównawczego. 

Jest to grupa, w której relacje są ustalone niezależnie od wyników poprzednich. 

Najmniejsze dystanse posiadają: 

20 – TRE 1 Graduał, XII w., Trewir (?); Öff. Wiss. Bibl. Berlin ms. Qo 664 

35 – KLO 1 Graduał, XII w., Klosterneuburg; Universtätsbibl. Graz ms. 807 

KLO 3 Graduał, XIII/XIV w., Klosterneuburg; Bibl. Klosterneuburg ms. 588 

36 – BLA Graduał, XIII w., Blaubeurn; Stadtbibl. Maihingen ms. I.3. Qo 13 

43 – KED Graduał, koniec XII w., Kwedlinburg ; Öff. Wiss. Bibl. Berlin mus. ms. 

400 78 

Przedstawione wyżej zestawienie dystansów dowodzi, że całość repertuaru ms. 508 

jest najbliższa graduałowi z XII w. oznaczonego siglem TRE 1 – Graduał, XII w., 

Trewir (?); Öff. Wiss. Bibl. Berlin ms. Qo 664. Na 150 wariantów notuje on tylko 20 

różnic, tj. ok. 13% całego materiału porównawczego.


Wnioski 

Z przeprowadzonego porównania wynika, że zawarte w graduale ss. norbertanek 

z Krakowa śpiewy liturgiczno-muzyczne odbiegają zdecydowanie od tradycji 

zakonnej. Możliwe, że rękopis reprezentuje liturgię sprzed reformy unifikacyjnej 

lub uległ tak silnym wpływom, że w znacznej mierze zatracił charakter zakonny. 

O zachowaniu tradycji norbertańskiej świadczy introit na IV Niedzielę Adwentu, 

werset allelujatyczny na II Niedzielę Adwentu, 6 sekwencji o Matce Bożej i sekwencja 

na cześć św. Andrzeja. Zaliczyć można do tego również uroczystość św. Augustyna, 

jego translację oraz świętych Nikazjusza biskupa Reims i św. Nikazego z towarzyszami. 

Zapis śpiewów Ordinanium missae, łączenie w pary Kyrie-Gloria i Sanctus-Agnus, 

tożsamość melodii Sanctus-Agnus oraz noty rubrycystyczne stanowią o prowieniencji 

rękopisu. Identyczne melodie: Kyrie, Gloria, Sanctus, Agnus Dei w ms. 508 

i w Ordinarium missae graduału ms. 45 z katedry wawelskiej świadczą o roli tradycji 

diecezjalnej w ustalaniu repertuaru tej fazy śpiewu. Lista sekwencyjna na główne 

uroczystości roku jest również listą diecezjalną. Tytuły listy wersetów allejujatycznych 

ms. 508 są odmienne od wszystkich innych stosowanych na terenie Polski. 

Trudno jest więc ustalić pokrewieństwo i związki tej listy z innymi ośrodkami w Polsce. 

Lista allelujatyczna ms. 508 wskazuje na bardzo wyraźne związki z rękopisami 

TRE 1 i TRE 2. 

Związki z TRE 1, TRE 2 znalazły również potwierdzenie w analizie wariantów 

melodycznych. Tradycja muzyczna graduału jest najbardziej zbliżona do XIIwiecznego 

graduału pochodzącego prawdopodobnie z Trewiru. Na 150 porównywanych 

wariantów melodycznych występuje tylko 20 różnic. Benedyktyni z Solesmes 

podkreślają, że najważniejsze w badaniach są miejsca 101–150 oraz badania 51–150 

i 1–150. We wszystkich tych badaniach, jak wykazałam wyżej, rękopisy dzieli niewielki 

dystans. Można powiedzieć, że związków genetycznych zwierzynieckiego graduału 

należy szukać w tradycji reprezentowanej przez rękopis trewirski. Należy 

tu podkreślić, że w miejscach wariantowych 51–100 w obu rękopisach nie występują 

żadne ubytki. Zmniejsza to do zera niepewność badań, wynikających z obliczenia hipotetycznych 

wartości dystansów. Z 4 różnic między manuskryptami aż 3 warianty 

notowane są wyłącznie w Polsce. Stwarza to przesłanki do stwierdzenia, że tradycja 

muzyczna ms. 508 po odrzuceniu wariantów polskich jest identyczna z TRE 1. 

Niewykluczone, że to właśnie ten manuskrypt był poszukiwanym archetypem dla tradycji, 

z której wywodzi się graduał ss. norbertanek, a który to reprezentuje dawną 

tradycję liturgiczną norbertańską prawdopodobnie sprzed unifikacji liturgii norbertańskiej.



Beata Możejko (Gdańsk) 

Życie norbertanek żukowskich w wieku XV 

i na początku XVI stulecia 

Idealne ramy życia norbertanek żukowskich wyznaczała obowiązująca je reguła 

zakonna 1 . Na czele zgromadzenia stała przeorysza wybierana przez opata, 

zwierzchnika męskiej placówki. Bezpośrednim zwierzchnikiem przeoryszy w sprawach 

duchownych i doczesnych był prepozyt wybierany przez mniszki spośród 

norbertanów i zatwierdzany przez opata 2 . Przeoryszę zastępowała podprzorysza, 

poza tym inne siostry pełniły liczne funkcje: kantorka była kierowniczką śpiewu, 

kustoszka przechowywała książki, cyrkatorka czuwała nad przestrzeganiem reguły. 

O rozwój duchowny i intelektualny nowicjuszek dbała mistrzyni nowicjatu. Pozostałe 

funkcje wiązały się z obowiązkami gospodarczymi: za zakup żywności odpowiadała 

klucznica, wypiekami opłatka, wyrobem świec i sprzątaniem kościoła zajmowała 

się zakrystianka. Do zadań szafarki należało kierowanie kuchnią i opieka nad 

spiżarnią klasztorną. O odzież zakonnic troszczyła się westiarka, która kontaktowała 

się z szewcami, farbiarzami i kuśnierzami oraz zapewniała oświetlenie dla klasztoru. 

Furta klasztoru pozostawała pod opieką portulanki, do której należało również 

troska o jałmużnę i zgłaszanie interesantów 3 . Norbertanki obowiązywała bardzo surowa 

klauzura zezwalająca na opuszczanie murów klasztornych jedynie na wypadek 

wojny. Reguła określała także szczegółowo obowiązki modlitewne, czas i charakter 

postów. Zakonnice umartwiały się: ich cele nie były ogrzewane, biczowały się, 

5 razy do roku puszczały krew. Siostrom kanoniczkom zalecano pracę, polegającą 

na tkaniu, szyciu i haftowaniu, siostry konwerski wykonywały rozmaite prace fizyczne. 

Wszystkie mniszki obowiązywała reguła milczenia, modlitwy, raz w mie- 

1 Tekst stanowi rozszerzoną i zmienioną wersję fragmentu artykułu publikowanego: B. Możejko, Żukowo od 

schyłku XIV w. do początku XVI w., [w:] Dzieje Żukowa, pod red. B. Śliwińskiego, Żukowo 2003, s. 96–102. 

2 S. Szybkowski, Zakon norbertanów i norbertanek (premonstratensów i premonstratensek), [w:] Dzieje 

Żukowa, s. 27. 

3 Tamże, s. 28.

198 Beata Możejko 

siącu i przed świętami spowiedzi i komunii świętej 4 . Zachowany materiał źródłowy 

pozwala zauważyć kilka aspektów życia norbertanek żukowskich, w tym również 

działań świadczących o wykraczaniu poza ramy ustalone regułą. 

Nie bez znaczenia dla funkcjonowania żukowskiego zgromadzenia miało bliskie 

sąsiedztwo bogatego Gdańska. Mniszki pochodziły z pomorskiej szlachty lub 

gdańskiego zamożnego mieszczaństwa. W okresie wojny trzynastoletniej przeoryszą 

została Barbara z Rusocina, córka rycerza pomorskiego Gabriela z Rusocina 5 . 

Źródła notują informacje o norbertankach pochodzących z Gdańska. W 1386 r. 

gdańszczanka Małgorzata córka Nikla Erkon zapisała 20 grzywien dla klasztoru 

w Żukowie 6 . W 1394 r. Małgorzata zakonnica w Żukowie córka Piotra von Oppeln 

(de Opul) zapisała klasztorowi w spadku 20 grzywien 7 . Jej ojciec Piotr był 

rajcą w latach 1366–1381, a następnie ok. 1382–1383 burmistrzem Głównego Miasta 

Gdańska 8 . W początkach XV w. zakonnica z Żukowa Anna zwracała się do Rady 

Nowego Miasta Gdańska o obronę przed ojczymem i braćmi, chcącymi pozbawić ją 

spadku należnego po ojcu 9 . Kolejną gdańszczanką z pochodzenia była mniszka Nała, 

córka Engelbrachta von der Asche. Z rodziny von der Asche wywodzili się dwaj 

gdańscy ławnicy – Herman von der Aschen ławnik w 1412 r. oraz Bernard van der 

Aschen ławnik w 1423 r., przy czym pierwszy mógł być synem Engelbrachta von der 

Aschen 10 . Zachował się list Nały z 1425 r. do Rady Gdańska, w którym prosiła o wypłatę 

dwóch grzywien swej macosze Katarzynie, z posesji dziedziczonej przez mniszkę 

po zmarłym ojcu. Był to dom przy ul. Chlebnickiej, naprzeciw ul. Kuśnierskiej, 

za studnią idąc w kierunku rzeki Motławy 11 . Zakonnica przypominała także rajcom 

gdańskim, że po jej śmierci należy wpłacić 24 grzywny dla klasztoru w Żukowie. 

29 czerwca 1441 r. Nała ponownie zwracała się do Rady miasta Gdańska o wypłacenie 

jej rocznego czynszu, tym razem czterech grzywien gorszych (czyli pewnie 

równowartych z dwiema lepszymi) na Zielone Świątki 12 . Wiadomo, że żyła jeszcze 

w 1445 r., gdy została wymieniona wśród siedmiu zakonnic poddających klasztor 

Krzyżakom 13 . 

4 Tamże, s. 28–29. 

5 K. Bruski, Gabriel z Rusocina, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwislańskiego, t. 2, s. 19–20; 

B. Możejko, Żukowo. 

6 Archiwum Państwowe w Gdańsku (dalej AP Gdańsk), 300, 32, nr 2, k. 65. 

7 Tamże, k. 73. 

8 J. Zdrenka, Rats- und Gerichtspatriziat der Rechten Stadt Danzig 1342–1525, Hamburg 1991, s. 362. 

9 AP Gdańsk, 300 D/45C, nr 81. 

10 J. Zdrenka, Rats- und Gerichtspatriziat, s. 213. 

11 Wiadomo o domu i czynszu na podstawie listu Nały do Rady miasta Gdańska z 1425 r.: AP Gdańsk 

300 D/45 C, nr 82, k. 73. Małgorzata zakonnica w Żukowie, córka Piotra de Opul, 20 grzywien dla klasztoru 

żukowskiego po swej śmierci (1394 r.). 

12 Tamże, 300 D/45 C, nr 85. 

13 A. Czacharowski, Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek w Żukowie od XII do połowy XV 

wieku, Toruń 1963, s. 118.

Życie norbertanek żukowskich w wieku XV... 199 

Gdańszczanką była również mniszka Urszula Fischer 14 . Zmarła przed 29 września 

1484 r., kiedy przeorysza Małgorzata prosiła burmistrza gdańskiego Jerzego Bocka 

o wydanie Jerzemu Fischerowi, bratu Urszuli, spadku po niej w wysokości 100 

grzywien. Suma ta miała być pomniejszona o 7 grzywien, które Urszula ofiarowała 

klasztorowi, przy czym z daru zakonnicy klasztor otrzymał także 8 grzywien należnego 

jej czynszu z jakiś dóbr rodzinnych. Także Jerzy Fischer postanowił przekazać 

10 grzywien z należnego mu spadku na potrzeby norbertanek żukowskich 15 . 

Urszula poczyniła nadto dalsze zapisy na rzecz swojego klasztoru, skoro 6 października 

1484 r. przeorysza Małgorzata prosiła Radę miasta Gdańska o wydanie okazicielowi 

pisma, Hansowi Folkwyn, 30 grzywien należnych klasztorowi po zmarłej 

zakonnicy Urszuli Fischer 16 . Hans Folkwyn był pośrednikiem przeoryszy Małgorzaty 

także w sprawie innej zmarłej zakonnicy pochodzącej z Gdańska. 21 października 

1484 r. Małgorzata upoważniła go do reprezentowania interesów klasztoru przed 

Radą miasta Gdańska, którą prosiła o dopilnowanie, by nie oddawano pieniędzy 

z czynszów należnych zmarłej właśnie zakonnicy Anny jej bratu, dopóki ten nie ugodzi 

się z konwentem w sprawie wypełnienia ostatniej woli siostry 17 . Gdańska księga 

gruntowa z początków XVI w. zanotowała informację o żukowskiej mniszce Urszuli 

córce Piotra Bischofa 18 dziedziczącej parcelę na terenie Lastadii 19 . Na tej samej 

ulicy w początkach XVI w. parcelę posiadała inna norbertanka żukowska Anna córka 

gdańskiego ławnika Bernarda Ulricksa (Ulrich) 20 . 

Pieniądze płacone tytułem czynszów pochodzącym z Gdańska mniszkom zasilały 

z pewnością finanse żukowskiego klasztoru. Podstawowym źródłem utrzymania 

były jednak majątki ziemskie należące do klasztoru tytułem pierwotnego uposażenia 

i działalność gospodarcza. Dodatkowym wsparciem dla żukowianek były 

czynione na ich rzecz zapisy testamentowe. W XV w. (?) Mikołaj Kon i jego brat, 

niewymieniony w dokumencie z imienia, zapisywali norbertankom żukowskim 

12 grzywien rocznie 21 . Gdańszczanin Nicolas Tubing czyniąc 18 I 1457 r. testament, 

dla żukowianek przeznaczył część z sumy 100 grzywien. W 1467 r. członek zakonu 

św. Wincentego we Wrocławiu Bartłomiej postanowił przekazać swój majątek 

położony w ziemi lęborskiej i połowę młyna norbertankom w Żukowie. Nie znamy 

jednak nazwy tego majątku 22 . Około 1474 r. mieszczanin gdański Georg (Jurge) Win- 

14 Może identyczna z Urszulą Thisser, która w 1445 r. wraz z innymi zakonnicami nie chciała podporządkować 

się Krzyżakom, późniejszą, w 1476 r., podprzeoryszą. 

15 AP Gdańsk, 300 D/45 C, nr 89. 

16 Tamże, 300 D/45 C, nr 90. 

17 Tamże, 300 D/45 C, nr 91. 

18 Może Piotr był synem Filipa Bischofa, wiadomo, że ten ostatni posiadał 2 parcele na Lastadii. 

19 AP Gdańsk, 300,12/831. 

20 Tamże. Określona jako eyne begefenne Juncfer to Zukouw hefftt. Bernhard Ulrich urodzony około 1460, 

był ławnikiem od 1507 r., zmarł 23 lipca 1512: J. Zdrenka, Rats- und Gerichtspatriziat, s. 437–438. 

21 Berlin-Dahlem, OBA, nr 28226. 

22 AP Gdańsk, 300, 43/2 b, k. 68; AP Gdańsk, 300 D/70, nr 96.


keldorf zapisał w swojej ostatniej woli zakonnicom z Żukowa cztery grzywny na szare 

sukno, a także dwie grzywny na habity (może na ich uszycie) 23 . W końcu XV w. 

i na początku XVI w testamentach nie zapominano o norbertankach żukowskich. 

W obszernym testamencie z 1492 r. zamożny mieszczanin gdański Otto Angermünde 

24 , ławnik, rajc, właściciel majątku szacowanego na około 30 tysięcy grzywien 25 , 

zapisami dewocyjnymi objął liczne instytucje kościelne w Gdańsku i poza miastem, 

przeznaczając m.in. na norbertanki żukowskie 10 grzywien. Dla porównania można 

dodać, że tyle samo miały otrzymać zgodnie z jego ostatnią wolą mniszki z Chełmna 

oraz mniszki z Torunia 26 . Zapis dla żukownianek zawarł w swoim testamencie 

w 1502 r. również Bertolomus Santberch – norbertanki miały otrzymać 5 grzywien. 

Dodajmy, że i jego testament obejmował szerokie legaty o charakterze dewocyjnym, 

uwzględniające wiele innych instytucji kościelnych i zgromadzeń zakonnych, np. po 

5 grzywien zapisano dla zakonnic z Żarnowca i Chełmna 27 . Z kolei w testamencie 

z 1503 r. Ortyery żony Jacoba Greve stwierdzono, że zapisała m.in. dla norbertanek 

żukowskich 5 grzywien, tyle samo mieli otrzymać kartuzi, zakonnice z Chełmna, cysterki 

z Żarnowca 28 . Jak można się domyślać, pieniądze zapisywane w testamentach 

norbertankom zasilały ich dość mimo wszystko skromny budżet. 

Zapewne jakaś część dochodów klasztoru przeznaczana była na wyżywienie. 

Szczegóły późnośredniowiecznej diety norbertanek żukowskich nie są znane 29 . Można 

jedynie domyślać się, że zgodnie z obowiązującą regułą przestrzegały postów, 

a więc w Adwencie, Wielkim Poście, w każdy poniedziałek i wtorek oraz inne 

specjalnie wyznaczone dni, gdy nie jadły mięsa. W Adwencie i Wielkim Poście 

wstrzymywały się również od jedzenia nabiału. W czasie postów obowiązywał jeden 

posiłek, normalnie jadły dwa posiłki dziennie (obiad po sekście i kolację po nonie) 30 . 

W ordynacji uchwalonej po wizytacji w 1497 r. żukowskiego klasztoru jako jedną 

z kar wobec mniszek łamiących regułę milczenia wymieniano pozbawienie racji 

żywnościowych lub dań obiadowych 31 . Wiadomo, że w początkach XVI w. (przed 

1519 r.) w klasztorze zatrudniony był kucharz 32 . Jednym z podstawowych składników 

posiłków spożywanych przez norbertanki żukowskie była mąka, którą pozy- 

23 Tamże, k. 347. 

24 P. Simson, Das Testament des Danziger Schöffen und Ratsherrn Otto Angermünde von 1492, „Mitteilungen 

Westpreussischen Geschichtsvereins” 14, 1915, nr 3, s. 42–48. 

25 H. Samsonowicz, Badania nad kapitałem mieszczańskim Gdańska w II połowie XV wieku, Warszawa 

1960, s. 106–107, o testamencie zaś s. 93–98. 

26 P. Simson, Das Testament, s. 45. 

27 AP Gdańsk, 300, 43/4 b, k. 192v–193. 

28 Tamże, k. 279. 

29 Na temat jadłospisów średniowiecznych mnichów klasyczna już praca: L. Moulin, Życie codzienne 

zakonników w średniowieczu (X–XV wiek), Warszawa 1986, s. 47–76. 

30 S. Szybkowski, Zakon norbertanów, s. 29. 

31 B. Możejko, Żukowo, s. 101. 

32 AP Gdańsk, 300 D/45 C, nr 105; B. Możejko, Żukowo, s. 106.


skiwały z młyna w Chmielonku lub kupowały w okolicy, najdalej w Gdańsku. Próba 

odnowienia młyna w samym Żukowie zakończyła się niepowodzeniem, o czym 

jeszcze poniżej. Kiedy w 1435 r. opat Jan Knauera skłócony z mniszkami i przez nie 

wygnany napadł na klasztor, zrabował stamtąd zboże, ryby oraz wymusił okup pieniężny 

33 . 

W bliżej niedatowanym liście przeorysza Małgorzata prosiła burmistrza Filipa 

Bischofa i całą Radę miasta Gdańska o pisemne wstawiennictwo u opata we 

Wrocławiu, aby ten nie zatrzymywał dłużej u siebie ich proboszcza. Przeorysza argumentowała, 

że obecność proboszcza w Żukowie jest nieodzowna, gdyż klasztor 

pozostaje w ruinie i wymaga remontów 34 . Na podstawie informacji o burmistrzu 

Filipie Bischofie można domyślać się, że list został napisany między 1470 

a 17 lipca 1483 r. 35 Dodatkową wskazówką do bliższej datacji może być fakt, iż 

Małgorzata została przeoryszą po 1478 r., gdy dowodnie funkcję tę pełniła jeszcze 

Barbara z Rusocina. Wówczas też prepozytem był Mikołaj von Bentheim (dowodnie 

jeszcze 13 maja 1483 r.). 

21 października 1490 r., gdy pożar strawił zabudowania gospodarcze klasztoru, 

spłonęło zebrane zboże, żyto, jęczmień i owies, w ogniu zginęło klasztorne bydło. 

W związku ze stratami norbertanki musiały pożyczać żywność od okolicznej 

ludności, sprowadzały ją także z Gdańska. Późną jesienią 1490 r. przeorysza Eufemia 

prosiła Radę Gdańska o zwolnienie z podatków i ceł napojów, a więc zapewne 

piwa i wina, sprowadzanych z miasta na potrzeby klasztoru 36 . 1 lutego 1491 r. przeo- 

rysza, wedle której norbertanki cierpiały nędzę, prosiła Gdańsk o dostarczenie 

do klasztoru chleba i zboża, zwracała się też do rajców o poparcie starań w sprawie 

zwolnienia klasztoru i jego poddanych z podatków, rozpisanych przez polskiego króla 

37 . Pomocy gospodarczej u gdańszczan szukała także w następnych latach. 10 listopada 

1492 r. prepozyt żukowski Mikołaj Nesser spotkał się w klasztornym kościele 

żukowskim z jednym z burmistrzów gdańskich, Johanem Ferberem. Wedle obietnicy 

tego ostatniego Rada miasta Gdańska miała rozpatrzeć sprawę pomocy dla klasztoru 

do Bożego Narodzenia. Już jednak 1 grudnia prepozyt ponownie monitował 

w sprawie pomocy, tym razem u burmistrza Henryka von Suchtena, dowodząc, że 

biedny klasztor nie może czekać ani dnia dłużej. Jego działanie znajdowało poparcie 

przełożonego żukowskiego klasztoru opata wrocławskiego Walentego. 13 stycznia 

1505 r. Mikołaj prosił gdańszczan o przesłanie mąki zakupionej (najpewniej 

na potrzeby klasztoru) przez mieszkańca okolic Żukowa Jana Molnera 38 . 

