nowa ukraina

NOWA 

UKRAINA 

Zeszyty historyczno-politologiczne 

1–2/2009 

Kraków–Przemyśl 2009

Nowa Ukraina / New Ukraine 

RADA NAUKOWA: Andrzej Banach (Kraków), Paul Best (New Haven, CT), Aleksander 

Bobko (Rzeszów–Kraków), Zdzisław Budzyński (Rzeszów–Przemyśl), Andrzej Chojnowski 

(Warszawa), Andrzej Chwalba (Kraków–Przemyśl), Jan Draus (Rzeszów–Przemyśl), 

Roman Drozd (Słupsk), Piotr Franaszek (Kraków–Przemyśl), Mark von Hagen 

(Tempe, AZ), John-Paul Himka (Edmonton, AB), Aleksandra Hnatiuk (Warszawa– 

Kijów), Illja Kononow (Łuhańsk), Anatolij Kruhłaszow (Czerniowce–Wilno), Hiroaki 

Kuromiya (Bloomington, IN), Andrzej Nowak (Kraków–Warszawa), Roman Solchanyk 

(Los Angeles, CA), Andrzej Leon Sowa (Kraków), Stanisław Sroka (Kraków), 

Stanisław Stępień (Przemyśl), Frank Sysyn (Toronto, ON), Jerzy Tomaszewski (Warszawa), 

Wadym Wasiutynśkyj (Kijów), Leonid Zaszkilniak (Lwów). 

REDAKCJA: Jarosław Moklak (redaktor naczelny, Kraków–Przemyśl), Ola Kich-Masłej 

(sekretarz redakcji, Kraków), Tarik Cyril Amar (Lwów), Piotr Andrusieczko (Poznań), 

Anna Babiak (Kraków), Piotr Bajor (Kraków), Jan Jacek Bruski (Kraków), Grzegorz 

Demel (Kraków), Marta Dyczok (London, ON), Dawid Gacek (Kraków), Dmytro Kobrynśkyj 

(Kijów), Agnieszka Korniejenko (Kraków–Przemyśl), Paweł Krupa (Kraków–Przemyśl), 

Evhen Ladna (Toronto, ON), Torsten Lorenz (Berlin–Wien), Marian 

Mudryj (Lwów), Jan Pisuliński (Rzeszów), Diana Reilly (New York, NY). 

RECENZJA: Jan Draus 

KOREKTA: Irena Spolska-Oniszko 

PROJEKT OKŁADKI: Maria Bodnar 

FOT. NA OKŁADCE: Tarcza Herbu „Kurcz” rodziny Mazepów-Kurcewyczów 

Redakcja nie zawsze identyfikuje się z poglądami autorów artykułów publikowanych 

w „Nowej Ukrainie” 

Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na badania własne Wydziału 

Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie 

Publikacja dofinansowana przez Państwową Wyższą Szkołę Wschodnioeuropejską w Przemyślu 

Tłumaczenia tekstów dofinansowane przez Uniwersytet Rzeszowski 

WYDAWCA: Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu 

Copyright © by Nowa Ukraina. Zeszyty historyczno-politologiczne, Kraków–Przemyśl 2009 

ISSN 1895–7897 

ADRESY REDAKCJI: 

Uniwersytet Jagielloński Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska 

Instytut Historii Instytut Stosunków Międzynarodowych 

ul. Gołębia 13 ul. Tymona Terleckiego 2 

31–007 Kraków, PL 37–700 Przemyśl, PL 

mailto: nowaukraina@gmail.com 

skype: nowaukraina 

www.nowaukraina.org 

DRUK I OPRAWA: San-Set, 37–700 Przemyśl, Ostrów 485 (druk ukończono 25 czerwca 2010 r.)

Nowa Ukraina. Zeszyty historyczno-politologiczne, 1–2/2009 

OD REDAKCJI ................................................................................................................ 5 

HISTORIA 

Paweł Krokosz, Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały 

(październik–grudzień 1708 r.)................................................................................. 7 

Christopher Ford, Ukraińska rewolucja 1917–1921: przesądzenie 

o losie europejskiej rewolucji socjalistycznej ...........................................................30 

Grzegorz Pawlikowski, Przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa 

lubelskiego do USRR (październik 1944 r. – marzec 1947 r.) ................................. 39 

REGIONY 

Hałyna Kochan, Analiza SWOT dokumentów statutowych Euroregionu 

Bug i Euroregionu Karpackiego oraz polityczne wskaźniki efektywności rozwoju 

obwodów ukraińskich wchodzących w skład tych euroregionów.......................... 58 

Marta Studenna, Oligarchiczne klany Donbasu na tle sytuacji polityczno- 

-ekonomicznej Ukrainy po 1991 roku....................................................................... 67 

POLITOLOGIA 

Jacek Lubecki, Andrew Drummond, Kultura polityczna na terenach 

byłej austriackiej Galicji (Polska i Ukraina)........................................................... 75 

Hałyna Kuc, Rozłam elektoralny w Ukrainie. Konflikt partii i wartości 

na przykładzie obwodu charkowskiego..................................................................101 

Ihor Paśko, Ukraina — walka o władzę czy zderzenie cywilizacji? .............113 

SOCJOLOGIA 

Ołeh Demkiw, Lidija Kondratyk, Moralność ekonomiczna społeczeństwa 

ukraińskiego w świetle Europejskiego Sondażu Społecznego .............................. 123 

Lilija Honiukowa, Mechanizmy równoważenia udziału kobiet 

i mężczyzn w rozwoju partii politycznych w Ukrainie ..........................................137 

RECENZJE, WYDARZENIA 

Michał Pliszka, Українське сакральне мистецтво з колекції ,,Студіон” 

у збірці Національного Музею у Львові, частина ІІ, авторський проект о. 

Севастіяна Дмитруха, вид. „Срібне Слово”, Львів 2008, с. 159..........................147 

Wołodymyr Biłećkyj, Czasopismo „Wschód” w przestrzeni informacyjnej 

Ukrainy.................................................................................................................... 149

New Ukraine. A Journal of History and Politics, 1–2/2009 

EDITOR’S NOTES........................................................................................................... 5 

HISTORY 

Krokosz, Pawel. Ivan Mazepa and Peter I. War of proclamations 

(October–December 1708).......................................................................................... 7 

Ford, Christopher. The Ukrainian Revolution 1917–1921: 

Deciding the fate of European socialist revolution .................................................30 

Pawlikowski, Grzegorz. The transfer of Ukrainian population from 

the Lublin Voivodeship to the Ukrainian Soviet Socialist Republic 

(October 1944–March 1947)..................................................................................... 39 

REGIONS 

Kochan, Halyna. SWOT analysis of the constituent statutes of the “Buh” 

and “Karpaty” Euroregions and the political indicators of the effectiveness 

analysis of the development of these Ukrainian provinces that belong 

to the Euroregions..................................................................................................... 58 

Studenna, Marta. The oligarchic clans of the Donbas region 

against the politico-economic situation in Ukraine after 1991 ............................... 67 

POLITICAL SCIENCE 

Jacek Lubecki, Andrew Drummond, Political culture of the former 

Austrian Galicia in Poland and Ukraine ................................................................. 75 

Kuc, Halyna. Electoral split in Ukraine. Parties and values confrontation 

on the example of Kharkiv oblast ...........................................................................101 

Pasko, Ihor. Ukraine — Struggle for power or clash of civilizations?.........113 

SOCIOLOGY 

Demkiw, Oleh, Kondratyk, Lidiia. Economic morality of contemporary 

Ukrainian society in the context of the European Social Survey.......................... 123 

Liliia Honiukowa, Mechanisms of gender balancing in the development 

of political parties in Ukraine.................................................................................137 

REVIEWS, EVENTS 

Pliszka, Michal. Українське сакральне мистецтво з колекції ,,Студіон” 

у збірці Національного Музею у Львові, частина ІІ, авторський проект 

о. Севастіяна Дмитруха, вид. „Срібне Слово”, Львів 2008, с. 159......................147 

Biletskyi, Volodymyr. Periodical “The East” in Ukraine’s information 

space ........................................................................................................................ 149

Od redakcji 

Oddajemy do rąk czytelników zeszyt, w którym utrzymujemy dotychczasową 

strukturę układu wewnętrznego. Różnica w stosunku do poprzednich zeszytów polega 

na tym, że nie rozbudowaliśmy wiodącego bloku tematycznego, a ponadto nieco 

skromniejsze możliwości budżetowe wymusiły na redakcji zmniejszenie objętości 

niniejszego zeszytu. Poza tym, po czterech latach istnienia „Nowej Ukrainy”, 

z przyjemnością powiadamiamy naszych czytelników o zmianach na dobre — 

cieszymy się rosnącym zainteresowaniem zarówno czytelników, jak i autorów publikacji 

oraz pozyskaliśmy grono uznanych recenzentów krajowych i zagranicznych, 

co umożliwia nam podjęcie starań o wpisanie czasopisma na listę ministerialną. 

Blok historyczny otwierają artykuły dotyczące konfrontacji ukraińsko-rosyjskiej. 

Pierwszy z nich nawiązuje do 300-lecia politycznego wystąpienia Iwana Mazepy 

podczas wojny północnej i próby nadania Ukrainie podmiotowości na arenie 

międzynarodowej. Jeszcze zanim upadł Baturyn (1708), obie strony konfliktu sięgnęły 

po groźny oręż, jakim były uniwersały kierowane do ludności ukraińskiej. Tę 

swoistą wojnę propagandową Ukraina przegrała. Piotrowi I udało się całkowicie zdyskredytować 

hetmana Mazepę, którego wykreował na wroga Cerkwi prawosławnej 

i zdrajcę (zob. Paweł Krokosz). Jako ilustrację do tego zagadnienia publikujemy portret 

i herb Iwana Mazepy — „Kurcz” w wersji najczęściej spotykanej w literaturze 

przedmiotu 1 . Drugi artykuł porównuje relacje ukraińsko-rosyjskie do irlandzko-angielskich, 

co pozwoliło przedstawić ogólnoeuropejskie implikacje rewolucyjne z lat 

1917–1920. W 1914 r. Lenin pisał o potrzebie nadania niezależności Ukrainie — czy 

pamiętał jednak słowa Marksa, że angielska rewolucja na czele z Cromwellem zaznała 

porażki w Irlandii? Według Christophera Forda porażka ta powtórzyła się 

właśnie w rosyjskiej Irlandii i przesądziła o losie europejskiej rewolucji socjalistycznej. 

W obrębie dwudziestowiecznych zagadnień historycznych pozostaje artykuł 

dotyczący przesiedleń ludności ukraińskiej z Lubelszczyzny do USRR, prowadzonych 

na podstawie umowy z 9 września 1944 r. zawartej przez PKWN i rząd 

Ukrainy radzieckiej. Przesiedleniom starała się przeciwdziałać OUN i UPA, natomiast 

pewna część społeczności polskiej akceptowała zaistniałe przemiany demograficzne 

(zob. Grzegorz Pawlikowski). 

1 Oprócz herbu „Kurcz” przedstawionego na okładce spotykamy także herb „Mazepa II” z dwoma 

półksiężycami po obu stronach odwróconej i przekrzyżowanej litery „T”, rozdartej u góry 

w kształcie litery „V”. Zob. J. Ostrowski, Księga Herbowa Rodów Polskich, Warszawa 1897– 

1905, t. 2, s. 346, t. 3, s. 203 oraz http://pl.wikipedia.org/wiki/Kurcz_%28herb_szlachecki%29. 

Jednak używanie tego herbu przez Iwana Mazepę kwestionują niektórzy znawcy 

przedmiotu.

6 Od redakcji 

W bloku politologicznym proponujemy naszym czytelnikom analizę porównawczą 

współczesnej kultury politycznej ukształtowanej na obszarach dawnej Galicji, 

należących dziś do Polski i Ukrainy. Wyniki przeprowadzonych badań, uwzględniające 

zarówno regionalne dziedzictwo historyczne, jak i dane zawarte w bazie 

danych Studium Porównawczego Systemów Wyborczych (Comparative Study of Electoral 

Systems) wskazują, że współcześni „Galicjanie” w obu krajach są bardziej 

obywatelscy niż ich współobywatele w pozostałych regionach — częściej głosują, 

mają wyższe poczucie politycznej efektywności i częściej popierają partie prawicowe. 

Instytucjonalnym mechanizmem przetrwania i tworzenia „galicyjskiej (halickiej)” 

kultury politycznej jest Kościół rzymskokatolicki w Polsce i Cerkiew greckokatolicka 

w Ukrainie (zob. Jacek Lubecki, Andrew Drummond). W kolejnym artykule 

proponujemy uwadze czytelników problematykę konfliktu partii politycznych 

i wartości ideowych w Ukrainie, ze szczególnym uwzględnieniem obwodu charkowskiego. 

Podział elektoralny, który zarysował się podczas wyborów prezydenckich 

2004 r., uległ pogłębieniu w wyborach parlamentarnych 2006 i 2007 r. Po obu 

stronach barykady stanęli „pomarańczowi” zwolennicy Wiktora Juszczenki i „biało- 

-niebiescy” stronnicy Wiktora Janukowycza. Przyczyną sporu był konflikt wyznawanych 

wartości, ponieważ większość organizacji partyjnych współczesnej Ukrainy 

charakteryzuje preferowanie wartości i zasad, a nie doktryn ideologicznych (zob. Hałyna 

Kuc). Blok ten zamyka analiza filozoficzno-politologiczna Ihora Paśki przedstawiająca 

wzajemne relacje władzy politycznej i grup opozycyjnych, na których tle 

autor przedstawił wybrane kontrowersyjne postawy i zachowania występujące w procesie 

kształtowania się ukraińskiego społeczeństwa obywatelskiego. Zarysowany 

został także trudny do rozwiązania dylemat kulturowo-politycznej przynależności 

Ukrainy do Europy. 

Problematyka „moralności ekonomicznej” społeczeństwa ukraińskiego i mechanizmy 

równoważenia udziału kobiet i mężczyzn w rozwoju partii politycznych 

w Ukrainie znalazły się w bloku socjologicznym. W pierwszym artykule na podstawie 

danych Europejskiego Sondażu Społecznego (European Social Survey) autorzy 

poddali analizie wskaźniki moralności ekonomicznej respondentów z krajów uczestniczących 

w Sondażu. Wskazali na cechy społeczno-demograficzne i regionalne 

wyróżniające społeczeństwo ukraińskie, wnioskując, że błędna i niebezpieczna droga 

rozwoju społecznego jest atrakcyjna dla znacznej części społeczeństwa, a przezwyciężenie 

patologii społecznych może wiązać się z „rządami silnej ręki” — autorytarną 

władzą polityczną, stosującą surową politykę karną. Wywołuje to szerokie 

oczekiwania społeczne, które korespondują z nastrojami części elit politycznych, 

i taka właśnie — według autorów — droga rozwoju społecznego Ukrainy jest w perspektywie 

krótkookresowej najbardziej prawdopodobna (zob. Ołeh Demkiw, Lidija 

Kondratyk). Autorka drugiego artykułu uważa, że ukraińskie partie polityczne nie 

są zdolne do integrowania społeczeństwa. Przyczyny tego stanu rzeczy upatruje 

w nieprzestrzeganiu zasady równości przedstawicielstwa kobiet i mężczyzn w życiu 

publicznym. Zaradzić temu może wzmocnienie uczestnictwa kobiet w działalności 

partii politycznych, co wymaga wprowadzenia stosownych kwot ilościowych. 

W artykule poddano analizie problemy związane z ustawowym uregulowaniem 

zasady parytetu płci i budową najbardziej odpowiedniego dla Ukrainy systemu wyborczego 

(zob. Lilija Honiukowa). 

Zasady pisowni nazw ukraińskich pozostawiamy bez zmian. Od naszych czytelników 

oczekujemy dalszych krytycznych uwag o „Nowej Ukrainie”. 

Jarosław Moklak

Paweł Krokosz 

Uniwersytet Papieski Jana Pawła II, 

Kraków 

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały 

(październik–grudzień 1708 r.) 

Przełomowym momentem rosyjsko-szwedzkich zmagań w wojnie północnej 

(1700–1721) okazał się rok 1708, kiedy hetman Iwan Mazepa wystąpił przeciwko 

Piotrowi I. Obie strony konfliktu sięgnęły po groźny oręż, jakim były uniwersały 

kierowane do mieszkańców Ukrainy. Karol XII i Mazepa nie zdołali przekonać 

zarówno kozackiej starszyzny, jak i pozostałej ludności kraju do wystąpienia 

przeciwko Rosji. Natomiast Piotrowi I udało się całkowicie zdyskredytować 

Mazepę, którego wykreował na wroga Cerkwi prawosławnej i zdrajcę chcącego 

przyłączyć Ukrainę do Polski. 

Zawarty 30 sierpnia 1721 r. 1 w Nystad rosyjsko-szwedzki traktat pokojowy, kończący 

trwającą ponad dwadzieścia lat wojnę północną (1700–1721), przyniósł zasadnicze 

zmiany w układzie sił na starym kontynencie. Podpisana wówczas konwencja 

sankcjonowała uzyskany przez Rosję dostęp do Bałtyku 2 . Złamanie szwedzkiej 

potęgi militarnej przez nieustannie modernizowaną armię carską pozwoliło 

Rosji znaleźć się w gronie mocarstw wywierających wpływ na kształt ówczesnej 

polityki europejskiej. Szacowana na blisko 300 000 żołnierzy, dobrze wyszkolona 

i zaopatrzona armia oraz silna flota wojenna operująca na bałtyckich wodach, obok 

doskonale działającej dyplomacji, były nie lada atutem w rękach rosyjskiego władcy 

— Piotra I 3 . Jednakże początek tych zmagań, w których uczestniczyli także sojusz- 

1 W artykule stosowana jest datacja według kalendarza juliańskiego obowiązującego w Rosji 

od 1 stycznia 1700 r. 

2 Б. Б. Кафенгауз, Северная война и Ништадский мир (1700–1721), Москва–Ленинград 

1944, Приложение, s. 67–80; Полное Собрание Законов Российской Империи (dalej — 

ПСЗРИ), t. 6, Санкт-Петербург (dalej — СПб.) 1830, nr 3819, s. 42–431. 

3 H. Hjärne, Kark XII. Från europeisk synpunkt, [w:] „Karolinska Förbudets Årsbok” (dalej 

— KFA) 1919, Lund 1920, s. 1–16; С. М. Соловьев, История России с древнейших времен, 

IX, t. 18, Москва 2003, s. 263; В. А. Артаманов, От царства к империи. Изменение 

державной мощи России при Петре Великом, [w:] Петр Великий — реформатор 

России, red. Р. М. Байбурова, Н. С. Владимирская, Н. В. Рашкован, А. Б. Стерилигов: 

„Материалы и исследования”, t. 13, Москва 2001, s. 37; Н. Н. Петрухинцев, Два флота 

Петра I: технологические возможности России, [w:] „Вопросы Истории” (dalej — 

1–2/2009 

HISTORIA 7

8 Paweł Krokosz 

nicy cara — król duński Fryderyk IV oraz elektor saski i król polski August II Wettin 

— nie zapowiadał rychłego sukcesu. Jeszcze w 1700 r. szwedzki monarcha Karol XII 

śmiałą operacją militarną zdołał zmusić Danię do opuszczenia skierowanej przeciwko 

sobie koalicji. Pod koniec tegoż roku pojawił się także pod oblężoną przez 

Rosjan Narwą i zadał im tam dotkliwą klęskę. Szwedzi z łatwością uporali się również 

z wojskiem Augusta II oblegającym Rygę 4 . Porażka nie zniechęciła jednak Piotra 

I do dalszej walki i w kolejnych latach rosyjskiej armii udało się stawić skuteczny 

opór nieprzyjacielskim zastępom w otwartym polu (m.in. pod Erestfer i Hummelshofem), 

a także opanować szereg jego nadbałtyckich twierdz — Marienburg, 

Noteburg, Nienszanc. Niewątpliwy sukces stanowiło rozpoczęcie budowy w 1703 r. 

u ujścia Newy do Bałtyku przyszłej stolicy państwa — Petersburga. Ukoronowaniem 

owej „małej wojny” było zdobycie przez Rosjan rok później silnie umocnionej Narwy 

5 . 

Mniej szczęścia miał król August II, który ostatecznie nie był w stanie poradzić 

sobie z oddziałami szwedzkimi, które wtargnęły na teren Rzeczypospolitej. Karol 

XII, chcąc osłabić jego pozycję, doprowadził w 1704 r. do elekcji i wyboru na króla 

Polski Stanisława Leszczyńskiego, wojewody poznańskiego. Protegowany szwedzkiego 

władcy nie uzyskał oczekiwanego poparcia ze strony magnaterii i szlachty, 

która w tym samym roku zawiązała w Sandomierzu konfederację w obronie dotychczasowego 

monarchy. Dopiero wkroczenie Karola XII do Saksonii w 1706 r. zmusiło 

Augusta II do zaakceptowania podpisanego przez jego przedstawicieli traktatu 

w Altranstädt, przewidującego zrzeczenie się korony polskiej i wycofanie się z wojny 

6 . Piotrowi I, mimo wielkiego wysiłku, nie udało się utrzymać przy sobie jedynego 

sojusznika i od tej chwili, wspierany jedynie przez oddziały konfederatów sandomierskich, 

zmuszony był stawiać czoło niezwykle groźnej armii szwedzkiej, która 

w 1707 r. opuściła Saksonię i ruszyła na wschód. Pod koniec grudnia tegoż roku 

Szwedzi przeprawili się przez Wisłę i — nękani przez oddziały Kurpiów na terenie 

Puszczy Zielonej — skierowali się na Litwę, by stamtąd dokonać bezpośredniego 

ataku na Moskwę 7 . Szwedzki plan zakładał uderzenie z kilku kierunków równocze- 

ВИ), 2003, nr 4, s. 117–128; P. Krokosz, Rosyjskie siły zbrojne za panowania Piotra I, 

Kraków 2010, s. 373–374. 

4 Dess bei der Russischen armee gewessen General Lieutnants und Ober-Ingenieurs in der 

glücklichen Victorie bei Narva gefangenen Ludwig Nicolai von Allart Schreiben und Aussrichtige 

Relationvon der Russischen Berivirrung an den Konig von Pohlen aus seinem arrest 

in Narva, Stockholm, brak roku wydania, s. 4–5; Л. Н. Галларт, Подробное описание 

осады города Нарвы и сражения под сим городом в 1700 году (Отрывок из Истории 

Петра Великого, сочиненной генералом Аллартом. Рукопись), [w:] „Северный Архив”, 

1822, nr 1, s. 132–136; Н. Г. Устрялов, История царствования Петра Великого, t. 4, nr 

1, СПб. 1863, s. 41–55; А. Петров, Нарвская операция, [w:] „Военный Сборник”, 1872, nr 

7, s. 35–36; Л. Л. Керсновский, История русской армии, t. 1, Москва 1992, s. 24. 

5 Н. Г. Устрялов, op. cit., s. 238–275, 296–319; G. Adlerfelt, Karl XII:s krigsföretag 1700– 

1706, Stockholm 1919, s. 215–216; H. J. Hansen, Geschichte der Stadt Narva, Dorpat 1858, 

s. 217–219; Х. Э. Палли, Между двумя боями за Нарву. Эстония в первые годы Северной 

войны 1701–1704, Таллин 1966, s. 256–259; P. Krokosz, Sukcesy oręża rosyjskiego 

w wojnie północnej — Narwa (1704), Leśna, Połtawa i Hangö Udd, [w:] „Культура народов 

Причерноморья”, nr 36, декабрь 2002, s. 89–90. 

6 J. A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648–1763), [w:] Wielka historia 

Polski, t. 5, Kraków 2001, s. 263; H. Kretzschmar, Der Friedensschluss von Altranstädt 

1706/07, [w:] Um die polnische Krone. Sachsen und Polen während des Nordischen Kriegs 

1700–1721, bearbeitet von J. Kalisch, J. Gierowski, Berlin 1962, s. 161–183. 

7 W. Majewski, Walki Kurpiów ze Szwedami w dobie wielkiej wojny północnej, [w:] „Kwartalnik 

Historyczny”, R. LXVI, 1958, Warszawa 1959, s. 404–424; J. Gierowski, W cieniu Ligi

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały… 9 

śnie — Karol XII miał działać na linii Smoleńsk–Moskwa, od strony Inflant winien 

go wspierać generał Adam Löwenhaupt z 16 000 żołnierzy, zaś z Ukrainy miało 

wyjść natarcie połączonych sił Leszczyńskiego i szwedzkiego generała Ernsta 

Krassaua, wzmocnionych pułkami kozackimi hetmana Iwana Mazepy, który miał 

opuścić cara. Na północy za dywersję przeciwko Petersburgowi odpowiadał generał 

Jerzy Lybecker 8 . 

Ukraina w wojnie północnej 

Początkowo nic nie wskazywało, że zamierzenia Karola XII całkowicie legną w 

gruzach. W lipcu 1708 r. pod Hołowczynem szwedzkie oddziały zaskoczyły i rozbiły 

część armii rosyjskiej 9 . Na tym jednak skończyły się wojenne sukcesy Karola XII. 

Król, nie mogąc doczekać się generała Löwenhaupta prowadzącego wypoczętych 

żołnierzy i ogromne transporty tak potrzebnej żywności, w połowie sierpnia zmodyfikował 

plany i podjął decyzję o skierowaniu się w stronę Ukrainy, gdzie miał go 

oczekiwać hetman Mazepa z 30000 Kozaków 10 . Tam zamierzał dać odpoczynek 

żołnierzom strudzonym pogonią za unikającą generalnego starcia armią rosyjską, 

jaka, uchodząc na wschód, stosowała taktykę „spalonej ziemi”, niszcząc na znacznej 

przestrzeni wszelkie możliwe zapasy żywności 11 . Opanowanie Ukrainy, oprócz możliwości 

uzupełnienia zaopatrzenia i znacznego wzmocnienia armii przez kozackie 

oddziały, dawało szwedzkiemu władcy szansę nawiązania bezpośredniego kontaktu 

z Tatarami krymskimi i zbuntowanymi nad Donem Kozakami, których zamierzał 

włączyć do wojny z Rosją 12 . W konsekwencji decyzja króla okazała się błędem strategicznym, 

który w znacznym stopniu zaważył na losach dalszej kampanii wojennej. 

Karol XII, ruszając na spotkanie z Mazepą, pozostawił generała Löwenhaupta sam 

na sam z przeważającymi siłami carskimi, które tylko wyczekiwały dogodnej chwili, 

aby przejść do kontruderzenia. Jak zauważył Siergiej Sołowjow: Ta wiadomość poraziła 

Löwenhaupta i jego podkomendnych: dwie rzeki, Dniepr i Soż oddzielały 

ich od głównej armii szwedzkiej, a pomiędzy tymi dwiema rzekami stał car 13 . Na 

Północnej, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971, s. 37; J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej 

w dobie wojny północnej, Warszawa 1956, s. 323–328. 

8 Ф. М. Уманецъ, Гетман Мазепа. Историческая монография, СПб. 1897, s. 363; Д. 

Дорошенко, Мазепа в iсторичнiй лiтературi в життi, [w:] Збiрник: Мазепа. У двох 

томах, Варшава 1938, s. 30–31; L. Hammarskiöld, Den ryska fälltågsplanen 1708, [w:] 

„Historisk Tidskrift” (dalej — HT), Stockholm 1902, s. 77–79; N. Herlitz, Den polska frågan 

1708–1709. Till belysning af Karl XII:s ryska fälttåg, [w:] KFA 1914, Lund 1915, s. 149–177; 

S. Grauers, Stosunek szwedzkich i polskich sił zbrojnych podczas wielkiej wojny północnej, 

[w:] „Studia i materiały do historii wojskowości”, 1976, t. XX, s. 146–148; B. Krupnytsky, The 

Schwedisch-Ukrainian Treaties of Alliance 1708–1709, [w:] „The Ukrainian Quarterly”, 

1956, XII, march–december, s. 48–50. 

9 Д. Бутурлин, Военная история походов Россиян в XVIII столетии, t. 2, СПб. 1820, 

s. 182–186; J. Petrelli, Striden vid Holovczin, [w:] HT, op. cit., s. 99–127. 

10 В. Е. Шутой, Измена Мазеnы, [w:] „Исторические Записки” 1950, t. 31, s. 156. E. Tarle 

podaje, iż hetman miał przyprowadzić 20000 Kozaków, zob. Е. Тарле, Карл XII в 1708– 

1709 годах, [w] „Вопросы Истории” (dalej — ВИ), 1950, nr 6, s. 39. 

11 T. Mackiw, Ivan Mazepa. Hetman der Ukraine und Reichsfürst des Heiligen Römischen 

Reiches (1639–1709), München 1984, s. 24. 

12 Б. Крупницький, Плани Мазепи в зв’язку з планами Карла XII перед украïнським 

походом шведiв, [w:] Збiрник: Мазепа…, op. cit., s. 101; Б. Крупницький, Мазепа i шведи 

в 1708 р. (На основi споминiв листування сучасникiв), [w:] Збiрник: Мазепа…, op. 

cit., t. 2, s. 3–4; К. Валишевский, Петр Великий. Дело, księga 3, Москва 1990, s. 47. 

13 С. М. Соловьев, op. cit., księga 8, t. 15, Москва 2001, s. 270. „Gazette de France” jeszcze 

w październiku 1708 r. donosiła, że decyzja Karola XII odnośnie marszu w kierunku Ukrainy


nic zdały się generalskie działania dezinformujące przeciwnika odnośnie kierunku 

dalszego marszu. Piotr I wykorzystał nadarzającą się okazję i 28 września 1708 r. 

rozbił nieprzyjaciela pod miejscowością Leśna. W bitwie poległo 8000 Szwedów, 

blisko 1000 oficerów i szeregowców dostało się do niewoli, przepadło 3000 wozów 

z zaopatrzeniem. Po stronie rosyjskiej bilans strat wyniósł zaledwie 1111 zabitych 

i 2856 rannych 14 . Ocaleni z pogromu Szwedzi w liczbie 6700 żołnierzy 9 października 

nawiązali kontakt z oddziałami królewskimi, z którymi już wspólnie podążyli 

w kierunku Nowogrodu Siewierskiego. Za odchodzącym na Ukrainę Karolem XII 

ruszył feldmarszałek Borys Szeremietiew z głównymi siłami rosyjskiej armii 15 . 

Jednakże Karol XII wobec niesprecyzowanego stanowiska Mazepy nie spieszył 

się w marszu na Ukrainę i zwlekał z przeprawą przez Desnę. Tymczasem na spotkanie 

z hetmanem zdążał faworyt carski Aleksander Mienszykow celem uzgodnienia 

planu dalszych działań wojennych przeciwko Szwedom. Według relacji księcia Borysa 

Kurakina do hetmańskiej siedziby w Baturynie miał wyruszyć sam car. Zaniepokojony 

Mazepa podejrzewał, iż Piotr I, dowiedziawszy się o jego kilkuletnich 

kontaktach z Karolem XII i Leszczyńskim, postanowił go aresztować 16 . W tej sytuacji 

musiał podjąć szybką decyzję — czy spotkać się z carskim wysłannikiem, czy 

też, korzystając z bliskiej obecności Szwedów, wystąpić przeciwko Piotrowi I. 

Z pomocą przyszła mu starszyzna kozacka, która opowiedziała się za wojną przeciwko 

Rosji u boku szwedzkiego króla 17 . Karol XII, otrzymawszy tę wiadomość, wezwał 

natychmiast Mazepę do siebie wraz z wojskiem. 24 października hetman opuścił 

Baturyn, przeprawił się przez rzekę Sejm i wieczorem dotarł do Koropu, gdzie 

zatrzymał się na nocleg. Dzień później ruszył dalej i przeprawił się przez Desnę. To- 

była jedynym słusznym wyjściem z sytuacji, w jakiej się wówczas znalazł, zob. Т. Мацькiв, 

Гетьман Iван Мазепа в захiдноєвропейських джерелах 1687–1709, Киïв–Полтава 

1995, s. 102. 

14 Книга Марсова или воинских дел от войск Царского величества российсских во 

взятии прeславных фортификацuей, и на разных местах храбрых баталий учиненных 

над войски его королевского величeства свейского, СПб. 1766, s. 66; Журнал, или 

Поденная записка блаженной и вечнодостойной памяти государя Императора Петра 

Великого с 1698 года даже до заключения Нейштатского мира, ч. I, СПб. 1770, 

s. 171; Письма и бумаги императора Петра Великого, t. 8, вып. 1, Москва–Ленинград 

1948 (dalej — П. и Б.), s. 211; Т. К. Крылова, Ю. Р. Клокман, Первые годы Северной войны 

и Полтавская битва (1700–1709 гг.), [w:] Очерки истории СССР. Период феодализма. 

Россия в первой четверти XVIII в. Преобразования Петра I, под ред. Б. Б. 

Кафенгауза, Н. И. Павленко, Москва 1954, s. 497; П. П. Епифанов, Россия в Северной 

войне, [w:] ВИ, 1971, nr 7, s. 120; С. М. Соловьев, op.cit., księga 8, t. 15, s. 270–271. 

15 Л. Г. Бескровный, Стратегия и тактика русской армии в Полтавский период 

Северной войны, [w:] Полтава. К 250-летию полтавского сражения, red. Л. Г. Бескровный, 

Б. Б. Кафенгауз, В. А. Диаченко, Н. И. Павленко, Москва 1959, s. 40–41. 

16 О. Прiцак, Гетьман Іван Мазера i княгиня Анна Дольська, [w:] Збiрник: Мазепа…, 

op. cit., t. 2, s. 102–117; B. Krupnyckyj, Hetman Mazepa und seine Zeit (1687–1709), Leipzig 

1942, s. 170–177; О. Субтельний, Мазепинцi. Украïнський сепаратизм на початку 

XVIII ст., Киïв 1994, s. 24–31; N. Jakowenko, Historia Ukrainy od czasów najdawniejszych 

do końca XVIII wieku, Lublin 2000, s. 273–274; Т. В. Чухлiб, Мазепинська Украïна 

мiж Росiйською та Шведською коронами: дилема вибору протекцiï, [w:] „Украïнський 

Iсторичний Журнал”, nr 2 (485), березень–квiтень 2009, s. 27–29; „Архив князя 

Ф.А. Куракина”, księga 1, СПб. 1890, s. 314. Carscy ministrowie nie wierzyli, że hetman 

prowadził tajne rozmowy z nieprzyjacielem i skłaniali się ku temu, iż cały plan zrodził się tuż 

przed nadejściem Karola XII, zob. И. И. Голиков, Деяния Петра Первого, мудрoго 

преобразователя России, собранные из достоверных источников и расположенные 

по годам, t. 11, Москва 1839, s. 111. 

17 В. Е. Шутой, Измена Мазеnы, op. cit., s. 156.


warzyszący mu Kozacy byli pewni, iż idą walczyć ze Szwedami. Dopiero za wodami 

Desny dowiedzieli się, że wspólnie z Karolem XII ruszą przeciwko carowi, gnębicielowi 

kozackich wolności 18 . Wieczorem 28 października Mazepa przybył do głównego 

obozu szwedzkiego i nazajutrz został przyjęty przez monarchę. Biograf hetmana 

tak napisał o tym spotkaniu: Przed Mazepą niesiono dwa symbole jego władzy 

hetmańskiej — buńczuk i buławę. Mazepa wygłosił przed królem krótką, ale 

składną mowę po łacinie. W przemówieniu prosił króla o wzięcie Kozaków w opiekę 

i dziękował Bogu, że zsyła im [tj. mieszkańcom Ukrainy — P.K.] wybawienie 

z carskiej niewoli 19 . Karol XII z szacunkiem przyjął hetmana, lecz jego zaniepokojenie 

wzbudziła liczba przyprowadzonych przez niego żołnierzy. Zamiast obiecywanych 

kilkudziesięciu tysięcy Kozaków jego ukraiński sojusznik przyprowadził do 

miejscowości Gorki zaledwie 2000 wiernych sobie ludzi 20 . Czy było to rzeczywiście 

tylko 2000 Kozaków, czy kilka tysięcy więcej — tego z uwagi na rozbieżne informacje 

źródłowe nie sposób rozstrzygnąć. Książę Kurakin szacował siły hetmana na 

4000–5000 ludzi 21 , szwedzcy dowódcy działający wspólnie z Mazepą tuż po jego 

ucieczce wspominali o ponad 5 000, litewski kupiec przebywający w obozie szwedzkim 

— Jan Franciszek — twierdził, że było ich 3 000 22 , zaś frankfurcka gazeta 

Theatrum Europaeum w numerze z 1720 r. donosiła o 8000 Kozaków 23 . W zapiskach 

wojewody mińskiego Krzysztofa Zawiszy znalazła się informacja o kilkunastu 

pułkach kozackich 24 . Zgodnie z najnowszymi ustaleniami Tarasa Czuchliba łączna 

liczebność kozackiego wojska w owym czasie miała sięgać 40 000 – 50 000 ludzi 

rozrzuconych na ogromnym teatrze wojny sięgającym od Smoleńska i Białej Cerkwi 

aż po Don. W związku z tym Mazepa przyprowadził Karolowi XII jedynie 3000– 

3500 Kozaków znajdujących się pod jego bezpośrednim dowództwem 25 . Według 

doniesień atamana zaporoskiego Tymofija Połuhera, który początkowo opowiedział 

się po stronie hetmana, wśród tych oddziałów mieli być również Zaporożcy: Przy 

zdrajcy Mazepie i jego zaporoskich Kozakach znajdowała się tylko jedna chorągiew 

licząca około stu ludzi. Kiedy Mazepa przeprawiał się przez rzekę Desnę, 

idąc do Szwedów, Zaporożcy nic nie wiedzieli o jego zdradzie, dlatego iż rozgłaszano, 

że idzie, aby połączyć się z feldmarszałkiem Borysem Szeremietiewem do 

Nowogrodu Siewierskiego. Jednak kiedy przybyli do wojska szwedzkiego (…), 

wówczas wszyscy dowiedzieli się o tej zdradzie 26 . 

Wkroczenie Karola XII na Ukrainę i wystąpienie Mazepy przeciwko Piotrowi I 

doprowadziło do niezwykle intensywnego starcia pomiędzy obiema stronami konfliktu, 

podczas którego użyto broni równie groźnej i skutecznej, jak dobrze wyszkolone 

oddziały wojska. Orężem tym okazały się manifesty kierowane do kozackich 

18 Н. И. Костомаров, Мазепа. Историческая монографuя, Москва 1883, s. 328–329; 

С. Павленко, Iван Мазепа, Київ 2003, s. 312. 

19 Н. И. Костомаров, op.cit., s. 331; С. Томашiвський, Iз записок Каролинців про 1708/9 

р., [w:] „Записки Наукового Товариства iм. Шевченка” (dalej — ЗНТШ), t. 92, 1909, 

księga 6, s. 73. 

20 П. и Б., op. cit., s. 253; И.И. Голиков, op. cit., s. 116; O. Грушевський, Глухiв i Лебедин 

(1708–1709), [w:] ЗНТШ, op. cit., s. 21. 

21 „Архив князя Ф.А. Куракина”, op. cit., s. 313–314. 

22 В. Е. Шутой, Измена Мазепы, op. cit., s. 175. Szwedzi szacowali siły Mazepy na 3 000– 

7 000 ludzi, zob. С. Томашiвський, op. cit., s. 75. 

23 Б. Крупницький, Гетьман Мазепа в освiтленню нiмецької лiтератури його часу, 

Жовква 1932, s. 24. 

24 K. Zawisza, Pamiętniki Krzysztofa Zawiszy, wojewody mińskiego (1666–1721), wyd. 

J. Bartoszewicz, Warszawa 1862, s. 265. 

25 Т. В. Чухлiб, op.cit., s. 25. 

26 П. и Б., op.cit., s. 894.


dowódców, hierarchów Cerkwi prawosławnej oraz pozostałych mieszkańców Ukrainy. 

Zwycięzcą owej „wojny na uniwersały”, jaka rozegrała się w ostatnich trzech 

miesiącach 1708 r., miał się okazać rosyjski władca, który, nie przebierając w środkach, 

zdołał skutecznie zdyskredytować swoich przeciwników w oczach ukraińskiej 

ludności. Głównym celem ataku cara stał się bardzo zaufany i wierny dotychczas 

hetman 27 . 

Wieść o „zdradzie” Mazepy dotarła do Piotra I 27 października 1708 r. Zaskoczony 

car nie mógł uwierzyć, iż hetman w tak kluczowym momencie wojny przeszedł 

na stronę nieprzyjaciela i do chwili otrzymania niezbitych dowodów jego winy 

zabronił uznawania jego czynu za zdradę 28 . Jeszcze tego samego dnia Piotr I wydał 

uniwersał skierowany do Kozaków zaporoskich, a także do pozostałych mieszkańców 

Ukrainy, informując: Hetman Mazepa przepadł bez wieści (...), dlatego nakazujemy 

całej starszyźnie i pułkownikom, i pozostałym [Kozakom — P.K.], aby bez 

zwłoki do nas do obozu nad Desnę na radę, lub jeśli on, hetman, ostatecznie okazałby 

się niewierny, w celu wyboru nowego hetmana przybywali, w czym jest potrzeba 

całej Ukrainy 29 . Dokumenty podobnej treści, z tą samą datą, otrzymali najwyżsi 

przedstawiciele ukraińskiego duchowieństwa: metropolita kijowski, halicki 

i ukraiński — Josafat Krokowśkyj (Krokowski), arcybiskup czernihowski i nowogrodzko-siewierski 

Joann Maksymowycz (Maksymowicz) oraz arcybiskup perejasławski 

Zacharij Kornyłowycz (Korniłowicz) 30 . Początkowe wątpliwości cara odnośnie 

wierności hetmana zostały szybko rozwiane. 28 października Piotr I wydał 

uniwersał do wszystkich mieszkańców Ukrainy, w którym tak przedstawiał zaistniałą 

sytuację: Hetman Mazepa, zapomniawszy o strachu przed Bogiem i swojej przysiędze 

na krzyż, danej nam wielkiemu gosudarowi, zdradził nas i przeszedł do 

naszego nieprzyjaciela, króla szwedzkiego, zgodnie z zawartym z nim porozumieniem 

i z Leszczyńskim, dzięki Szwedom wybranym polskim królem, aby przez 

wspólną z nimi ugodę Ukrainę oddać jak poprzednio w polską niewolę oraz cerkwie 

Boże i święte klasztory oddać we władanie unii. I dlatego my, jako władcy 

i obrońcy Ukrainy, powinniśmy otoczyć was ojcowską troską, aby w tę niewolę 

i zniszczenie Ukrainy, jak również i cerkwi Bożych na zbezczeszczenie nie wydać, 

dlatego poleciliśmy całej generalnej starszyźnie, pułkownikom i pozostałym dowódcom 

wojska zaporoskiego, aby na zwodnicze działanie i zdradę tego zdrajcy, 

byłego hetmana, nie patrzyli, ale stali w obronie naszych rosyjskich wojsk przed 

nieprzyjaciółmi. I w celu lepszego przeciwdziałania wszelkiemu złu i nieprawościom 

w ukraińskim narodzie uczynionym przez niego, byłego hetmana, cała starszyzna 

generalna i pułkowa zjeżdżała bez zwłoki do obozu naszego nad Desnę 

w celu wybrania zgodnie z prawami i wolnościami swoimi wolnymi głosami nowego 

hetmana, w czym jest wielka potrzeba i zbawienie całej Ukrainy 31 . 