33 M. Perlbach, Materialen zur Geschichte Pommerellens haupsächlich während der Ordenszeit, „Altpreussiche 

Monatschrift”, Bd. 37, 1900, nr 22; A. Czacharowski, Próba inkorporacji klasztoru żukowskiego 

przez zakon krzyżacki w połowie XV wieku, „Zapiski Historyczne” 26, 1961, s. 106. 

34 AP Gdańsk, 300 D/ 45 C, 88– 1470–1483. 

35 J. Zdrenka, Rats- und Gerichtspatriziat, s. 225–226. 

36 AP Gdańsk, 300 D/ 45 C, nr 96. 

37 Tamże, 300 D/45 C, nr 97. 

38 Tamże, 300 D/45 C, nr 98, 100, 101; B. Możejko, Żukowo, s. 104–105.


Miejscem spożywania posiłków był refektarz, który ucierpiał poważnie w czasie 

ataku odłamu czeskich husytów zwanych „sierotkami” na Pomorze Gdańskie latem 

1433 r. 39 Wiadomo, że w czasie najazdu husyci spalili refektarz klasztorny, splądrowali 

także wnętrza kościoła klasztornego rabując ozdoby 40 . Można przypuszczać, że 

norbertanki żukowskie na wieść o zbliżającej się armii polsko-husyckiej schroniły się 

do Gdańska i rozmiary strat zadanych klasztorowi poznały dopiero po powrocie. Straty 

te musiał być dość znaczne, skoro mniszki przed sierpniem 1443 r. zdecydowały się 

skorzystać z sąsiedzkiej pomocy kartuzów (z Kartuz), którzy przekazali na odbudowę 

refektarza cegły i dachówki oraz obiecli dalszą dostawę dachówek wartości 30 grzywien. 

Mieli też obiecywać dodatkową gotówkę, jeśli żukowski prepozyt Jan Knauer 

zostanie sufraganem włocławskim 41 . W zamian za udzieloną pomoc 5 sierpnia 1443 r. 

prepozyt Jan Knauer i przeorysza Agnieszka na prośbę przeora klasztoru kartuskiego 

Henryka Plone darowali jego klasztorowi łąki i stawy we wsi Smętowo 42 . W 1446 r. 

transakcja ta została zatwierdzona przez zwierzchnika norbertanek opata św. Wincentego 

we Wrocławiu Mikołaja Lemana 43 . Wkrótce doszło jednak do sporu o powyższe 

łąki pomiędzy przeorem kartuskim a kolejnym prepozytem żukowskim Mikołajem 

von Bentheim. Spór trwał aż do połowy lat 80. XV w. 

Norbertanki żukowskie w końcu lat 80. XV w. miały problem z młynem, który 

popadł w ruinę i został opuszczony przez młynarza. Prepozyt Jan Hylgesymon 

podjął próbę przejęcia kontroli nad młynem w pobliskim Pławnie (Chmielonku), 

a przede wszystkim sprowadzenia i zatrudnienia w Żukowie młynarza. Próba ta zakończyła 

się lokalnym skandalem, w który pośrednio zaangażowani zostali także 

ówczesny wojewoda pomorski Mikołaj Wulkowski oraz Rada miasta Gdańska 44 . 

Nieudana okazała się także druga próba podreperowania stanu żukowskiego młyna, 

gdy ten sam prepozyt zawarł nieudany, jak się okazało, kontrakt z cieślami Wawrzyńcem 

Radecke i jego towarzyszem (lub uczniem) Stenclem, powierzając im bu- 

39 M. Biskup, Wojny polski z zakonem krzyżackim 1308–1521, Gdańsk 1993, s. 171–183. 

40 Szerzej o tym w monografii Żukowa, gdzie również o rzekomym zniszczeniu kościoła wiejskiego 

św. Jana Chrzciciela. 

41 Tak wedle dokumentu z 1443 r. Kopiariusz, s. 89–90, nr 35; por P. Czaplewskiego, Kartuzja Kaszubska, 

Gdańsk 1966, s. 117–118, wedle którego nadanie było dowodem wdzięczności za otrzymane cegły 

wartości 30 grzywien (w ilości 10 000 sztuk) i za pomoc gotówkową w kwocie 20 grzywien i powtórnie 

30 grzywien, kiedy prepozyt żukowski Jan Knauer miał zostać sufraganem żukowskim (tak na podstawie 

innej kopii: AD Pelplin, Monastica V, nr 79 oraz na podstawie kopii dokumentu z 1483 roku: nr 136, 

gdzie faktycznie mowa o pomocy w postaci 20 grzywien i następnych 30, gdy Jan osiągnie godność 

sufragana). Dodajmy, że w innych źródłach nie ma śladu takich starań. 

42 Tamże, s. 89–90, nr 35. 

43 P. Czaplewski, Kartuzja Kaszubska, s. 117 (na podstawie Monastica 5, nr 88). 

44 Całość wydarzeń rekonstruujemy na podstawie kilku listów, przechowywanych w AP Gdańsk: list 

do Rady miasta Gdańska proboszcza Jana z 29 XI 1487 r.: 300 D/45 C, nr 92, list wojewody Mikołaja 

Wulkowskiego do Rady z 13 XII 1487 r.: 300 D/57, nr 97. Niedatowany bliżej koncept listu (prawdopodobnie 

z początku 1488 r.) Rady miasta Gdańska do Wulkowskiego: 300 D/57, nr 118. Listy prepozyta 

żukowskiego Jana do Rady: 300 D/45 C, nr 93 (28 VIII 1488 r.) oraz 300 D/45 C, nr 95 z 1489 r. Szerzej 

o tym całym konflikcie zob. B. Możejko, Żukowo, s. 102–103.


dowę drewnianej stodoły, remont młyna i innych urządzeń (vassserbette). Do realizacji 

kontraktu nie doszło i to mimo poręczenia ze strony gdańskich mieszczan 

i przekazania potencjalnym wykonawcom zaliczki w wysokości ponad 30 grzywien 

i beczki piwa. Nieuczciwi rzemieślnicy porzucili prace, tłumacząc się brakiem odpowiedniego 

drewna 45 . 

Istotnym elementem życia klasztornego były problemy o charakterze moralnym, 

zwłaszcza w 2 poł. XV w., gdy doszło w Żukowie do konfliktu, jak można się domyślać, 

o podłożu obyczajowym. Przed 11 czerwca 1462 r. młodziutka zakonnica, 

określana jako virtuosa puella, virginis, pudica et virtuosa virgo, może więc jeszcze 

nowicjuszka, Katarzyna Wisen (Wise) wystąpiła z oskarżeniem przeciwko prepozytowi 

Stanisławowi (chodziło najprawdopodobniej o Stanisława Elgoth 46 ) i klasztorowi 

żukowskiemu. Katarzyna była gdańszczanką, wywodziła się z patrycjuszowskiej 

rodziny. W 1499 r. ławnikiem gdańskim był urodzony ok. 1465 Henryk Wise, syn 

mieszczanina gdańskiego Jana 47 , może krewny Katarzyny. O całej sprawie dowiadujemy 

się z wyroku wydanego 11 czerwca 1462 r. przez opata klasztoru św. Wincentego 

we Wrocławiu Franciszka, w obecności proboszcza z Kłodawy Macieja Racht, 

pełniącego także funkcję wikariusza i oficjała pomorskiego z ramienia biskupa włocławskiego 

i kanclerza królewskiego Jana Gruszczyńskiego. 

Ze sformułowań zawartych w wyroku, jakoby w Żukowie nie łamano reguły, 

a prowadzone tam życie było zgodne z obyczajami, jak również z uporczywego 

określania Katarzyny dziewicą (co miało zapewne położyć kres jakimkolwiek 

domysłom), można wnosić, że oskarżała ona prepozyta o napastowanie seksualne 48 . 

Najwyraźniej jednak po przesłuchaniu norbertanek żukowskich i zbadaniu przestrzegania 

reguły klasztornej oskarżenia te uznano za bezpodstawne. Cytowany dokument 

wyroku zalecał obu stronom wieczne milczenie. Mimo takiego wyroku faktyczne 

złagodzenie sporu nastąpiło dopiero, gdy pod wpływem mediacji ławy miasta Gdańska 

prepozyt Stanisław zgodził się na finansowe zadośćuczynienie. W 1466 r. 

ojczym Katarzyny Michał Ertmann potwierdził odbiór 40 grzywien przekazanych 

swej pasierbicy przez prepozyta Stanisława za pośrednictwem namiestnika (zastępcy) 

Clausa Czernekow 49 . Do sprawy faktycznie już nie wracano, a nienagabywany 

Stanisław nadal pełnił godność prepozyta. 

18 maja 1471 r. przeor wrocławski Bartłomiej Golberg wraz z całym konwentem 

św. Wincentego potwierdzał, że wysłał delegację w celu wizytacji klaszto- 

45 AP Gdańsk, 300 D/45 C, nr 94 i 97.; szerzej o tym B. Możejko, Żukowo, s. 103–104. 

46 Prepozyt Elgoth wymieniany w źródłach w 1476 r. jako rezygnujący ze stanowiska, por. przypisy poniżej. 

Jego związki z klasztorem we Wrocławiem mogą ewentualnie przemawiać za pochodzeniem z Lgoty 

pod Oleśnicą na Śląsku. Z Lgoty wywodził się słynny profesor Uniwersytetu Krakowskiego Jan Elgot, 

por. H. Barycz, Elgot Jan, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 6, Kraków 1948, s. 227–228. 

47 J. Zdrenka, Rats- und Gerichtspatriziat, s. 455–456. 

48 AP Gdańsk, 944, 5; Regest tego dokumentu w: J. Schwengel, Ad historiam ecclesiasticam Pomeraniae 

apparatus pauper..., ed. B. Czapla, Fontes 16/19, Torunii 1912/1915, s. 508. 

49 AP Gdańsk, 300/43, 2b, k. 3.


rów w Strzelnie i w Żukowie i przeprowadzenia rozmów w sprawach finansowych 50 . 

Wizytacja musiała zakończyć się dla prepozyta Stanisława pomyślnie, skoro dopiero 

latem 1476 r. (a więc i 14 lat po oskarżeniach Katarzyny Wisen) zrezygnował 

– zapewne z uwagi na wiek – z zajmowanego stanowiska. Wśród przyjmujących rezygnację 

wymieniono przeoryszę Barabrę z Rusocina, podprzeoryszę Urszulę Thisschortz 

(Thisser? 51 ), lektorkę oraz cyrkatorkę Katarzynę Margebhagen i zakonnicę 

Małgorzatę z Borkowa 52 . Właśnie tej ostatniej dotyczyła kolejna sprawa obyczajowa, 

w którą zamieszany był następca Stanisława Mikołaj von Bentheim. 

Najpewniej na początku 1478 r. okazało się, że Małgorzata z Borkowa spodziewa 

się dziecka. Można się domyślać, że rzecz wyszła na jaw, gdy ciąża była już 

zaawansowana i widoczna, bo z pewnością klasztorne habity mogły sprzyjać dość 

długiemu ukrywaniu odmiennego stanu. Podejrzenia przeoryszy Barbary padły właśnie 

na proboszcza Mikołaja von Bentheim 53 . Niewykluczone zresztą, że sama Małgorzata 

wysuwała takie oskarżenia pod jego adresem. Znalezienie posłuchu nie 

nastręczało z pewnością trudności, w klasztorze pamiętano przypadek Katarzyny 

Wisen i jej oskarżenia skierowane przeciwko prepozytowi Stanisławowi Elgothowi. 

W związku z podejrzeniami norbertanki żukowskie postanowiły natychmiast 

usunąć prepozyta Mikołaja von Bentheim i o pomoc zwróciły się do Rady miasta 

Gdańska 54 . Odwołania prepozyta domagali się rajcy gdańscy już przed 9 lutego 

1478 r. w liście do opata klasztoru we Wrocławiu Jana. 9 lutego 1478 r. z Wrocławia 

nadeszła odpowiedź odmowna, jako przyczynę podawano wcześniejsze stanowisko 

Rady gdańskiej, popierające kandydaturę Mikołaja na prepozyta żukowskiego 55 . 

Norbertanki żukowskie niezadowolone ze stanowiska wrocławskich zwierzchników, 

zapewne wymogły na władzach gdańskich kolejną interwencję w ich sprawie. Nie 

znamy co prawda treści listu Rady do opata, można tylko przypuszczać, że ponownie 

domagano się zmiany żukowskiego prepozyta. Tym razem interwencję gdańską 

opat uznał za mieszanie się w nie swoje sprawy i dał temu wyraz w liście do Rady 

z 4 maja 1478 r. 56 Wydaje się jednak, że wieści o wydarzeniach w Żukowie dotarły 

wówczas do niego i z innych źródeł, w związku z czym uznał, iż sam jest zainte- 

50 M. Perlbach, Materialen, nr 41. 

51 Może identyczna z Urszula Thisser, która w 1445 r. wraz z innymi mniszkami odmówiła podporządkowania 

się Krzyżakom: OBA, nr 9153. 

52 Kopiariusz, s. 92–94, nr 38. 

53 O ciąży Małgorzaty i oskarżeniu prepozyta informuje dopiero późniejszy dokument, z 26 lipca 1479 r., 

zob. M. Perlbach, Materialen, nr 48. Tak jak już wspominaliśmy, łamanie ślubów zakonnych nie było 

w zgromadzeniach norbertańskich rzadkością. W 1449 r. w klasztorze norbertanek w Zwierzyńcu pod 

Krakowem jedna z zakonnic zaszła w ciążę. Po urodzeniu dziecka w jakimś majątku klasztornym w ziemi 

lubelskiej siostra ta odmówiła powrotu do konwentu, por. J. Rajman, Klasztor norbertanek na Zwierzyńcu 

w wiekach średnich, Kraków 1993, s. 112. 

54 O prośbie o pomoc można wnioskować z późniejszego listu, zob. AP Gdańsk, 300 D/23 A, nr 31 

(9 II 1478). 

55 O całej sprawie na podstawie AP Gdańsk, 300 D/23 A, nr 31. 

56 Tamże, 300 D/23 A, nr 32.


resowany przeprowadzeniem reformy w tamtejszym klasztorze 57 . Pod tym eufemistycznym 

stwierdzeniem należy oczywiście rozumieć chęć bliższego przyjrzenia się 

sprawie i interwencji w panujące w klasztorze żukowskim obyczaje. 

Norbertanki, nie mogąc doczekać się sprawiedliwego wyroku ze strony opata 

wrocławskiego, zwróciły się ze skargą do biskupa włocławskiego Zbigniewa Oleśnickiego 

i do podlegającego mu oficjała pomorskiego Szymona Sculteti, pełniącego 

też funkcję proboszcza kościoła św. Katarzyny w Gdańsku. 26 lipca 1479 r. 

w Żukowie, po przeprowadzonym śledztwie, Szymon uwolnił prepozyta Mikołaja 

von Betheim od oskarżeń o zerwanie ślubów czystości. Winnym okazał się kleryk 

(spowiednik?) Mikołaja, norbertanin Łukasz, który miał wielokrotnie współżyć 

z zakonnicą Małgorzatą i to on był odpowiedzialny za jej brzemienny stan 58 . Jeszcze 

trzy miesiące później trwały jakieś tajne dla nas rozmowy prepozyta Mikołaja z władzami 

wrocławskiego klasztoru. O przybyciu do Żukowa 28 października wysłannika 

z Wrocławia sam prepozyt informował trzy dni później (31 października) 

burmistrza gdańskiego Filipa Bischoffa 59 . W każdym bądź razie po śledztwie oficjała 

pomorskiego Szymona zakonnice odzyskały zaufanie do prepozyta Mikołaja, 

czego dowodem może być wyżej wspomniany list przeoryszy Małgorzaty 60 . 

W 1497 r. wrocławskie opactwo skierowało do Żukowa wizytację, a w dwa 

lata później, w 1499, uchwalona została nowa ordynacja kapituły odnosząca się 

m.in. także do żukowskich norbertanek 61 . Na podstawie tej ordynacji, regulującej 

postępowanie sióstr, a także prepozyta i spowiednika żukowskiego wobec świata 

zewnętrznego, można domniemywać, że ich zachowanie pozostawiało wiele 

do życzenia (czego przykładem były choćby wypadki z końca lat 70. XV w.). 

Przede wszystkim nakazywano mniszkom przebywanie w klasztorze, jeśli jednak 

musiałyby go opuścić, zakazywano odwiedzania karczm. Zwracano uwagę, by prepozyt 

i spowiednik żukowski strzygli włosy i nosili odpowiednie nakrycie głowy 

(kapice i szkaplerze), by nie budzić zgorszenia wśród sióstr i świeckich. Stwierdzano, 

że zdejmowanie przez zakonnice i zakonników ubrania zakonnego w czasie 

podróży jest dozwolone tylko w wypadku szczególnego niebezpieczeństwa. Przypominano 

nakaz milczenia, za jego złamanie groziła, jak już wyżej wspomniałam, 

kara pozbawienia porcji żywności lub dań obiadowych. Nie wolno było wpuszczać 

gości do klasztoru czy refektarza bez zgody prepozyta, który miał pieczę nad furtą 

klasztorną i kluczami. W razie spotkania ze świeckimi zakonnicy towarzyszyć miał 

spowiednik lub prepozyt, a w rozmównicy miała być krata zasłonięta czerwonym 

płótnem. Młodsze siostry miały cały czas być kontrolowane przez przeoryszę, która 

mogła śledzić je przez okienko, rewidować cele. Przeorysza miała klucz do każdej 

57 Tamże. 

58 M. Perlbach, Materialen, nr 48. 

59 AP Gdańsk, 300 D/45 C, nr 87. 

60 Zob też B. Możejko, Żukowo, s. 101. 

61 J. Schwengel, Ad historiam, s. 509; Już w kilka lat wcześniej docierały do Gdańska informacje o łamaniu 

reguły w Żukowie, w 1489 r. Rada miasta Gdańska prosiła księcia Bogusława X o obronę klasztoru 

w Żukowie przed mieszkańcami wsi Stowięcino koło Słupska, którzy napadają na norbertanki z powodu 

jednej z mniszek zbiegłej z klasztoru, AP Gdańsk, 300 D/45 C, nr 99a..


celi, fakt ten co prawda tłumaczono możliwością udzielenia szybkiej pomocy na wypadek 

choroby siostry, można się jednak domyślać, iż chodziło tu także o kontrolę. 

Mniszkom nie wolno było trzymać w klasztorze saren, królików i ptaków. Śpiewy 

psalmów i pieśni, tylko tych przewidzianych regułą, miały być wykonywane w kościele 

przyciszonym głosem. Pod nadzorem pozostawało także życie intelektualne, 

niedozwolone było opowiadanie i spisywanie historii bez zezwolenia przeoryszy lub 

prepozyta, którzy, jeśli wyrazili na to zgodę, mieli obowiązek czytania powstających 

dzieł. Była to więc swoista cenzura nie tylko czynów, ale i myśli norbertanek. Ostatnie 

punkty ordynacji dotyczyły spowiedzi i przestrzegania nakazu celibatu. Siostry 

miały spowiadać się trzy lub cztery razy w roku u prepozyta. Za kontakty cielesne 

z mężczyznami groziła im ciemnica, jeśli był to zakonnik odsyłano go do zgromadzenia 

wrocławskiego, jeśli świecki, odprawiano z klasztoru. Ten ostatni punkt nie 

bez przyczyny znalazł się w ordynacji, był on krytycznym komentarzem do wspomnianych 

wyżej skandali obyczajowych z 2 poł. XV w. 62 

Jak wynika z powyższego, ordynacja zwracała uwagę na kontakty klasztorów 

z sąsiedztwem. W wypadku norbertanek żukowskich te kontakty, zwłaszcza 

na początku XVI w., nie układały się najlepiej. W 1507 r. miał miejsce zbójecki 

napad na klasztor w Żukowie 20 konnych, zarówno okolicznych, jak i dalej od 

klasztoru mieszkających „panków” pomorskich (drobnej szlachty), wśród których 

zidentyfikowani zostali Hanns Witken z Nowego Glińcza (koło Żukowa), Stefan 

z Kętrzyna (koło Mirachowa) z synem Piotrem, jego sąsiad Piotr z Zakrzewa, Hannus 

z Jeżowa (koło Lęborka) z synem, Blaszyan z Tawęcina (koło Lęborka) z synem, 

wreszcie sąsiad tego ostatniego, Hennig ze Świchowa. 13 lipca 1507 r. napastnicy 

sforsowali furtę klasztorną, poturbowali zarówno duchownych jaki i zakonnice, 

ucierpiała też ludność czeladna. Zrabowano mienie klasztorne. W wyniku bijatyki 

zginął mieszczanin gdański Jorgen Ewertcz, który służył klasztorowi żukowskiemu 

63 . W dzień po napadzie, 14 lipca 1507 r., prepozyt Mikołaj prosił Radę Gdańska 

o roztoczenie opieki nad bezbronnymi zakonnicami, użalając się, że nikt – to jest 

ani król, ani reprezentacja Stanów Pruskich, ani wojewoda pomorski Mikołaj Wulkowski 

– nie chroni odpowiednio klasztoru 64 . W ciągu kilku dalszych dni prepozyt 

Mikołaj napisał listy ze skargami i prośbami o pomoc do polskiego króla Zygmunta I, 

do starosty malborskiego Ambrożego Pampowskiego oraz do wojewody Mikołaja 

Wulkowskiego. Starania prepozyta, przynajmniej wobec wojewody pomorskiego, 

poparła także Rada miasta Gdańska. Wojewoda Mikołaj Wulkowski, odpowiadając 

gdańszczanom listem z 23 lipca, informował jednak, że nie jest w stanie znaleźć skutecznych 

środków przeciwdziałania takim sytuacjom i prosił gdańszczan o wysłanie 

własnych zbrojnych do Żukowa 65 . 

62 B. Możejko, Żukowo, s. 101–102. 

63 Całość wydarzeń na podstawie relacji z 14 lipca 1507 r.: AP Gdańsk, 300 D/45 C, nr 102, druk tej 

relacji: Akta Stanów Prus Królewskich, t. 5, cz. 1 (1506–1508), wyd. M. Biskup, Warszawa–Poznań 1973, 

nr 40; B. Możejko, Żukowo, s. 105–106. 