27 O. Грушевський, op.cit., s. 27. 

28 И. И. Голиков, op.cit., s. 116; П. и Б., op.cit., s. 237. 

29 П. и Б., op.cit., s. 238, zob. też Д. Дорошенко, op.cit., s. 31; А. Яковлiв, Украïнсько-московськi 

договори в XVII–XVIII вiках, [w:] „Працi Українського наукового iнституту”, 

t. 19. Серiя правнича, книга 3, Варшава 1934, nr VIII, s. 138. 

30 П. и Б., op.cit., s. 239. 

31 Ibidem, s. 241–242, zob. też И. И. Голиков, op. cit., t. 14, Москва 1842, nr 942, s. 583– 

585. Zenon Kohut podkreśla, że Mazepa, przechodząc na stronę Karola XII, według Piotra I 

dopuścił się zdrady nie tyle jego własnej osoby, co całego państwa rosyjskiego, zob. З. Когут, 

Розвиток малоросiйськоï самосвiдомостi i украïнське нацiональне будiвництво, [w:] 

Idem, Корiння iдентичностi. Студiï з ранньомодерноï та модерноï iсторiï Украïни, 

Киïв 2004, s. 90.


Uniwersały o identycznej treści zostały wysłane również do wspomnianych 

wyżej hierarchów ukraińskiej Cerkwi prawosławnej. 28 października car skierował 

też osobny uniwersał do Kozaków zaporoskich, w zasadzie powtarzając informacje 

dotyczące Mazepy, z tą jednak różnicą, że wezwano ich w konkretne miejsce — do 

Głuchowa — gdzie miano wybrać nowego hetmana. W końcowym fragmencie uniwersału 

znalazł się zapis mówiący o zniesieniu ustanowionych samowolnie przez 

hetmana obciążeń finansowych nałożonych na ludność Ukrainy 32 . Nie zachowały 

się ukazy z 28 października skierowane do pułkowników: kijowskiego Fedora Korowki 

(Korowki-Wolskiego) i białocerkiewskiego Mychajły Omelczenki, zawierające 

przypuszczalnie podobne rozporządzenia 33 . 

Piotr I, wydając owe uniwersały, doskonale zdawał sobie sprawę, iż decyzja Mazepy 

o przejściu na stronę Karola XII mogła diametralnie zmienić sytuację na froncie. 

Carska armia straciłaby wówczas wsparcie oddziałów kozackich, a w rękach 

hetmana — właściwie Szwedów — znalazłyby się strategicznie ważne ukraińskie 

twierdze strzegące Moskwy od południa 34 . W dokumencie z 28 października car po 

raz pierwszy użył w odniesieniu do Mazepy określenia „zdrajca”. Głównym zarzutem 

postawionym hetmanowi była chęć podporządkowania Ukrainy Rzeczypospolitej 

na podstawie podpisanego uprzednio porozumienia z Karolem XII. Jednakże 

znacznie groźniejsze w swojej wymowie okazało się posłużenie się przez Piotra I 

religią do celów politycznych i przypisanie Mazepie woli przekazania ukraińskich 

prawosławnych cerkwi i klasztorów Kościołowi unickiemu 35 . 

Piotr I, wysuwając te zupełnie absurdalne zarzuty wobec Mazepy, kreował się 

zarówno na obrońcę zagrożonej utratą wolności Ukrainy, jak i samego prawosławia. 

Należy wyraźnie podkreślić, iż hetman, zrywając z Rosją, wcale nie zamierzał oddawać 

Ukrainy pod władzę ani Leszczyńskiego, ani Karola XII, dążył bowiem do 

zapewnienia jej niepodległości 36 . W mowie wygłoszonej do starszyzny kozackiej, tuż 

przed wystąpieniem przeciwko carowi, powiedział: Przed wszystkowiedzącym Bogiem 

(...) przysięgam, że nie dla prywatnej mojej korzyści, nie dla wyższych honorów 

(...), ale dla was wszystkich pod władzą i rozkazami moimi pozostających, 

dla żon i dzieci waszych, dla powszechnego dobra matki mojej ojczyzny nieszczęsnej 

Ukrainy, całego wojska zaporoskiego i narodu ukraińskiego oraz dla zwiększenia, 

rozszerzenia praw i wolności wojskowych, chcę to przy pomocy Bożej 

uczynić, abyście wy, z żonami i dziećmi i ojczyzna z wojskiem zaporoskim, tak 

z moskiewskiej, jak i ze szwedzkiej strony nie zginęła 37 . Dowodem przemawiają- 

32 П. и Б., op.cit., s. 243–245. Car zniósł opłaty od dzierżawy prawa do handlu winem, dziegciem 

i tytoniem. Dotychczas za pieniądze z tego tytułu opłacane były oddziały hetmańskiej 

gwardii — pułki serdiuków oraz pułki ochotnicze (kompanijskie), zob. Ibidem, s. 875; 

В. Бiднов, Церковна анатема на Гетьмана Iвана Мазеру, [w:] Збiрник: Мазепа…, 

op.cit., t. 2, s. 40 

33 П. и Б., op. cit., s. 246, 880, 941. 

34 М. Грушевський, Шведсько-український союз 1708 р., [w:] ЗНТШ, op. cit., s. 7. 

35 A. Deruga, Piotr Wielki a unici i unia kościelna 1700–1711, Wilno 1936, s. 172–173. Próba 

zdyskredytowania hetmana miała miejsce w 1691 r. w Kijowie. Pojawił się wówczas paszkwil 

mówiący o tym, że Mazepa i książę Wasyl Golicyn w czasie wypraw przeciwko Krymowi pod 

koniec lat 80. XVII w. sprzedawali chrześcijan Turkom i Tatarom. Obydwaj mieli być również 

zamieszani w spisek na życie Piotra I, zob. В. Бiднов, Марiя-Магдалина, мати гетьмана 

I. Мазепи, [w:] Збiрник: Мазепа..., op.cit., t. 1, s. 50; O. Грушевський, op.cit., s. 29. 

Wkrótce termin „zdrajca” w odniesieniu do Iwana Mazepy na trwałe zagościł w rosyjskich 

publikacjach. 

36 З. Когут, Бiлоpусь, Росiя та Украïна в XVI–XVIII столiттях: завдання для дослiдникiв 

полiтичноï iсторiï, [w:] Idem, Корiння iдентичностi…, s. 17 i nast. 

37 Ф. М. Уманецъ, op. cit., s. 361–362, zob. też О. Субтельний, op. cit., s. 39.


cym za troską o wolność Ukrainy jest tekst Dumy napisanej prawdopodobnie 

przez samego hetmana u schyłku XVII w., w której przedstawił tragiczny los „Matki 

Ukrainy” rozdzieranej przez Rosję, Polskę i Turcję 38 . 

Niewyjaśniona natomiast pozostaje kwestia porozumienia zawartego przez hetmana 

z Karolem XII i Leszczyńskim odnośnie dalszego losu Ukrainy 39 . O podpisaniu 

takiego układu wspominał choćby w swoim doniesieniu do Londynu kapitan 

James Jefferyes, angielski rezydent przebywający wówczas w głównym obozie szwedzkim 

40 . Zdaniem F. Umanca w całej dotychczasowej korespondencji Mazepy z Karolem 

XII nie znalazła się żadna klauzula przewidująca jakiekolwiek cesje ziem 

ukraińskich na rzecz Rzeczypospolitej. Nie podpisano również żadnego dokumentu 

mówiącego o sojuszu pomiędzy Szwecją a występującym w imieniu całej Ukrainy 

Mazepą 41 . Jednak Natalija Jakowenko podaje: Na początku 1708 r. przygotowywana 

była trójstronna ugoda, o której pisał król Stanisław Leszczyński. Jej dokładnej 

treści do dziś nie udało się ustalić ze względu na najściślejszą tajemnicę, 

jaką owiane były pertraktacje. Zdaniem Mykoły Andrusiaka i Oresta Subtelnego, 

którzy odtworzyli tekst ukraińsko-polsko-szwedzkich uzgodnień na podstawie różnych 

przekazów, ugoda oparta była na ideach traktatu hadziackiego z 1658 r.: 

Ukraina pod postacią Wielkiego Księstwa Ruskiego miała, jako pełnoprawny 

trzeci człon federacji, wejść w skład Rzeczypospolitej, a gwarantem dotrzymania 

punktów ugody miał być król szwedzki 42 . Stosowne porozumienie hetmana z Karolem 

XII zostało sporządzone i podpisane dopiero w dniach 29–30 października 

1708 r. w królewskiej kwaterze w Gorkach. Znalazły się tam zapisy mówiące m.in. o 

obronie ukraińskich ziem przez szwedzkiego władcę, zachowaniu wszystkich dotychczasowych 

praw ludności, dostawach zboża dla królewskiej armii oraz o ustanowieniu 

Mazepy księciem Ukrainy. Ostatni z punktów przewidywał, iż dla lepszego 

zabezpieczenia tego układu, jak i samej Ukrainy, książę [tj. Mazepa — P.K.] 

i stany dają królewskiej mości na cały czas, dopóki trwa ta wojna, a z nią [istnieje 

— P.K.] niebezpieczeństwo, niektóre ze swoich grodów, a mianowicie: Starodub, 

Mglin, Baturyn, Połtawę, Hadziacz 43 . Wszystko wskazuje na to, że korespondencja 

hetmana z Karolem XII była jedynie formą negocjacji, jakie miały umożliwić mu 

zrzucenie rosyjskiej zależności i stworzenie niepodległego państwa. Obecność oddziałów 

rosyjskich na terytorium Ukrainy znacznie utrudniała to przedsięwzięcie, 

lecz informacja o marszu tam Karola XII wprawiła Mazepę w niemały kłopot. Hetman, 

próbując dotąd rozstrzygnąć kwestię ukraińskiej niepodległości na drodze 

dyplomatycznej, klucząc pomiędzy naciskami Moskwy, obietnicami ze strony Karola 

XII i Leszczyńskiego, a także niewątpliwymi ingerencjami ze strony Krymu i Turcji, 

w październiku 1708 r. znalazł się w przysłowiowej matni. Jego reakcją na wieść 

38 Гетьман Iван Мазепа, Писання, редакцiя i вступна стаття Є.Ю. Пеленського, Кракiв– 

Львiв, 1943, s. 9; С. Павленко, Iван Мазепа як будiвничий украïнськоï культури, Киïв 

2005, s. 79–81; N. Jakowenko, op. cit., s. 269; Iсторiя украïнської культури. Збiрник 

матерiалiв i документiв, red. С. М. Клапчука, В. Ф. Остафiйчука, Киïв 2000, nr 75, s. 147; 

nr 78, s. 150–152. 

39 Т. Мацькiв, Мазера — творець украïнсько-шведського союзу, [w:] Мазера. Збiрник, 

передм., упоряд., тексту й iл., комент. Ю.I. Iванченка, Киïв 1993, s. 214; Idem, Гетьман 

Iван Мазепа в захiдноєвропейських джерелах…, s. 156–167. 

40 Т. Мацькiв, Гетьман Iван Мазепа в захiдноєвропейських джерелах…, Додаток, nr 16, 

s. 248. 

41 Ф. М. Уманецъ, op. cit., s. 366. 

42 N. Jakowenko, op. cit., s. 274, zob. też С. Павленко, Iван Мазепа, op. cit., s. 318; 

Т. Мацькiв, Мазера — творець украïнсько-шведського союзу…, s. 215–216. 

43 С. Павленко, Iван Мазепа, op. cit. s. 318. Mglin — miejscowość położona w północnej 

części Czernihowszczyzny, od 1654 r. w granicach Rosji.


o zbliżaniu się króla w kierunku Ukrainy miały być słowa: Diabeł go tu niesie! 

Wszystkie moje szyki pokrzyżuje i wojska rosyjskie za sobą w głąb Ukrainy wprowadzi 

na ostateczną jej ruinę i naszą zgubę 44 . 

Osobno należy się ustosunkować do argumentów natury religijnej, którymi posłużył 

się Piotr I w politycznej walce z hetmanem. Z całą stanowczością należy 

stwierdzić, iż Mazepa nigdy nie dążył do ograniczenia wolności Cerkwi prawosławnej 

na Ukrainie czy też jej likwidacji. Było wręcz przeciwnie, gdyż niejednokrotnie 

dawał przykłady swego przywiązania do prawosławia. Warto wspomnieć choćby o 

poparciu udzielonym przez niego w 1695 r. Dmytrowi Żabokryćkiemu (Żabokrzycki), 

nominatowi na prawosławne biskupstwo łuckie. Żabokryćkyj, mając także poparcie 

Moskwy, miał się stać reprezentantem jej interesów w Rzeczypospolitej. O 

niedoszłym biskupie Mazepa pisał, iż jest on mężem bogobojnym, wysoko wykształconym, 

statecznym, najznakomitszym pomiędzy wszystkimi ruskimi mieszkańcami 

Polski, gorliwym wyznawcą świętej wiary prawosławnej. Będąc posłem województwa 

wołyńskiego na wielu sejmach i zjazdach, oddał wielką przysługę prawosławnym 

i spieszył im z pomocą w walce z unitami. Hetman niemal na każdym 

kroku podkreślał swoje przywiązanie do prawosławia, szczególnie kiedy dochodziło 

do konfliktu interesu z unitami. Przykładem niech będą wydarzenia z wiosny 1705 r., 

kiedy armia licząca 30000 Kozaków wkroczyła na Wołyń, gdzie oprócz włości zwolenników 

Leszczyńskiego pustoszyła również dobra należące do Kościoła unickiego. 

Jedyną osobą mogącą poskromić „kozacki obyczaj” był tylko Mazepa. Wobec powyższego 

unicki biskup przemyski Jerzy Winnicki pod koniec 1705 r. w korespondencji 

do podkanclerzego wielkiego koronnego Jana Szembeka prosił, aby ten odpowiednio 

wpłynął na hetmana kierującego działaniami Kozaków na terenie Rzeczypospolitej. 

Jednak gwałty i grabieże ze strony wojsk kozackich, a także oddziałów armii 

rosyjskiej, w dobrach należących do unitów nie ustały 45 . 

Twierdzeniom cara, zresztą całkowicie kłamliwym, przeczy nieustanna troska 

hetmana o ukraińską Cerkiew prawosławną, a ponadto Iwan Mazepa, ze względu 

na ożywioną działalność na niwie cerkiewnej, cieszył się wśród prawosławnych 

niekwestionowanym autorytetem. Działalność ta zdejmowała z niego [ciężar — 

P.K.] wydumanych anonimowych doniesień, jakie wysyłane były do Moskwy 

i dotyczyły zdrady przez niego wiary oraz potajemnych sympatii dla katolików 46 . 

Serhij Pawłenko i Mykoła Andrusiak drobiazgowo wyliczają hetmańskie fundacje, 

których działalność polegała głównie na przekazywaniu znacznych funduszy na 

budowę murowanych bądź drewnianych cerkwi w wielu miejscowościach ukraińskich. 

Jako przykłady można przytoczyć choćby wszystkie jego fundacje w Kijowie 

(m.in. barokowa cerkiew Świętej Trójcy wznosząca się nad Świętą Bramą — głównym 

wejściem do Ławry Kijowsko-Peczerskiej czy też finansowanie rekonstrukcji 

Soboru Sofijskiego) oraz w Baturynie. W tym ostatnim przekazał 20000 złotych na 

budowę murowanego Soboru Świętej Trójcy, 4000 złotych na budowę murowanej 

44 С. Павленко, Iван Мазепа, op. cit., s. 309; Б. Крупницький, Мазепа в свiтлi психологiчноï 

методи [w:] Мазепа — людина й iсторичний дiяч, Киïв 1991, s. 37. O możliwości 

włączenia się Turcji do wojny, zob. П. и Б., op. cit., s. 912. 

45 A. Deruga, op. cit., s. 25, 163–166. 

46 С. Павленко, Iван Мазепа як будiвничий…, op.cit., s. 139; М. Андрусяк, Гетьман 

Мазепа як культурний дiяч, [w:] Збiрник: Мазепа..., op.cit., t. 2, s. 69–87; В. Бiднов, 

Церковна анатема..., s. 53–54; Iсторiя украïнської культури…, nr 75, s. 147; но. 77, 

s. 148–150. Jewhen Małaniuk uważa, iż działalność Mazepy w zakresie budownictwa cerkiewnego 

była podporządkowana jego polityce, zob. Є. Маланюк, Illustrissimus Dominus 

Mazepa — тло i постать; А. Андрусяк, Гетьман Iван Мазепа як культурний дiяч, 

Київ 1991, s. 14 (dalej — Є. Маланюк, А. Андрусяк).


cerkwi Świętego Michała (w 1708 r. jeszcze nie ukończona) oraz 15 000 złotych na 

wzniesienie drewnianych cerkwi — Zmartwychwstania i Pokrowy Bogurodzicy. 

Szczególnie znacząca była fundacja we wsi Dihtiari — tu 15000 złotych przeznaczono 

na klasztorną cerkiew Pokrowy Bogurodzicy (należącą do klasztoru Spaso- 

-Preobrażeńskiego w Nowogrodzie Siewierskim). Według przekazów przed znajdującą 

się tam cudowną ikoną Matki Bożej Mazepa rzekomo miał się modlić tuż przed 

swoim przejściem na stronę Karola XII 47 . Równie istotny jest jego wkład w budowę 

Soboru Wniebowstąpienia Pańskiego w Perejasławiu w 1695 r. i zakończone sukcesem 

zabiegi u cara i patriarchy moskiewskiego Adriana odnośnie odrodzenia tej 

prawosławnej metropolii z wyświęceniem na jej metropolitę biskupa Krokowśkiego 

48 . Na budowę perejasławskiego soboru, ukończonego w 1700 r., miał przekazać 

aż 300 000 złotych, nie szczędząc przy tym pieniędzy także na jego wyposażenie. 

Równie hojna była jego matka — Maria Magdalena, przeorysza żeńskiego klasztoru 

Wniebowstąpienia Pańskiego w Kijowie 49 . Jej wkładem w odradzającą się metropolię 

była choćby ofiarowana dla tamtejszego soboru bogato zdobiona stuła z napisem: 

Roku 1700 miesiąca września 16 dnia (...) przeorysza Maria Magdalena 

sprawiła 50 . Warto nadmienić, że Mazepa roztaczał opiekę nad prawosławnym duchowieństwem 

poza Ukrainą, szczególnie na terytorium Turcji, a nawet w Ziemi 

Świętej, o czym świadczą jego liczne „zagraniczne” fundacje. Hetman udzielał także 

schronienia na Ukrainie duchownym prawosławnym (m.in. bułgarskim i serbskim) 

uchodzącym przed prześladowaniami w swoich krajach 51 . 

Walka o kozackich dowódców 

29 października carską kancelarię polową opuściły odezwy skierowane do kozackich 

pułkowników: połtawskiego Iwana Lewenca, czernihowskiego Pawła Połubotka, 

niżyńskiego (nakaźnego) Łukiana Żurachowśkiego oraz Antona Tanśkiego (Tański), 

który stał na czele jednego z ochotniczych pułków kozackich (kompanijskich). 

Wszyscy zostali poinformowani o „zdradzie”, jakiej dopuścił się Mazepa, oraz mieli 

rozkaz stawić się w wyznaczonym miejscu w celu dokonania wyboru nowego hetmana. 

Zauważyć należy, że treść poszczególnych dokumentów nieznacznie się różniła. 

Pierwszy z adresatów otrzymał wiadomość, że wojsko będące z hetmanem 

zostało okrążone przez Szwedów i dostało się do niewoli. W związku z tym car nakazywał 

pułkownikowi zatroszczyć się o mieszkańców, tak aby ukraiński naród nie 

był oddany w polską niewolę, a cerkwie i święte klasztory nie były zbezczeszczone 

i przywiedzione do unii. Niemal identyczna treść znalazła się w uniwersale do Żurachowśkiego, 

któremu Piotr I za wierną służbę obiecywał objęcie samodzielnego 

dowództwa w pułku niżyńskim. Obietnicę zachowania dowództwa, a także objęcie 

komendy nad innymi kozackimi pułkami ochotniczymi otrzymał Tanśkyj 52 . Uni- 

47 Є. Маланюк, А. Андрусяк, op. cit., s. 22–40; О. Субтельний, op. cit., s. 27–30; М. В. 

Попович, Нарис iсторiï культури Украïни, Київ 1999, s. 264–265; С. Павленко, Iван 

Мазепа як будiвничий…, s. 140–153. Mazepa miał być najbardziej szczodrym ofiarodawcą, 

jakiego miała ukraińska Cerkiew prawosławna, zob. О. Субтельний, op. cit., s. 42. 

48 Архив Юго-Западной России, nr I, t. 5, s. 423–424 (dalej — Архив ЮЗР); С. Павленко, 

Iван Мазепа як будiвничий…, s. 95; З. Когут, Проблема автономiï Украïнськоï Православноï 

Церкви в Гетьманщинi (1654–1780-тi роки), [w:] Idem, Корiння iдентичності…, 

s. 121. 

49 В. Бiднов, Марiя-Магдалина…, s. 46 i nast. 

50 С. Павленко, Iван Мазепа як будiвничий…, s. 144. 

51 Є. Маланюк, А. Андрусяк, op. cit., s. 37–39. 

52 П. и Б., op.cit., s. 246–249; O. Грушевський, op.cit., Додатки, I–III, s. 56–57. Tanśkyj 

służył w kozackich pułkach ochotniczych do 1710 r. W listopadzie 1712 r. został mianowany


wersał o wyjątkowej treści trafił do Połubotka, rozważanego przez Piotra I na 

ewentualnego następcę Mazepy, co potwierdza treść dokumentu: A was życzymy 

sobie jak najszybciej tu u siebie widzieć i o tej wielce pilnej sprawie dalej sami rozmawiać 

53 . 

30 października car skierował uniwersały do pułkowników kozackich jednostek 

przebywających na terytorium Rzeczypospolitej: białocerkiewskiego Omelczenki, 

kijowskiego Korowki i hadziackiego Stepana Troszczynśkiego. Piotr I powiadamiał 

ich o „zdradzie” Mazepy, pisząc jednocześnie, iż on jako obrońca całej Ukrainy, 

według powinności chrześcijańskiej ma staranie, aby ukraińskiego narodu i [jego 

— P.K.] ziemi w niewolę heretykom Szwedom i Leszczyńskiemu nie oddać i do 

żadnego zniszczenia nie dopuścić, dlatego wydaliśmy do wszystkich pułkowników 

i starszyzny i wojska zaporoskiego nasze ukazy, aby przed zwodniczymi zamiarami 

tego odstępcy Bożego i zdrajcy Mazepy strzegli się i nie słuchali go, ale by 

przyjeżdżali całą starszyzną do Głuchowa w celu wybrania nowego hetmana. 

Jednakże car polecił im pozostać ze swoimi jednostkami na miejscu aż do odwołania. 

Podobnej treści uniwersały trafiły do pozostałych dowódców pułków kozackich 

stacjonujących na Ukrainie słobodzkiej 54 . Tego dnia kancelarię polową cara opuściły 

też odezwy skierowane do metropolity kijowskiego Krokowskiego i arcybiskupa 

czernihowskiego Maksymowycza, wzywające ich do Głuchowa. Piotr I, chcąc 

mieć pewność, iż obydwaj stawią się na jego wezwanie, wysłał do nich swoich 

przedstawicieli w osobach księcia Borysa Kurakina i Andrieja Uszakowa. Podobnej 

treści dokument otrzymał zapewne również biskup perejasławski Kornyłowycz, 

którego razem z metropolitą Krokowśkim, a także innymi przedstawicielami Cerkwi, 

miał eskortować do Głuchowa książę Kurakin. Wyjazd metropolity i arcybiskupa 

stanął jednak pod znakiem zapytania, gdyż, jak donosił Kurakin, prawie we 

wszystkich miastach i siołach na Ukrainie doszło do buntów i burmistrzów, i innych 

urzędników [buntownicy — P.K.] zabijali 55 . 

30 października car skierował również obszerny uniwersał do koszowego atamana 

Kozaków zaporoskich Kostii (Konstantyna) Hordijenki, powtarzając wszystkie 

dotychczasowe zarzuty wobec Mazepy i potwierdzając kilkukrotnie dotychczasową 

wierność Zaporożców wobec swojej osoby, także wezwał ich starszyznę do 

Głuchowa 56 . Piotr I wiedział, że hetman będzie próbował przeciągnąć Zaporoże na 

swoją stronę i dlatego neutralizacja Siczy stała się koniecznością 57 . A o dystansie 

Zaporożców wobec uniwersałów słanych przez hetmana świadczy list pułkownika 

ochtyrskiego Fedira Osypowa do kanclerza Gawryły Gołowkina zapewniający, że 

Kozacy nie chcieli występować przeciwko prarodzicielskiemu naszemu monarsze, 

jako że jest [on] jednej [z nami] prawosławnej wiary chrześcijańskiej 58 . Piotr I, nie 

mając pewności, co uczynią Zaporożcy, 1 listopada wystosował do nich kolejny uni- 

pułkownikiem kijowskim. Zmarł prawdopodobnie przed 1734 r., zob. ibidem, s. 889; Архив 

ЮЗР, nr 3, t. 2, Киев 1868, s. 748, 768. 

53 П. и Б., op. cit., s. 247. Połubotok był jednym z pierwszych pułkowników kozackich, którzy 

po „zdradzie” Mazepy pojawili się w carskim obozie. Jednak utworzenie Kolegium Małorosyjskiego 

wywołało jego protest, za co trafił do twierdzy Pietropawłowskiej, zob. Ibidem, 

s. 882. 

54 Ibidem, s. 250–252, 891. 

55 „Архив князя Ф.А. Куракина”, op. cit., s. 281–282. 

56 П. и Б., op. cit., s. 257–259; И. И. Голиков, op. cit., t. 15, Москва 1843, nr 943, s. 585– 

587. 

57 Б. Сушинський, Козацькi вождi Украïни. Iсторiя Украïни в образах ïï вождiв та 

полководцiв XV–XIX столiть, Одеса 1998, s. 546–555. 

58 П. и Б., op. cit., s. 904; Р. Iванченко, Коментар наукoвця [w:] Мазепа — людина й 

iсторичний дiяч, op. cit., s. 45.


wersał mówiący o zgubie, jaką Mazepa zgotował Ukrainie, podpisując porozumienie 

z Karolem XII i Leszczyńskim. Monarcha powołał się na dotychczasową skuteczną 

wspólną walkę rosyjskiej armii i „ukraińskich wojsk” ze Szwedami, których, 

zmęczonych i wygłodniałych, wystarczyło teraz jedynie dobić. Władca w walce propagandowej 

postanowił wykorzystać osobę Bohdana Chmielnickiego, podobnie jak 

czynił to hetman, z tą jednak różnicą, iż dla Mazepy Chmielnicki był niezaprzeczalnym 

przykładem walki o niepodległe państwo ukraińskie, a dla Piotra I rzecznikiem 

idei podporządkowania Ukrainy władzy Moskwy. W treści uniwersału car zapewnił 

Zaporożców, że zagwarantuje im wszystkie wolności, prawa i przywileje, które 

posiadali (...) od czasu przyjęcia błogosławionej (...) pamięci ojca naszego, wielkiego 

gosudara, cara i wielkiego kniazia Aleksego Michajłowicza, całej Wielkiej i 

Małej i Białej Rosji samowładcy, [jaki wziął — P.K.] pod swoją władczą rękę hetmana 

Bohdana Chmielnickiego z wojskiem zaporoskim i z całym ukraińskim narodem 

59 . 

Iwan Mazepa zdawał sobie sprawę, że car będzie próbował oczernić go w oczach 

kozackiej starszyzny i dlatego jeszcze 30 października wystosował swoją odezwę do 

pułkownika starodubskiego Iwana Skoropadśkiego. Hetman, niepomny dawnych 

sporów z pułkownikiem, zwracał się teraz do niego jak do przyjaciela, informując o 

przyczynach swojej decyzji: Niechaj będzie wiadomo waszej miłości, że my, hetman, 

widząc ojczyznę naszą Ukrainę, że zmierza do skrajnej zguby, kiedy wroga 

nam od wieków siła moskiewska (...) zaczęła zabierać ukraińskie miasta i posiadłości 

ludzi naszych. Mazepa wzywał swojego dowódcę do wyrzucenia Rosjan ze 

Staroduba, a jeśli to by się nie powiodło, nakazywał ruszać do Baturyna 60 . 

Tymczasem car, przygotowując się do wyborów nowego hetmana, jakie miały 

odbyć się 6 listopada w Głuchowie, nie zapominał o dalszej agitacji na Ukrainie. Takim 

celom miał służyć m.in. uniwersał skierowany 31 października do mieszkańców 

miasta Poczep i pozostałej ludności. Podobnie jak poprzednio, tak i tym razem Mazepa 

został przedstawiony w negatywny sposób. Piotr I, informując o planowanym 

wyborze nowego hetmana, na który mieli stawić się najwyżsi przedstawiciele ukraińskiej 

Cerkwi prawosławnej i dowódcy kozackich jednostek, starał się wywołać 

wrażenie, iż także cała ludność ukraińska już opowiedziała się przeciwko „zdrajcy” 

61 . 

Monarcha rosyjski, wydając uniwersały szkalujące Mazepę, postanowił za ich 

przyczyną rozbić jedność jego najbliższego otoczenia. 1 listopada 1708 r. światło 

dzienne ujrzał manifest skierowany do dowódców kozackich, którzy przeszli na 

stronę Karola XII. Car, chcąc nakłonić ich do „bezpiecznego powrotu”, całą winą za 

odejście kozackich jednostek obarczył wyłącznie Mazepę: Znając waszą niewinność, 

iż chytrym sposobem, przez niego, hetmana Mazepę, [zostaliście — P.K.] 

sprzedani w nieprzyjacielskie ręce, a nie uczyniliście tego zgodnie z własną wolą, 

miłościwie was przyjmiemy. Piotr I obiecywał łaskę, zachowanie dotychczasowej 

rangi w wojsku kozackim oraz prawo do pozostawionego majątku wszystkim, którzy 

zdecydują się w ciągu miesiąca porzucić hetmana i Szwedów. W dokumencie 

znalazła się informacja o rozesłaniu ukazów wzywających Kozaków do stawienia się 

59 П. и Б., op.cit., s. 265. 

60 Лист до стародубського полковника Iвана Скоропадського, [w:] Iван Мазепа, редколегiя: 

Ю. М. Мушкетик, В. Ф. Василашко, В. О. Замлинський, В. О. Шевчук, Киïв 

1992, Унiверсали, листи, донесення царевi вiд Iвана Мазепи про всiлякi подiï на Украïнi 

та за ïï межами, переклав В. Шевчук (dalej — Iван Мазепа), s. 128–129. 

61 П. и Б., op. cit., s. 259–261; И.И. Голиков, op. cit., t. 15, nr 944, s. 587–588.


w wyznaczonym miejscu celem wyboru nowego hetmana, aby naród ukraiński 

bez naczelnego wodza nie pozostawał 62 . 

Baturyn 

Równolegle z publikacją swoich uniwersałów Piotr I postanowił opanować Baturyn. 

Decyzja o ataku na dobrze ufortyfikowaną i posiadającą silną artylerię siedzibę 

hetmana zapadła podczas narady wojennej odbytej 30 października w Pogrebkach 

63 . Z uderzeniem należało się spieszyć, póki Karol XII pozostawał na drugim 

brzegu Desny. Jeszcze tego samego dnia w stronę Baturyna wyruszył korpus prowadzony 

przez Aleksandra Mienszykowa. W tym czasie Karol XII, pomimo działań 

zaczepnych ze strony jednostek generała Ludwika Hallarta, zdołał przeprawić się 

przez Desnę pod miejscowością Mezin i ruszył spiesznie w kierunku Baturyna. 

Utrata linii Desny zmusiła główne siły rosyjskie do odejścia w stronę Głuchowa, w 

związku z czym powodzenie ekspedycji Mienszykowa stanęło pod znakiem zapytania. 

Zwycięzcą tego wyścigu okazał się carski dowódca, który jeszcze 31 października 

przed południem stanął pod murami Baturyna. Garnizonem liczącym 3 000 

Kozaków dowodził pułkownik serdiuków Dmytro Czeczeł, którego wspomagał generalny 

esauł artylerii Fryderyk von Königseck oraz baturyński sotnyk Dmytro Nesterenko. 

Według zeznań Aleksandra Dubiahy, kancelarzysty Mazepy wziętego do 

niewoli przez Rosjan, w Baturynie miały stacjonować 4 pułki serdiuckie: Czeczeła, 

Pokołytowa, Denysowa i Maksymowa oraz Kozacy grodowi z pułków mirhorodzkiego, 

pryłuckiego i łubieńskiego. Jeniec nie wskazał jednak, ilu ludzi liczyła każda 

z jednostek 64 . Pruski rezydent w Moskwie Jerzy von Kayserling donosił, że 

garnizon liczył aż 6000 ludzi 65 . 

Po bezowocnych rokowaniach z kozackim dowództwem Rosjanie rozpoczęli 

przygotowania do szturmu. Carscy dowódcy pod groźbą ostrzału wyprowadzonej 

z Baturyna baterii 6 armat przystąpili do budowy mostów, aby przeprawić się przez 

rzekę Sejm. Śmiała akcja 50 grenadierów sprawiła, że kozaccy artylerzyści ustąpili 

i wrócili do twierdzy. Obrońcy, widząc nieuchronność szturmu, chcieli zyskać na 

czasie i poprosili Mienszykowa o trzy dni na wyjaśnienie „losu” hetmana. Prośba 

pozostała bez odpowiedzi, wobec czego Kozacy, przygotowując się do obrony, otworzyli 

ogień w stronę zabudowań miasta, niszcząc potencjalną ochronę dla szturmujących. 

Mienszykow ponowił żądanie otwarcia bram, lecz Kozacy nie ustępowali, 

gdyż wszystko wskazywało na to, że doczekają się przybycia Mazepy i szwedzkich 

posiłków. Sytuacja uległa zmianie, gdy w nocy z 1 na 2 listopada nakaźny pułkownik 

pułku pryłuckiego Iwan Nos uciekł z twierdzy i zdradził Rosjanom, w jaki sposób 

wedrzeć się do jej wnętrza. Do wskazanego przez niego wąskiego przejścia w jej 

umocnieniach natychmiast ruszyli rosyjscy żołnierze. W tym samym czasie, dla 

odwrócenia uwagi, z przeciwnej strony pozostałe jednostki ruszyły do szturmu. 

Podstęp się udał i po dwóch godzinach uporczywej walki, podczas której atakujący 

nie oszczędzili nawet cerkwi, gdzie zabarykadowali się obrońcy, garnizon Baturyna 

skapitulował. Zemsta Rosjan była okrutna — tych obrońców (żołnierzy garnizonu 

62 П. и Б., op.cit., s. 267. 

63 N. Kostomarov, Mazepa och Karl XII, (Őfversättning från ryskan af C. Silfverstolpe), [w:] 

HT, Stockholm 1883 s. 166; П. М. Андрианов, Эпоха Петра Великого: Сражение при 

Лесной, [w:] История русской армии от зарождения Руси до войны 1812 г., СПб. 

2003, s. 168. 

64 Н. И. Костомаров, op.cit., s. 339–341; O. Грушевський, op.cit., Додатки, VII, s. 70. 

65 Б. Крупницький, З донесень Кайзерлiнґа 1708–1709 рр., [w:] Збiрник: Мазепа…, op. 

cit., t. 2, s. 28; B. Krupnyckyj, Hetman Mazepa und seine Zeit..., s. 201.


i mieszkańców), którym nie udało się uciec, zamordowano. Ocalałych z pogromu 

kozackich dowódców zakuto w kajdany. 3 października Baturyn został ograbiony 

i spalony: Wielu ludzi utonęło w Sejmie, uciekając przez słaby jeszcze lód; wielu 

też zginęło, ukrywając się we dworach, w lochach, piwnicach, jamach, gdzie się 

[od dymu — P.K.] udusili, a w dworach spalili; (...) wychodzących z ukrycia rozjuszone 

wojsko, a szczególnie szeregowi żołnierze, napiwszy się [wódki — P.K.], 

kłuło i rąbało 66 . Efekt rzezi i zniszczeń był tak wielki, iż do samego miasta nie można 

było zbliżyć się z powodu odoru wydzielanego przez trupy 67 . Mienszykow, 

uchodząc z baturyńskich zgliszcz przed zmierzającymi tam oddziałami Karola XII, 

zabrał ze sobą jeńców, artylerię, pozostawione przez Mazepę insygnia hetmańskie 

— chorągwie i buławy oraz kancelarię 68 . 

Tragedia obrońców Baturyna odbiła się głośnym echem po całej Ukrainie. 

Szwedzki sojusznik nie zjawił się w porę z pomocą i to zapewne miało wpływ na postawę 

mieszkańców pozostałych miast, miasteczek, siół i wsi, którzy, chcąc uchronić 

się przed rosyjskimi akcjami pacyfikacyjnymi, nie opowiedzieli się jednoznacznie 

po stronie Mazepy 69 . Hetman początkowo nie mógł uwierzyć w los, jaki spotkał tak 

drogi mu Baturyn i dopiero kiedy wysłany w tamtym kierunku podjazd potwierdził 

niepokojące doniesienia, zdecydował się powiadomić o tym fakcie Karola XII 70 . 

Zniszczenie hetmańskiej siedziby było poważnym ciosem zarówno dla samego Mazepy, 

jak i dla jego szwedzkiego protektora. Przepadła znajdująca się tam artyleria 

oraz ogromne magazyny żywności, wobec czego nie zaskakuje reakcja Mazepy na 

wieść o tym wydarzeniu: Teraz przy naszym nieszczęsnym położeniu wszystkie 

sprawy pójdą inaczej i Ukraina, przestraszona Baturynem, będzie się bała nas 

popierać 71 . Sekretarz kancelarii króla szwedzkiego Joasias Cederhielm wspomina, 

iż zniszczenie Baturyna, a także to, że car zamierzał wybrać nowego hetmana, bardzo 

przygnębiły Mazepę. Utrata Baturyna mającego stanowić bazę polityczną dla 

wspólnych działań z Karolem XII, w połączeniu z nieustannie kolportowanymi 

przez Piotra I uniwersałami, prowadziła do pogłębienia izolacji hetmana wśród 

mieszkańców Ukrainy 72 . Ludność, w tym także starszyzna kozacka, była rzeczywi- 

66 О. Оглобин, Гетьман Iван Мазепа та його доба, [w:] ЗНТШ, t. 170, Нью Йорк–Париж–Торонто 

1960, s. 323. Nos w nagrodę za pomoc w opanowaniu Baturyna został mianowany 

pułkownikiem pryłuckim, zob. А. Лазаревский, Описание Старой Малороссии, 

t. 3, Прилуцкий полк, [w:] „Киевская Старина”, 1900, t. 70, июль–август, Приложение, 

s. 33. 

67 Д. Дорошенко, op. cit., s. 32. Rosjanie mieli zamordować tam 6000 obrońców, zob. Encyclopedia 

of Ukraine, V. III: L–Pf, Toronto, Buffalo, London 1993, s. 355. 

68 В. Шутой, Народная война на Украине против шведских захватчиков в 1708–1709 

годах, [w:] ВИ, 1949, nr 7, s. 20; Według przekazów główny esauł artylerii miał zostać 

stracony w Konotopie, zob. С. Томашiвський, op.cit., s. 76. Rosjanom nie udało się wziąć ani 

buławy Bohdana Chmielnickiego, ani chorągwi odziedziczonej przez Mazepę po swoim poprzedniku, 

zob. J. Sawczuk, Poświęcone 300. rocznicy pamięci hetmana Iwana Mazepy, 

[w:] Chorągiew hetmańska Iwana Mazepy, Kraków 2008, s. 38. 

69 А. Г. Брикнер, История Петра Великого, Москва 1991, s. 454; Б. Крупницький, 

Шведи i населення на Украïнi в 1708–1709 рр. (На пiдставi шведських джерел), [w:] 

Збiрник: Мазепа…, op.cit., t. 2, s. 15; Б. Крупницький, З донесень Кайзерлiнґа…, op.cit., 

s. 28; Rzeź dokonana na obrońcach Baturyna sprawiła, że Zaporożcy zdecydowali się wystąpić 

przeciwko Rosji, zob. Б. Сушинський, op.cit., s. 508. 

70 С. Томашiвський, op. cit., s. 75–76. 

71 Ф.М. Уманецъ, op. cit., s. 388–389, zob. też Т. В. Чухлiб, op. cit., s. 26. 

72 Б. Крупницький, Мазепа i шведи..., op.cit., t. 2, s. 11. Mazepa nie cieszył się sympatią 

wśród mieszkańców Ukrainy z racji rozdawania majątków ziemskich urzędnikom rosyjskim. 

Nigdy też nie przedstawił mieszkańcom Ukrainy swoich planów odnośnie niepodległości. 

Jego sojusz z luteranami (Szwedami) i katolikami (Polakami popierającymi Leszczyńskiego)


ście zdezorientowana, ponieważ przez osiem lat wspólnie z Rosjanami walczyła ze 

Szwedami, a teraz nagle na wezwanie hetmana miała opowiedzieć się po ich stronie 

73 . 