64 ASPK, nr 40; B. Możejko, Żukowo, s. 105. 

65 AP Gdańsk, 300 D/58, nr 138; B. Możejko, Żukowo, s. 105.


W następnych latach ożywione kontakty z klasztorem żukowskim prowadził 

znany nam już mieszczanin gdański Hanus Dalewin. W 1511 r. dostarczył on na zamówienie 

prepozyta Mikołaja klepki drewniane, spożytkowane na potrzeby budowy 

na Oksywiu 66 . Chodziło zapewne o odnowienie oksywskiego kościoła. W początkach 

marca 1519 r. tenże Hanus, widocznie w wyniku jakiejś nieudanej transakcji, pozwał 

przed sąd o 8 grzywien jedną z żukowskich zakonnic (jej imienia nie znamy), jej 

brata mistrza Łukasza, wreszcie sam klasztor. Pojawiły się jednak przeszkody, uniemożliwiające 

przeprowadzenie procesu. 13 marca 1519 r. prepozyt żukowski Mikołaj 

w liście do Rady miasta Gdańsk stwierdził, że mistrz Łukasz, służący norbertankom 

żukowskim już od 12 lat, zamordował kucharza klasztornego i oczekiwał 

na rozprawę sądową. Sprawa Dalewina musiała więc zaczekać 67 . Również i w tym 

wypadku brak jest dalszych informacji na temat sporu. 

W dotychczasowej historiografii dotyczącej klasztorów i zgromadzeń zakonnych 

sporo miejsca poświęca się intelektualnemu dorobkowi tych instytucji. Wedle 

panującego w literaturze poglądu norbertanki żukowskie prowadziły przyklasztorną 

szkołę, ucząc w niej obok czytania i pisania również śpiewu i haftowania 68 . 

O istnieniu w Żukowie szkoły nowicjackiej zdaje się świadczyć wzmianka z końca 

XIII w. Miano w niej prowadzić naukę tkactwa i haftu, co poświadczają zachowane 

zabytki ukazujące klasztor jako wyróżniający się w tym względzie na Pomorzu 69 . 

W Muzeum Narodowym w Gdańsku zachował się zabytek określany jako najstarszy 

haft z klasztoru żukowskiego – pochodzące z 1 poł. XIII w. velum i określany 

jako płaszcz Świętopełka ornat z XIII w. 70 Zachowały się również dwa ornaty pochodzące 

odpowiednio z XVII i XVIII w. 71 Brak informacji źródłowych o hafciarstwie 

w późnośredniowiecznym klasztorze norbertanek żukowskich zdaje się świadczyć 

o upadku tej sztuki. Odrodzenie nastąpiło dopiero w epoce nowożytnej. Możemy 

jedynie domyślać się, iż w XV w. mniszki w Żukowie samy szyły sobie habity 

i płaszcze albo z własnoręcznie utkanego płótna albo z sukna kupowanego za pieniądze 

zapisywane im w testamentach 72 . Wiadomo, że zgodnie z regułą podstawę stroju 

stanowił biały wełniany habit wiązany pasem i zdobiony szkaplerzem. Wierzchnią 

odzież stanowiła krótka peleryna z kapturem – almucją lub płaszcz zwany kapą 73 . 

66 AP Gdańsk, 300 D/45 C, nr 104; B. Możejko, Żukowo, s. 105. 

67 AP Gdańsk, 300 D/45 C, nr 105; B. Możejko, Żukowo, s. 105–106. 

68 M. Biskup, Kultura, [w:] Historia Gdańska, t. 1, s. 468. 

69 B. Śliwiński, M. Smoliński, Klasztor i wieś Żukowo na przełomie XIII i XIV wieku, [w:] Dzieje Żukowa, 

s. 64. 

70 Na podstawie ilustracji w Dzieje Żukowa, s. 65 i 67 i komentarza s. 471. 

71 B. Szybert, Tkaniny i hafty, [w:] Aurea Porta Rzeczypospolitej. Sztuka Gdańska od połowy XV wieku 

do końca XVII wieku, Gdańsk 1997, s. 337–338, szaty liturgiczne wykonane w klasztorze żukowskim 

z XVII i XVIII w. zostały skradzione w sierpniu 1989 r. 

72 Por. powyżej. 

73 P. Gach, Habity zakonne w średniowieczu. Zarys problematyki, [w:] Klasztor w kulturze średniowiecznej 

Polski, pod red. A. Pobóg-Lenartowicz i M. Derwicha, Opole 1995, s. 500; D. Karczewski, Dzieje 

klasztoru norbertanek w Strzelnie do początku XVI wieku, Inowrocław 2001, s. 246–247.


Zasady noszenia mniszego stroju musiały być łamane w późnym średniowieczu, skoro 

wspomniana już wyżej ordynacja ze schyłku XV w. stwierdzała, że zdejmowanie 

przez zakonnice i zakonników ubrania zakonnego w czasie podróży jest dozwolone 

tylko w wypadku szczególnego niebezpieczeństwa 74 . 

Pojęcie o zajęciach intelektualnych mniszek żukowskich daje wspomniana już 

ordynacja z końca XV w. Wedle jej postanowień mniszki mogły przyciszonym głosem 

śpiewać psalmy i pieśni, na które zezwalała reguła. Inne formy działalności intelektualnej 

norbertanek także pozostawały pod kontrolą, opowiadania i historie mogły 

spisywać tylko za zgodą przeoryszy lub prepozyta, którzy mieli potem obowiązek 

czytania tych dzieł 75 . 

W poklasztornym kościele NMP w Żukowie zachowało się kilka obiektów z epoki 

średniowiecza. Do jednego z najcenniejszych zabytków należy pochodząca z około 

1360 r. rzeźba ukrzyżowanego Chrystusa 76 . Innym cennym obiektem jest angielska 

gotycka rzeźba alabastrowa z przedstawieniem pokłonu magów wmurowana 

w ścianę kaplicy kościoła 77 . Najprawdopodobniej w latach 80. XIX w. skradziono 

z Żukowa XV-wieczne ołtarzowe świeczniki z brązu 78 . Z początków XVI w. pochodzi 

tzw. Ołtarz Mszczuja I, wykonany być może dla uczczenia fundatora klasztoru 

Mściwoja I. Cennym zabytkiem także z początków XVI stulecie jest tryptyk 

antwerpski 79 . Nie wiadomo jednak, jaki wpływ miały mniszki żukowskie na wystrój 

kościoła. 

Jak wspomniałam na wstępie, idealne ramy życia norbertanek żukowskich wyznaczała 

reguła. Przebadane źródła pozwalają stwierdzić, że rzeczywistość od tej 

reguły niejednokrotnie odbiegała. Klasztor żukowski w późnym średniowieczu nie 

należał do najlepiej uposażonych, raczej skromne w porównaniu z innymi zgromadzeniami 

zapisy testamentowe każą sądzić, że nie cieszył się szczególnym zainteresowanie 

sąsiedzkiej gdańskiej społeczności mieszczańskiej. Uporczywa troska o byt 

znajdowała odbicie w kontaktach żukowianek z Gdańskiem. Rada miasta była stosunkowo 

często arbitrem dla norbertanek żukowskich, w części też pochodzących 

z Gdańska, w sporach o charakterze ekonomicznym jak i o charakterze moralnym. 

74 B. Możejko, Żukowo, s. 101. 

75 Tamże, s. 102. 

76 K. M. Kowalski, Zabytki Żukowa, [w:] Dzieje Żukowa, s. 292–294. 

77 Tamże, s. 295–296. 

78 Tamże, s. 297. 

79 Tamże, s. 299–304.



Krystyna Sulkowska-Tuszyńska (Toruń) 

Rzecz o życiu i śmierci na wzgórzu 

klasztornym w Strzelnie (XII–XVI w.) 

W Strzelnie, na Kujawach, we wschodniej części miasta znajduje się niewielkie 

wzniesienie. Do dziś podziwiać tam można dwie romańskie świątynie – rotundę 

pod wezwaniem Świętego Prokopa (pierwotnie Świętego Krzyża) 1 i bazylikę 

Świętej Trójcy. Od XII do XIX w. istniał tam klasztor panien norbertanek. Początki 

tego klasztoru od wielu lat są przedmiotem dyskusji, zwłaszcza wśród historyków 

(fundacja w 1124, 1133, 1154, 1175 lub w 1193 r.). Na podstawie wielu przesłanek 

archeologicznych stwierdzono, że osadnictwo na wzgórzu łączy się z przybyciem 

norbertanek i rozpoczyna się w 2 poł. XII w. 2 Klasztor w Strzelnie pozostaje 

przedmiotem zainteresowań przedstawicieli różnych dyscyplin – nade wszystko mediewistów, 

historyków sztuki, konserwatorów i archeologów. Badania archeologiczne 

ośrodka toruńskiego zostały zainicjowane w Strzelnie w 1981 r. przez prof. dr 

hab. Jadwigę Chudziakową, która sformułowała też program badawczy, koncentrujący 

się na rozwiązaniu początków wzgórza i architektury romańskich świątyń 3 . Te 

systematyczne badania zakończyły się po 6 długich sezonach w 1986 r. Ponownie 

1 Według R. Kabacińskiego, O patrocinium św. Prokopa w Strzelnie, Acta Universitatis Nicolai Copernici 

(dalej AUNC), Archeologia , t. 13, 1990, s. 29. 

2 Artykuł zawiera krótkie uwagi na temat klasztoru norbertanek w Strzelnie do XVI w. Temat opracowano 

na podstawie źródeł archeologicznych, wyjątkowo wspierając się źródłami pisanymi i ikonograficznymi. 

Drugą część tego tematu, obejmującą okres od ok. poł. XVI do XIX w. (1837 kasata klasztoru) czytelnik 

znajdzie w: Sanctimoniales. Klasztory żeńskie w Europie środkowej, red. D. Karczewski, A. Radzimiński, 

Bydgoszcz–Toruń (w druku). W artykule wykorzystano wyniki badań prowadzonych na wzgórzu klasztornym 

w Strzelnie w latach 1981–1986 pod kierunkiem Jadwigi Chudziakowej oraz wyniki poszukiwań 

dokonanych w latach 2000–2004, gdy za prace terenowe odpowiadała autorka artykułu. Niniejsze opracowanie 

jest jednym z i wielu elementów projektu badawczego KBN, nr NH-964. 

3 J. Chudziakowa, Die Romanischen Kirchen in Strzelno und ihre Chronologie, AP, t. 27, 1988 s. 221– 

242; tejże, Zespół architektury romańskiej w Strzelnie w świetle najnowszych badań, AUNC, Archeologia, 

t. 13, 1990, s. 5–27; tejże, The Romanesque Churches of Mogilno, Trzemeszno and Strzelno, Toruń 

2000.

210 Krystyna Sulkowska-Tuszyńska 

Zakład Archeologii Architektury IA UMK powrócił do Strzelna w 2000 r., w związku 

z generalnym remontem bazyliki. W 2004 r. przeprowadzono ostatnie badania zabudowy 

klasztornej 4 . 

O życiu 

Mieszkanie Boga – sacrum 

Na podstawie analizy technik budowlanych, zastosowania i wymiarów cegły 

oraz składu zapraw stwierdzono, że początki architektury sakralnej Strzelna przypadają 

na koniec XII w. Wykazano także, że nigdy nie było tu grodu i że oba kościoły 

powstały w tym samym okresie; z tym że rotunda mogła być ukończona wcześniej 5 . 

W wyniku badań wykonanych w 2003 r., na podstawie śladów spalenizny, zniwelowanych 

ze środka wzgórza i zepchniętych pod stopę transeptu bazyliki, można 

przypuszczać, że zanim zaczęto budowę, na środku wzgórza stał jakiś drewniany 

obiekt. Warstwę pozostałą po jego spaleniu zepchnięto do wkopów fundamentowych, 

gdy przygotowywano się do budowy bazyliki 6 . W świetle tych spostrzeżeń sugestie 

niektórych historyków, że początki Strzelna należy umieścić w środku XII w., nabierają 

szczególnego znaczenia 7 . 

Oba romańskie kościoły – rotunda i bazylika – zostały wzniesione na kamiennych 

fundamentach łączonych dołem na glinę, górą na zaprawę, ściany postawiono 

z ciosów. Rotunda pod wezwaniem św. Krzyża (obecnie św. Prokopa) jest 

w całości założeniem jednorodnym, jej kwadratowe prezbiterium styka się z okrągłą 

nawą i dwiema absydkami. Od zachodu znajduje się podkowiasta wieża. Nawę na- 

4 Mimo uzasadnionych próśb o możliwość zakończenia co najmniej 3 problemów badawczych w trakcie 

sezonu 2005, Wojewódzki Konserwator Zabytków w Toruniu uznał, że 11 sezonów archeologicznych 

jest wystarczającym czasem dla poznania historii klasztoru w Strzelnie, i zdecydował, że badania archeologiczne 

nie będą kontynuowane w 2005 r. Na kontynuację badań nie wyraził też zgody proboszcz 

parafii strzeleńskiej ksiądz Otton Szymków, gdyż w 2005 r. planował położenie na wzgórzu nowej 

nawierzchni. 

5 J. Chudziakowa, Zespół architektury romańskiej, s. 5–27; D. Karczewski, Dzieje klasztoru norbertanek 

w Strzelnie do początku XVI wieku, Inowrocław 2001. 

6 K. Sulkowska-Tuszyńska, Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych 

na wzgórzu klasztornym (stan.1) i na terenie miasta Strzelna (stan. 2), w 2003 roku, 2003, maszynopis 

w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (dalej IA UMK). 

7 D. Karczewski, Czy istniało Strzelno przednorbertańskie?, AHP, t. 2, 1995, s. 181–191; G. Labuda, Jeszcze 

jedna próba datowania fundacji klasztoru premonstratensek w Strzelnie, [w:] Nihil superfluum esse. 

Prace z dziejów średniowiecza ofiarowane Profesor Jadwidze Krzyżaniakowej, Poznań 2000, s. 177–185; 

J. Rajman, Norbertanie polscy w XII wieku. Możni wobec ordini novi, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, 

red. S.K. Kuczyński, t. VII, Warszawa 1996, s. 83, 86. Pierwszą próbę bezwzględnego datowania 

cegły z transeptu bazyliki podjęli w 2004 r. fizycy z UMK w Toruniu, zob. A. Chruścińska, K. Piętka, 

Sposób pomiarów oraz obróbki danych pomiarowych stosowany przy wyznaczaniu wieku cegły pochodzącej 

z północnego ramienia transeptu kościoła norbertanek w Strzelnie, 2005, maszynopis w IA UMK, 

Szosa Bydgoska 44/48.

Rzecz o życiu i śmierci na wzgórzu klasztornym... 211 

krywa kopuła oparta na 6 żebrach wspieranych przez wielkie kamienne konsole 8 . 

Płyciny międzyżebrowe zostały wypełnione płytkami ceramicznymi. W niewielkich 

otworach okiennych romańskiej rotundy były prawdopodobnie drewniane okiennice 

9 , może też jakieś błony zwierzęce, zanim wstawiono nieznane oszklenia. Dach 

pokrywały płaskie dachówki z zaczepami, a lica ścian w partii podokapowej zdobiły 

płytki ceramiczne z błyszczącym szkliwem zielono-pomarańczowym, ułożone 

w arkadkowy fryz (wys. 37–40 cm). We wnętrzu kwadratowego prezbiterium były 

4 sedilia dla kapłanów i 3 wnęki w ścianie wschodniej, za ołtarzem 10 . W wieży znajdowała 

się zapewne empora – stąd do nieznanych dzisiaj zabudowań drewnianych 

można było wyjść przez otwór na wysokości piętra 11 . Okrągła nawa miała wejście 

główne zapewne od południa, tak jak obecnie. Wydaje się też, że drugie mogło prowadzić 

z prezbiterium ku północy, do drewnianych pomieszczeń stykających się ze 

świątynią 12 . W północnej części nawy, blisko absydek, pod posadzką zachował się 

wyjątkowy grób z obstawą kamienną, interpretowany jako grobowiec fundatora. 

Odmienny obraz tworzy bazylika i jej przestrzeń sakralna przeznaczona dla konwentu, 

a od 2 poł. XV w. także dla wiernych. Orientowana budowla z trzema nawami, 

z wydłużonym prezbiterium i aneksami po bokach, została wzniesiona na szerokich 

fundamentach (1,4–1,9 m). Powstawała w co najmniej dwóch etapach – budowano 

ją od wschodniej absydy do transeptu jako całość, a po przerwie, nawy 

i masyw zachodni z wieżami. Budowę partii wschodniej zakończono w samym 

środku XIII w. 13 , a masywu zachodniego bazyliki najwcześniej w 3, a raczej już 

w 4 ćwierci XIII w. O bogactwie planu architektonicznego stanowiły: transept, dwie 

okrągłe wieże po stronie wschodniej i dwie kwadratowe w masywie zachodnim 

oraz trzy absydy od wschodu: w prezbiterium i ramionach transeptu. Z wież okrągłych 

wchodziło się do prezbiterium otwartego arkadami. Trzy empory stanowiły 

miejsce, gdzie społeczność zakonna odmawiała pacierze, śpiewała psalmy i hymny – 

dwie znajdowały się w ramionach transeptu, trzecia pomiędzy wieżami masywu zachodniego. 

Konstrukcja kościoła opierała się o na 4 masywnych filarach, dźwigających 

także drewniany strop, a od XV w. ceglane sklepienie krzyżowe i gwiaździste. 

Wnętrze zapewne zimne i nieco mroczne, od około XIV w. ożywione witrażami (?), 

8 Twierdzi się, że po kolejnych pożarach, niepokojach wojennych, tylko jedna z nich została oryginalna. 

Jeżeli tak, to drugą znaleziono podczas badań archeologicznych w 2001 r., w nawie północnej bazyliki, 

przy średniowiecznym wejściu głównym (portal północny), w XV–XVI w. pełniła unkcję stopnia. 

9 Po badaniach archeologicznych w latach 1981–1986 w wykopach założonych wokół rotundy nie 

było szkła, znaleziono tylko nieliczne fragmenty przypuszczalnie z XVIII w. Podobną sytuację stwierdzono 

w latach 2000–2004. 

10 Poniżej prezbiterium znajduje się nowożytna krypta, dlatego całe wnętrze prezbiterium wyłączono 

z eksploracji archeologicznej. 

11 Obecna empora jest rekonstrukcją wykonaną w XX w., z zastosowaniem cegły w biforium i kolumienki 

romańskiej, znalezionej na terenie wzgórza w 1950 r. 

12 K. Sulkowska-Tuszyńska, Sprawozdanie z badań. 

13 Datowanie cegły wykonano metodą termoluminescencji (TL), A. Chruścińska, K. Piętka, Sposób pomiarów 

oraz obróbki danych.


oddziaływało i uwrażliwiało poprzez znajdujące się w nim rzeźby figuralne i bogactwo 

motywów wyrytych w kamieniu. 

Cztery potężne rzeźbione kolumny dzieliły nawy, a dwie gładkie komunikowały 

aneksy z prezbiterium. Poza kolumnami przedstawiającymi wady, zalety ludzkie 

i sceny religijne, bazylikę zdobiły mniejsze, wolno stojące lub przyścienne kolumienki 

w uskokach portali, przy ścianach, pod emporami. Bogatą rzeźbę na kolumnach 

uzupełniały też tympanony ze scenami fundacji, Zwiastowaniem Najświętszej 

Marii Pannie i Chrystusem w Glorii. W absydzie głównej stał ołtarz, wykonany 

z kremowego piaskowca; nie jest wykluczone, że maleńkie ołtarze umieszczone były 

też w absydach transeptu 14 . Najpóźniej w okresie gotyckim ołtarz, główny w prezbiterium 

i w kaplicy świętej Barbary wzbogacono o cyboria wsparte na drewnianych 

kolumienkach; ściany pokryto polichromią 15 . W bazylice w 2 poł. XIII w. położono 

w prezbiterium, może także w transepcie, bogatą, szkliwioną na zielono posadzkę. 

Składały się na nią kwadratowe płytki (12–13 x 3 cm) z reliefowym ornamentem 

o motywach zoomorficznych wyobrażającym ptaki, jelenie lub z motywem 

plecionkowym. Posadzka stykała się prawdopodobnie z lectorium, czyli z przegrodą 

oddzielającą nawy od transeptu. Murowana przegroda na kamiennej podmurówce 

odgradzała prezbiterium od naw najpóźniej od początku 2 poł. XV w. Gdy rotunda 

przestała pełnić rolę kościoła parafialnego w końcu 1 poł. XV w., konwentualna 

bazylika stała się centrum parafii, stąd lectorium w bazylice stało się konieczne. 

Podczas wielkiej gotyzacji bazyliki od południa dobudowano kaplice św. Barbary 

i św. Norberta, rozebrano empory i postawiono nowe ołtarze, w tym dwa przy 

wschodniej ścianie transeptu i dwa pomiędzy nawami przy filarach. W 2 poł. XVI w. 

w bazylice mogło być razem około 10 stołów pańskich. Posadzkę ułożono ze zwykłych 

kwadratowych płytek bez szkliwa (21 x 21 x 3–4 cm). 

Do romańskiej bazyliki prowadziły najpierw trzy wejścia z zewnątrz. Główny 

portal znajdował się w ścianie północnej, ze sceną tronującego Chrystusa i dwiema 

kolumienkami; dwa południowe zlokalizowano prawdopodobnie w przęśle 

wschodnim i zachodnim nawy południowej; jeden z tympanonem Zwiastowania, 

drugi z tympanonem fundacyjnym bazyliki. W końcu XV w. w bazylice było co najmniej 

sześć zewnętrznych otworów drzwiowych: nadal funkcjonował główny portal 

północny, dwa nowe wejścia gotyckie były po stronie południowej – w kaplicy 

św. Barbary postawionej na miejscu aneksu południowego, trzeci w kruchcie dostawionej 

do kaplicy Św. Norberta, tuż przy wieży południowej masywu zachodniego. 

Czwarte wejście przekuto w ścianie zachodniej wieży południowej; prowadziło z dużego 

podpiwniczonego pomieszczenia, dostawionego do bazyliki od zachodu. Piąte 

wykuto przy lectorium w ścianie nawy północnej. Tędy do zachodniego skrzydła 

gotyckiego klasztoru przechodziły prawdopodobnie konwerski. Przez mały otwór 

w ścianie aneksu północnego można było wejść do kapitularza znajdującego się 

w skrzydle południowym. 