Hetman Iwan Skoropadśkyj 

Idąc za ciosem, car zdecydował się ostatecznie rozwiązać kwestię hetmaństwa Mazepy, 

aby zmniejszyć siłę jego „zwodniczych uniwersałów” 74 . Wybór nowego hetmana, 

będący w zasadzie ustaloną z góry nominacją, miał odbyć się w Głuchowie, 

w okolicach którego stanęła rosyjska armia 75 . Aby wszystko przebiegło sprawnie 

i po myśli władcy, do Kijowa wyruszył książę Kurakin z zadaniem wyjaśnienia powodów 

„zdrady” Mazepy i przekonania ogółu społeczeństwa o celowości dalszej 

walki ze Szwecją u boku Rosji 76 . 4 listopada zebrana w Głuchowie starszyzna kozacka 

przedstawiła carowi swoich kandydatów do objęcia schedy po Mazepie. Wyzwaniu 

temu mogli podołać tylko dwaj pułkownicy: czernihowski Pawło Połubotok 

i starodubski Iwan Skoropadśkyj. Piotr I, rozważywszy te propozycje, miał orzec: 

Połubotok jest bardzo przebiegły, z niego może być drugi Mazepa. Lepiej niech 

wybiorą Skoropadśkiego 77 . Zanim Kozacy okrzyknęli Skoropadśkiego nowym hetmanem, 

5 listopada w Głuchowie odbyła się iście teatralna ceremonia pozbawienia 

Mazepy hetmaństwa. Główną częścią widowiska było odebranie mu Orderu Świętego 

Andrzeja Pierwszego Apostoła, jakim został odznaczony za udział w wojnie 

z Turcją toczonej przez Rosję pod koniec wieku XVII 78 . W Głuchowie zbudowany 

został szafot, na którym postawiono szubienicę; na szafot wniesiono kukłę wyobrażającą 

Mazepę przepasaną wstęgą Orderu Świętego Andrzeja Pierwszego 

Apostoła. Następnie na podwyższenie weszli Mienszykow i Gołowkin i rozdarli 

patent przyznający mu tytułu kawalera [orderu — P.K.]. Później odczytano długi 

tekst, w którym była mowa o dobrodziejstwach Piotra I, długoletniej ufności cara 

do hetmana i niewdzięczności tego ostatniego względem władcy. W ślad za tym 

zerwali [Mienszykow i Gołowin — P.K.] z kukły andriejewską wstęgę, kat zarzucił 

kukle sznur na szyję i powiesił na szubienicy. Przed powieszeniem „hetmana” rozdarty 

i podeptany został jego herb, a kat złamał należącą do niego szablę, której 

spotkał się z otwartą wrogością prawosławnej ludności Ukrainy, zob. О. Субтельний, op. cit., 

s. 42; Р. Iванченко, op.cit., 45–46. 

73 О. Оглобин, op.cit., s. 312–313; Б. Сушинський, op.cit., s. 563; К. Осипов, Разгром 

шведских интервентов войсками Петра I, Москва 1951, s. 52. 

74 O. Грушевський, op.cit., s. 23. 

75 П. и Б., op.cit., s. 268–270; П.М. Андрианов, op.cit., s. 168. 

76 „Архив князя Ф.А. Куракина”, op.cit., s. 281–282. 

77 Н. И. Костомаров, op.cit., s. 348. Car, opowiadając się za Skoropadśkim, zapewne wiedział 

o antyrosyjskim nastawieniu Połubotka, zob. Б. Сушинський, op.cit., s. 580–584. 

Warto zauważyć, że do Głuchowa zjechali tylko pułkownicy: starodubski (Skoropadśkyj), 

czernihowski (Połubotok) oraz pułkownicy nakaźni — perejasławski (Stepan Tomara) i niżyński 

(Żurachowśkyj). Pułkownik połtawski Lewenc zachował postawę wyczekującą, zob. 

О. Оглобин, op.cit., s. 326; O. Грушевський, op.cit., s. 26, 40; В. Бiднов, Церковна анатема..., 

s. 42. 

78 Order ten ustanowiony przez Piotra I był najstarszym i najwyższym odznaczeniem rosyjskim 

wręczanym za zasługi wojenne. Mazepa był jego drugim kawalerem: Piotr I wysłał 

gońca do Moskwy z rozkazem przygotowania i szybkiego dostarczenia mu „Orderu Judasza”, 

ogromnego 12-funtowego medalu z łańcuchem, przedstawiającego Judasza nad rozsypanymi 

srebrnikami i napis: „Przeklęty syn stracony Judasz, który powiesił się za srebrniki”, 

zob. W. Jakubowski, Ordery i medale Rosji, Toruń 1993, s. 16.


szczątkami wychłostał kukłę 79 . Wieczorem dowódcy kozaccy zapewnili cara, że podczas 

wyboru będą całkowicie posłuszni jego woli. 

6 listopada, tuż po uroczystej liturgii w Soborze Świętej Trójcy, Kozacy zebrali 

się na głuchowskim placu, gdzie przemówił do nich książę Grigorij Dołgorukow: 

Teraz, według starego waszego obyczaju, niech całe wojsko ukraińskie i naród, 

przybyły na wybór hetmana, odda głosy, kto ma zostać hetmanem. Tradycyjnych 

obrad nie było, gdyż zgromadzona starszyzna, jak ustalono wcześniej, jednogłośnie 

opowiedziała się za kandydaturą Skoropadśkiego. Niestety car nie przewidział, iż 

jego kandydat nie będzie skory do objęcia buławy. Jakże gorzko dla władcy musiały 

brzmieć słowa pułkownika: Jestem już stary. Nie mogę unieść ciężaru takiego urzędu. 

Hetmanem winien być człowiek młody i zasłużony. Wybierzcie czernihowskiego 

pułkownika Połubotka 80 . Większość Kozaków, usłyszawszy te słowa, zdecydowana 

była opowiedzieć się właśnie za bardzo szanowanym i ponoć będącym od zawsze 

w opozycji do Mazepy Połubotkiem. Jednakże przedstawiciele starszyzny po raz 

kolejny wykrzyczeli nazwisko Skoropadśkiego, po czym chwycili go za ręce i postawili 

na stół, przy którym odczytany został tekst carskiego uniwersału z 1 listopada 

tego roku 81 . Wówczas Dołgorukow wręczył nowemu hetmanowi insygnia: buńczuk, 

chorągiew, buławę, carską gramotę i pieczęć Ukrainy, wykonaną na podobieństwo 

pieczęci używanych przez poprzedników. Następnie wszyscy udali się ponownie do 

świątyni, gdzie po nabożeństwie dziękczynnym, w którym po imieniu cara wymieniono 

imię nowego hetmana, Skoropadśkyj złożył tradycyjną przysięgę wierności 

moskiewskim władcom. Piotr I nie omieszkał dodać do tekstu przysięgi klauzuli 

mówiącej o porzuceniu jakichkolwiek związków ze „zdrajcą” i natychmiastowym 

informowaniu go o wszelkich niepokojach na Ukrainie. Trzy dni później przysięgę 

nowemu hetmanowi złożyli wszyscy pułkownicy i inni kozaccy dowódcy przybyli do 

Głuchowa 82 . W jednym z listów car tak relacjonował to wydarzenie: Wszyscy jednym 

głosem wybrali Skoropadśkiego, pułkownika starodubskiego; tak więc przeklęty 

Mazepa, poza sobą, zła nikomu nie wyrządził, albowiem naród [tj. Ukraińcy 

— P.K.] nie chce o nim słyszeć 83 . 

Pod aktem wyboru nowego hetmana, oprócz samego Skoropadśkiego, swoje 

podpisy złożyli: generalny chorąży Iwan Sulima, pułkownicy — Połubotok, Tomara, 

Żurachowśkyj, Lewenc, Danyło Apostoł, Wasyl Swiczka (nakaźny pułkownik łubieński) 

i Hnat Hałahan (pułkownik ochotniczy) oraz przedstawiciele ukraińskiego 

duchowieństwa: biskupi — czernihowski Maksymowycz, perejasławski Kornyłowycz, 

archimandryci — jelecko-czernihowski Warłaam, kijowski i czernihowski 

Herman oraz namiestnik peczerski Iłarion, peczerski starzec soborowy Wałerian, 

archidiakon kijowskiego metropolity Rafael i notariusz metropolity Innocenty. 

Zabrakło natomiast podpisu metropolity kijowskiego Krokowśkiego 84 . 

79 Н. И. Костомаров, s. 348, zob. też. П. и Б., op.cit., s. 910; В. Бiднов, Церковна анатема…, 

s. 45. 

80 Н. И. Костомаров, op.cit., s. 348–349. 

81 Należy podkreślić, że wydany 1 listopada 1708 r. uniwersał carski potwierdzał wszystkie 

zapisy z umowy zawartej w 1654 r. przez hetmana Bohdana Chmielnickiego z carem Aleksym, 

zob. А. Яковлiв, op. cit., s. 139 i nast. 

82 Н. И. Костомаров, op.cit., s. 349–350; Н. Бантыш-Каменский, История Малой России, 

ч. 3, Москва 1842, s. 99–100. 

83 И. И. Голиков, op.cit., t. 14, nr 946, s. 588–589. 

84 В. Бiднов, Церковна анатема…, s. 42–43.


Argumenty cara 

Datą 6 listopada sygnowany jest najobszerniejszy z carskich uniwersałów skierowanych 

do mieszkańców Ukrainy na przełomie jesieni i zimy roku 1708. Wystawiony 

wówczas dokument znacznie różnił się od poprzednich. Car, oprócz tradycyjnego 

przypisania Mazepie „zdrady” i działań przeciwko prawosławiu, postanowił także 

wyjaśnić wiernym poddanym, generalnej starszyźnie wojska zaporoskiego, pułkownikom, 

esaułom, sotnykom, atamanom kureni oraz Kozakom i pozostałym 

ludziom, mieszczanom, kupcom, chłopom i całemu ukraińskiemu narodowi przyczyny 

rozpoczęcia wojny przez Karola XII i opisać jej dotychczasowy przebieg. Piotr 

I nie mógł bowiem dłużej nie zauważać uniwersałów strony przeciwnej, jakie trafiały 

do ludności, i dlatego przekonywał, że Karol XII w swoich manifestach kłamał, 

jakobyśmy to my, wielki gosudar, tę wojnę przeciwko niemu, bez prawnych przyczyn, 

rozpoczęli i niemiłosiernie jego poddanych nakazali męczyć, co wszystko jest 

jawnym kłamstwem o nas, albowiem my tę wojnę [toczymy — P.K.] w celu obrony 

naszych państw [tj. Rosji i Ukrainy — P.K.] i (...) bezprawnie odłączonych od państwa 

rosyjskiego ziem od wieków zasiedlonych [przez Rosjan — P.K.], a mianowicie 

Iżorskiej i Karelskiej oraz ciemiężonych jego jarzmem cerkwi prawosławnych i 

naszych pobożnych poddanych, których wielu przemocą na luteranizm zostało 

nawróconych. 

W dalszej części uniwersału przytoczono przykład brutalnego zachowania 

Szwedów wobec carskich żołnierzy, zarówno Rosjan, jak i Kozaków, biorących 

udział w działaniach wojennych na terenie Rzeczypospolitej 85 . Piotr I przekonywał, 

że szwedzki monarcha pojawił się na Ukrainie na zaproszenie Mazepy tuż po tym, 

jak w swoim marszu na Moskwę został pokonany przez wojska rosyjskie i ukraińskie. 

Zdaniem cara Karol XII chciał podbić ziemie ukraińskie, podobnie jak uczynił 

to z Rzeczpospolitą, by nałożyć na nie ogromne podatki i doprowadzić je do całkowitej 

ruiny, a następnie przekazać wszystko Leszczyńskiemu bezprawnie przez 

niego uczynionym królem, któremu obiecał (…) zamiast Kurlandii, Żmudzi i Inflant 

polskich (…) Ukrainę oddać, a zdrajcę Mazepę na Ukrainie samowładnym 

kniaziem (…) uczynić. Sporo miejsca poświęcono zniszczeniu Baturyna przez oddziały 

Mienszykowa. Zgodnie z carskimi sugestiami hetman, opuszczając swoją 

siedzibę, miał sowicie wynagrodzić pozostawiony tam garnizon, nakazując, by stawił 

Rosjanom opór. Piotr I zarzucał Mazepie chęć oddania Szwedom znajdującej się 

tam potężnej artylerii, którą ci mieli użyć przeciwko rosyjskiej armii. W celu podniesienia 

mieszkańców Ukrainy na duchu wspomniano o rozbiciu wojsk generała 

Lybeckera, które w październiku tego roku zagroziły Petersburgowi 86 . 

Car, świadomy niebezpieczeństwa płynącego z uniwersałów Karola XII i Mazepy, 

w swojej odezwie z 6 listopada przestrzegał wszystkich, by nie ulegali „zwodniczym 

listom” i nie zostali oszukani przez szwedzkiego monarchę, tak jak mieszkańcy 

Śląska, Saksonii, Polski czy Litwy, lecz strzegli swoich zagrożonych wolności. 

Piotr I nakazywał przy tym ludności niszczyć zapasy żywności, które mogły być 

przejęte przez wygłodniałą armię szwedzką. W myśl rozporządzenia każdy, kto odważyłby 

się sprzedać wrogowi żywność, miał być karany śmiercią. Władca, chcąc 

zachęcić mieszkańców Ukrainy do zdecydowanej walki ze Szwedami, wyznaczył 

85 Żołnierze Karola XII nie oszczędzali składających broń Rosjan i Kozaków, mordując ich 

bezlitośnie, np. latem 1701 r. po wyparciu Sasów i wspierających ich Rosjan spod Rygi, 

Szwedzi dokonali masakry około 400 carskich żołnierzy, zob. С. М. Соловьев, op. cit., księga 

7, t. 14, s. 607. 

86 Szwedzi oceniali, że znajdowało się tam 70–80 dział, zob. С. Павленко, Iван Мазепа, op. 

cit., s. 339–340.


nawet nagrody pieniężne za ujęcie żołnierzy przeciwnika — 2000 rubli za generała, 

1000 za pułkownika, zaś każdy, kto zabił szwedzkiego żołnierza, mógł liczyć na 3 

ruble. Piotr I raz jeszcze powołał się na pamięć swojego ojca — cara Aleksego, który, 

przyjmując „naród ukraiński” pod swoją władzę, w pełni zagwarantował mu jego 

prawa i wolności, obiecując nadal je honorować i karać śmiercią tego, kto je złamie 

87 . 

7 listopada car skierował uniwersał do samego Skoropadśkiego, w którym po 

raz kolejny postanowił dać szansę powrotu Kozakom Mazepy: Wiadomo zarówno 

nam, wielkiemu gosudarowi, jak i wam (...), jak były hetman, szalbierz i zdrajca 

Mazepa zapomniał o strachu Bożym i danej nam swojej przysiędze (...), zdradził 

i przeszedł do króla szwedzkiego, zabrał ze sobą generalną starszyznę i trzech pułkowników, 

a mianowicie: mirhorodzkiego, pryłuckiego i łubieńskiego, a także 

niektórych dowódców pułkowych i szeregowych Kozaków, z których, jak sądzę, 

większa część przez niego, zdrajcę, została zwiedziona oszustwem i o jego zdradzieckim 

zamiarze nie wiedziała. Dlatego my, wielki gosudar, biorąc w miłościwą 

opiekę swoich poddanych całego narodu ukraińskiego, aby za przyczyną jego 

zdrady nie zdarzyły się na Ukrainie bunty i zniszczenia, wydaliśmy ukazy swoje 

skierowane do wszystkich, do narodu ukraińskiego (poddanych), wzywając ich 

na zjazd do Głuchowa (...). I my, wielki gosudar, okazując miłosierdzie i tym poddanym 

swoim, którzy zostali zwiedzeni zdradą Mazepy i w ręce nieprzyjaciela 

[wydani — P.K.], oznajmiamy w tej gramocie (...), aby oni, mając nadzieję na naszą 

wielkiego gosudara miłość, od nieprzyjaciela, króla szwedzkiego, i od niego 

szalbierza i zdrajcy, odeszli i przybywali bez żadnego strachu (...) do ciebie, naszego 

wiernego poddanego. Car zdecydował się przebaczyć również tym, którzy 

wiedzieli o zamiarach Mazepy, lecz bali się mu przeciwstawić z racji sprawowanej 

przez niego władzy. Na ostateczną decyzję odnośnie powrotu pod rozkazy Skoropadśkiego 

pozostawiono miesiąc czasu. Po upływie tego terminu wszyscy „zdrajcy” 

mieli zostać pozbawieni piastowanych dotąd godności oraz majątku na rzecz „wiernych 

carowi” poddanych ukraińskich. Sami „zdrajcy” w przypadku schwytania mieli 

zostać straceni, a ich rodzinom groziło zesłanie 88 . 

9 listopada z carskiej kancelarii polowej w Głuchowie wyszło szereg uniwersałów 

skierowanych do dowódców poszczególnych jednostek kozackich. Nakaźny 

pułkownik pułku pryłuckiego, oprócz tradycyjnej informacji o „zdradzie” hetmana 

i trzech jego pułkowników, otrzymał rozkaz wpuszczenia do Pryłuk rosyjskich oddziałów 

generała-majora Grigorija Wołkońskiego, który miał wspomóc Kozaków 

w przypadku uderzenia oddziałów wiernych Mazepie. Car zagroził, że jeśli Rosjanie 

nie zostaną wpuszczeni do twierdzy, to Pryłuki podzielą los Baturyna. Podobnej 

treści dokument trafił do komendanta twierdzy w Białej Cerkwi, z tą jednak różnicą, 

iż znalazła się tam informacja mówiąca o wyborze nowego hetmana przez starszyznę 

kozacką przy jednoznacznej akceptacji tego faktu przez przedstawicieli ukraińskiej 

Cerkwi prawosławnej. W uniwersale do pułkownika kijowskiego Korowki, którego 

jednostka została wysłana na pomoc wojskom hetmana wielkiego koronnego 

Adama Sieniawskiego, znalazło się polecenie podporządkowania się nowo wybranemu 

hetmanowi i ostrzeżenie przed „zwodniczymi odezwami” Mazepy. Identyczne 

uniwersały trafiły do rąk pułkowników, hadziackiego Troszczynśkiego i białocerkiewskiego 

Omelczenki, których oddziały latem 1708 r. znajdowały się pod ko- 

87 П. и Б., op.cit., s. 282–284. 

88 П. и Б., op. cit., s. 287–289; ПСЗРИ, t. 4, nr 2211, s. 425–426; O. Грушевський, op. cit., 

s. 38–39.


mendą polskich dowódców 89 . Warto zwrócić uwagę na odpowiedź Omelczenki z 9 

grudnia, zapewniającą o wierności carowi i wrogości wobec Mazepy. Korespondencja 

ta rzuca światło na politykę tego ostatniego wobec mieszkańców Ukrainy oraz 

na bardzo złożone relacje panujące wśród starszyzny kozackiej. Omelczenko skarżył 

się carowi na zbytnie obciążenia podatkowe nakładane na Kozaków przez hetmańskich 

urzędników. Ponadto Mazepa uważał Omelczenkę za stronnika polskich interesów, 

co też zostało przez pułkownika odnotowane: I tenże, zdrajca i wiarołomca 

Mazepa, uważający nas dawno za zdrajców, jakobyśmy z polską stroną 

trzymali (...), wolności nasze kozackie złamał, starostów swoich do miasteczek 

i siół na Ukrainie przysłał (...) i nieznośne ciężary na Kozaków nakładał. W końcowej 

części listu znalazło się doniesienie, że na Ukrainie nadal było wielu zwolenników 

„starego” hetmana, przeciwko którym należało podjąć zdecydowane działania 

90 . 

Pomimo wyboru Skoropadśkiego na hetmana sytuacja na Ukrainie nadal była 

napięta. Piotr I, obawiając się, że Kozacy będą przechodzić na stronę Mazepy, 10 

listopada ponowił wezwanie do starszyzny, pisząc, by od Szwedów odchodzili i do 

nas, a także do nowo wybranego wolnymi głosami naszego poddanego, wojska 

zaporoskiego obu stron Dniepru, hetmana Iwana Ilicza Skoropadśkiego przybywali. 

Carski niepokój budziła również postawa Zaporoża, gdzie żywo komentowano 

docierające tam odezwy Mazepy. Dlatego 12 listopada Piotr I wystosował obszerny 

uniwersał do koszowego atamana Hordijenki, w którym potwierdzał „zdradę” Mazepy 

i powiadamiał o „legalnym” wyborze nowego hetmana oraz zastrzegał, by nie 

wierzono w „kłamliwe listy” Mazepy. Car obiecywał Zaporożcom znaczne subsydia 

finansowe i usprawiedliwiał się za dotychczasowy „gniew” wobec nich, który miał 

być spowodowany kłamliwą polityką Mazepy. W celu podkreślenia rosyjskiej przewagi 

na froncie Piotr I informował Kozaków o rozbiciu szwedzkich korpusów — 

Löwenhaupta i Lybeckera 91 . 

Klątwa 

Car pragnął całkowitej dyskredytacji Iwana Mazepy. W związku z tym 12 listopada 

w Głuchowie odbyło się nabożeństwo, podczas którego przedstawiciele ukraińskiej 

Cerkwi prawosławnej w obecności cara rzucili na byłego hetmana anatemę. Podobne 

przedstawienie z udziałem licznych dostojników, urzędników państwowych 

i niezliczonych tłumów odbyło się tego samego dnia także w Moskwie. W Soborze 

Uspieńskim na Kremlu podczas podniosłego nabożeństwa z udziałem carewicza 

Aleksego metropolici: riazański Stefan, kruticki Iłarion, niżnonowogrodzki Sylwester, 

suzdalski Jefrem oraz arcybiskupi: kołomieński Antoni i twerski Kallist 

w imieniu Cerkwi nałożyli anatemę na „zdrajcę” hetmana Mazepę i jego stronników. 

Ogłoszeniu aktu wyklęcia „Judasza” towarzyszyły salwy armatnie i dźwięk 

dzwonów wszystkich moskiewskich świątyń. Anatema była kolejnym krokiem Pio- 

89 П. и Б., op. cit., s. 290–294; И. И. Голиков, op.cit., t. 15, nr 950, s. 590–591; О. Оглобин, 

op. cit., s. 312–313. 

90 П. и Б., op. cit., s. 942–943. Oprócz tego do Białej Cerkwi został wysłany pułk serdiuków. 