14 Ołtarze te nie zostały potwierdzone w trakcie badań archeologicznych, co nie znaczy, że tam ich nie było. 

15 E. Orłowska, Wyniki badań próbek zapraw i polichromii z ołtarza głównego kościoła Św. Trójcy 

w Strzelnie, 2003, maszynopis w archiwum IA UMK, Szosa Bydgoska 44/48; K. Sulkowska-Tuszyńska, 

Sprawozdanie z badań.


W oknach świątyń w okresie gotyckim znajdowały się okrągłe gomółki (średnica 

ok. 9–12 cm) lub nieco większe krążki oprawiane w ołowiane ramki; niezliczoną 

ich ilość znaleziono w ossuarium położonym przy transepcie południowym. Od 

XVI w. stopniowo zastępowały je przezroczyste szyby wieloboczne. Do XIV w. elewacje 

bazyliki, tak jak rotundy, lśniły blaskiem szkliwa pokrywającego arkadkowy 

fryz. Miejsce modlitwy dla panien służyło okresowo nie tylko parafianom, ale także 

pielgrzymom, którzy najpóźniej od XV w. coraz liczniej spieszyli błagać Boga przed 

figurą słynącego łaskami ukrzyżowanego Chrystusa. Po trudach peregrynacji, dotarłszy 

do celu, na filarach ryli imiona, a czasami nawet daty roczne. 

Mieszkanie człowieka – klasztor 

Średniowieczny klasztor, jako miejsce schronienia dla panien i zespół budynków 

o różnorodnych funkcjach, na przestrzeni lat zajmował różne miejsca wzgórza. 

Zabudowa ta mieściła się pomiędzy kościołami, bezpośrednio przy nich i w znacznym 

oddaleniu od sacrum. Wśród obiektów o charakterze mieszkalno-gospodarczym 

były budynki drewniane i murowane. Najstarsze z nich, kilka pojedynczych drewnianych 

budynków, nie tworzyły zwartej zabudowy. Od ok. 2 poł. XIII w. zaczęto 

wznosić murowane claustrum, które w XIV w. połączyło wejścia obu kościołów. 

Młodsza faza rozwoju zabudowań klasztornych rozpoczęła się ok. połowy XV w. 

i trwała co najmniej do końca XVI w. Do jej realizacji wykorzystano starsze budynki, 

kilkakrotnie powiększając teren zabudowy, teraz przesunięty w kierunku północnym 

i wschodnim. Na pozostałym obszarze wzgórza wznoszono liczne budynki o różnej 

funkcji. Ponad wszelką wątpliwość stwierdzono, że najstarsze ślady na calcu zawierają 

bardzo dużą ilość spalenizny i stanowią pozostałość po drewnianym budynku, 

starszym od wschodniej partii bazyliki. 

Po zakończeniu budowy prezbiterium rotundy Krzyża Świętego (obecnie pod wezwaniem 

św. Prokopa), może po zbudowaniu całej świątyni, od północy dostawiono 

do prezbiterium drewniany, kwadratowy (?) budynek (długość ok. 4,7 m), wzniesiony 

w konstrukcji ramowej. Z południowym transeptem bazyliki stykał się bliżej 

nieznany dom, z którego prawdopodobnie wiodło wejście na emporę w południowym 

ramieniu nawy poprzecznej. Zespół drewnianych budynków uzupełniały inne drewniane 

zabudowania po zachodniej stronie wieży rotundy, które mogły się z nią łączyć16 . 

Przy prezbiterium rotundy, po przerwie spowodowanej składaniem tu pochowków, 

w XIV w. postawiono drewniany dom o konstrukcji słupowej, z jakimś kopulastym 

(?) piecem. Być może łączył się on z innymi, otaczającymi prezbiterium od 

wschodu. W 2 poł. XIII w., po zakończeniu budowy północnej okrągłej wieży bazyliki 

i najpewniej po wykonaniu głównego (północnego) wejścia do kościoła konwentualnego 

zaczęto wznosić najstarszy kamienny (?) klasztor. Najpierw długi wąski 

„korytarz” postawiono wzdłuż północnego transeptu, od okrągłej wieży bazyliki, 

być może do północnego portalu kościoła. Z korytarza tego można było wejść 

16 Nawarstwienia znane z badań Krystyny Józefowicz z 1950 r. Niestety, nieznana jest konstrukcja, wielkość 

ani funkcja tych domów, gdyż pozostała po nich tylko gruba warstwa spalenizny, w stropie przemieszana.


do północnego transeptu przez otwór usytuowany na wysokości piętra, gdzie znajdowała 

się empora 17 . 

Po zakończeniu budowy bazyliki postawiono pomiędzy portalem północnym 

a portalem nawy rotundy długi i bliżej nieznany budynek klasztorny wzniesiony 

na kamiennym fundamencie – takim samym jak fundamenty romańskich świątyń. 

Fundament tego założenia, istniejącego od 2 poł. XIII w., w XV stuleciu został 

wchłonięty przez zachodnie (najstarsze) skrzydło młodszego, gotyckiego claustrum 

(II). Obecnie wiadomo, że gotycki klasztor powstawał zgodnie z zasadą pars 

pro toto. Po ukończeniu skrzydła zachodniego, na fundamentach północnej wieży 

okrągłej i dawnego „korytarza” oparto skrzydło południowe, od północy dochodzące 

do bazyliki. Stało się to ok. 2 poł. XV w. Następnie skrzydło wschodnie dostawiono 

do południowego pod kątem ostrym, prawdopodobnie ze względu na przebieg 

wschodniej skarpy wzgórza. Niemal równocześnie z południowym pomiędzy stuleciem 

XV a XVI powstała północna część skrzydła zachodniego, otaczającego prezbiterium 

rotundy, którą zamieniono na furtę. Najpóźniej w 2 poł. XVI w. powstało 

skrzydło północne 18 . 

Fundamenty gotyckiego klasztoru układano z kamieni polnych, uzupełniano gruzem 

ceglanym i zalewano zaprawą. Zdarzało się, że podpiwniczone partie zabudowy 

pod stopą izolowano warstwą płasko kładzionych dachówek i płytek. Z ogromnej 

ilości gruzu ceglanego znajdowanego na całym terenie wzgórza wnosić można, że 

gotycki klasztor był zbudowany z cegieł konstrukcyjnych i innych, różnie profilowanych. 

W piwnicach mogły być sklepienia kolebkowe, a w korytarzach krzyżowe. Posadzki 

w klasztorze wykonywano najczęściej z cegieł układanych na płask lub z płytek 

(21 x 21 x 3–4 cm). Powierzchnie wirydarza wybrukowano. Wiadomo również, 

że klasztor ogrzewano piecami typu hypocaustum i kaflowymi. Piece hypocaustum 

znajdowały się zwykle w piwnicach i ogrzewały pomieszczenia w pionie. Najstarszy 

z nich był w skrzydle wschodnim klasztoru, blisko południowego. Zbudowano 

go z cegieł, miał jedną komorę (1,9 m x 1,45 – komora pieca) z wlotem od strony 

wschodniej; funkcjonował od 2 poł. XV w. co najmniej do początku XVI stulecia. 

Drugi piec był znacznie większy, trzykomorowy i ogrzewał budynek usytuowany 

17 Korytarz ten wyraźnie był skierowany ku transeptowi. Z nieznanych przyczyn został rozebrany. Ślady 

po nim pozostały przy wieży i pod fundamentem zachodniego skrzydła gotyckiego klasztoru. Przy transepcie 

zostały zupełnie zatarte późniejszą zabudową. 

18 Badania klasztoru nie zostały zakończone, nie wyjaśniono kilku zasadniczych problemów. Jednym 

z nich jest przebieg skrzydła wschodniego na odcinku północnym. Jest bardzo prawdopodobne, że w bliżej 

nieznanym czasie, może w XVI w., przedłużono skrzydło wschodnie o kolejne kilkanaście metrów na północ, 

a następnie dostawiono skrzydło północne, które na jednym narożniku stykało się ze wschodnim. 

Istnieje prawdopodobieństwo, że pierwotny wirydarz późnośredniowiecznego claustrum mógł zamykać 

się od północy w odległości ok. 20 m od bazyliki, czyli zajmował powierzchnię dwa razy mniejszą niż 

wirydarz znany z inwentaryzacji A.W. Dornsteina, z 1803 r., zob. J. Dubikajtis, Zabudowa klasztoru norbertanek 

w Strzelnie w świetle inwentaryzacji Augusta W. Dornsteina z lat 1803–1804, „Kwartalnik Historii 

Kultury Materialnej” 38, 1990, z. 3–4, s. 273–290.


17 m na północny zachód od wieży rotundy, poza klauzurą 19 . Całkowita długość pieca 

wynosiła 7,3 m, szerokość 1,55 m. Powstał pomiędzy końcem XV w., a początkiem 

XVI w. Budynek, jaki ogrzewał, miał kilkanaście metrów długości; być może był tam 

dom gości. Ze śladów zachowanych w jednostkach kulturowych mamy prawo domyślać 

się jedynie, że w wielu miejscach klasztoru podłogi były drewniane. Drewniane 

drzwi i okiennice miały żelazne haki, klamry i zawiasy. Do różnych celów potrzebne 

były kute gwoździe. W otworach okiennych prawdopodobnie do XIV w. 

włącznie stosowano drewniane okiennice, może towarzyszące oszkleniu lub samodzielnie 

wstawiane w otwory. Najpóźniej od XV w. w okna wstawiano okrągłe 

szybki. Były to gomółki o średnicach od 9 do 11 cm 20 lub podobne od nich krążki, 

zwykle bezbarwne, zawsze wkładane w ołowiane ramki o szerokości 0,30–0,5 cm. 

Przestrzeń pomiędzy nimi wypełniały kąciki. Równolegle lub nieco później, oszklenia 

stanowiły szyby czworoboczne lub wieloboczne, o retuszowanych krawędziach; 

z czasem zastąpiły je szyby taflowe. 

O poszczególnych pomieszczeniach klasztornych wiadomo bardzo mało. Średniowieczna 

zakrystia, tak jak w XVIII w., od wschodu stykała się z kaplicą św. Barbary; 

była tylko dwukrotnie mniejsza (4 x 6,25 m) od nowożytnej. Brakuje przesłanek archeo- 

logicznych dla stwierdzenia, gdzie znajdował się najstarszy kapitularz. Może na początku, 

gdy budowano rotundę, było to drewniane pomieszczenie przy prezbiterium 

lub wnętrze samej rotundy. Mógł to być jeden z aneksów bazyliki, zanim w gotyckim 

klasztorze kapitularz umieszczono w południowym skrzydle, tuż przy prezbiterium 

bazyliki. Pomiędzy wieżami masywu zachodniego pod emporą ok. późnego XIV w. 

było jakieś pomieszczenie (biblioteka?), wyposażone w dużą ilość drewna (ław, półek 

etc.), o czym można wnioskować na podstawie intensywnej warstwy spalenizny, 

skoncentrowanej zwłaszcza pod ścianami. Nie wiadomo także, gdzie przed XV 

stuleciem była kuchnia. Najpóźniej na przełomie XV i XVI stulecia znajdowała się 

w skrzydle wschodnim, bezpośrednio nad piwnicą z piecem hypocaustum, tuż obok 

refektarza, który prawdopodobnie znajdował się w skrzydle południowym, na jego styku 

ze wschodnim. Nieznana jest też lokalizacja najstarszej studni. Około XV w. korzystano 

ze studni znajdującej się blisko północnej wieży masywu zachodniego. Studnia 

z drewnianą cembrowiną z ok. XVI w., zasypana w XVIII/XIX w., znajdowała się 

na wirydarzu wewnętrznym przy skrzydle północnym. 

Naprzeciw długiego domu dla gości z trzykomorowym piecem hypocaustum 

na południowo-zachodnim skraju wyniesienia powstał obiekt o potężnym fundamencie 

19 J. Dubikajtis, Późnośredniowieczny piec typu hypocaustum ze Strzelna (woj. bydgoskie), AUNC, Archeologia 

17, 1991, Archeologia Architektury, s. 45–59. 

20 Rekonstrukcja okna oszklonego gomółkami zob M. Nawracki, Późnośredniowieczne i nowożytne 

szkło okienne z zespołu poklasztornego norbertanek w Strzelnie, woj. bydgoskie, AHP, t. 2, 1995, s. 211– 

260, ryc. 8 i in. O szkle okiennym zob. J. Olczak, Szkło okienne z badań archeologicznych w Łeknie, 

„Studia i Materiały do Dziejów Pałuk” 2, 1995, s. 269–310; tenże, Średniowieczne szkła witrażowe 

z klasztoru benedyktyńskiego Lubiniu (woj. Leszno), [w:] Kraje słowiańskie w wiekach średnich, Profanum 

i sacrum, red. H. Kóčka-Krenz i W. Łosiński, Wrocław 1998, s. 451–463.


zagłębionym w ziemię ponad 3 m, interpretowany jako wieża dworu prepozytów, pozostającego 

poza klauzurą 21 . Na wschód od wzgórza położony był klasztorny ogród. 

Miejsca produkcji 

Pozostałości po różnych pracach znajdowały się w kilku punktach wzgórza. Najstarsze 

ślady związane są z przygotowywaniem kamiennego surowca do budowy 

świątyń 22 . Kamień obrabiano w kilku miejscach, przed lub równolegle ze wznoszeniem 

kolejnych partii świątyń, zawsze możliwie blisko budowy. Ślady po miejscach 

obróbki pozostały na środku wzniesienia, pomiędzy kościołami na zachód od północnej 

wieży masywu zachodniego, na północ od absyd rotundy i na zachód od 

wieży rotundy. Polodowcowe głazy różnej wielkości, zbierane na polach, dostarczano 

na wzgórze i obtłukiwano na sześcioboczne ciosy. W tym samych miejscach 

odłupywano nie tylko granitoidy i porfiry, ale także granit i piaskowiec; odłupki tych 

kamieni zapełniały te same warstwy 23 . Jest bardzo możliwe, że takie miejsca były 

chronione drewnianą wiatą opartą na słupach. Zlokalizowano je w odległości ok. 10– 

15 m od kościołów. Te ślady pochodzą z XII–XIV w. i wiążą się kolejno z budową 

rotundy, budową wschodniej i zachodniej partii bazyliki Św. Trójcy i z pierwszym 

murowanym klasztorem. 

W północno-wschodnim skraju wyniesienia w XIII w. stał kamienny piec na planie 

wydłużonego prostokąta zamkniętego półkoliście, z kolebkowym sklepieniem 

(3,2 x 1,8–1,9 m, wysokość ok. 2 m). Prawdopodobnie wypalano w nim ceramikę 

– cegły lub ceramiczne płytki. Około 6 m na południowy zachód od południowego 

narożnika fasady bazyliki natrafiono na dół do gaszenia wapna, który w XIII w. 

służył podczas budowania świątyni. Ślady drugiego dołu znajdowały się 2 m na południe 

od kaplicy św. Barbary – wapno to służyło zapewne do jej budowy w połowie 

XV w. Tuż przy absydzie prezbiterium pozostała natomiast wylewka wapiennej 

zaprawy, z czasów gdy wznoszono bazylikę 24 . 

O codzienności – o pożywieniu, naczyniach i monetach 

Ślady zachowane na średniowiecznych naczyniach 25 pośrednio informują nas 

o urządzeniach kuchennych i technikach przygotowywania pokarmów 26 . Prawdo- 

21 Obiekt zaczęto odsłaniać w sezonie 2004, wymaga dalszych badań. 

22 Po badaniach w latach 1981–1986 zagadnienie to opracowali J. Dubikajtis, J. Dubikajtis, K. Sulkowska, 

Charakterystyka stratyfikacji kulturowej wzgórza klasztornego w Strzelnie (woj. bydgoskie), [w:] Z badań 

nad średniowieczną architekturą Kujaw i Wielkopolski Wschodniej, red. J. Chudziakowa, Biblioteka Muzealnictwa 

i Ochrony Zabytków, seria B, t. 86, 1990, s. 31–88, zwłaszcza 34–35. 

23 H. Pomianowska, Litologia skał zastosowanych przy budowie kościoła Świętego Prokopa i Świętej 

Trójcy w Strzelnie, 2005, s. 6, maszynopis w archiwum IA UMK w Toruniu, Szosa Bydgoska 44/48. 

24 K. Sulkowska-Tuszyńska, Sprawozdanie z badań. 

25 Opracowanie naczyń średniowiecznych ze wzgórza klasztornego w Strzelnie zob. K. Sulkowska-Tuszyńska, 

Średniowieczne naczynia ceramiczne z klasztoru norbertanek w Strzelnie, Toruń 1997. 

26 Na podstawie badań archeologicznych nic nie wiadomo o kuchniach średniowiecznych, najstarsze piece 

zachowane w klasztorze pochodzą z XV w. Jest to system centralnego ogrzewania z piecami zachowanymi 

w piwnicach.


podobnie gotowano i duszono potrawy na otwartym ogniu zabezpieczonym kamieniami. 

Naczynia dostawiano do otwartego ognia, a jeżeli miały uchwyty, dostawiano 

je zawsze z przeciwnej strony ucha czy tulejkowatej rączki. Otwory przewiercone 

w górnej nasadzie uch i okapy naczyń sugerują, że niektóre z nich były zawieszane, 

inne podwiązywane szmatkami; kwaszono w nich, duszono, ucierano potrawy 

i przechowywano różne produkty. Ślady pozostałe na zachowanych utensyliach 

upewniają nas, że w średniowiecznej kuchni stosowano gotowanie, duszenie pod 

pokrywkami, kwaszenie, ucieranie i smażenie potraw. Uzupełniało je zapewne 

wędzenie mięs i suszenie ryb, z czasem pieczenie na rożnie. Pomiędzy 2 poł. XII 

a 1 poł. XVI w., wśród naczyń używanych do termicznej obróbki pożywienia znajdowały 

się różne garnki i misy, a od XIV w. naczynia na trzech nóżkach. Do przechowywania 

i zakwaszania, solenia, trzymania mięsa w tłuszczu używano większych 

zasobowych garnków. Potrzebne były także głębokie misy z masywnymi uchwytami 

i makotry z dziobkami, do ucierania, a od XV w. garnki z uchami. W rozszerzającym 

się asortymencie naczyń używanych do picia, jedzenia, przelewania, przenoszenia 

i stawiania na stół w refektarzu, były najpierw puchary o prosto rozchylonych 

ściankach, naczynia z cylindryczną szyjką i dzbany – od wielkich do noszenia wody 

do maleńkich służących za kubki do picia. W XIV wieku zaczęto używać czarek, 

z czasem kubków i pucharów o kulistych brzuścach i wielkich półmisków; od 

1 ćwierci XVI w. pojawiły się talerze. Poza wymienionymi wyrobami garncarskimi, 

o mniej lub bardziej porowatych czerepach, sporadycznie używano zakupionych 

w Toruniu (?) nadreńskich kamionkowych czareczek i dzbanuszków, popularnych 

zwłaszcza w hanzeatyckich miastach 27 . Zestaw naczyń ceramicznych uzupełniały 

zapewne drewniane talerze, faski, dzieże, cebry, toczone lub klepkowe naczynia. 

Wśród metalowych statków, które pojawiły się w kuchni w końcu średniowiecza, 

najwcześniejsze były wielkie kotły do gotowania i rożny, pod które podstawiano płaskie 

rynienki do skapywania tłuszczu. 

Na podstawie badań paleobotanicznych wykonanych dla okresu nowożytnego 

można wnosić, że podobnie jak w XVII–XVIII w., w średniowiecznym ogrodzie 

poza warzywami rosły różne zioła i chwasty stosowane jako przyprawy i antidotum 

na wszelakie dolegliwości, także specyficzne krzewy i drzewa. I tak mogła tam rosnąć 

28 rzodkiew świrzepa, szczaw kędzierzawy, pospolita paproć-orlica, oreganum 

vulgare – lebiodka, cykoria, kminek, proso i brzoza. 

Z badań zwierzęcych szczątków kostnych wynika 29 , że na wzgórzu hodowano, 

a zapewne i jedzono dużo mięsa ptaków 30 i bydła. Znacznie rzadziej spoży- 

27 K. Sulkowska-Tuszyńska, Średniowieczne naczynia ceramiczne, tab. XLIII–XLV. 

28 Badania szczątków roślinnych zob. M. Latałowa, J. Święta, K. Sulkowska-Tuszyńska, Szczątki roślinne 

i zwierzęce z pochówków trumiennych w klasztorze norbertanek w Strzelnie (woj. kujawsko-pomorskie), 

2005, maszynopis w IA UMK. 

29 Badania te wykonał p. Daniel Makowiecki. 

30 W wielu punktach wzgórza w obrębie klasztoru podczas badań archeologicznych znajdowano skorupy 

różnych jaj.


wano mięso owiec, kóz i dziczyzny, w tym zajęcy, saren, dzików i jeleni. Wśród 

szczątków najmniej zachowało się ryb. 

Większość monet znajdowano w obrębie bazyliki 31 , nieco mniej w warstwach 

użytkowych klasztoru, a sporadycznie w grobach. Najstarsze są brakteaty guziczkowe 

i denar krakowski Ludwika Węgierskiego lub Jadwigi. Kilkanaście monet 

pochodzi z XV w., w tym szeląg gdański Kazimierza Jagiellończyka, brakteaty 

i szelągi krzyżackie, brakteaty toruńskie i elbląskie. W XVI w., w Strzelnie zgubiono 

srebrne denary gdańskie z 1530 i 1573 r. oraz szeląg koronny Stefana Batorego. 

Na koniec XVI w. datowane są szelągi ryskie Zygmunta III Wazy 32 . 

Elementy przyodziewku 

O średniowiecznym ubiorze niewiele wiadomo na podstawie źródeł archeologicznych. 

Ślady zachowane na szkieletach sugerują, że najpóźniej ok. XVI w. zmarłe 

panny były składane do trumien w habitach i w welonach przypinanych szpilkami. 

Przy pasku zakładanym na szkaplerz norbertanki prawdopodobnie nosiły różańce 

– nieznane ze średniowiecza33 . Można też domniemywać, że w średniowieczu nosiły 

patynki – drewniaki na skórzanych paskach – obuwie popularne w całej średniowiecznej 

Europie. W XII–XIII w. stosowano też żelazne owalne klamry o średnicy 

3–4 cm, z bolcem, służące do zapinania pasków o szerokości 2,4–3,4 cm. W XIII– 

XIV w. na terenie klasztoru, blisko rotundy zgubiono kilka żelaznych ostróg i raków 

przypinanych do podeszwy, by się nie ślizgać. Średniowieczne skórzane obuwie 

nie zachowało się pod żadną postacią. W XII–XII w. strzeleńskie parafianki nosiły 

na głowach opaski, do których przypinano esowate, metalowe kabłączki. 

Obrazy śmierci 

Ceremoniał pogrzebu i pochówki 

Na wzgórzu klasztornym w Strzelnie zmarłych zaczęto chować najpierw przy 

rotundzie – w oddaleniu, po północno-zachodniej stronie i dookoła świątyni34 . Średniowieczny 

cmentarz znajdował się pomiędzy kościołami i aż do XV w. zajmował 

tam niemal całą wolną przestrzeń. W różnych miejscach, w zależności od ich 

symboliki i innych okoliczności, ciała składano w ziemi w jednym, dwóch lub na- 

31 W 2001 r. – ostatnim roku eksploracji bazyliki, w masywie zachodnim w dwóch małych sondażach 

i jednym wykopie znaleziono blisko 40 monet. Efekt wynika także z przesiewania warstw. 

32 Na podstawie opracowania A. Musiałowskiego, Monety z badań archeologiczno-architektonicznych 

w Strzelnie w świetle obiegu monetarnego na Kujawach, [w:] Z badań nad średniowieczną architekturą 

Kujaw i Wielkopolski wschodniej, Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, seria B, t. 86, 1990, 

s. 99–108 i wyników badań z lat 2000–2004. 

33 Od XVII w. używane były różańce drewniane, szklane i z koralowca. 

34 W 2003 r. przedmiotem mojej uwagi było kilka średniowiecznych i nowożytnych grobów ze Strzelna, 

K. Sulkowska-Tuszyńska, Strzelno. Obrazy śmierci, Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki UMK, Toruń 

2003.


wet w trzech poziomach. Przy wejściu południowym do rotundy i na środku wzgórza 

znajdowało się aż 5–6 poziomów grobów. Ciała grzebano czasami bardzo blisko 

obok siebie (10–20 cm w poziomie) i niekiedy tuż ponad starszym pochówkiem, 

wykonując nowy wkop grobowy niszczono starszy grób. Do jam ziemnych wkładano 

zmarłych owiniętych w całun lub w ubraniach. Jak wspomniano wyżej, niektóre 

kobiety na cmentarzu parafialnym grzebano w opaskach ozdobionych kabłączkami. 

Członków konwentu najpóźniej od XV–XVI w. chowano w habitach. Poza nielicznymi 

wyjątkami, na cmentarzu w Strzelnie od XII w. zmarłych zawsze układano 

na plecach, na linii wschód–zachód według chrześcijańskiego zwyczaju z twarzą 

zwróconą ku wschodzącemu słońcu. Nogi były wyprostowane, bez butów, stopy 

jedna przy drugiej, ale ręce układano różnie. Wydaje się, że najstarszy był zwyczaj 

wyprostowywania rąk wzdłuż ciała; dopiero z czasem zaczęto dłonie kłaść na miednicy 

czy krzyżować na brzuchu. W średniowieczu ciała wkładano wprost do wykopanej 

w ziemi owalnej jamy grobowej, zwykle nieco dłuższej i szerszej od zmarłego. 

Od ok. poł. XV w. w związku z postępującą zabudową gotyckiego klasztoru cmentarz 

stopniowo przenosił się na teren po południowej stronie bazyliki. W tym okresie 

pojawiły się też ossuaria – zbiorowe groby zlokalizowane najpierw we wnętrzu kościoła, 

gdzie w jednej trumnie składano kilka szkieletów. Następnie wymurowano 

duże ossuarium na zewnątrz bazyliki wzdłuż południowego ramienia transeptu. 

Niewiele można wnosić o samym ceremoniale pogrzebu. Trudno uwierzyć, by ciała, 

poza wyjątkowymi sytuacjami, grzebano nagie, chociaż w znakomitej większości 

pochowków średniowiecznych odsłoniętych na cmentarzu plamy jam grobowych 

były jednorodne, bez zaciemnień i zwartych plamek po tkaninie. Dodatkowo od końca 

XII do początku XIV w. do jamy grobowej wkładano niekiedy szklane kolie 

lub pojedynczy paciorek, kabłączki wpinano w opaskę, pozostawiano 1–3 monety, 

nożyk lub kilka bryłek bursztynu. Noszone wówczas na palcu taśmowate obrączki, 

mogą potwierdzać stan zaślubienia Bogu lub człowiekowi. 

Do XV stulecia włącznie chowano zmarłych z klasztoru i miasta bezpośrednio 

do ziemi, rzadko używając drewnianych obstaw. Trumny z płaskim wiekiem 

najwcześniej zaczęto stosować w końcu XIII w., ale jeszcze w XIV stuleciu należały 

do wyjątków. W danym miejscu składano ciała w pionie aż do zapełnienia; 

wtedy teren cmentarza poszerzano. Nie dostrzeżono wyraźnie wydzielonych miejsc 

dla sanctimoniales i świeckich, ale wydaje się, że członkowie konwentu i familii klasztornej, 

w tym niekiedy dzieci, chowano w kilku obszarach, ale zawsze jak najbliżej 

świątyń, blisko ołtarza i przy wejściach do strefy sacrum. Świeckich natomiast 

w XII–XIV w. grzebano po północno-zachodniej stronie rotundy, a od ok. XIV w. 

pomiędzy kościołami na środku wzgórza. Cmentarz przeniesiony na południe od 

bazyliki funkcjonował tam aż do XIX stulecia. 

Nic nie można powiedzieć o ewentualnym ogrodzeniu wczesnośredniowiecznego 

cmentarza. Najpóźniej w XVI w. ogrodzono teren po południowej stronie bazyliki. 

Na kamiennym fundamencie z otoczaków postawiono zapewne ceglany mur. Nie 

udało się rozwiązać problemu zaznaczania pochówków na powierzchni; czy na każdym 

grobie kładziono np. kamień i czy w ogóle czymkolwiek oznaczano grób, czy 

tylko pamiętano, gdzie pochowano ostatnie ciało. Około późnego XIV w. stopnio-


wo zanikał zwyczaj wyposażania zmarłych w dary grobowe. W XVII w. zwyczaj ten 

powrócił ze zdwojoną siłą i utrzymał się co najmniej do końca XVIII stulecia. 

Śmierć dziecka 

Nielitościwa, bo zbyt wczesna śmierć dziecka pozostawiała szczególnie przejmujące 

obrazy. Ogółem na 296 zbadanych pochowków indywidualnych odsłoniętych 

w Strzelnie zmarli w wieku od 22 do powyżej 55 lat stanowili 75,8% , a 24,2% 

to młodzież i dzieci w wieku od 0 do 22 lat. W tej grupie najwyższa śmiertelność 

– aż 10,74%, dotyczyła niemowląt i małych dzieci do 7 roku życia. Przypadki śmierci 

dzieci starszych, w wieku od 7 do 14 lat i młodzieży od 14 do 22 lat, zdarzały się 

rzadziej (równo po 6,71%). Ciała dzieci wkładano do jamy grobowej bez wyposażenia 

i bez butów. Niektóre przed włożeniem do jamy prawdopodobnie owijano w całun, 

nieliczne mogły być grzebane bez ubioru i całunu, o czym może świadczyć 

luźne ułożenie rąk i znaczne ich oddalenie od tułowia. Czasami ciała dzieci wciskano 

do za krótkiej jamy, wówczas czaszka pozostawała w pozycji pionowej. Dzieci 

umierały niekiedy zaraz po porodzie, czasami w wieku kilku lat; mogły ulegać 

wielu tragicznym wypadkom, ciężko chorować (gruźlica kości). Jak dorosłych grzebano 

je układając twarzą ku słońcu, ale dość często zdarzało się, że ich rączki i nóżki 

były znacznie oddalone od tułowia; nie krzyżowano im dłoni. Nie odnaleziono 

ani jednego średniowiecznego grobu dziecka we wnętrzu świątyń. Na domniemanym 

parafialnym cmentarzu po północno-zachodniej stronie rotundy kilkuletnie 

dzieci pochowano blisko kobiet, inne wyjątkowo w obstawie drewnianej. W większości 

grobów dziecięcych brak wyposażenia. Szczególny był grób niemowlęcia pochowanego 

bez podudzi, w obstawie drewnianej, zaznaczonej dodatkowo kamieniami 

na narożnikach jamy. Wokół szkieletu dziecka było wiele odłupków granitu i piaskowca, 

może więc tragedia wydarzyła się podczas odłupywania ciosów z wielkich 

głazów w pobliskiej kamieniarskiej pracowni. Na zasypanym szkielecie pozostały 

spalone węgielki drewna, przypuszczalnie wyjęte z kadzielnicy i rzucone do jamy 

grobowej po zakończonym obrzędzie okadzania ciała35 . 

Śmierć obcego 

To jeden z najbardziej przerażających obrazów śmierci. Wobec innych za życia 

i obcych po śmierci żywi zabezpieczali się, bali się ich i wykonywali wiele zabiegów, 

by zmarły nigdy nie powrócił na ziemię, by nie zakłócał ich spokoju. Bywało, 

że przekłuwano mu po śmierci mostek za pomocą osikowego kołka, bo wierzono, 

że osika miała moc przeciwdziałania złu. Często obcego oddalano nawet od 

świata zmarłych, chowając na samym skraju cmentarza, w oddaleniu od sacrum i od 

„swoich” zmarłych. Tak postąpiono z młodą kobietą zmarłą w XIV w. – złożono ją 

na samym skraju cmentarza, na wschodnim stoku wzgórza i kołkiem przebito mostek. 

Z czasów niepokojów i wojen być może pochodzą groby ze szkieletami kładzionymi 

bezładnie i pospiesznie do jam grobowych. Takie pochówki pozostały przy kaplicy 

35 A. Labuda, Liturgia pogrzebu w Polsce do wydania rytuału piotrkowskiego (1631), Studium historyczno-liturgiczne, 

Textus et Studia, vol. XIV, Warszawa 1983.


św. Barbary, nie miały żadnego wyposażenia, nie zachowały się też ślady trumien. 

Może bliskość sacrum miała dać im większą gwarancję zbawienia? 

Zwykli śmiertelnicy i wielcy za życia 

Zwykli śmiertelnicy byli chowani nad sobą i blisko siebie, co kilkanaście-kilkadziesiąt 

centymetrów oddaleni w pionie i w poziomie. Mała przestrzeń pomiędzy 

grobami i wkopywanie pochówków w tym samym miejscu powodowały niszczenie 

starszych grobów, ucinanie i mieszanie kości. Zwykłych świeckich grzebano 

poza świątynią, daleko od niej, zwykle bez wyposażenia. 

Wielcy potrzebowali po śmierci samotności, blisko nich nikogo nie kładziono, 

a samo ciało, by zbliżyć je ad Sanctos, nawet odchylano od osi wschód-zachód, zbliżając 

czasami czaszkę do fundamentu okrągłej nawy lub wieży. Najbardziej niezwykły 

w Strzelnie jest wspomniany już grób domniemanego fundatora – jedyny z pełną 

obstawą kamienną. Można się domyślać, że grób ten był zaznaczony na poziomie 

posadzki kamienną płytą, przedstawiającą leżącą postać męską, której duszę anioły 

unoszą do nieba36 . Może z magnackiej rodziny wywodziło się dziecko, którego grób 

obstawiono kamieniami. Wyjątkowe obrazy pozostały też po 4 grobach norbertanek 

pochowanych ok. XV i XVI w. Złożono je na osi kościoła konwentualnego, w transepcie, 

przed prezbiterium, po dwa w dwóch poziomach, w domniemanym chorus 

maior37 . Na czaszkach zachowały się ślady po ściśle przylegającym velum (?), twarzoczaszki 

były z trzech stron obstawione cegłami, a na jednym paliczku zachowała 

się skromna taśmowata obrączka. Dwa szkielety młodsze złożono na marach. 

Można się domyślać, że to szczególne miejsce w przestrzeni sakralnej zarezerwowano 

dla przeorysz konwentu. W trumnach, rzadko jeszcze stosowanych w średniowieczu, 

prawdopodobnie grzebane były wyjątkowe znaczące osoby. Być może w południowym 

transepcie w trumnie z płaskim wiekiem pochowano jednego z prepozytów 

konwentu. Powyższe uwagi o życiu i śmierci są namiastką ustaleń dokonanych 

po badaniach archeologiczno-architektonicznych prowadzonych przez toruńskich 

archeologów w trakcie 11 kampanii wykopaliskowych w Strzelnie38 . 

Okruchy życia, to co człowiek tworzył dla ochrony własnej egzystencji i w ogromnym 

trudzie zbudował dla Boga, co pozostało na ziemi i pod powierzchnią gruntu, 

wszystko to ulegało zmianom wraz z upływem czasu i stylami w sztuce, niepokojami, 

zarazami… Niezmiennie jednak życie w klasztorze norbertanek poddane 

było regule zakonnej, która, choć nie zawsze rygorystycznie przestrzegana, była 

podstawą wspólnego życia panien. Życie to po wielu latach dziś poznajemy także 

przez pryzmat śmierci, co wydaje się równie niedorzeczne jak oczywiste; te dwa elementy 

egzystencji człowieka, szczególnie w średniowiecznym klasztorze, stanowiły 

tylko inne etapy tej samej drogi. 

36 Rekonstrukcję tej płyty oraz detali i elementów wyposażenia wnętrza średniowiecznych kościołów 

w Strzelnie, K. Sulkowska-Tuszyńska. 

37 Z. Świechowski, Program i funkcje kościoła premonstrantek w Strzelnie, AHP, t. 13, 2003, s. 99–112. 

38 K. Sulkowska-Tuszyńska, Klasztor. Sacrum i Profanum, Toruń 2006.



Jolanta Gwioździk (Katowice) 

Norbertańscy święci i błogosławieni 

w Księdze żywotów świętych 

dedykowanej ksieni Dorocie Kąckiej 

z klasztoru na Zwierzyńcu 

Dla przełomu wieków XVI i XVII – okresu podjęcia odnowy życia religijnego 

1 – charakterystyczny był rozwój żeńskich wspólnot klauzurowych, które sięgając 

do własnych tradycji, dokonywały reformy w duchu praw potrydenckich. Zwierzyniec, 

w średniowieczu znaczący ośrodek polskiego zakonnego życia kobiet, u schyłku 

tej epoki popadł w ruinę. Zły okres przeżywał także w XVI w. Zadanie odbudowania 

klasztoru, podniesienia go z trudności finansowych i zaprowadzenia właściwej 

dyscypliny zakonnej podjęła Dorota Kącka. Z wyboru biskupa Piotra Myszkow- 

skiego, ta wówczas 32-letnia, najmłodsza profeska zwierzyniecka, została 11 III 

1591 r. przełożoną 6 profesek i 3 nowicjuszek przebywających w klasztorze. 

W opinii norbertanek była to „panna gorącego nabożeństwa, głębokiej wewnętrznej 

pokory i urody pięknej, serca mężnego, żarliwa o dobra klasztorne i o chwałę Bo- 

żą” 2 . W czasie 53 lat jej rządów (urodzona w 1558 r., zmarła 17 IX 1643 r.) przeprowadzono 

zasadniczą odnowę klasztoru: nie tylko materialną, ale przede wszystkim 

duchową. 

Zgromadzenie zwierzynieckie, liczące w połowie XVII w. już 113 zakonnic 3 , 

głównie szlacheckiego pochodzenia (co było warunkiem wstąpienia do tamtejszego 

konwentu), żyło zgodnie z regułą św. Augustyna, uzupełnioną o ustawy św. Nor- 

1 Charakterystykę nurtów duchowości tego okresu omawia J. Misiurek, Historia i teologia polskiej duchowości 

katolickiej, t. 1 (wiek X–XVII), Lublin 1994, s. 63–73 oraz K. Górski, Zarys dziejów duchowości 

w Polsce, Kraków 1986, s. 89–207. 

2 Archiwum Norbertanek na Zwierzyńcu (dalej ANZ), rkps 42: Dzieje rozmaite ... kronika z r. 1699, s. 42; 

rkps 45: Kronika z r. 1695. Regestr przyjmowania panien do zakonu, , s. 30. Cyt. za K. Kramarska-Anyszek, 

Dzieje klasztoru PP. Norbertanek w Krakowie na Zwierzyńcu do roku 1840, „Nasza Przeszłość” 

47, 1977, s. 50. 

3 M. Borkowska, Zakony żeńskie w Polsce w okresie potrydenckim, [w:] Zakony i klasztory w Europie 

Środkowo-wschodniej X–XX wiek, red. H. Grabski, J. Kłoczowski, Lublin 1999, s. 218.

Norbertańscy święci i błogosławieni w Księdze żywotów świętych... 223 

berta 4 i rozporządzenia kapituł generalnych zakonu. Wewnętrzne życie wspólnoty 

organizowała i kształtowała przede wszystkim modlitwa: liturgiczna, zbiorowa, 

wraz ze mszą św. oraz indywidualna, wpisana w cykl roku liturgicznego oraz tygodniowy 

i dzienny układ godzin. O dbałości ksieni o służbę Bożą świadczą liczne 

odnowione po soborze trydenckim księgi liturgiczne, jak graduały, mszały oraz teksty 

paraliturgiczne, czyli ceremoniarze, rubrycele, rytuały i procesjonały. W nabożeństwach 

wykorzystywano również różnego rodzaju godzinki i koronki do świętych, 

obrazujące zarówno recepcję antyku chrześcijańskiego, jak i kult świętych czy męczenników 

własnego zakonu bądź patronów miejsca. 

Wśród wzorców hagiograficznych okresu staropolskiego wyróżniał się ideał doskonałości 

zakonnej, który propagował określone postawy religijne i moralne oraz kształtował 

osobowość, przynosząc gotowe (choć niełatwe do naśladowania) wzorce ascezy. 

Ten typ literatury parenetycznej był przydatny zwłaszcza w nowicjacie 5 . Popularne 

były zarówno duże zbiory żywotów świętych Kościoła powszechnego wraz z patronami 

polskimi (zwłaszcza prace Piotra Skargi, Stefana Wielowieyskiego, Carlo Massiniego), 

jak i biografie poszczególnych osób, związanych z lokalnymi kultami, zawarte 

m.in. w kronikach i rocznikach. Przykład świątobliwego życia zakonnic, żyjących 

pod tą samą regułą, a nawet na tym samym miejscu, był szczególnie przydatny 

w dziele duchowej odnowy klasztoru zwierzynieckiego. Taki charakter ma wydany 

w 1615 r. „Kathalog abo summariusz Zywotow SS. Panien Zakonnych Ordinis Praemonstratensis 

z Kroniki tegoż Zakonu...”, opracowany w 1613 r. przez Auberta Miteusa 

i przełożony na język polski przez norbertanina Tomasza Romana. Translator 

dedykował swoją pracę m. in. ksieni Kąckiej, pisząc: 

Dorota Kącka panna w tym klasztorze, 

Wodzem iest bo cnot y matką w tey mierze 

Przykładem oney wielkiey męczenniczki, 

Sposabia Panu panieńskie kwiateczki. 

Następnie sławił wierszem błogosławione Bronisławę, Weronikę, Judytę i Woysławę, 

zakonnice wymieniane w kronikach norbertanek zwierzynieckich 6 . Praca 

ks. Tomasza miała służyć „Pannom [zakonnym] na przykład wszystkim”, a reszce 

czytelników „na pożytek”, jednak taka lakoniczna informacja o życiu świętych poprzedniczek 

norbertanek okazała się niewystarczająca, skoro 3 lata później podjęto 

nowe tłumaczenie żywotów świętych premonstrateńskich. 

W latach 1617–1630 proboszczem zwierzynieckim, w miejsce pierwszego za 

czasów rządów ksieni Doroty ks. Jana Burzyckiego, był Maciej Zagórski 7 . Ten nor- 

4 W ANZ zachował się egzemplarz rękopiśmiennych, odnowionych „Ustaw prześwietnego zakonu premonstrateńskiego...” 

z 1630 r. 

5 U. Borkowska, Hagiografia polska (wiek XVI–XVIII), [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. 2. 

cz. 2, red. M. Rechowicz, Lublin 1975, s. 490. 

6 W ANZ znajdują się 3 kroniki, rkps 44, 45, 46. Ich opracowanie zob. K. Targosz, Piórem zakonnicy. 

Kronikarki w Polsce XVII wieku o swoich zakonach i swoich czasach, Kraków 2002, s. 60–66. 

7 ANZ, rkps 55 „Proboszczowie zwierzynieccy”, s. 15.

224 Jolanta Gwioździk 

bertanin z Hebdowa, ceniony przez zwierzynieckie norbertanki kaznodzieja, odznaczał 

się głębokim życiem wewnętrznym i duchowością pasyjną, a także staraniem 

o rozwój życia duchowego zakonnic, o czym świadczy przetłumaczenie na język 

polski żywotów świętych i błogosławionych norbertańskich. Tekst swojej pracy 

przypisał „Wielebnej w Chrystusie Panu Pannie Dorocie Kąckiej xieniey Zwierzynieckiej 

wespołek y ze wszytkiem zgromadzeniem iey”. 

Jednym z elementów dawnej książki, powszechnie występującym tekstem wprowadzającym 

do dzieła, były dedykacje. Sposób realizacji konwencji ich tworzenia 

ukształtował się pod wpływem sztuki epistolograficznej i oratorskiej oraz został 

utrwalony w tradycji literackiej 8 . Zależał on nie tylko od treści książki i typu dedykacji, 

ale także w pewnej mierze charakteryzował jej autora i adresata, określając 

ich wzajemne relacje. W tym przypadku ks. Maciej wybrał tradycyjną w epistolografii 

sentencję „zdrowia dobrego życzy”. W formule subskrybcyjnej, kompozycyjnie 

i treściowo zamykającej list dedykacyjny, podobnie pojawiło się określenie 

„Żyj na długie lata a szczęśliwie”, wraz z życzeniem Bożego błogosławieństwa. 