91 Ibidem, s. 301, 308–309. Polityce przeciągnięcia Kozaków zaporoskich na stronę Rosji 

służyła akcja propagandowa polegająca na rozprowadzeniu po Zaporożu odpisów hetmańskich 

listów do cara, w których Mazepa określał Zaporożców mianem „przeklętych psów”, 

zob. О. Субтельний, op. cit., s. 46.


tra I, po zniszczeniu Baturyna, podjętym w celu całkowitej izolacji Mazepy na Ukrainie 

92 . 

Brak sprzeciwu ze strony hierarchów ukraińskiej Cerkwi prawosławnej wobec 

żądań Piotra I musiał być dla Mazepy ogromnym ciosem. Można zgodzić się z Mychajłą 

Hruszewśkim, który napisał, że ukraińskie duchowieństwo zerwało z tradycjami 

cerkwi narodowej — terroryzowane carskim gniewem, wykonuje ono wszystkie 

polecenia, antychrześcijańskie wymysły cara w celu oczernienia osoby Mazepy 

i odstraszenia od niego narodu 93 . Prawosławni dostojnicy, którzy tak wiele zawdzięczali 

hetmanowi, nawet nie zachowali się jak „niemi świadkowie”, lecz posłusznie 

spełnili jego wolę. Po ceremonii anatemy nie pozostali na uboczu polityki, lecz 

opublikowali własne listy do wiernych informujące, że hetman został wyklęty za 

zdradę cara oraz za chęć oddania Ukrainy i tamtejszych cerkwi w objęcia przeklętej 

unii i w jarzmo niewoli polskiej 94 . Nie ulega wątpliwości, iż anatema nie miała żadnego 

związku z religią, lecz stanowiła wyłącznie oręż polityczny w ręku Piotra I 95 . 

Takie zachowanie przedstawicieli wyższego duchowieństwa, jak trafnie zauważyła 

N. Jakowenko, podyktowane było własną wygodą, gdyż, demonstrując lojalność 

wobec cara, który dawał im gwarancję silnej władzy i stabilności, w przeciwieństwie 

do kipiącej namiętnościami starszyzny kozackiej, mogli liczyć na utrzymanie 

swojej dotychczasowej pozycji społecznej i politycznej oraz na ochronę przed zagrożeniem 

muzułmańskim (prawosławne duchowieństwo z ostrożnością podchodziło 

do kozackich kontaktów z Krymem) 96 . Nie można wykluczyć także obawy przed zemstą 

ze strony Piotra I. 

Pod koniec listopada 1708 r. car wystosował uniwersał do pułkownika połtawskiego 

Lewenca z informacją, że wysyła do niego brygadiera Aleksandra Wołkońskiego 

z wojskiem rosyjskim i pułkami kozackimi (słobodzkimi) w celu wzmocnienia 

garnizonu tamtejszej twierdzy, zagrożonej atakiem wojsk Mazepy. Podkreślić 

należy, iż Piotr I nie ufał pułkownikowi, co wyraził w instrukcji danej Wołkońskiemu, 

nakazując mu w przypadku najmniejszego sprzeciwu przeprowadzić szturm, by 

zdążyć z opanowaniem Połtawy przed nadejściem Szwedów 97 . 

Termin carskiego ultimatum postawionego zwolennikom Mazepy mijał 10 

grudnia. Od tej chwili każdy, kto dochował wierności hetmanowi, musiał liczyć się 

z surowymi represjami ze strony władz rosyjskich. Z możliwości powrotu skorzystało 

wielu Kozaków, w tym sam pułkownik mirhorodzki Danyło Apostoł i dowódca 

jednego z kozackich pułków ochotniczych pułkownik Hałahan 98 . Angielski 

92 И. И. Голиков, op. cit., t. 11, s. 128–129; Н. Бантыш-Каменский, op. cit., s. 101–102; М. 

Грушевський, Шведсько-український союз..., s. 8; О. Субтельний, op. cit., s. 38. Anatemę 

z Mazepy zdjęto dopiero w 1918 r., zob. N. Jakowenko, op. cit., s. 276. 

93 М. Грушевський, Шведсько-український союз…, s. 8–9. 

94 O. Грушевський, op. cit., s. 29; В. Бiднов, Церковна анатема…, s. 42. Związki hetmana 

z hierarchami ukraińskiej Cerkwi prawosławnej były niezwykle silne, zob. А. Андрусяк, op. 

cit., s. 23–24, 30. 

95 В. Бiднов, Церковна анатема…, s. 52. Szerzej o kwestii anatemy rzuconej na hetmana, 

zob, О. Потоцький, Справа правосильностi анатемування гетьмана Iвана Мазепи, 

[w:] Збiрник: Мазепа..., op. cit., t. 2, s. 57–68. 

96 N. Jakowenko, op. cit., s. 286. 

97 П. и Б., op. cit., s. 325–327. 

98 Ibidem, s. 986–987; И. И. Голиков, op. cit., t. 4, Москва 1838, s. 36–37; М. Костомаров, 

Iван Мазепа, [w:] Iван Мазепа, s. 36. Apostoł opuścił Mazepę prawdopodobnie jeszcze 

przed 29 listopada 1708 r., gdyż wówczas Szwedzi ruszyli spustoszyć jego dobra, zob. 

Донесения и другия бумаги чрезвычайного посланника английского при русском 

дворе, Чарльза Витворта, и секретаря его Вейсброда с 1708 г. по 1711 г., [w:] „Сборник 

Русского исторического общества” (dalej — Сб. РИО), t. 50, СПб. 1886, но. 41, s. 124;


rezydent w Rosji Charles Whitworth w swojej korespondencji do kraju z 22 grudnia 

tego roku donosił, że Kozacy, którzy byli z Mazepą, masowo odchodzili od niego. 

Opuścić miał go też jeden z pułkowników, zabierając ze sobą 500 ludzi gwardii hetmańskiej, 

a przy Mazepie został tylko jeden pułk [składający się — P.K.] z trzystu 

ludzi, nie więcej, i oni też tylko wyczekują okazji, by uciec 99 . Potwierdzenie swojej 

wierności wobec cara miały też złożyć wszystkie ukraińskie miasta. Na stronę Karola 

XII i jego kozackich sojuszników nie przeszli także ukraińscy chłopi, którzy, 

oprócz wyłapywania posłańców Mazepy i odsyłania ich do Kijowa, organizowali się 

w zbrojne oddziały i aktywnie walczyli ze Szwedami 100 . 

Epilog 

10 grudnia Piotr I wydał kolejny uniwersał, wzywając tym razem wszystkich mieszkańców 

Ukrainy, aby donosili o wszelakich dobrach pozostawionych przez Mazepę. 

Nagrodą miało być prawo do przejęcia połowy ujawnionego majątku hetmana. 

Część ukrytych przez niego kosztowności, odnalezionych m.in. w Ławrze Kijowsko- 

-Peczerskiej i twierdzy białocerkiewskiej, trafiło do carskiego skarbca 101 . Faktem 

jest, iż jeszcze w listopadzie 1708 r., kiedy nadal nie było pewności, jak ostatecznie 

zachowają się mieszkańcy Ukrainy, do cara napływały prośby od Kozaków, a nawet 

od przedstawicieli duchowieństwa prawosławnego, dotyczące przekazania im majątków 

należących do poszczególnych zwolenników Mazepy 102 . 

W toczącej się „wojnie na uniwersały” swoje odezwy wydawał także hetman 

Skoropadśkyj. W uniwersale z 10 grudnia 1708 r. adresowanym do mieszkańców 

Ukrainy oskarżał on Mazepę o zdradę dla własnych korzyści i przekonywał ludność, 

aby zachowała wierność wobec cara i nie wierzyła w „fałszywe” informacje 

rozpowszechniane przez jego przeciwników. W drugim manifeście — wydanym tego 

samego dnia — skierowanym do mieszkańców Baturyna ocalałych z rosyjskiego pogromu, 

pozwalał im osiedlać się w posadach i chutorach znajdujących się w okolicach 

dawnej hetmańskiej siedziby. W odpowiedzi na te i poprzednie uniwersały 

Piotra I i Skoropadśkiego Karol XII wydał manifest (16 grudnia) przygotowany 

przez Mazepę, opisujący szwedzkie zwycięstwa nad Rosjanami na Ukrainie oraz 

obiecujący siłą bronić jej mieszkańców przed carską tyranią i zwrócić im dawne 

prawa i wolności 103 . Odpowiedź cara brzmiała następująco: Szwed słowami pieści 

naród, faktycznie zaś go grabi 104 . 

Pomimo niezwykle mroźnej jesieni oraz zimy 1708 i 1709 r., o czym przekonali 

się zarówno Szwedzi, jak i Rosjanie, działania wojenne na Ukrainie nie zostały przerwane 

105 . Do ostatecznego starcia w tej kampanii wojennej miało dojść dopiero la- 

Hałahan za porzucenie Mazepy i walkę ze szwedzkimi oddziałami już w marcu 1709 r. został 

mianowany pułkownikiem czernihowskim, zob. А. Лазаревский, op. cit., s. 35 i nast. 

99 Донесения и другия бумаги…, но. 43, s. 124. 

100 В. Е. Шутой, Измена Мазеnы, op.cit., s. 174–180; Донесения и другия бумаги…, nr 41, 

s. 121; Б. Крупницький, З донесень Кайзерлiнґа…, op.cit., s. 31. 

101 Н. Бантыш-Каменский, op. cit., s. 107. Francuski agent i sekretarz hetmana wielkiego 

koronnego Adama Sieniawskiego Jacques Maron donosił, iż Mazepa po przybyciu na zgliszcza 

swojej siedziby w Baturynie miał odkopać ukryty tam wcześniej skarb, zob. Т. Мацькiв, 

Гетьман Iван Мазепа в захiдноєвропейських джерелах…, s. 107. 

102 O. Грушевський, op.cit., Додатки, V, s. 58; VI, s. 58–59. 

103 Н. Бантыш-Каменский, op.cit., s. 107; И.И. Голиков, op.cit., t. 4, s. 35–37. Mazepa 

w swoich manifestach przeczył twierdzeniom Skoropadśkiego, zob. О. Субтельний, op. cit., 

s. 39. 

104 Н. Бантыш-Каменский, op. cit., Примечания, s. 44. 

105 Т. Мацькiв, Гетьман Iван Мазепа в захiдноєвропейських джерелах…, s. 98.


tem 1709 r. pod Połtawą. Car jednak nie zaniechał rozpoczętej w październiku 1708 

r. akcji zmierzającej do dyskredytacji Mazepy za pomocą uniwersałów i w podobny 

sposób uderzył w osobę hetmana także poza granicami kraju. Wiosną 1709 r. rosyjski 

poseł w Hadze Andriej Matwiejew wręcz „zarzucił” Europę ulotkami oczerniającymi 

Mazepę 106 . 

Na samej Ukrainie carskie odezwy kolportowane w ciągu trzech ostatnich miesięcy 

1708 r. przyniosły zamierzony skutek. Starszyzna kozacka i hierarchia ukraińskiej 

Cerkwi prawosławnej, „przekonane” przez rosyjską propagandę połączoną 

z brutalnym tłumieniem wszelkiego sprzeciwu, nie odważyły się wystąpić w obronie 

Mazepy. Podobnie zachowała się większość mieszczaństwa i ludności wiejskiej. 

Piotr I skutecznie uniemożliwił Ukrainie zrzucenie moskiewskiej zależności i utworzenie 

niepodległego państwa. 

Крокош П., Іван Мазепа і Петро І. Війна на універсали (жовтень– 

грудень 1708 р.) 

Зламним моментом російсько-шведських змагань у північній війні (1700- 

1721) став рік 1708, коли під час походу армії короля Карла XII на Росію, український 

козацький гетьман Іван Мазепа рішуче виступив проти царя Петра І 

і здійснив спробу створення незалежної української держави. Перехід Мазепи 

на бік Карла XII міг серйозно вплинути на подальші воєнні події. Обидві сторони 

конфлікту звернулися тоді до вельми небезпечної зброї, якою були універсали, 

адресовані до жителів України. Карло XII і Мазепа не зуміли переконати 

ні козацької старшини, ні решти людей в необхідності рішучого протистояння 

Росії. Натомість Петрові І вдалося дискредитувати Мазепу за допомогою 

ряду відозв, скерованих до деяких козацьких провідників, ієрархів 

української провославної церкви, селян та запорозьких козаків. Цар змалював 

Мазепу ворогом православної церкви і зрадником, що хоче приєднати 

Україну до Польщі. Петро І позбавив Мазепу гетьманства і примусив прaвославне 

духовенство в Росії і в Україні піддати його анафемі. Цю “війну універсалів” 

супроводжували бойові дії російської армії проти вірних Мазепі козаків. 

Krokosz P., Ivan Mazepa and Peter I. War of proclamations (October– 

December 1708) 

The critical moment of the Great Northern War (1700–1721) between Russia and 

Sweden came in 1708, when during the attack of the Swedish King Charles XII against 

Russia, Ivan Mazepa, Hetman of Ukrainian Cossacks, decided to turn against 

Peter I and took a chance in creating an independent Ukrainian state. Ivan Mazepa’s 

support for Charles XII, whose forces landed in Ukraine, could have seriously 

influenced the course of the war. It was at this point, that both parties to the 

106 I. Борщак, Людина й iсторичний дiяч, [w:] Iван Мазепа, op.cit., s. 68.


conflict reached for an extremely powerful weapon, namely proclamations directed 

towards the Ukrainian people. Charles XII and Hetman Mazepa failed to convince 

the Cossack higher ranks, as well as the rest of the nation, to turn against Russia. 

Peter I, however, managed to completely discredit Ivan Mazepa with a series of 

proclamations directed towards individual Cossack commanders, hierarchs of the 

Orthodox Church, the people, and the Zaporozhian Cossacks. The monarch depicted 

Ivan Mazepa as an enemy of the Orthodox Church and a traitor, who intended 

to incorporate Ukraine into Poland. Peter I deprived Mazepa of the title of 

Hetman and forced the Orthodox clergy to issue an anathema against him. This 

“war of proclamations” was accompanied by Russian military actions against Cossacks 

loyal to Mazepa.

Christopher Ford 

London Metropolitan University, 

London, UK 

Ukraińska rewolucja 1917–1921: 

przesądzenie o losie europejskiej rewolucji 

socjalistycznej * 

1–2/2009 

Ukraina stała się dla Rosji tym, czym Irlandia była dla Anglii: eksploatowana do 

granic możliwości, niczego nie otrzymywała w zamian. Tak więc, interesy światowego 

proletariatu w ogóle, a rosyjskiego w szczególności, wymagają odnowienia 

niezależności Ukrainy 1 . Lenin powinien był dobrze zapamiętać słowa Marksa, 

że angielska rewolucja na czele z Cromwellem zaznała porażki w Irlandii. 

To nie powinno się powtórzyć 2 , a jednak się powtórzyło. Tym razem w rosyjskiej 

Irlandii. 

W 1917 r. terytorium Ukrainy podzielone było między imperia rosyjskie i austriackie. 

Większa jej część pozostawała w kolonialnej zależności od carskiej Rosji przez 

dwa i pół wieku, eksploatowana i poddawana polityce rusyfikacji. Kapitalizm rozwijał 

się nie w sposób organiczny, lecz w formie kolonialnej, przede wszystkim w interesie 

rosyjskiego i europejskiego kapitału. To określało relacje między państwem, 

kapitałem i pracą. Klasa kapitalistów była przeważnie nieukraińskiego pochodzenia, 

zaś wśród wyższych warstw klasy robotniczej, stanowiących niemalże 21% społeczeństwa, 

przeważali Rosjanie, co także było następstwem kolonialnego statusu 

Ukrainy 3 . Ukraińcy sprowadzeni byli do roli nisko opłacanych, tymczasowych pracowników. 

Rosyjska i zrusyfikowana część miejskiej klasy robotniczej stanowiły bazę 

rosyjskich organizacji socjalistycznych; skoncentrowana w zrusyfikowanych miastach 

oderwana była od zasadniczej masy chłopów ukraińskich. Pojęcia „chłop” 

i „Ukrainiec” były synonimami. 

* Artykuł ten był publikowany w formie elektronicznej w języku angielskim i ukraińskim. 

1 O tych słowach Lenina pisała ówczesna prasa. Zob. R. Serbyn, Lenin et la question Ukrainienne 

en 1914: Le discourse separatiste de Zurich, „Pluriel debat”, nr 25, 1981. 

2 Marx, To Ludwig Kugelmann, London, 29 November 1869, [w:] Marx and Engels Collected 

Works, t. 43, s. 389. 

3 A. Річицький, Меморандум Української комуністичної партії Конгресові ІІІ Комуністичного 

Інтернаціоналу, „Нова доба” 1920, nr 4, Cyt. za Документи українського 

комунізму, Нью-Йорк 1962, s. 45–66. 

30 HISTORIA

Ukraińska rewolucja 1917–1921… 31 

Kwestia społeczna i narodowa zmieszały się w grożący wybuchem koktajl. 

Ukraińska warstwa chłopska zaznawała ucisku nie tylko ze strony państwa rosyjskiego, 

ale także polskiej i rosyjskiej szlachty, stanowiącej klasę feudalnych posiadaczy. 

W tym kontekście ukraiński marksista Mykoła Porsz przewidywał, że ukraiński 

ruch narodowy nie będzie burżuazyjnym ruchem triumfującego kapitalizmu 

jak w wypadku Czechów. Będzie raczej przypominał przypadek irlandzki: ruch 

proletariackich i na wpół proletariackich mas chłopskich 4 . 

Rewolucja społeczna i narodowa 

Wkrótce po upadku samodzierżawia carskiego ukraińska rewolucja zaczęła wyróżniać 

się na tle rewolucji ogólnorosyjskiej, stawiając sobie za cel utworzenie 

samorządu narodowego. Ruch skoncentrowany wokół Ukraińskiej Centralnej Rady 

tworzyła klasa średnia, chłopstwo i ukraińska część klasy robotniczej. Na jego czele 

stanęli Mychajło Hruszewśkyj, najwybitniejszy historyk ukraiński, występujący z 

ramienia Ukraińskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów (UPSR), i marksista Wołodymyr 

Wynnyczenko, znany pisarz i lider Ukraińskiej Socjaldemokratycznej Partii 

Robotniczej (USDPR). Centralna Rada była szerokim zgromadzeniem składającym 

się z deputowanych rad robotniczych, chłopskich i żołnierskich, wybranych na 

odpowiednich zjazdach. Z czasem rozszerzyła ona swój skład o przedstawicieli 

mniejszości narodowych, w pierwszej kolejności organizacji żydowskich 5 . 

Centralna Rada od razu stanęła wobec wyzwań wymagających pilnego rozwiązania, 

takich jak: wojna światowa, rewolucja agrarna, nakręcająca się spirala kryzysu 

ekonomicznego. Choć wszystkie czołowe partie polityczne identyfikowały się 

jako socjalistyczne, jednak istniały między nimi fundamentalne rozbieżności w poglądach 

na rewolucję. W odniesieniu do kluczowych problemów liderzy uchylali się 

od jednoznacznych deklaracji, nie nadążając za dynamiką ruchu masowego nawet 

w tak ważnej dlań kwestii narodowej. W łonie Centralnej Rady narastały napięcia, 

głównie między kręgami kierowniczymi, wywodzącymi się z inteligencji i klasy 

średniej, a zasadniczą masą delegatów. Przeważał pogląd, że stworzenie niepodległego 

państwa będzie wstępnym warunkiem powodzenia walki o wyzwolenie polityczne 

i społeczne. Korespondowało to z dualistyczną koncepcją, zgodnie z którą 

rewolucja socjalistyczna powinna odbyć się na Zachodzie, natomiast w „zapóźnionej” 

Rosji może ona mieć jedynie charakter burżuazyjno-demokratyczny. 

Z czasem wśród ukraińskich partii socjalistycznych coraz większą popularność 

zaczęła zyskiwać inna opinia głosząca, iż ich zadaniem jest doprowadzenie do końca 

rewolucji burżuazyjno-demokratycznej i przeprowadzenie rewolucji socjalistycznej 

6 . Szybko jednak ujawniła się istotna osobliwość rewolucji, wyrażająca się 

w podziałach między ukraińską i nieukraińską częścią klasy robotniczej i alienacji 

chłopstwa od miejskich robotników, co skutkowało odseparowaniem wymiaru społecznego 

od narodowego 7 . W momencie, gdy wśród mas ludowych wzrastało przekonanie, 

że braku aktywności Centralnej Rady w sferze społecznej nie można usprawiedliwiać 

słabością rosyjskiego Rządu Tymczasowego, Rewolucja Październikowa 

zaostrzyła te sprzeczności, ostro podnosząc kwestię charakteru rewolucji. 

4 М. Порш, Про автономію України, Київ 1913, s. 192. 

5 Zob. B. Винниченко, Відродження нації, reprint, Київ 1990, t. 1, s. 102.; S. Goldelman, 

Jewish National Autonomy in Ukraine 1917–1920, Chicago 1968; M. Silberfarb, The Jewish 

Ministry and Jewish National Autonomy in Ukraine 1918/19, New York 1993. 

6 A. Річицький, Меморандум Української комуністичної партії, op. cit., s. 54. 

7 Zob. S. Mazlakh, V. Shakhray, On the Current Situation in the Ukraine, Ann Arbor, MI, 

1970.

32 Christopher Ford 

Kiedy Centralna Rada przejęła władzę i proklamowała Ukraińską Republikę Ludową 

(URL), pojawiły się — wynikające z dwóch tendencji — warunki sprzyjające 

zbliżeniu rozbieżnych elementów. Po pierwsze wśród członków USDPR i UPSR 

wzrastało poparcie dla radykalnej przebudowy Centralnej Rady w kierunku socjalizmu 

8 . Drugą tendencją był wzrost poparcia ze strony Rad uznających co prawda 

URL, lecz dążących do zmiany jej składu 9 . 