Podpis autora: „Bogomodlca y Brat Zakonny X. Maciey Zagórski Proboszcz Zwierzyniecki 

ręką własną”, ukazuje również stosunek autora do adresatki tekstu, datowanego 

na 11 dnia listopada. Sama dedykacja ma charakter bezpośredniego listu, 

kierowanego do ksieni zwierzynieckiej, zdradza dobrą znajomość jej charakteru, 

upodobań i osiągnięć, z pominięciem koligacji, choć jej rodzina żywo uczestniczyła 

w życiu Kościoła 9 . W dedykacji ks. Maciej przyrównał – zgodnie z ewangeliczną 

przypowieścią – Królestwo Niebieskie do sytuacji kupca, szukającego drogich 

pereł, którymi są święci, szczególnie własnego zakonu. Ich żywot „świątobliwy, 

czysty, Panu Bogu się podobaiący” ma być wzorem do naśladowania, „aby błogosławieństwa, 

którego oni dostąpili, my też wzajem dostąpić mogli” 10 . „Premonstrańskiego 

Zakonu niektórych Oyczow Błogosławionych Żywoty” zostały z „rozmaitych 

Authorow wybrane” i „długą pracą” przygotowane na chwałę Bożą i pożytek 

norbertanek. Temu dziełu przyświecały dwa cele: „Naprzod aby wszystkie siostry 

y każda z nich z osobna profesiey Zakonu naszego, także też i ci którzy czytać będą 

Pana Boga który iest dziwny w świętych swoich chwalili. Druga, a co nawiętsza czego 

sobie każdy życzyć ma ile rzecz podobna, aby tychże świętych naśladować mo- 

8 Omówienie stanu badań nad staropolskimi dedykacjami zob. R. Ocieczek, Sławorodne wizerunki. 

O wierszowanych listach dedykacyjnych z XVII wieku, Katowice 1982; tejże, O różnych aspektach badań 

literackiej ramy wydawniczej w książkach dawnych, [w:] O literackiej ramie wydawniczej w książkach 

dawnych, red. R. Ocieczek, Katowice 1990, s. 10. 

9 Byli znani zwłaszcza Krzysztof Kątski, autor Vitae archiepiscoporum et episcoporum Ecclesiae Cracoviensis, 

Kraków 1593, oraz Jan i Marcin Kątscy (w cytatach z archiwaliów i starych druków stosuję 

dawną formę nazwiska Kącki). Zob. A. Dygat, A. Rybak, Odrodzenie klasztoru zwierzynieckiego za ksieni 

Doroty Kąckiej (1591–1643), „Nasza Przeszłość” 47, 1977, s. 178. 

10 „Premonstrańskiego Zakonu niektórych Oyczow Błogosławionych Żywoty z rozmaitych Authorow wybrane 

przez Brata Zigmunta Kochel tegoż Zakonu Pramonstratenskiego Opatha Łuczkiego A na polskie 

Przełozone przez Brata Macieia Zagorskiego tegoż Zakonu Pramonstratenskiego Proboszcza Zwierzynieckiego. 

Anno Domini 1617”. Biblioteka Uniwersytecka we Lwowie, rkps 74 III, dedykacja (dalej cytuję: 

Żywoty).


gli” 11 . Taka geneza podjętego dzieła uzasadniała zarazem wybór – po Panu Bogu – 

jego bezpośrednich adresatek. Ks. Michał podkreślił zasługi ksieni Kąckiej w trudzie 

odbudowy klasztoru zwierzynieckiego, o czym mogą zaświadczyć ci, którzy 

„przedtym Zwierzyniec widali”: jej dzieło „obmowczy zazdrościwemu gębę zawrzeć 

każe, co przedtym było, co teraz iest”. Najważniejszy jednak dla zwierzynieckiego 

proboszcza był przykład jej życia, stąd uznał Kącką za „pochodnią jaką na lichtarzu 

pałaiącą” dla całego zakonu. Zastrzegając się, że „zmyśloną chwałą bardzo się 

brzydzi”, Zagórski nie wahał się porównać pobożnych dzieł ksieni do jaśniejącego 

słońca. Za ich pobudkę uznał zarówno „wielką a gorącą miłość życia zakonnego”, 

jak i wstawiennictwo świętych, wymienionych w „tey małey książcze”. Zdaniem 

kaznodziei, święci „łaskę, błogosławieństwo święte, rozum, baczenie, mądrość 

u Boga wszechmogącego... w rządzeniu y sprawowaniu rzeczy tych tu ziemskich 

iednaią” 12 . W zakończeniu dedykacji zawarto zalecenie, by ksieni w ten właśnie 

sposób rządziła podległymi sobie zakonnicami, aby żyły prawdziwie świątobliwie, 

a Bóg w nagrodę raczył im „po pracach tych dać łaskę y odpoczynek obiecany 

wszystkim którzy go prawdziwie miełuią” 13 . 

Odrębny tekst, poprzedzony spisem autorów, z których „żywoty świętych są 

wybrane”, ks. Maciej skierował do czytelnika. W tego typu przedmowach autorzy, 

tłumacze, wydawcy lub drukarze informowali o charakterze dzieła, jego układzie 

czy sposobie odczytania, jednocześnie polecając swój trud czytelnikom. W tym 

przypadku tekst ten ma charakter zalecenia dzieła („niech ci się podoba namilszy 

Czytelniku”), z zastrzeżeniem, że praca może wykazywać braki, wynikające z niedostępnych 

dla autora źródeł („dla niedostatku ksiąg y pewney wiadomości”). Proboszcz 

zwierzyniecki traktuje zatem swoją pracę jako „niedokończoną”, wyrażając 

nadzieję, że czytelnik ją w miarę możności uzupełni („ty zaś który będziesz mógł, 

niech ci Bóg błogosławi kończ” 14 ). 

Zasadniczy zbiór składa się z kilku części. Pierwsza jest tłumaczeniem tekstu 

opata norbertańskiego Zygmunta Kochela, który wymienił autorów wybranych 

żywotów świętych i błogosławionych, najznaczniejszych osób zakonu premonstrateńskiego: 

Norberta, Godefryda, Hermana, Fryderyka, Hugona 15 . Dodał także „Krótki 

summariusz z Kroniki Pramonstratensów zebrany błogosławionych zakonników”. 

Odrębną część zajmują życiorysy świątobliwych panien norbertanek Benedykty 

i Weroniki oraz zakonnic zwierzynieckich Bronisławy i Judyty. Do żywotów dołączono 

„Regestr klasztorów Zakonu Praemonstratenskiego”, z podziałem na cyrkarie 

w Europie, co wskazuje na praktyczne wykorzystywanie tej pracy. 

11 Tamże. 

12 Tamże. 

13 W tym fragmencie cześć tekstu skreślono – zamiast: „Sprawuy, rządź, pas trzodę tobie kochaną, ktorąć 

Bog wręcze twoie poruczył”, jest: „Sprawuj, rządź, siey nasienie dobre przedniemi cnot świętych...” Zob. 

tamże, k. 2. 

14 Żywoty, przedmowa. 

15 Ich życiorysy zob. O. Wimmer, H. Melzer, Lexikon der Namen und Heiligen, Innsbruck–Wien 1990.


Tom rozpoczyna „Żywot S. Norberta Arczybiskupa Magdeburskiego Patriarchi 

y Pierwszego Przodka y Fundatora Prześwietnego zakonu Cannoników Praemonstratensów 

rozdzielony na części Pięćdziesiąt y dwie” (k. 7–74). W poszczególnych 

52 rozdziałach opowieści ukazano dzieje świętego 16 , z zaakcentowaniem 

jego dążenia do doskonałości zakonnej i chrześcijańskiej oraz przykładami żarliwości 

apostolskiej (m.in. „zapalony duchem Świętym z gorączości serca kazanie 

począł czynić bardzo mądre y nabozne, ukazuiąc prożności świata tego iako nanim 

niestateczna sława, ślepa pycha, bystra odmiana, krotka rozkosz, omelny pokoy, 

krotkie wesele, fałszywe szczęscie” 17 ) i licznych cudownych wydarzeń. Uzupełnia 

je „Przydatek do tego żywota Błogosławionego Norberta Swiętego, od Zakonnikow 

Cappenbergieńskich którzy żyli za czasow żywota Norberta Swiętego” 

(k. 74–78), pisany „żeby snac przeciw oyczu łaskawemu... niewdzięcznemi niezdalismy 

się iego świątobliwości”. Tekst przejęto z przechowywanego w klasztorze 

żywota („Jest u nas książka która w sobie zamyka żywot błogosławionego fundatora 

naszego, najprawdopodobniej ktorey tak iest napisano”), opisującego kaznodziejskie 

zasługi Norberta oraz opisy cudownych zdarzeń, do których doszło za jego przyczyną 

(m.in. dostatek chleba w klasztorze w czasie głodu w Westfalii, uzdrowienie 

zakonnika z febry, chorego z opętania, widzenie w czasie odprawiania mszy św., 

moc modlitwy i proroctw). Żywot kończy prośba tłumacza o „wdzięczne” przyjęcie 

jego pracy i modlitwę w intencji dalszego opisu świętych „ku pociesze duchowey 

y ku nasladowaniu spraw y żywota przodków swoich” 18 . 

Następne 17 rozdziałów tekstu zostało poświęconych dziejom „Błogosławionego 

Godefryda Comessa Cappenbergienskie[go]”, którego żywot został „od niektorego 

Zakonnika Praemonstratenskiego rowieńika iego wydany, y prawdziwie z zezwoleniem 

starszych napisany” (k. 79–91) 19 . Tłumacz rozpoczął tekst od wymienienia 

różnych znamienitych współbraci Gottfrieda, dawnego grafa von Cappenberg 

(w Westfalii), nawiązując następnie do historii błogosławionego „częścią abych się 

mogł nieco czudownemu życiu tak zacznego człowieka podzywować, częścią żebym 

go inszym ku nasladowaniu cnot y zycia swiątobliwego iak zwierciadło ku przejrzeniu 

postawić mogł” 20 . Żywot błogosławionego został ukazany na tle zasług 

jego rodu, od świątobliwego małżeństwa do wyboru stanu zakonnego (wraz z rodziną: 

żoną, córką, bratem Ottonem). Zwrócono uwagę na przeciwności ze strony 

„świata” w drodze do doskonałości, a także jego cechy doskonałego chrześcijanina 

i zakonnika, takie jak: wstrzemięźliwość, modlitwa, pokora, miłosierdzie, miłość 

nieprzyjaciół, posłuszeństwo. Żywot tradycyjnie kończy opis pobożnej śmierci (13 

stycznia 1127 roku w Ilbenstadt) i dokonanych za jego wstawiennictwem cudów. 

16 Biogram zob. tamże, s. 613–614. 

17 Żywoty, k. 11. 

18 Tamże, k. 78. 

19 Życiorys zob. O. Wimmer, H. Melzer, Lexikon der Namen, s. 328. 

20 Żywoty, k. 91.


Od modlitwy do Chrystusa o łaskę dostatecznego „wypisania i wyłożenia” historii 

świętego rozpoczyna się żywot błogosławionego „y wielcze człowieka s. Hermana 

Cannonika klasztoru Steinfeldenskie[go], rozdzielony na częsci pięćdziesiąt 

y ośm” (k. 93–147) 21 . Autor zauważa specyficzną rolę hagiografa, zaznaczając, że 

„żywot bowiem świętych dzywny jest nie bez niebezpieczeństwa wielkiego opisować 

się musi, ktory żadnym po śmierci świadectwem niebywa utwierdzony” 22 . Zarazem 

podkreśla, że nie podaje nic zmyślonego i nieprawdziwego, lecz korzysta z dostępnych 

mu wiarygodnych dokumentów i relacji. Jednocześnie autor ostrzega, że nie 

wszystkie sprawy błogosławionego powinno się dosłownie naśladować, lecz mądrze 

i rozsądnie to rozważyć. Tekst rozpoczyna modlitwa o dar umiejętnego „wypisania 

i wyłożenia” dziejów świętego: „racz wejrzeć na sprawę rąk moich y one 

racz sprawować y poswięcić”. 

Błogosławiony Herman, zwany Józefem, pochodził z Kolonii, od lat dziecięcych 

wzrastał w cnotach chrześcijańskich, a wieku 7 lat został oddany do przyklasztornej 

szkoły. W tym czasie rozpoczęły się objawienia Najświętszej Panny i osób Boskich, 

a doświadczenia mistyczne towarzyszyły mu przez całe życie. W wieku 12 lat wstąpił 

do klasztoru premonstrateńskiego w Steinfeld, postępując w zakonnych cnotach, 

naukach, umartwieniach i obyczajach. Z wielką ostrożnością i nabożeństwem sprawował 

święte sakramenty, był także autorem życiorysu świątobliwej panny Elżbiety, 

upewnionej przez anioła o bogobojnym życiu Józefa, a także m.in. pieśni maryjnych. 

Doświadczany przez Boga, Herman nawet przed śmiercią „bogomyslnością, czytaniem 

pisaniem bez przestanku zwykł się zabawiać” 23 [czyli zajmować]. Wówczas 

udał się z posługą spowiednika do klasztoru cysterek koło Zülpich, tam po krótkiej 

chorobie świątobliwie zmarł i został pochowany (przypuszczalnie 7 kwietnia 1241 

lub 1252 r.). Ciało błogosławionego przeniesiono do macierzystego klasztoru, a już 

w trakcie tej podróży i później dochodziło do cudownych wydarzeń (uzdrowienie 

z chorób, wskrzeszenie dziecka). 

Kolejnym błogosławionym premonstrateńskim, którego życie opisano w księdze 

ofiarowanej ksieni Kąckiej (k. 147–149), był błogosławiony Fryderyk 24 . Zgodnie 

z popularnym schematem hagiograficznym, późniejszy pierwszy opat i fundator 

klasztoru (zwanego Ogrodem Panny Maryey – Mariengaarde, Mariengarten) 

we wsi Gallum 25 , wiódł życie pełen cnót od dzieciństwa, przez studia, a szczegól- 

nie w stanie kapłańskim, kiedy to wyróżniał się cudami i darem prorockim. Zmarł 

3 marca 1175 r., w trzynastym roku od założenia klasztoru, słynąc i po śmierci licznymi 

uzdrowieniami z chorób. 

Innym opatem, uczniem i pierwszym następcą na tym urzędzie św. Norberta 

był wielebny Hugon (Hugi von Fosses), którego żywot podzielono na 7 części 

21 Biogram zob. O. Wimmer, H. Melzer, Lexikon der Namen, s. 362. 

22 Żywoty, k. 93. 

23 Tamże, k. 193. 


25 Żywoty, k. 147.


(k. 149–153) 26 . Naśladował on św. Norberta od czasu jego poznania w 1118 r., „robiąc 

z nim w winnicy świętey tak usilnie że też ani zimno, ani słońca upalenie, 

ani deszcz ani niepogody śnieżne y insze rozmaite przygody przeciwne od niego oddalić 

go nie mogły” 27 . Zgodnie z obietnicą swojego mistrza, otrzymaną w widzeniu 

świętego, Hugon został upewniony o wiecznej nagrodzie za swoje trudy (zmarł 10 

lutego 1164 lub 1161 r.). Opis dziejów jego życia został przejęty z żywota św. Norberta, 

autorstwa błogosławionego, który „pisał to iakoby kto inszy to widział, ale 

łatwie każdy domyślić się może, co z tych słów łatwie obaczyć możemy, gdyż tym 

słowem zamyka żywot Norberta św. Ty przyidziesz: prawdziwa to rzecz była” 28 . 

Następne 10 rozdziałów zajmuje żywot wielebnego Haifona, „z różnych Authorow 

zebrany, a osobliwie z ksiąg iegoż krewnego tegoż imienia Haifon, który 

historyą o Tatarach opisał” 29 . Dzieje tego króla Armenii rozpoczyna opis poselstwa 

do chana tatarskiego Mango, odbytego do miasta Amalech w 1253 r. Jego celem 

było skłonienie Tatarów do przyjęcia chrześcijaństwa, zapewnienia pokoju i rozprzestrzeniania 

się wiary oraz wyzwolenia Ziemi Świętej. Dalsza historia obfituje 

w opis walk, oblężeń i innych wydarzeń, przejętych z ksiąg Tomasza Boziusza. Sam 

Haifo oddawszy tron synowi, wstąpił do zakonu premonstrateńskiego pod imieniem 

Macharius, gdzie zmarł w 1270 r. 

Ostatnim w tej części zbioru jest żywot Chroźniaty (Hroznaty), liczący 12 rozdziałów 

30 . Wybór ten tłumaczą jego zasługi dla zakonu (założyciel dwóch klasztorów: 

koło miasta Tepl w 1193 r., do którego wstąpił, oraz Choteszowa w 1202 r., 

gdzie umieścił swoją siostrę Woysławę) oraz przykład cnót, które są „jako iakie drogie 

perły swieczącze się przed oczyma ludzkiem” 31 . Opis rozpoczyna się od charakterystyki 

bohatera (dobrze urodzony, pobożny, przystojnych obyczajów, waleczny, 

miłosierny), prób, jakim został poddany (śmierć syna i dziedzica, żony), oraz zdania 

się na wolę Bożą. Dalsza część historii to wyprawa do Rzymu, gdzie zamieniono 

jego ślub pielgrzymki do Ziemi Świętej na fundowanie klasztoru premonstrateńskiego 

w Królestwie Czeskim. Przy poświęceniu klasztoru tepleńskiego doszło 

do cudownego wydarzenia: pojawiła się gwiazda, w rozumieniu tłumacza oznaczająca 

łaskę Pańską, a także samą Stellae Maris – „matkę Pańską, która sługi swe 

pracuiące w gorzkościach świata tego na drogę pokoiu kieruie y do portu sczęśliwego 

prowadzi” 32 . Ostatnia część życiorysu pochodzi z opowieści Woysławy, wspominającej 

narodziny brata, który ożył ofiarowany Najświętszej Pannie, a także wypadki, 


27 Żywoty, k. 153. 

28 Tamże, k. 153. 

29 Tamże, k. 154. 

30 Biogram zob. O. Wimmer, H. Melzer, Lexikon der Namen, s. 379; ostatnio na temat Hroznaty zob. 

P. Kubin, Blahoslavený Hroznata. Kritický životopis, Vyšehrad 2000. 

31 Żywoty, k. 163. 

32 Tamże, k. 169.


z których wyszedł w cudowny sposób (upadek z wozu, utonięcie w Wiśle) i wreszcie 

okoliczności jego męczeńskiej śmierci (14 lipca 1217 r.) i pośmiertne cuda. 

W zamieszczonych w księdze żywotach widoczne jest staranie autora o krytyczne 

podejście do różnych źródeł i relacji, a także wybór najbardziej wiarygodnej 

dla narratora tradycji. W wypowiedziach dominuje ton bezpośredniej relacji, kierowanej 

do określonych słuchaczy: „nusz namilszy bracia y siostry ktorzy macie uszy 

skłonne do słuchania ... słuchaicie słuchaiąc mnie a uwielbiaycie waszę przyczynicielkę 

iednostaynemi głosami, mowiąc Zdrowaś Marya” 33 . Podstawowym przesłaniem 

księgi jest staranie o wzrost chwały Bożej, przekonanie, iż .„Dziwny P[an] 

B[óg] iest w świętych swoich y dziwne sprawy iego w nich” 34 . 

Od k. 179 do k. 182 dodano „Krótki summarius z Kroniki Pramonstratensów 

zebrany”, wymieniający błogosławionych zakonników wraz z krótkim opisem ich 

życia: Alberusa biskupa wirduńskiego (zmarłego w 1158 r.), Arnoldusa (zmarłego 

w 1221 r.), Ewermodusa (zmarł w 1177 r.), Garenbertusa opata (zmarł 

w 1131 r.), Gerbacusa pustelnika (zmarł w roku 1170, jego żywot wydruko- 

wano w 1600 r.), Jakuba nowicjusza (zmarł w 1219 r.), Iffrydusa (zmarłego 

w 1177 r.), Mila (zmarł w 1158 r.), opata klasztoru nemorińskiego, zwanego Divi 

Martini Abbatia (ówczesny opat Michael Sirrius pomagał w pisaniu „tej kroniki”, 

przygotował także do druku żywot św. Basina króla i męczennika oraz jego córki 

świętej Aldegundy Panny) 35 , a także innego opata Welterusa (zmarł w 1229 r.). 

W dodatku wymieniono uznane za świątobliwe postacie biskupów, apostołów, 

opatów, ale też nowicjusza w klasztorze. Teksty te mogły służyć zarówno poznaniu 

postaci świętych, jak i celom liturgicznym. 

Odrębną częścią księgi żywotów, autorstwa najprawdopodobniej ks. Macieja 

Zagórskiego, są napisane w 1618 roku dzieje kilku świątobliwych norbertanek. 

Na karcie tytułowej zaznaczył on, iż dotąd brakowało sprawdzonych pisemnych informacji 

o ich życiu („niemaiącz pewney przedtym wiadomości o świętych y błogosławionych 

zakonniczach naszych”), bowiem dane zostały zniszczone w czasie 

pożarów klasztoru, stąd konieczne było odniesienie się do polskich źródeł historycznych 

oraz wciąż żywej okolicznej tradycji („gdym dostał ięzyka, a przytym rozumem 

obiąwszy, świadectwa pewne po sobie maiączy, których świadków żywota ich dosyc 

znacznego y światobliwego” 36 ). Tekst kończy oddanie się autora wraz z całym konwentem 

w opiekę błogosławionym pannom, „których tu ciała odpoczywaią”. Karta 

tytułowa ma układ tekstu wyśrodkowany, zakończony ozdobną datacją (Anno Domini 

1618) oraz rysunkiem maszkaronu, co wskazuje także na funkcje estetyczne 

tych elementów. 

Żywoty tych świątobliwych norbertanek zasadniczo wpisują się w schemat typowej 

hagiograficznej opowieści, na który składał się życiorys, opis cnót (w tym 

33 Tamże, k. 168. 

34 Tamże, k. 146. 

35 Tamże, k. 181. 

36 Tamże, k. 183.


przypadku preferowanych w życiu zakonnym) oraz nadzwyczajnych darów i cudów. 

Prolog średniowiecznej vita również został zastąpiony przez przedmowę do pobożnego 

czytelnika, w której wymieniano pobudki podjęcia dzieła: ks. Michał podkreślił, 

że rozpoczął swą pracę „dla niedostatku ksiąg y pewney wiadomości inszych 

Swiętych Zakonnikow i Zakonniczek żywotow opisania”, zostawiając ich uzupełnienie 

czytelnikowi. W żywotach informowano także o warsztacie pracy: przede 

wszystkim do przywoływanych źródeł należała kronika Jana Długosza, a zwłaszcza 

Chronica Polonorum Macieja Miechowity. Cytowano także Marcina Kromera, 

Marcina Bielskiego, Jana Herburta 37 oraz znane średniowieczne życiorysy. 