Rozbieżności w kwestiach społecznych i narodowych znalazły rozwiązanie 

w idei niepodległej Ukrainy, opartej na organach robotniczego i chłopskiego samorządu. 

Szanse realizacji tej idei potwierdziły dwie krótkotrwałe inicjatywy. W Kijowie 

bolszewicy i Centralna Rada współpracowali podczas obalania Rządu Tymczasowego 

i zjednoczyli się w ramach Krajowego Komitetu Ochrony Rewolucji tworzonego 

przez wszystkie kijowskie organizacje rewolucyjne i partie socjalistyczne 10 . 

Podobnie Charkowski Krajowy Komitet Wojskowo-Rewolucyjny uformował się na 

bazie Rad i Wolnej Rady Ukraińskiej 11 . 

Hasła kontroli robotniczej, przejęcia i podziału ziemi, nastroje antywojenne 

wśród żołnierzy zgodnie wskazywały socjalistyczny kierunek transformacji; jednak 

siły, które mogły wcielić je w życie, nie zjednoczyły się i działały oddzielnie. Niezbędne 

dla realizacji tych postulatów zbliżenie zostało spowolnione. Bolszewiccy 

rosyjscy liderzy postępowali nieumiejętnie, nie zwracając uwagi na ukraińską specyfikę. 

Wszechukraiński Zjazd Delegatów Robotniczych, Żołnierskich i Chłopskich 

16 grudnia 1917 r. pozostał niewykorzystaną szansą. Sytuację zaostrzyło niespodziewane 

ultimatum Rosji Radzieckiej, która bez konsultacji z ukraińskimi bolszewikami 

zagroziła wojną 12 . Umiarkowani liderzy URL nie zgodzili się na proponowaną 

przez rady miejskie zasadę proporcjonalnego przedstawicielstwa, a niektórzy 

liderzy USDPR działali niezgodnie ze swym mandatem, podejmując próby porozumienia 

z bolszewikami. W atmosferze wzajemnych oskarżeń Zjazd udzielił poparcia 

Centralnej Radzie przeważającą większością głosów, było to jednak pyrrusowe zwycięstwo. 

Wewnętrzne rozbicie zrodziło dwa rządy URL: jeden w Charkowie, powołany 

przez secesjonistów zjazdu kijowskiego (16 grudnia 1917), drugi — w Kijowie, powołany 

przez Centralną Radę. Wielu bolszewickich robotników odmówiło udziału 

w „bratobójczej wojnie”, jaka się z czasem rozpoczęła. Centralna Rada stanęła także 

przed własnymi problemami — wielu jej członków zajęło neutralną pozycję lub 

przeszło do przeciwnego obozu. Pomimo wszelkich zabiegów czynionych przez ro- 

8 Czwarty Zjazd USDRP ogłaszał: Obecna rosyjska rewolucja, dokonując niespotykanego 

w historii wszystkich dotychczasowych rewolucji przewrotu w stosunkach społeczno-ekonomicznych, 

wywołując szeroki odzew wśród ogromnych mas robotniczych Europy Zachodniej, 

budząc w nich pragnienie zrzucenia pęt kapitalizmu, do społecznej rewolucji, a zarazem 

zatrzymania imperialistycznej wojny, które może pociągnąć za sobą powstanie proletariatu 

w Europie Zachodniej, staje się prologiem i początkiem ogólnoświatowej rewolucji 

społecznej. Zob. „Робітнича газета” 1917, 7 października. 

9 Większość z 320 rad miejskich, a także rady siedmiu spośród dziesięciu największych miast 

gotowe były wesprzeć utworzenie niezależnego państwa ukraińskiego. Połtawski bolszewik 

Wasyl Szachraj zaznacza, że proklamowanie Republiki Ukraińskiej wywołało demonstracje 

poparcia w całej Ukrainie. Znaczna część Rad także powitała je z entuzjazmem. Zob. В. 

Скоровотанский, Революция на Украине, Саратов, 1918, s. 74. 

10 „Робітнича газета” 1917, 27 października. 

11 R. A. Wade, Red Guards and Workers Militias in the Russian Revolution, Stanford, CA, 

1984, s. 261–262. 

12 Rada Komisarzy Ludowych wypowiedziała wojnę Centralnej Radzie za plecami kierowniczych 

organów władzy radzieckiej w Rosji, w tym Centralnego Komitetu Wykonawczego. 

Zob. The Debate on Soviet Power, red. J. Keep, Oxford 1979, s. 195–223.


syjskich bolszewików, by nadać wojnie charakter klasowy, przybrała ona formę 

konfliktu narodowego, który sparaliżował działalność wielu sił ukraińskiej lewicy. 

Charkowski rząd, składający się z bolszewików i lewicowych ukraińskich socjaldemokratów, 

był przeważnie ignorowany przez wojska Rosji Radzieckiej, których 

część pozwalała sobie na szowinistyczne skandale. 

Wojna trwająca między Niemcami i Rosją Radziecką zaostrzyła kryzys. Rewolucja 

„pożarła sama siebie”, zastępując siły wewnętrzne zewnętrznymi. Kijowski 

rząd prawicowych eserowców zawarł sojusz z Niemcami w Brześciu Litewskim. 

Niemcy na początku pozbawili władzy rząd charkowski, a z czasem i Centralną Radę 

jako niegodnych zaufania „lewicowych oportunistów”, proklamując satelickie 

Państwo Ukraińskie z hetmanem Pawłem Skoropadśkim na czele. 

Konflikt sił wewnętrznych i zewnętrznych 

Wraz z zakończeniem I wojny światowej URL odrodziła się podczas „listopadowej 

rewolucji ukraińskiej” 1918 r. Nie była to jednak demokracja na wzór 1917 r.; u sterów 

władzy znaleźli się petlurowscy atamani, na których ciążyło odium pogromów 

i represji 13 . 

Szeroki ruch ludowy ukierunkował swą walkę na ustanowienie Republiki Rad. 

Tę linię reprezentowali najbardziej radykalni spośród ukraińskich socjalistów — 

borot’bysty (боротьбисти), lewicowa większość UPSR і USDPR. Energiczne wysiłki 

lewego skrzydła URL zmierzające do zreformowania Republiki od środka okazały 

się nieefektywne. Wiosną 1919 r. zbudowana na szerokiej bazie społecznej Armia 

Czerwona rozbiła wojska Petlury, ustanawiając Ukraińską Socjalistyczną Republikę 

Radziecką. 

Trudno było o lepsze warunki do wewnętrznego pojednania i zbliżenia ukraińskiej 

i rosyjskiej rewolucji. Budowa republiki na bazie pluralizmu proradzieckich 

partii była realną możliwością. Dlaczego więc ich koncepcja Ukrainy nie została 

wprowadzona w życie? Odpowiedź leży w nierozwiązanych sprzecznościach między 

wewnętrznymi i zewnętrznymi składowymi rewolucji. Dążenia sił wewnętrznych 

ujawniły się w walce Centralnej Rady, proklamowaniu Ukraińskiej Republiki Ludowej 

i w dążeniu do niezależnej republiki radzieckiej. W przeciwieństwie do nich 

siły zewnętrzne dążyły do podporządkowania Ukrainy Rosji i w konsekwencji spowalniały 

rozwój sił wewnętrznych 14 . Podmiotem zewnętrznego „socjalizmu z góry” 

jawiła się Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików). 

Ten wszechogarniający konflikt był przyczyną niestabilności rewolucji społecznej. 

Typowym przykładem stanowiska rosyjskich komunistów był nie pochodzący 

z wyboru i sformowany w Rosji Tymczasowy Robotniczo-Chłopski Rząd Ukrainy, 

na czele którego — decyzją Moskwy — stanął Chrystian Rakowski (Rakowśkyj), 

który negował sam fakt istnienia Ukraińców jako odrębnego narodu. W połączeniu 

z rusofilskimi i lewicowo-komunistycznymi prądami takie poglądy doprowadziły do 

katastrofalnych skutków. 

Dalekosiężna polityka socjalistycznych przemian, ogłoszona w 1919 r., nie została 

wprowadzona. Ukraina pozostawała regionalnym tworem w składzie Rosji i w 

ten sposób traktowana była przez rząd. Samorząd nie istniał, republika rządzona 

była przez wyznaczone komitety rewolucyjne, a ukraińskie i żydowskie partie socjalistyczne 

odsunięte zostały przez reżim na drugi plan. W administracji na czoło 

wysunęli się przedstawiciele rosyjskiej klasy średniej, przesiąknięci szowinistycz- 

13 В. Винниченко, Відродження нації, op. cit., t. 3, s. 145. 

14 A. Річицький, Меморандум Української комуністичної партії, op. cit., s. 58–59.


nymi uprzedzeniami 15 . USDRP z goryczą konstatowała: Minęły już dwa miesiące, 

odkąd radziecka władza zajęła Kijów, ale realnej radzieckiej władzy, a także 

dyktatury proletariatu dotąd nie widzieliśmy. Mamy jedynie dyktaturę partii komunistycznej 

16 . 

Sytuację komplikowało dodatkowo hamowanie rewolucji na wsi przez brutalne 

rekwizycje zboża i odgórne przeszczepienie z Rosji elitystycznej polityki agrarnej 17 . 

Zamiast rozwiązać społeczne i narodowe sprzeczności, reżim jedynie je pogłębił. 

Zrodziło to potężne siły odśrodkowe: ogarnięta chłopskim powstaniem Ukraińska 

SRR wkroczyła w wojnę domową. Kryzysowi towarzyszyły dwie przeciwstawne tendencje, 

utrudniające historyczną analizę: z jednej strony była to próba rewolucyjnej 

mobilizacji społeczeństwa, z drugiej — jej antyteza — podział i rozwarstwienie klasowe. 

Wskazują na to przede wszystkim pogromy, bandytyzm i awantury atamanów. 

Żadna ze stron konfliktu nie wyszła z niego „z czystymi rękami”. 

Demokratyczna zasada wyboru rad była najbardziej powszechnym postulatem. 

Kierowany przez nezałeżnykiw Ogólnoukraiński Komitet Rewolucyjny poszukiwał 

sposobu, jak obalić rząd, wyprzedzając Petlurę, i zmusić rosyjskich komunistów do 

prowadzenia rozmów z prawdziwą Ukraińską Republiką Radziecką. Poza nielicznym 

wyjątkami borot’bysty walczyli ramię w ramię z bolszewikami i pragnęli zakończenia 

wewnętrznego konfliktu. 

Kwestia ukraińska przesądza o losie 

europejskich rewolucji 

W obliczu tej katastrofy postulat tworzenia Ukrainy Radzieckiej uzyskał poparcie 

ze strony Węgierskiej Republiki Radzieckiej proklamowanej w 1919 r., w ślad za 

którą powstały Bawarska i Słowacka Republiki Radzieckie. Kwestię ukraińską należało 

pilnie rozwiązać, ponieważ właśnie stąd można było udzielić bezpośredniej 

pomocy węgierskiej i europejskiej rewolucji. 

Węgierscy liderzy podjęli próbę wystąpienia w roli pośredników, proponując 

niepodległość Ukrainy i utworzenie rządu z udziałem przedstawicieli nezałeżnykiw 

і borot’bystiw 18 . Dowódca Armii Czerwonej Wołodymyr Antonow-Owsiejenko po 

otrzymaniu rozkazów marszu na Zachód pozytywnie zareagował na te propozycje. 

Wszystkie wysiłki zostały jednak odrzucone przez Rakowśkiego. Bela Kun pisał 

z Budapesztu do Lenina: Narzucanie Ukraińcom osoby Rakowśkiego wbrew ich 

woli będzie, moim zdaniem, niemożliwym do naprawienia błędem 19 . Historyczna 

szansa została stracona; rumuńska i polska armia przegrodziły drogę na Węgry. 

To doświadczenie i poprzednie wydarzenia poddają w wątpliwość popularne 

przez długi czas wyjaśnienia losów rewolucji rosyjskiej, zwłaszcza odnośnie sprawczej 

roli czynników zewnętrznych w jej zwyrodnieniu i pojawieniu się stalinizmu. 

Często twierdzono także, iż niesprzyjające warunki ograniczały bolszewikom możliwość 

wyboru działań. Jednak twierdzenie, że jednopartyjny system pojawił się 

z powodu braku sojuszników, nie może wyjaśniać przebiegu wydarzeń na ziemiach 

Ukrainy, tutaj bowiem borot’bysty, odmiennie niż rosyjscy lewicowi eserowcy, nie 

15 Ukraiński komunista Mykoła Skrypnyk informował o istnieniu 200 rozporządzeń o zakazie 

wykorzystywania języka ukraińskiego wydanych przez różnych urzędników w czasach 

Rakowśkiego. Zob. М. Скрипник, Статті і промови з національного питання, „Сучасність” 

1974, s. 14. 

16 „Червоний прапор” 1919, 3 kwietnia. 

17 „Червоний прапор” 1919, 28 lutego. 

18 В. Винниченко, Щоденник 1911–1920, Edmonton, AB, 1980, s. 331–332. 

19 R. Tokes, Bela Kun and the Hungarian Soviet Republic, Stanford, CA, 1967 s. 202.


zdecydowali się na powstanie, a ci z nich, którzy wybrali ten sposób działania, 

prowokowani byli sytuacją wywołaną przez samych rosyjskich komunistów. 

W mniemaniu bolszewików socjalizm nie mógł być zbudowany w osobnym, izolowanym, 

zapóźnionym kraju bez wsparcia ze strony bardziej rozwiniętych krajów 

europejskich. Powodzenie tego projektu zależało od rozszerzenia rewolucji na Zachód. 

Jednak zasada budowy „socjalizmu z góry” wpłynęła na załamanie perspektyw 

rewolucji październikowej. 

Latem 1919 r. nacjonalistyczna Rosyjska Armia Ochotnicza generała Denikina 

okupowała Ukrainę. Uzbrojona na koszt Wielkiej Brytanii i Francji zaprowadziła 

wobec ukraińskich Żydów terror na miarę późniejszych działań nazistowskich. Pomimo 

rozczarowania bolszewikami poparcie dla idei radzieckiej jednak nie spadało. 

Borot’bysty, którzy proklamowali Ukraińską Komunistyczną Partię (borot’bystiw) 

20 , odnotowali gwałtowny wzrost poparcia. Mychajło Hruszewśkyj uważał, że 

pod hasłem Republiki Ukraińskiej, która będzie niezależna, ale jednocześnie radziecka 

i przyjazna wobec bolszewików i Rosji Radzieckiej, masy jednoczyły się 

wokół ich sztandarów 21 . 

Jedna z teorii wyjaśniających ową masową mobilizację głosi, że była ona efektem 

wyboru między restauracją starych porządków i oporem, co jednak nie tłumaczy 

w sposób kompleksowy przebiegu wydarzeń na Ukrainie. Fakty przeczą także 

i opiniom tych historyków, którzy twierdzą, iż póki walka nie wychodziła poza granice 

wewnętrzne, siły proradzieckie ustępowały swym bardziej umiarkowanym 

przeciwnikom. Partie wywodzące się z URL nie były w stanie stanąć na czele ludowego 

oporu. Przyczyna leży w postępującym politycznym zwyrodnieniu tych, którzy 

reprezentowali Ukraińską Republikę Ludową. URL ostatecznie upadła wówczas, 

gdy zachodnioukraiński lider, Jewhen Petruszewycz, oddał Ukraińską Galicyjską 

Armię pod rozkazy Denikina, a Petlura, w zamian za sojusz z Piłsudskim, przekazał 

Polsce Galicję Wschodnią. 

W odróżnieniu od nich borot’bysty, USDPR (nezałeżnyky) i część ukraińskich 

bolszewików, reprezentowanych przez Mykołę Skrypnyka i Wasyla Szachraja, byli 

konsekwentnymi obrońcami niezależności. Ich postawę wzmocniło uznanie ze strony 

kierownictwa bolszewickiego, które, pomimo jego centralistycznych poglądów, 

nie kwestionowało konieczności ustanowienia odrębnej republiki ukraińskiej. 

Pomyłką byłoby wyprowadzenie wniosku, że popularność tych partii była jedynie 

skutkiem reakcji na rządy Denikina i Petlury. Pogląd ten nie uwzględnia faktu, 

że prosty lud pracujący świadomie podejmował wysiłki na rzecz społecznej transformacji. 

W naszej „postmodernistycznej” epoce czasem trudno pojąć, że rewolucje 

bywają zwrotnymi punktami historii, zmieniającymi zarówno samych ludzi, jak 

i ich otoczenie; w latach 1917–1920 Ukraina przechodziła właśnie taki okres. Zaskakujące 

jest, w jaki sposób, osłabieni wojną światową, okupacją i wojną domową, 

Ukraińcy zachowali energię i fascynację takimi ideami. Niemniej jednak skala powstania, 

jednoczącego szerokie spektrum sił — od borot’bystiw po anarchistów 

Machny była taka, że Denikin zmuszony był skierować przeciwko niemu tyle samo 

wojska, co przeciw Rosji Radzieckiej. Rozpraszało to siły Armii Ochotniczej i doprowadziło 

do decydującego militarnego zwrotu w rewolucji. 

Nezałeżnyky uważali, że o ile rewolucja dwukrotnie zaznawała porażki przez 

słabość wewnętrznych sił Ukraińskiej Rewolucji, to dla zwycięstwa w trzecim boju 

20 W marcu 1920 r. pod naciskiem Kominternu partia ta przyłączyła się do Komunistycznej 

Partii (bolszewików) Ukrainy (przyp. red.). 

21 J. E. Mace, Communism and the dilemma of national liberation, Cambridge, MA, 1983, 

s. 59.


wewnętrzne siły powinny stanąć na czele Ukraińskiej Rewolucji Socjalistycznej 22 . 

W gronie tych bolszewików, którzy jeszcze działali na Ukrainie, wykrystalizował się 

nurt popierający koncepcje nezałeżnykiw i borot’bystiw; na jego czele stał Jurij Łapczynśkyj. 

Federaliści okazali się niezdolni do założenia nowej partii, ale przyczynili 

się do zmiany polityki Moskwy. Po trzech latach rewolucji w wielu rezolucjach i 

odezwach Lenin i Trocki wykazali inicjatywę wsparcia Ukraińców. 

Zimą 1919 r. borot’bysty podjęli poważne próby zdobycia hegemonii na Ukrainie, 

nie zdołali jednak zgromadzić odpowiednich sił. Sądzili oni, że zwolennicy 

niepodległości pokładać będą większe nadzieje w rozszerzeniu zdobyczy rewolucji. 

Podobnie jak przeważająca część międzynarodowego ruchu robotniczego, borot’bysty 

odnosili się do Kominternu z wielkim uznaniem, i gdy jego Komitet Wykonawczy 

zalecił im zjednoczenie się z Komunistyczną Partią (bolszewików) Ukrainy, będącą 

częścią Rosyjskiej Partii Komunistycznej, stanęli przed wyborem: pozostać odrębną 

organizacją i walczyć o władzę, czy też zdecydować się na zjednoczenie. Zarówno 

borot’bysty, jak i Lenin pragnęli uniknąć powtórzenia się konfliktu z 1919 r., 

obawiając się, że powrót antagonizmów między siłami lewicy otworzy przed wrogami 

socjalizmu możliwości rewanżu. 

Ten epizod wskazuje także na poważne rozbieżności w poglądach samego Lenina. 

Konsekwentnie uprawiał on starą plechanowską politykę jednej partii, jednego 

państwa, która zdążyła już zaszkodzić rewolucji. Zjednoczenie z borot’bystami 

wywołało konflikty, jednak żadna ze stron nie uważała tego za porażkę. Komunistyczny 

historyk Mojsej Rawycz-Czerkaśkyj przypuszcza, że właśnie pod wpływem 

borot’bystiw bolszewicy ewoluowali od Rosyjskiej Partii Komunistycznej na Ukrainie 

ku Komunistycznej Partii Ukrainy 23 . Fakt, iż nezałeżnyky utworzyli konkurencyjną 

Ukraińską Partię Komunistyczną, uzmysławia, że dla wielu koncepcja monopartyjnego 

państwa podporządkowanego Moskwie stanowiła wypaczenie celów 

rewolucji. Podczas gdy w innych krajach partie komunistyczne powstawały drogą 

jednoczenia różnych grup, na Ukrainie proces ten przebiegał w inny sposób. 

Lenin i bolszewicy bez wątpienia nie dotrzymali obietnicy przeprowadzenia zjazdu 

Rad zdolnego do decydowania o statusie Ukrainy. Zima 1920/1921 r. stała się 

krytycznym punktem zwrotnym. Cieszące się szerokim poparciem próby odnowienia 

samorządu robotniczego okazały się nieudane. Rewolucja socjalistyczna zaznała 

porażki na Zachodzie, radziecka Ukraina przetrwała, ale przemieniła się w arenę 

suchego biurokratyzmu i bonapartyzmu 24 . Upadły Rady — subiektywny czynnik, 

dzięki któremu społeczny i narodowy wymiar rewolucji miały szansę pogodzenia, 

natomiast locus władzy politycznej przeszedł w ręce wyższych organów władzy wraz 

z nastaniem bolszewickiego termidoru. 