Najdłuższy jest żywot „błogosławionej Bronisławy, Prandocianki zakonnicze 

S. Zakonu Praemonstratenskiego, ktorey ciało w kościele Zwierzynieckim 

tegosz zakonu odpoczywa” (k. 185–190), w której przypadku oprócz wspomnianych 

kronik powoływano się zwłaszcza na pracę dominikanina Stanisława: Vita et 

miracula sancti Iacchonis ordinis fratrum praedicatorum. Tekst powstały ponad 

100 lat po śmierci Jacka Odrowąża, oparto na protokołach cudów, spisywanych 

w krakowskim konwencie 38 . Jego przeróbkę opracował H. Borselli, dominikanin 

z Bolonii (1432–1497), a wykorzystał Albert Leander w De viris illustribus ordinis 

praedicatorum libri sex (Bolonia 1517). Żywot rozpoczyna biografia Bronisławy, 

w której podkreślono jej związki z rodem Prandotów i Odrowążów (ojcem był Stanisław 

Prandotha, matką Anna z Gryfów) 39 . Taka informacja pozwala na przesunięcie 

tej tradycji o kilkanaście lat 40 . Wybór życia zakonnego (przed 1217 r.) tłumaczono 

chęcią służby Bogu („A tho aby thym lepiey y bespieczniey wolna zostaiącz 

Panu Bogu służić mogła” 41 ). W tekście podkreślono następnie jej związane ze 

środowiskiem zakonnym cnoty, jak dzieła pobożności, umartwienia, pokorę, posty, 

wystrzeganie się kontaktu z osobami świeckimi oraz częstą modlitwę i rozmyślania, 

podejmowane „dla miłości oblubieńca swego Jezusa”, które stanowiły wzór 

dla współtowarzyszek. Opisano następnie wizję świątobliwej zakonnicy, związaną 

z pośmiertną chwałą św. Jacka (15 sierpnia 1257 r.): w trakcie modlitwy w kościele 

zwierzynieckim, „zupełnie serce swoie wylawszy na rozmyslanie rzeczy niebieskich, 

y prawie będac w zachwyceniu”, Bronisława widziała światłość wielką „stępuiaczą 

z nieba” nad kościołem dominikanów krakowskich. W tym blasku dostrzegła „niezliczoną 

wielkość y Angiołow ... y Swięth Bozych wdzięcnie śpiewaiączych”, 

za którymi następowała 

37 U. Borkowska, Hagiografia polska, s. 476–477. 

38 A. Witkowska, Hagiografia średniowieczna, [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, 

t. 1, Lublin 1974, s. 351 –352. 

39 Obecnie pewne jest tylko jej pochodzenie z rodziny szlacheckiej. Zob. hasło Bronisława w Encyklopedii 

katolickiej, t. 2, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985, szp. 1089–1090, tam 

też literatura przedmiotu. Por. hasło Bronisława w Polskim Słowniku Biograficzym, t. II, Kraków 1938, 

s. 473. 

40 Zob. U. Borkowska, Hagiografia polska, która rozwój legendy sytuuje w 2 poł. XVII w., wiążąc ją 

z procesem kanonizacyjnym Jacka Odrowąża, zakończonym w 1594 r. 

41 Żywoty, k. 185.


iaśnieysza nad słoncze maiącz szathę drogiemi bardzo kamieńmi y perłami przyozdobioną 

naświętsza y nacwalebnieysza rodzicielka Boża Maria światłością niezmierną ogarniona 

maiącz przy sobie orszak niemały panienek, a w ręcze lewey trzymaiącz męża twarz maiączego 

śliczna w ubierze świetnym bratha zakonu kaznodzieyskiego 42 . 

Zdumiona Bronisława – relacjonuje dalej kronikarz – wówczas zapytała: 

O naświętsza Panno proszę niegodna słuzebnicza powiedz mi ktoś iest, y co za bratha, 

gdyześ ty iest panienka prowadzisz: ktorey matka miłosierdzia odpowiedziała: niedziwuy 

się czorko moia Branisławo żem ia thu na te niskosci śmiertelnego zywotha stąpiła, ią iest 

matka miłosierdzia, a thego ktorego widzisz, iest brath Jaczek zakonu kaznodzieyskiego 

ktorego mnie bardzo nabozeństwem zasłużonego do chwaly wiecney y królestwa niebieskiego 

z radoscią y thą chwalebną procesią prowadzę 43 . 

Wówczas Matka Miłosierdzia „bardzo mile głosem wdzięcznym spiewac poczęła: 

Póydę ja do góry myrhy y do pagórku Libanowego”, jak Zagórski przetłumaczył 

łaciński tekst Ibo mihi ad montem mirrhae et ad colles Libani 44 . Pieśń podjęli aniołowie 

i święci, którzy „pomału z oczu ustępuiącz do wieczney oyczyzny wesli” 45 . 

Bronisława opowiedziała o tym widzeniu norbertankom, a następnie „wziąwszy 

z sobą dwie siestrze zakonne imieniem Fabisławe y Małgorzethę, z skwapliwoscią 

do Krakowa kościoła Oyczow Dominikanow posła, y tam przy wielu ludzi swieczkich 

ono widzenie swe opowiedziała, które miała o błogosławionym Jaczku” 46 . 

Odtąd Bronisława jeszcze pilnie postępowała w doskonałości przez 40 lat, 

aż zmarła 29 sierpnia 1259 r. i została pochowana, choć jej relikwie odnalezione 

w 1604 r. wskazują na translację i elewację relikwii (dokumentacja spłonęła w czasie 

pożaru klasztoru). Ich odnalezienie mogło wpłynąć na odnowienie kultu Bronisławy. 

Gdy ksieni Dorota Kącka zleciła Giovanniemu Petriniemu restaurację przyklasztornego 

kościoła św. Augustyna, w trakcie przebudowy wschodniej ściany świątyni 

14 X 1604 r. natrafiono na trumnę świątobliwej Bronisławy 47 . 

W żywocie tak opisano to wydarzenie: 

Po długim czasie iednak Błogosławione kości they swietey panienki czudami dziwnemi 

obiaśnione naleziono w ścienie tegosz kościoła niedaleko Cyborium w skrzyncze 

drewianey ktore zachowane były, o ktorych pierwszym nalezieniu acz dawnych pisarzow 

dla pamiątki ich wiele pisało, żadnego iednak [...] ich swiadecztwa nie było ani gdzieby 

kości swięthe beły pochowane do thego czasu znaku niebyło, acz teraz przed lath 

pięćdziesiąt naszych wiekow wielkiego podziwienia godnym sposobem nalezione i pokazane 

są. Albowiem na they stronie kościoła Zwierzynieczkiego kędy droga albo gości- 

42 Tamże, k. 186. 

43 Tamże, k. 187. 

44 J. Starnawski, Drogi rozwojowe hagiografii polskiej i łacińskiej w wiekach średnich, Kraków 1993, 

s. 59. 

45 Żywoty, k. 187. 

46 Tamże, k. 187. 

47 K. Kramarska-Anyszek, Dzieje klasztoru, s. 57.


niecz idzie gdzie thesz był wymalowany Cruczyfix albo obraz na krzyzu przybicia zbawiciela 

naszego Chrystusa Jezusa ku kościołowi Salwatora swięthego w murze przedawności 

naruszonym roy psczoł usiadł, y tham wrodzoną robothę swoie odprawowały, 

co ludzie przez kilka lat mało czo upatrowali. Chczącz thedy Probosc albo Xieni [...] 

murów onych naruszonych poprawić do mieyscza onego kędy błogosławioney kości długo 

niewiadome leżały mularzow każą iść 48 . 

Autor tekstu opisuje dalej związane z tym remontem wydarzenia cudowne, 

jak wskazanie miejsca przechowywania relikwii przez pszczoły 49 , które „panienkami 

samy będącz kości panieńskich, y mieyscza onego kędy leżały potężnie broniły”, 

aż ksieni Kącka kazała mur „otworzyć” i znaleziono relikwie, odpowiednio następnie 

uczczone i wystawione. 

Innym dowodem prawdziwości relikwii były wydarzenia w krakowskim kościele 

Bernardynów, których pisarz świadkiem, gdzie w czasie egzorcyzmów nad 

czterdziestoczteroletnią Małgorzatą, wdową z Kalisza, córką karczmarza, diabeł 

„rokitha” (a więc chłopski i mieszczański, bo takiego pochodzenia byli zgromadzeni 

w kościele ludzie, w przeciwieństwie do „szlacheckiego” diabła Boruty) potwierdził 

świętość Bronisławy: 

żałosnem i straszliwym głoszem, gdy był pytany od kapłana, iesliby znał y wiedział 

o błogosławiony Branisławie na zwierzynczu, odpowiedział mowiącz: Och niestetys, iuzescie 

y thę nalezli która naszynczow [?] nardzo trapi y grozi nam wiecznym zginieniem, 

azalisz niedosić mieliście na tak wielu inszych y dawnych Swięthych na zgubę nasze ich 

wzywaiącz czy do nich sie uciekaiącz, ale iusz y thę z kraiow podziemnych y nieznaiomych 

kości wyieliście, ktorey iusz bespiecnie oprzecsie nie możem 50 . 

Wiarygodności całemu wydarzeniu miały nadać nazwiska świadków: Wojciecha 

Sczybora, Marcina Baroniusza kleryka z Jarosławia, Adama krawca, krakowskiego 

mieszczanina, Walentego tegoż rzemiosła, Tomasza Tryzowita, Jana Jawarskiego 

i innych. 

Grób błogosławionej, zaginiony następnie w czasie odbudowy kościoła po potopie 

szwedzkim, został ponownie odnaleziony w 1782 r. 51 Jej kult był żywy przez następne 

stulecia, wydawano litanie i nabożeństwa jej poświęcone 52 , podobne teksty 

48 Żywoty, k. 188. 

49 Pszczoła była niejednokrotnie traktowana w sposób symboliczny, m.in. oznaczała dziewictwo i mądrość, 

pokorę, a nawet samego Chrystusa. S. Kobielus, Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice 

i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, Warszawa 2002, s. 265–268. 

50 Żywoty, k. 189. 

51 Z tego okresu pochodzą dwie prace dominikanina W. Teleszyńskiego, Cześć boska w błogosławionej 

Bronisławie zakonnicy św. Norberta (1786) oraz Żywot wielebney ł. Bożej Bronisławy z Odrowążów prandocianki 

[...] klasztoru zwierzynieckiego profeski (1789). Po raz pierwszy nazwał Bronisławę błogosławioną 

P. H. Pruszcz w swojej pracy Forteca duchowna królestwa Polskiego (1662). 

52 Okoliczna ludność uciekała się do niej w czasie epidemii, „pieśni, modlitewniki składali”. Powtórnie 

kości Bronisławy odnaleziono zamurowane w murze kościelnym 24 IV 1782 r. K. Kramarska-Anyszek, 

Dzieje klasztoru, s. 102, 126.


funkcjonowały także w obiegu rękopiśmiennym: zachowane teksty rozmyślań, modlitw, 

zapisy hagiograficzne – pisane i kopiowane – ukazują występujące w zakonie 

oraz w środowisku klasztoru zwierzynieckiego style pobożności oraz preferowane 

tam gusta i postawy religijne 53 . Kult, sięgający początków XIV w., zaaprobował 

papież Grzegorz XVI 23 sierpnia 1839 r. 

W pozostałych, znacznie krótszych, żywotach świątobliwych norbertanek zwracano 

uwagę na ich pochodzenie, zakonną doskonałość i wydarzenia nadzwyczajne, 

związane z ich kultem. Wymieniono Benedyktę, a żywot tej „męczenniczki zakonnicze 

zakonu S. Premonstratenskiego klasztoru Kreszowskiego” (k. 190–191) sięga 

2 lipca 1326 roku, kiedy to „koronę męczenską podięła” 54 . Pochodząca ze szlachetnego 

rodu, Benedykta 

będącz albowiem poimaną od iednego Litwina poganina y wielkiego okrutnika, a tho pod 

czasem gdy burzeli klasztor Kreszowski [...] niegdy w Rusi nad rzeką Sanem leżączy, 

teraz iusz spustoszały. Ktora to panienka y oblubienicza Chrystusowa niemogacz onego 

okrutnika nic zmiekczycz łagodnemi mowami y thesz prozbami ubłagać, y iusz prawie 

baczącz ze z kleynota drogiego y na potym nigdy nienabythego blisko iusz miała 

bydz złupiona [...] aby na ciele pańskim gwałtu nieodnosiła, 

obiecała wskazać sposób uniknięcia jakiegokolwiek zranienia: zabezpieczeniem 

miała być kość z jej czoła. Dzięki temu fortelowi Benedykta „chytrością poganina 

w posmiech podawszy grzechu ludzkiego uczciwa smiercią uszła, a korony męczeńskiey 

dostąpieła” 55 , a sam złoczyńca wkrótce zginął, przebity kopią Jędrzeja 

rycerza mazowieckiego. Żywot kończą informację o autorach, opisujących to wydarzenie. 

Kolejną świątobliwą norbertanką była błogosławiona Judyta, córka krakowskich 

mieszczan, która wstąpiła do klasztoru na Zwierzyńcu (k. 191–192). Autor podkreślił, 

że na Zwierzyńcu był znany jej pełny żywot, z wyszczególnieniem dokonanych 

cudów, jednak tekst „ogniem wespoł z klasztorem zniesiony iest”. W pamięci sióstr 

pozostały takie jej godne naśladowania cechy, jak posłuszeństwo, pokora, niewinność, 

wstrzemięźliwość, ćwiczenie i dyscyplina zakonna, obrazujące ówczesny ideał 

zakonnicy. Zmarła w wieku 45 lat (opis jej śmierci jest zgodny z zasadami de arte 

bene moriendi) i została pochowana 9 marca 1255 r. w kościele św. Salwatora. 

W opinii autora ks. Macieja świątobliwość tego miejsca jest także zasługą błogosławionej 

Judyty. 

Ostatni błogosławioną, której żywot opisano (k. 193–195) była Weronika, pochodząca 

z Krakowa norbertanka, która przez wiele lat mieszkała, pracowała i modliła 

się przy kościele we Wrocławiu (zmarła 19 kwietnia 1466 r.). W opinii współczes- 

53 Karol Górski zapoczątkował badanie zakonnej twórczości, traktując opisywane dokumenty jako materiały 

do dziejów życia wewnętrznego. Postulował on „zbadanie bibliotek klasztornych [...] z podaniem 

odsetka przypadającego na poszczególne działy teologii, czasu druku książek, które mogły odzwierciedlać 

gusta i postawy społeczności”. Zob. K. Górski, Duchowość chrześcijańska, Wrocław 1978, s. 298. 

54 Żywoty, k. 190. 

55 Tamże, k. 191.


nych wiodła szczególnie pobożne, pełne miłosierdzia dla ubogich życie, była także 

obdarzana duchem prorockim. Jedna z jej wizji opisuje tron Boży, przed którym stał 

król Kazimierz, podający naostrzony miecz aniołowi, aby go złamał. To widzenie 

Weronika opowiedziała spowiednikowi, ten zaś przekazał królowi, który „na ten 

czas woysko przez Wroczław prowadził”. Król „woysko swe do Prus obrocił [...] 

Prusaków sobie y państwu swemu przeciwnych pod mocz swoie podbił, krzyżaki 

nader wyniosłe uskromnił, y naostatek koniecz woynom pruskim z wielką pochwała 

uczynieł y zwycięstwem” 56 , które przypisał świątobliwości i modlitwom 

błogosławionej Weroniki. 

Dobór zamieszczonych w księdze żywotów był nieprzypadkowy. Wybrano 

świątobliwe zakonnice, związane ze środowiskiem Zwierzyńca i Krakowa, które 

realizowały znany i możliwy do urzeczywistnienia ideał życia norbertanki. Wykorzystywanie 

żywotów dedykowanych ksieni Kąckiej potwierdzają zapisy na przedniej 

wyklejce woluminu. Tekst „czytał ku zbudowaniu” ks. Józef Prawecki, a same 

norbertanki włączyły pracę do księgozbioru używanego przez całą wspólnotę: 

„Spolna księga Panien Zwierzynieckich”. Nie zdecydowano się jednak na wydanie 

tego tomu, choć ksieni Kąckiej i norbertankom pod jej zarządem niejednokrotnie 

przypisywano prace ascetyczno–mistyczne, liturgiczne i hagiograficzne (jak Franciszka 

Sitańskiego Pszczółka w bursztynie, to iest: Dorotha ś. [W Krakowie] 1627): 

pisane, tłumaczone i wydawane z ich inicjatywy na wyraźne zapotrzebowanie zakonnic. 

O bezpośredniej przynależności tekstu do adresatki dedykacji świadczy 

oprawa woluminu: tektura, obłożona żółtym pergaminem z brązowymi tłoczeniami. 

W zwierciadle oprawy umieszczono superekslibris, przedstawiający herb ksieni 

Brochwicz (biegnący jeleń) w otoku z sentencją „frvstra vivit qvi nemini prodest” 57 

oraz literami D[orota] K[ącka] X[ieni] Z[zwierzyniecka]. Inną wersją tego znaku 

własnościowego, znajdującego się na oprawie statutów zakonnych z 1628 r., jest 

sam herb z literami DKXZZP (Dorota Kątska Xieni Zwierzyniecka Zakonu Premonstrateńskiego). 

Na okładkach opraw książek do wspólnego użytku ksieni Kącka kazała 

wyciskać wizerunek N. Maryi Panny z napisem „Tobie Maryjo polecamy się, 

Ty troszcz się, abyśmy nie zginęły” 58 . Oprawa oraz układ graficzny księgi świadczą 

o tym, że oprócz wyraźnego przesłania paranetycznego ważna była też funkcja estetyczna 

tekstu. 

Księga żywotów, dedykowana ksieni Dorocie Kąckiej, zasługuje na uwagę 

jako dokument kultury zakonnej początków XVII w., obrazujący zarówno recepcję 

średniowiecznych świętych i błogosławionych zakonu, jak i kierunki odnowy religijnej 

tego środowiska oraz intelektualną formację, służącą wewnętrznemu rozwojowi 

zwierzynieckich norbertanek. 

56 Tamże, k. 194. 

57 Sentencję powtórzono na tylnej stronie okładki z herbem Prus. 

58 A. Dygat, A. Rybak, Odrodzenie klasztoru, s. 190, przypis 99.



Maciej Mączyński (Kraków) 

Rekonstrukcja stroju zakonnego 

na podstawie XVII-wiecznej 

kroniki sióstr norbertanek 

Pochodząca z XVII w. rękopiśmienna kronika sióstr norbertanek znajduje się 

w archiwum klasztornym w Krakowie na Zwierzyńcu. Jest to rękopis formatu 30 x 

19,5 cm, liczący 258 stron, oprawny w podniszczony półskórek. Autorką kroniki 

jest siostra Teresa Petrycówna, urodzona ok. 1629 r., o której wiemy, iż była jedną 

z pięciu córek Jana Innocentego Petrycego (1592−1641) i Barbary Nonhartówny 

(zm. 1638 r.) 1 . Do klasztoru panien norbertanek Petrycówna wstąpiła w 1645 r., 

w roku 1669 rozpoczęła − prawdopodobnie na zlecenie ówczesnej ksieni Anny Zapolskiej 

− pisanie kroniki, której karty początkowe powtarzają wcześniejszą kronikę 

siostry Reginy Koziarskiej. Petrycówna doprowadziła opis dziejów swojego klasztoru 

do 1700 r. 

Kronika jest zapisem zdarzeń mających miejsce w burzliwym XVII stuleciu, 

w których uczestniczyły norbertanki zwierzynieckie. Konstrukcja dzieła wykorzystuje 

pewien schemat kompozycyjny − autorka opisuje tylko te zdarzenia, które miały 

miejsce w okresie kadencji ksieni aktualnie urzędującej. Wybór ksieni na Zwierzyńcu 

dokonywany był na drodze elekcji, w związku z tym opis zdarzeń zaczyna się 

najczęściej od przebiegu owej elekcji, kończy się opisem śmierci i pogrzebu ksieni. 

Analizowana kronika jest zabytkiem XVII-wiecznej dialektalnej (małopolskiej) odmiany 

polszczyzny, w którym zapisano m.in. szczegóły codziennego życia w ówczesnym 

klasztorze żeńskim. Jednym z nich jest strój zakonny noszony w klasztorze 

na Zwierzyńcu w XVII w. Rekonstrukcja obrazu tego stroju jest możliwa na podstawie 

bardzo ogólnych zapisków kronikarki dotyczących poszczególnych elementów 

tegoż stroju. 

Jak wiadomo, habit mniszy od czasów pierwszych zgromadzeń zakonnych 

pełnił trojaką funkcję: 1) przypominał mniszce/ mnichowi o powołaniu, 2) obcym 

umożliwiał identyfikację, czyli możliwość rozpoznania, iż noszący habit jest „sługą 

1 Polski słownik biograficzny, t. 25, z. 4, Wrocław 1980, s. 703.

236 Maciej Mączyński 

bożym”, 3) w zgromadzeniu nie pozwalał się wyróżniać bogatszym strojem 2 . Kolor, 

krój oraz rodzaj tkaniny, z jakiej miał być wykonany, najczęściej określała reguła 

danego zakonu. Statuty kapituły norbertańskiej 3 temu zagadnieniu poświęcają Kapitulum 

trzynaste O odzieniu, w którym autorzy formułują wstępną uwagę ogólną: „Ci, 

którzy w domiech krolewskich mieszkają, w miękim odzieniu chodzą. A ty, które 

światem gardzą, słusza, żeby w ostrym i w grubym odzieniu chodziły” (k. 47v). Nie są 

to jednak szczegółowe przepisy. Z rozdziału tego dowiadujemy się podstawowych 

rzeczy: odzienie ma być ostre i grube, koszulki tylko lniane „ale nie subtelne ani trafne, 

ani tez barzo rozkoszne albo wzorzyste” (Statuty, jw.). Habit nie może być „znamienity, 

bo nie z odzienia mają się podobać komu ale z cnot” (k. 48). Lepsze odzienie 

mogą mieć przełożone. Każda siostra może mieć „trzy albo cztery suknie, które 

mają być niżej kostek, jedną szubkę albo kożuch, a kożuch ma być krotszy niźli 

suknia dlatego, izby się nie ukazował, dwa szkaplerze, a skaplerz tak długi ma być 

jako i suknia. Jeśliby szkaplerz był dłuższy niż suknia tedy ma być urżnion”. Statuty 

nakładają na siostry obowiązek noszenia pasów z sukna, służących przewiązaniu habitu, 

dopuszczają noszenie czapek oraz „rękawiczek dla zimna podszytych” (k. 48 v.). 

Przepisy sformułowane w Statutach znajdują odzwierciedlenie w zapiskach kronikarki, 

zawarte w kronice ogólne informacje o stroju zakonnym pozwalają zrekonstruować 

jego językowy obraz. 

HABIT Przytoczona w kronice legenda związana z powstaniem zakonu norbertanek 

na Zwierzyńcu mówi, iż ufundowanie klasztoru odbyło się na polecenie 

Matki Boskiej. To Ona zleciła przyszłemu fundatorowi, wielmoży Jaksie, sprowadzenie 

na Zwierzyniec zakonu sług moich Anielskiey Biały (k. 19) 4 . Przymiotnik 

biały określa kolor habitu zakonnego. Gdy klasztor został wybudowany: przywieziono 

sklastoru zpragi dwie pannie zakonne, ktory imie było Weruka, ktore sposub dały 

ubioru zakonnego y Obserwancyą zakonną postanawiaiąc same zyc swiątobliwie 

(k. 19). Kolor habitu w Statutach został określony w innym miejscu (zob. niżej), 

o tym, że jest biały, wiemy z tradycji przekazanej w piśmiennictwie, z dawnych 

portretów (np. z portretu ksieni Doroty Kąckiej z 1672 r., na którym wyraźnie widać, 

iż zarówno habit, jak i szkaplerz są koloru białego, welon natomiast jest czarny) 5 . 

Wiemy także, iż „konwent pobierał od mieszczan krakowskich połowę postawu białego 

sukna angielskiego na habity (rocznie)” 6 . 

2 M. Borkowska OSB M., Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII–XVIII wieku, Warszawa 

1996, s. 147. 

3 M. Karaś, Z. Perzanowski, Statuty kapituły norbertańskiej z r. 1340 w tłumaczeniu polskim z r. 1541, 

„Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” CCXXX, Prace Językoznawcze 1970, z. 30. 

4 Cytaty z kroniki przytaczam kursywą w oryginalnej pisowni, po cytacie w nawiasie okrągłym umieszczam 

numer strony rękopisu. 

5 Portret ten jest reprodukowany w: „Nasza Przeszłość” 47, 1977, s. 176. 

6 J. Rajman, Klasztor norbertanek na Zwierzyńcu w wiekach średnich, Kraków 1993, s. 124, podaje, iż 

informacja ta zawarta jest w dokumencie z 1421 r.

Rekonstrukcja stroju zakonnego na podstawie XVII-wiecznej kroniki... 237 

Habit krojony był tak, by nie podkreślać figury zakonnicy; był rodzajem tuniki 

z prostymi, szerokimi rękawami. Przewiązywano go płóciennym paskiem. Symbolikę 

tego stroju najlepiej oddaje sama kronikarka: kozda [zakonnica] nic swoysczyzny 

nie wnosieła do zakonu Ale odebrawszy Abit U ultarza Mioszy karazyiowy, skaplisz 

Płasc stym ze Abitem ciezary zakonne przyiowszy do smierci nie składaiąc 

(k. 22). Włożenie habitu było dla zakonnicy jednoznaczne z wyborem drogi na całe 

życie – od tej chwili stawała się służebnicą Boga. I dlatego obłóczyny, czyli uroczyste 

przywdzianie zakonnego stroju przez kandydatkę, choć nie opisywane w kronice 

szczegółowo, miały szczególną oprawę. 

Wyraz habit pochodzi z łac. habitus ‘strój, ubiór’. Jak podaje M. Borejszo, w polszczyźnie 

jest obecny od XVI w. 7 Jego znaczenie Linde objaśnia tak: ‘szata, której 

mnisi z przepisu reguły swojej lub z zadawnionego zwyczaju używają’ 8 . Kronikarka 

używa wyrazu habit również w odmiance abit w znaczeniu długiej, wierzchniej 

sukni, która była podstawową częścią stroju zakonnego. U norbertanek habity były 

miąsze karazyjowe (k. 22). W przymiotniku miąższy Linde widzi stopień wyższy 

(wobec niepoświadczonego miąski) ze znaczeniem ‘gruby’ 9 . Potwierdza to SXVI 

definiując wyraz jako ‘o włóknach, tkaninach, odzieży i pożywieniu: posiadający 

znaczną grubość’ 10 . Karazyja natomiast to ‘sukno proste, grube’ 11 , jak dodaje Sławski, 

‘samodział domowej roboty’ 12 . Habit był zatem szyty z grubego wełnianego sukna, 

zapewne sztywnego i szorstkiego. Symbolizował także dobrowolne ubóstwo, 

które siostry ślubowały wstępując do klasztoru. Bywały w zgromadzeniu takie siostry, 

jak np. Helena Bobrownicka, którą kronikarka nazwała prawdziwą corką ubustwa 

(!) swietego bo nie miała tylko ieden abit na ktorem było łatek ze 20 (k. 25). 

Synonimem wyrazu habit jest w kronice rzeczownik suknia. Pojawia się on 

w zapisie informującym o staraniach sióstr, by ksieni zezwoliła im nosić cieńsze habity: 

prosieły p debienskiey aby w cieszych sukniach mogły chodzic pozwoleła z dokładem 

starszych r. 1643 13 . Zezwolenie nie obejmowało jednak nowicjuszek: ale 

nowiciuskom w karazyiey zaczenty zakon zaczynały (k. 23). Cieńsze suknie noszono 

jeszcze w 1651 r. za księstwa Eufrozyny Korycińskiej, choć nadal – jak pisze 

kronikarka – dla nowicjuszek nie było cienkich sukien ale karazyiowe miosze (k. 74), 

7 M. Borejszo, Nazwy ubiorów w języku polskim do r. 1600, Poznań 1990, s. 81. 

8 S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. I−VI, Lwów 1854−1860, II, s. 163 (dalej Linde). 

9 Linde III 83. 

10 Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa, Wrocław 1966 i n., t. 13, s. 339 (dalej SXVI). 

11 Linde II 316. 

12 Karazja – jak podaje Sławski – jest wyrazem angielskim (kersey ‘grube wełniane płótno’), pochodzącym 

od nazwy miejscowej w hrabstwie Suffolk. Przywędrował do języka polskiego za pośrednictwem 

hol. karsaai (zob. F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. II, Kraków 1958–65, s. 69). 

13 Wyraz dokład należy za Lindem rozumieć jako ‘zasiąganie czyjego zdania’ (I 469). Zapis zatem pokazuje, 

iż ksieni zezwoliła w 1643 r. na noszenie cieńszych habitów, zasięgnąwszy wcześniej opinii starszych. 

Trudno rozstrzygnąć, czy starszymi kronikarka nazywa siostry–urzędniczki, czy też zwierzchników 

klasztornych. Jak się jednak wydaje, zmiana stroju zakonnego należała do zmian istotnych i nie 

mogła być wprowadzona bez wiedzy i zgody kapituły generalnej w Prémontré.


co powodowało, że lecie było goroco i ciezko (k. 74). Analizując zapis kronikarki: 

drugie niegotowe bedąc sły sie do cel zbierac bo tak iako na Jutrzniey w podłych 

sukniach we złych rantuskach welach były (k. 61), dochodzimy do wniosku, iż siostry 

musiały mieć habit na specjalne okazje, np. na święta, podczas gdy na co dzień 

używały podłego. 

SZKAPLERZ Częścią zakonnego stroju jest szkaplerz, czyli ‘długa, prostokątna 

szata noszona na habicie’. Symbolizuje on krzyż brany na ramiona przez zakonnicę 

14 . Wyraz jest pożyczką ze śrwniem. Schapelaere ‘ubiór zakonników’ za pośrednictwem 

czeskim škapléř ‘ts’ 15 . Szkaplerz ma być z tego samego materiału co suknia, 

jego długość zgodną z długością sukni określiły Statuty. Wyraz szkaplerz został 

w kronice użyty tylko raz: Ale odebrawszy Abit u ułtarza mioszy karazyjowy skaplisz 

Płasc (k. 22). Przymiotniki mioszy karazyjowy określają w tym zdaniu rzeczownik 

abit, trudno więc na podstawie tego zapisu stwierdzić, jak w rzeczywistości 

ów szkaplerz wyglądał. 

NAKryciE gŁOwy Nakrycie głowy u norbertanki było dwuczęściowe, 

składało się z zawicia i z welonu. Zawicie nosiło na Zwierzyńcu nazwę rantucha 

i było tą częścią, która bezpośrednio okalała głowę zakonnicy. Wyraz zawicie 

‘ubiór kobiecy na głowę’, obecny w polszczyźnie od XVI w. 16 , zanotowała kronikarka 

dwukrotnie, raz gdy opisuje obowiązki młodszych sióstr wobec starszych: 

naznaczono im starszym łuska słac zamiatac zawicie taczac (k. 74) 17 , drugi raz gdy 

wyjaśnia, iż na Zwierzyńcu noszono rantuchy (k. 53). Zawicie / rantuch było dużą 

chustą koloru białego, z którego powstawał czepiec ‘kobiece nakrycie głowy’ i podwika 

‘chustka zakrywająca dolną część twarzy, podbródek i częściowo policzki’. 

W innych klasztorach stosowano czepiec zrobiony z innego kawałka płótna, 

do którego przypinano podwikę 18 .Wykonanie prawidłowego nakrycia głowy musiało 

dla norbertanki (zwłaszcza starszej) stanowić nie lada trudność. Rantuchem 

o długości pięciu łokci, trzeba było kolistym ruchem otoczyć głowę, tak by nakryty 

został wierzch głowy oraz broda i policzki. Do tego jeszcze trzeba było dopiąć welon: 

rantuchy na łokci 5 ktorem kołem głowe y zarasz zatyczke uczynic miała wele 

z mioszych bawełnic (k. 53). Rzeczownik rantuch//rańtuch obecny w polszczyźnie 

od XVI w., jest zapożyczeniem z niemczyzny 19 . Zapożyczony z łac. welon (velum 

‘draperia, tkanina, zasłona, firanka’) występuje w kronice w postaci rzeczowni- 

14 Pochodzenie szkaplerza i związane z nim nieporozumienia w różnych zgromadzeniach objaśnia M. Borkowska 

Życie codzienne, s. 149. 

15 M. Borejszo, Nazwy ubiorów, s. 181. 

16 Tamże, 190. 

17 Interesujący jest w tym kontekście wyraz taczać, którego kronikarka używa prawdopodobnie w znaczeniu 

‘maglować’, co potwierdza J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. V, Kraków 1900–1911, s. 376), 

gdzie wyraz znaczy ‘maglować bieliznę’. Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, Wrocław 1953 – Kraków 

2002, (dalej SStp) t. IX, s. 180, notuje wyraz ze znaczeniem ‘toczyć, posuwać’. 

18 Zob. M. Borkowska, Życie codzienne, s. 151.. 

19 Zob. M. Borejszo, Nazwy ubiorów, s. 175).


ka rodz. nijakiego wele : miesiąc bez wela była (k. 52) 20 ; wele z mioszych bawełnic 

(k. 53). Raz wystąpił jako rzeczownik rodzaju męskiego: wel zły strzemki łatki wisiały 

(k. 24), co może świadczyć o nieustalonym w tym czasie rodzaju gramatycznym 

tego zapożyczenia. Portret ksieni Kąckiej pochodzący z XVII w. pokazuje, iż wele, 

wykonane z czarnego materiału (dość grubego, mioszego) było podszyte białym materiałem. 

Natomiast welon współczesnej norbertanki jest koloru czarnego. Rantuch 

natomiast na pewno przez jakiś czas pełnił także inną funkcję. Jak pisze kronikarka, 

za pomocą jego długości zakonnice sygnalizowały chęć przyjęcia komunii: kozdą 

znac było co do komuniy szła bo wpuł trzecia łokcia rantuszki były dłusze, potym 

to insze xienie zniesły (k. 75). 

Zimowym nakryciem głowy zakonnicy była czapka. Wyraz jest zapożyczeniem 

ze starofrancuskiego 21 , a w tekście kroniki notowany zawsze z przymiotnikiem 

określającym ogonkowa lub bobrowa. Używanie czapek dopuszczają Statuty: Czapki 

mogą mieć albo mycki białe z sukna białego albo z białej materyji, albo podbitą 

wedla zwyczaju ziemie (k. 48 v). Czapki ogonkowe ( wykonane z ogonków gronostajowych) 

były traktowane jako zbytek, dlatego siostry: w czapkach ogonkowych 

nie chodziły ale bobrowych krom samy panny Xieni (k. 26). Przymiotnika ogonkowy 

nie notuje SXVI. Ksieni nie korzystała z tego przywileju: w ogunkowych [czapkach] 

ani sama panna Xieni nigdy nie chodziła (k. 53). Powszechnie stosowane 

czapki bobrowe były okrągłe: czapki z bobrem koliste były (k. 53). Ksieni Dembińska 

(1644–1651), chcąc polepszyć nieco warunki zakonnego życia, czapki ogonkowe 

kazała poszyc (k. 74), ale mogły nosić je tylko starsze siostry. 

PŁASzcz Idąc do kościoła, na chór panieński siostry musiały wkładać 

płaszcz. Regulowały to bowiem Statuty: A wszedszy do koscioła na kur mają się 

ukłonić przed ołtarzem co naniszej, ogarnąwszy około siebie płaszcz rękoma obiema 

(k. 2). Kronikarka zapisuje wyraz trzykrotnie: wdziała na sie [...] płas futrzany 

(k. 27); Ale oddebrawszy Płasc stym ze abitem (k. 22); raz jest to deminutivum: 

płasczyna tak podły karazyiey ze ledwie ieden fat na boku (k. 24). Ani jeden z tych 

zapisów nie pozwala odtworzyć kroju zakonnego płaszcza. Trzeba więc przyjąć, że 

nie różnił się on od płaszcza używanego przez braci norbertanów. Płaszcz futrzany 

jest na Zwierzyńcu wyjątkiem; w klasztorze nie było tradycji noszenia płaszczy 

podbitych futrem, a w zimie przy dużych mrozach, siostry nosiły pod habitem barankowe 

kożuszki: nie chodziły w lisich futrach tylko w barankowych korzuszkach 

(!) (k. 53). Inna ciepła odzież była na Zwierzyńcu wykluczona: O szubach kubatach 

nie było zmianki (k. 23). 

INNE ELEMENTY STROJU Jako bielizny siostry używały koszul. Były to 

koszule lniane, o takich mówią Statuty (zob. k. 47 v). Wyraz koszula zapisała kronikarka 

dwukrotnie: [siostry] w grubych koszulach chodząc (k. 19); przeleknione 

siostry wstały w kosulach boso powychodzieły (k. 132). Jak widać z zapisu, koszule 

20 Znaczenie zacytowanej struktury należy objaśnić na podstawie Statutów; pozbawienie wela było karą 

wymierzaną niepokornej zakonnicy za określone przepisami przewinienie (zob. np. Statuty, s. 453). 

21 Zob. Sławski, Słownik etymologiczny I:112; M. Borejszo, Nazwy ubiorów, s. 135.


były grube i szorstkie, co prawdopodobnie było traktowane jako jeszcze jedna możliwość 

umartwiania się. 

Na określenie bielizny Petrycówna używa rzeczownika w l. mnogiej chusty: 

o chustach sukniach nie zawiadowałysmy (k. 75), onysz siestrze pobrali chusty 

(k. 133). Znaczenie wyrazu, znanego w polszczyźnie od XV w., potwierdzają słowniki 

dawnej polszczyzny 22 . 

To, że siostry nosiły w zimie pończochy wełniane, znalazło potwierdzenie tylko 

w jednym zapisie: wdziała na sie poncochy wełniane (k. 27). 

Interesująca jest bawełnica, zapisana w kronice dwukrotnie: bawełnic do zatykania 

ani na głowe nie uzywały (k. 53), a nie godziło się im mieć [...] ani u geby 

zatkania bawełnice (k. 74). Bawełnica to ‘tkanka (tkanina) z bawełny’ (L. I. 64), 

na Zwierzyńcu musiał to być kawałek bawełnianej tkaniny, który służył siostrom 

do ochrony twarzy przed mrozem. 

Na podstawie zapisów Teresy Petrycówny zawartych w kronice zrekonstruowaliśmy 

ubiór sióstr zakonnych, jaki w XVII w. obowiązywał na Zwierzyńcu. Wiemy, 

że jego główną część stanowił habit, na który nakładano szkaplerz i wszystko razem 

przewiązywano sukiennym pasem 23 . Wiemy także, że siostry nakrywały głowę rańtuchem, 

do którego przypinały welon. Na podstawie innych informacji zorientowaliśmy 

się, iż siostry nosiły bieliznę i pończochy, Na temat obuwia Statuty milczą, zacytujmy 

więc zdanie M. Borkowskiej: „Co do obuwia, większość zakonów w Polsce 

używała zimą wysokich trzewików, latem zaś lekkich patenek” 24 . Jednorazową informację 

o trzewikach wołowskiej roboty podaje kronikarka niemal na marginesie. 

Klasztor zwierzyniecki był wyjątkowo zimnym budynkiem. Położenie nad brzegiem 

dwóch rzek, grube mury (często przekraczające 2,5 metra) i przede wszystkim 

brak ogrzewania powodowały, że panowała w nim wilgoć, a w czasie zimy nawet 

mróz. Podobnie zimno musiało być na kościelnym chórze, gdzie siostry spędzały 

dużą część dnia i pewną część nocy (jutrznia). Dlatego w czasie zimy siostry musiały 

ratować się baranimi kożuchami, czapkami z futrem oraz rękawicami. Noszenie takiej 

odzieży nie było zbytkiem, ale zwykłą koniecznością, wynikającą z warunków klimatycznych: 

ale y zymie we dwuch kozuchach baranich [chodziły] (k. 74). 

Informacje o stroju norbertanek pojawiły się w Statutach jeszcze raz w Czwartym 

a ostatnim rozdzieleniu ksiąg ustaw, w którym autorzy piszą: A odzienie siostr 

naszych ma być białe [...] wszytki siostry naszego zakonu suknie zwierzchniej, w ktorej 

chodzą, nie mają mieć u piersi otworzystej, ani przeźrnionej jawnie. Ani też mają 

chodzić w obojczykoch albo z knafliki około szyje. A kędy siostry śpiewają, tedy mają 

chodzić z szkaplerzami, albo w czapkach białych, ale nie w rozmaitych. (k. 112 V 

i k. 113). Przytoczony opis podkreśla zasadniczą cechę zakonnego stroju, ma on być 

przede wszystkim skromny, musi zakrywać całe ciało. Dlatego wyklucza się oboj- 

22 SXVI III 339; Linde I 274; SStp, I, s. 126. 

23 O używaniu sukiennego pasa wiemy ze Statutów. 

24 M. Borkowska, Życie codzienne, s. 152.


czyki ‘ozdobne staniki lub kołnierze’ 25 , a także knafliki około szyje ‘ozdobne guziki, 

służące jako zapięcie u szat, często ze szlachetnych metali lub kamieni’ 26 . Na znak 

skromności niektóre zakonnice starały się używać jednego habitu jak najdłużej. Strój 

zakonnicy nie mógł być strojny, choćby i z tego powodu, iż: Niewiasta aż nazbyt 

strojna, ta w nieczystość bywa hojna 27 . 

25 M. Borejszo, Nazwy ubiorów, s. 163. 

26 Tamże, s. 150. 

27 A. Gdacjusz, Wybór pism, oprac. H. Borek, J. Zaremba, Warszawa 1969, cyt za H. Wiśniewska, 

Świat płci żeńskiej baroku zaklęty w słowach, Lublin 2003, s. 47.

Spis treści 

Wstęp 3 

Józef Dobosz 

Piastowie wobec premonstratensów i innych form kanonikatu 

regularnego w XII wieku 6 

Błażej Śliwiński 

Okoliczności fundacji klasztoru norbertanek w Stołpie-Żukowie 

pod Gdańskiem 19 

Marek Stawski 


Monika Kopka 


Jerzy rajman 


grzegorz ryś 


wojciech Dominiak 

Stosunek Piastów opolskich do klasztoru norbertanek 

w Rybniku/Czarnowąsach w średniowieczu 75 

Marek Smoliński 

Latyfundium klasztoru żukowskiego w średniowieczu. 

Próba periodyzacji dziejów gospodarczych 84 

Anna Pobóg-Lenartowicz 

Nie tylko causa Vortret. O wzajemnych kontaktach wrocławskich 

premonstratensów i kanoników regularnych w średniowieczu 98

244 

roman Stelmach 

Dokumenty do dziejów śląskich premonstratensów i premonstrantek 

zachowane w zasobie Archiwum Państwowego we Wrocławiu 110 

Dariusz Karczewski 

Wizytacje opackie klasztorów norbertańskich „grupy ołbińskiej” 

(do połowy XVI wieku) 135 

Dariusz Misiejuk 

Późnośredniowieczne próby reform we wrocławskim 

opactwie św. Wincentego 148 

Krzysztof Kaczmarek 

Związki norbertanów z Uniwersytetem Krakowskim 

na tle innych zakonów w okresie średniowiecza 159 

Jan Drabina 


Jolanta Byczkowska-Sztaba 

Tradycja liturgiczno-muzyczna norbertanek ze Zwierzyńca 

w świetle graduału z 1527 roku 183 

Beata Możejko 

Życie norbertanek żukowskich w wieku XV i na początku XVI stulecia 197 

Krystyna Sulkowska-Tuszyńska 

Rzecz o życiu i śmierci na wzgórzu klasztornym w Strzelnie (XII–XVI w.) 209 

Jolanta gwioździk 

Norbertańscy święci i błogosławieni w Księdze żywotów świętych 

dedykowanej ksieni Dorocie Kąckiej z klasztoru na Zwierzyńcu 222 

Maciej Mączyński 

Rekonstrukcja stroju zakonnego na podstawie XVII-wiecznej 

kroniki sióstr norbertanek 235

Artykuły

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?