Paradoksalne dziedzictwo ukraińskiej rewolucji 

W 1920 r. wyczerpane siły radzieckie odparły wojska polskie. Zgodnie z traktatem 

pokojowym Ukraina znów została podzielona i pięć milionów Ukraińców znalazło 

się pod polskim panowaniem. Majstrenko konstatuje, że walka o suwerenną Ukraińską 

SRR zaznała porażki nie wskutek rozwoju wewnętrznego ukraińskiego życia 

politycznego, lecz poprzez zewnętrzny nacisk organizacji administracyjnej 25 . 

22 „Червоний прапор” 1919, 21 grudnia. 

23 M. Равич-Черкасский, История Коммунистической партии (большевиков) Украины, 

Харьков 1923, s. 148. 

24 Революція в небезпеці!, „Нова доба” 1920, 20 listopada. 

25 I. Maistrenko, Borotbism: A chapter in the history of Ukrainian communism, New York, 

NY, 1954, s. 196.


Jednak fiasko próby stworzenia niepodległej Ukrainy w 1920 r. ani nie jest końcem 

historii, ani nie pozwala na adekwatną ocenę zdobyczy rewolucji. Lata 1917–1920 

przyniosły historyczną możliwość rozwiązania kwestii ukraińskiej; rozbieżności, 

które się wówczas pojawiły, nie były niemożliwe do pokonania. 

Ciekawą wczesną analizę zaproponował w 1920 r. Andrij Riczyćkyj w Memorandum 

Ukraińskiej Partii Komunistycznej na Drugi Kongres Międzynarodówki 

Komunistycznej 26 . Ukazał on, w jaki sposób robotnicza rewolucja stanowiła jeden 

z przejawów sprzeczności współczesnego kapitalizmu. Przed międzynarodowym 

proletariatem stoi zadanie zaangażowania w komunistyczną rewolucję i budowę 

nowego ustroju nie tylko przodujących krajów kapitalistycznych, ale i zapóźnionych 

narodów–kolonii, wykorzystując w tym celu odbywające się tam narodowe 

rewolucje poprzez wzięcie w nich aktywnego udziału i przyjęcie na siebie kontroli 

nad nimi, dążenie do permanentnej rewolucji, uniemożliwienie burżuazji zatrzymania 

jej na realizacji hasła narodowego wyzwolenia 27 . 

Fakt, iż za każdym razem próby realizacji tej koncepcji zaznawały klęski z racji 

nierozwiązanych sprzeczności między wewnętrznymi i zewnętrznymi czynnikami 

rewolucji, nie oznacza, iż nie miały one szans realizacji. Zorganizowany ruch robotniczy 

poważnie ewoluował w trakcie rewolucji, z czasem skłaniając się ku poparciu 

dla Republiki Ukraińskiej. 

Do 1917 r. istniała jedynie „Południowa Rosja”. Rewolucja przekreśliła stary porządek 

społeczny i zrodziła Ukraińską SRR, jasno określony narodowy, gospodarczy 

i kulturowy organizm 28 . Stworzyła strukturalne ramy poważnej walki między 

centralistycznym, rusofilskim nurtem i ruchem wszechstronnego wyzwolenia ukraińskich 

komunistów. 

Ruch wszechstronnego wyzwolenia osiągnął sukces we wprowadzeniu polityki 

„ukrainizacji”, programu pozytywnych działań wspierających kulturę i język ukraiński, 

a także wprowadzaniu osób nierosyjskiego pochodzenia do aparatu państwowego. 

Była ona zapowiedzią bezprecedensowego odrodzenia narodowego lat 20. 

Ukraińscy komuniści energicznie realizowali tę politykę o charakterze oręża kulturalnej 

rewolucji na Ukrainie 29 . W opinii jednych było to narzędzie umacniania autonomii 

i likwidacji pozostałości kolonializmu, w oczach innych — przejaw otwartej 

opozycji wobec narastającego stalinizmu. Doświadczenie ukrainizacji pozostawia 

nam paradoksalną spuściznę rewolucji, która doprowadziła ukraiński lud na granicę 

stworzenia narodu pod koniec dziesięciolecia 30 . 

Postępy stalinowskiego centralizmu zniosły resztki równości między republikami 

związkowymi; unicestwiono ukraińskich komunistów i inteligencję. Ale narodowa 

tradycja socjalistyczna okazała się na tyle głęboko zakorzeniona, iż jej przedstawiciele 

znaleźli się wśród ostatnich niedobitków opozycji wyniszczonej w 1936 r. 

i pozostali na tyle zauważalną siłą w polityce, że doznawali oficjalnych prześladowań 

aż do upadku ZSRR. 

Tłumaczenie z języka ukraińskiego: Grzegorz Demel 

26 A. Річицький, Меморандум Української комуністичної партії, op. cit., s. 45–66. 

27 Ibidem, s. 54 

28 H. Kostiuk, Stalinist Rule in Ukraine, New York, NY, 1960, s. 39. 

29 B. Dmytryshyn, Moscow and the Ukraine, 1918–1953, New York, NY, 1956, s. 71. 

30 B. Krawchenko, The National Renaissance and the Working Class, in the 1920s, Paper 

Delivered to the Colloque International on La Renaissance nationale et culturelle en Ukraine 

de 1917 a 1933, Institut National des Langues et Civilisations Orientales, Paris, 25–26, 

November 1982, s. 24.


Форд К., Українська революція 1917–1921 рр. і доля Європейської 

соціалістичної революції 

Українська Революція залишається важливою темою обговорення як істориків 

так і дослідників політичних процесів сучасності. У даній статті ставиться 

під сумнів домінуюча історична точка зору про закономірність совєтизації 

України і наголошується, що український соціалістичний рух створив життєздатну 

альтернативу радянській владі. Ця альтернатива відповідала як цілям 

тогочасного соціального розвитку так і прагненням національного визволення. 

Автор стверджує, що врахування ідеології та політики “відродження 

України” дає можливість по новому поглянути на історію російської, української 

та європейських революцій. 

Ford Ch., The Ukrainian Revolution 1917–1921: Deciding the fate of European 

socialist revolution 

The Ukrainian Revolution remains a matter of both historical and contemporary 

political controversy. This article challenges the predominant historical paradigms, 

and re-asserts that the vernacular socialist movement posed a viable alternative 

which was universal in its objectives of social emancipation and national liberation. 

It considers that the experience of the “rebirth of Ukraine” provides a new insight 

into the fate of the Russian, Ukrainian and European revolutions.

Grzegorz Pawlikowski 

Uniwersytet Rzeszowski, 

Rzeszów 

Przesiedlenia ludności ukraińskiej 

z województwa lubelskiego do USRR 

(październik 1944 r. – marzec 1947 r.) 

Przesiedlenie ludności ukraińskiej do USRR odbywało się na podstawie umowy 

z 9 września 1944 r. zawartej pomiędzy PKWN a rządem Ukrainy radzieckiej. 

Przesiedleniom starała się przeciwdziałać Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów 

i oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii. Transfer ludności ukraińskiej, akcja 

osiedleńcza ludności polskiej oraz walki polsko-ukraińskie wpłynęły na zmianę 

oblicza etnicznego, językowego i kulturowego Lubelszczyzny. 

Konsekwencją przejęcia władzy przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (dalej 

— PKWN) była realizacja zapisów jego „Manifestu”. Jednym z jego głównych 

założeń było dążenie do radykalnej zmiany struktury narodowościowej Polski. Pierwotna 

koncepcja dotyczyła uregulowania granicy polsko-radzieckiej według kryterium 

etnicznego. Wyznaczony umową z 26 lipca 1944 r. nowy kordon graniczny nie 

spełniał jednak tego kryterium. W „Polsce Lubelskiej” pozostawali nadal przedstawiciele 

innych narodowości, w tym najliczniejsi Ukraińcy (około 650 000), zamieszkujący 

województwo lubelskie, krakowskie i okręg rzeszowski 1 . 

Do wstępnych rozmów i ustaleń o celach, charakterze i zakresie „wymiany ludności” 

2 doszło między przedstawicielami PKWN a Przewodniczącym Komisarzy 

Ludowych USRR Nikitą Chruszczowem w Lublinie w dniach 1–2 września 1944 r. 3 . 

Powrócił on do Lublina 8 września 1944 r., a następnego dnia doszło do podpisania 

1 G. Pawlikowski, Polityka władz wobec ukraińskiej mniejszości narodowej w województwie 

lubelskim (lipiec 1944 r. – marzec 1947 r.), „Polityka i Społeczeństwo” 2009, nr 6, s. 73–82. 

2 W materiałach archiwalnych i literaturze można spotkać różne określenia dotyczące tej 

problematyki (ewakuacja, przesiedlenia, wysiedlenie, wymiana ludności, transfer). Aparat 

przesiedleńczy oraz władze administracji państwowej i samorządowej używały pojęcia „ewakuacja”, 

ukraińskie podziemie nacjonalistyczne — „wysiedlenie”. Różnice terminologiczne 

spowodowały przyjęcie w pracy zasady podawania— w zależności od kontekstu terminu 

neutralnego — „transfer” lub nazewnictwa wynikającego z ówczesnego stanu prawnego: dla 

etapu od października 1944 r. do lutego 1946 r. terminu „przesiedlenia”, a dla etapu od marca 

1946 r. do marca 1947 r. terminu „wysiedlenia”. 

3 Pobyt przedstawicieli sąsiednich republik radzieckich, „Gazeta Lubelska” 1944, nr 30, s. 1. 

1–2/2009 

HISTORIA 39

40 Grzegorz Pawlikowski 

układu o wymianie ludności między PKWN i USRR 4 . Nie powinno ulegać wątpliwości, 

że podpisanie tej umowy odbyło się z inspiracji Józefa Stalina i jego najbliższego 

otoczenia. Świadczy o tym wydanie (22 czerwca 1944 r.) przez Prezydium 

Rady Najwyższej ZSRR dekretu umożliwiającego nabycie obywatelstwa polskiego. 

Zapisy tego dekretu nie dotyczyły jednak Ukraińców, Białorusinów i Litwinów, których 

pozbawiono możliwości wyjazdu do Polski 5 . 

Układ z 9 września 1944 r. o wzajemnym przesiedleniu należy uznać za najważniejszy 

element polityki władz względem ukraińskiej mniejszości narodowej w Polsce 

6 . Przedłużanie się wymiany ludności wymusiło na władzach uzupełnienie tej 

polityki o zagadnienia wyznaniowe (religijne), oświatowe, ekonomiczne i administracyjne 

7 . 

Przesłankami podpisania układu były również względy ekonomiczne. USRR 

i Polska w czasie wojny straciły wiele milionów obywateli, zatem potrzebowały ludzi 

do zasiedlenia opustoszałych i zniszczonych obszarów. Pewną rolę odgrywały również 

obawy, że pozostanie ludności ukraińskiej zamieszkującej zwarte terytorium 

stanie się w przyszłości pretekstem do wysuwania postulatów wcielenia ich do 

ZSRR pod hasłem oderwania i zjednoczenia. 

Wcielanie w życie koncepcji Polski jednolitej pod względem narodowym stanowiło 

kontynuację komunistycznej myśli politycznej z okresu II Rzeczypospolitej. 

Komuniści zdawali sobie sprawę z oczekiwania społeczeństwa polskiego na unarodowienie 

państwa kosztem mniejszości. Dostrzegali oni gotowość do zaakceptowania 

maksymalistycznego programu terytorialnego na zachodzie, wobec przesądzonej 

utraty Kresów Wschodnich. Na pomoc komunistom przyszła teoria o obszarze 

pomiędzy Odrą a Bugiem jako ziemiach macierzystych, etnicznej kolebce państwa 

polskiego. Wizji wielonarodowej Polski Jagiellońskiej przeciwstawiano wizję jednolitej 

narodowo Polski Piastowskiej. Świadomie, czy też nie, komuniści implikowali 

elementy myśli politycznej obozu narodowego 8 . 

PKWN podjął aktywne działania zmierzające do wypełniania swoich zobowiązań 

wynikających z układu podpisanego z USRR 9 . Realizację układu z 9 września 

4 Układ między PKWN a rządem USRR w sprawie przesiedlenia ludności ukraińskiej z terytorium 

Polski do USRR i obywateli polskich z terytorium USRR do Polski z 9 września 

1944 r., Archiwum Państwowe w Lublinie (APL), zespół 707 — Wojewódzki Oddział PUR 

w Lublinie, sygn. 280, bn; Pobyt przedstawicieli Rady Komisarzy Ukraińskiej i Białoruskiej 

SSR w Lublinie, „Gazeta Lubelska” 1944, nr 35, s. 1; Podpisanie układu pomiędzy Polskim 

Komitetem Wyzwolenia Narodowego dotyczącego ewakuacji obywateli polskich i ludności 

ukraińskiej z terytorium Polski, „Rzeczpospolita” 1944, nr 39, s. 1–2. 

5 Dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 22 czerwca 1944 r., APL, 707, 280, brak numeracji 

(dalej — bn). 

6 PKWN zawarł układy o wymianie ludności z BSRR (9 września 1944 r.) i LSRR (22 września 

1944 r.), APL, 707, 280, bn. 

7 G. Pawlikowski, Polityka władz wobec ukraińskiej…, op. cit., s. 73–82. 

8 K. Kersten, Polska — państwo narodowe. Dylematy i rzeczywistość, [w:] Narody, Jak 

powstawały i jak wybijały się na niepodległość?, Profesorowi Tadeuszowi Łepkowskiemu 

w sześćdziesiątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy przyjaciele, koledzy, uczniowie, 

red. M. Kula, Warszawa 1989, s. 473–477; G. Pawlikowski, Stanowisko lubelskich struktur 

partii politycznych wobec przesiedleń Ukraińców do USRR (1944–1947), „Rocznik Chełmski” 

2009, t. 13, s. 275–293. 

9 Instrukcja wykonawcza do układu z 9 września 1944 r. zawartego między PKWN a rządem 

USRR w sprawie przesiedlenia ludności ukraińskiej z Polski do USRR i obywateli 

polskich z USRR do Polski, Archiwum Akt Nowych (AAN), zespół 526 — Główny Przedstawiciel 

Rządu RP do Spraw Ewakuacji Ludności Ukraińskiej z Polski w Lublinie, sygn. 1, k. 9– 

53.

Przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa lubelskiego do USRR … 41 

1944 r. rozpoczęto od tworzenia administracji specjalnej (centralnej i rejonowej) 

przeznaczonej do przeprowadzenia przesiedlenia. Głównym Przedstawicielem strony 

polskiej mianowano Mieczysława Rogalskiego, a Głównym Pełnomocnikiem 

strony ukraińskiej Mykołę Pidhornego (Podhornego) 10 . Niższym szczeblem aparatu 

przesiedleńczego były placówki rejonowe. 

Województwo lubelskie w nowych granicach administracyjnych zostało podzielone 

na siedem rejonów przesiedleńczych: Biłgoraj, Chełm, Hrubieszów, Krasnystaw, 

Tomaszów Lubelski, Włodawa i Zamość. Przy Głównym Przedstawicielu ds. 

Ewakuacji znajdowały się tzw. punkty etapowe w Lubartowie i Radzyniu. Rejon odpowiedzialności 

nie zawsze pokrywał się z powiatem, np. zasięg kompetencji rejonu 

Biłgoraj obejmował również powiat janowski 11 , a rejon Włodawa — powiat lubartowski. 

Zasięg kompetencji często również nie pokrywał się z całym obszarem powiatu, 

np. rejon Tomaszów obejmował również gminę Tarnoszyn z powiatu hrubieszowskiego 

12 . Powiat bialski natomiast został włączony do obszaru działalności 

Przedstawicielstwa ds. Ewakuacji z Polski Białorusinów 13 . 

Od początku października 1944 r. rząd USRR rozpoczął obsadzanie stanowisk 

rejonowych pełnomocników, którzy przystąpili do urzędowania wraz z podległym 

sobie personelem. Zaplecze administracyjne Głównego Pełnomocnika rządu USRR 

w województwie lubelskim liczyło w styczniu 1945 r. 179 osób (49 w Lublinie, 130 

w rejonach) 14 . Siedziby pełnomocników USRR mieściły się w tych samych miejscowościach, 

co przedstawicielstwa polskie 15 . Funkcję Przedstawicieli Rejonowych 

władz polskich pełnili Kazimierz Równy (Biłgoraj), Eugeniusz Stolarski (Chełm), 

Bolesław Świdziński (Hrubieszów), Edward Wrzosek (Krasnystaw), Władysław 

Sekuła (Tomaszów Lubelski), Aleksander Gomszczyński (Włodawa) 16 i Franciszek 

Czyżewski (Zamość) 17 . 

Za przeprowadzenie przesiedlenia Ukraińców odpowiedzialne były polskie i radzieckie 

komisje przesiedleńcze. Pozostawione mienie poukraińskie częściowo było 

wykorzystywane przez Państwowy Urząd Repatriacyjny dla akcji osiedleńczej repa- 

10 M. Rogalski funkcję tę pełnił do 30 kwietnia 1945 r. Następnego dnia zastąpił go J. Bednarz, 

który funkcję tę sprawował do 11 marca 1947. M. Pidhornyj na początku 1946 r. został 

zastąpiony przez Mychajłę Romaszczenkę. 

11 9 sierpnia 1945 r. zmieniono nazwę powiatu na kraśnicki. Rozporządzenie Rady Ministrów 

z dnia 7 lipca 1945 r. o zniesieniu powiatu janowskiego i utworzeniu powiatu kraśnickiego 

w województwie lubelskim, Dz.U. 1945, nr 26, poz. 159. 

12 Pismo z 9 czerwca 1945 r. Józefa Bednarza do M. Podgórnego, AAN, 526, 160, k. 108. 

13 Ewakuacja Ukraińców z Polski, AAN, 526, 24, k. 4. 

14 Do rejonu biłgorajskiego oddelegowano 28 osób, chełmskiego — 28, hrubieszowskiego — 

34, krasnystawskiego — 7, tomaszowskiego — 29, włodawskiego — 24, zamojskiego — 8, zob. 

Spis pracowników Komisji Ukraińskiej, AAN, 526, 160, k. 82; J. Pisulińśki, Przesiedlenia 

ludności ukraińskiej z Polski do USRR w latach 1944–1947, Rzeszów 2009, s. 140; G. Mazur, 

Problemy przesiedlenia Polaków z Ukrainy i Ukraińców z Polski w latach 1944–946, 

[w:] Polska–Ukraina. Trudne pytania, red. A. Ajnenkiel i in., Warszawa 2001, t. 8. 

15 Zastępcami Pełnomocników rejonowych USRR byli oficerowie NKWD: rejon biłgorajski — 

mjr Konstantyn Morozenko, chełmski — kpt. Wiktor Maksymenko, hrubieszowski — kpt. 

Pantelej Kolesnik, krasnystawski — kpt. Aleksander Garszin, tomaszowski — kpt. Iwan 

Kriwkoń, włodawski — kpt Pantelej Sebko, zamojski — kpt. Iwan Malinowśkyj zob. Repatriacja 

czy deportacja. Przesiedlenie Ukraińców z Polski do USRR 1944–1946, red. E. Misiło, 

Warszawa 1996, t. 1. s. 44, przypis b. 

16 Aleksander Gomszczyński został zastąpiony 7 stycznia 1945 r. przez Konstantego Chemińskiego. 

17 Protokół z konferencji w Głównym Przedstawicielstwie Rządu RP ds. ewakuacji ludności 

ukraińskiej z Polski odbytej w dniach 18–19 styczeń 1946 r., AAN, 526, 177, k. 6–16.


triantów z ZSRR 18 . Władze centralne zobowiązały niższe organy terenowe do 

udzielenia pomocy rejonowym komisjom przesiedleńczym — przewidziano dla 

Ukraińców zgłaszających chęć opuszczenia Polski zapisane w układzie ulgi w podatkach, 

świadczeniach w naturze i opłatach ubezpieczeniowych, a także ograniczono 

swobodę rozporządzania własnością 19 . 

W etapie pierwszym organizowanie władz przesiedleńczych odbywało się 

równocześnie z organizowaniem i planowaniem samej akcji. Zgodnie z układem do 

15 września 1944 r. trwały prace przygotowawcze polegające na rozplakatowaniu 

ogłoszeń i obwieszczeń, rejestracja, sporządzanie spisów osób zgłaszających się na 

wyjazd oraz opracowanie planów. 

W pierwszych tygodniach przesiedlenia dużym problemem było określenie 

liczby ludności podlegającej ewakuacji 20 . Według spisu ludności z 9 grudnia 1931 r. 

w województwie lubelskim było 63 156 osób (2,6%) posługujących się językiem 

ukraińskim, ale już 210 373 osoby wyznania prawosławnego (8,5%) 21 . Międzywojenne 

spisy ludności nie miały jednak praktycznego zastosowania po lipcu 1944 r. 

Liczba ludności ukraińskiej w województwie lubelskim zwiększyła się w stosunku 

do okresu międzywojennego przez włączenie do powiatu hrubieszowskiego i tomaszowskiego 

gmin z przedwojennego województwa lwowskiego 22 . Brak dokładnej 

ewidencji ludności wpłynął na działania PKWN, który 1 grudnia 1944 r. wydał dekret 

o spisie ludności i gospodarstw rolnych na wyzwolonych terenach. 

Biorąc pod uwagę kryteria układu o wymianie ludności, liczbę Ukraińców podlegających 

przesiedleniu z województwa lubelskiego określono na 207 tysięcy osób 

(stan na 1 października 1944 r.). Największą ich część stanowili mieszkańcy powiatu 

hrubieszowskiego (71 887 osób), tomaszowskiego (40 234) i chełmskiego (34 084). 

Zamieszkiwali oni również w znacznie mniejszej liczbie powiat janowski, lubartowski 

i krasnystawski. Należy jednak zaznaczyć, że w powiatach zamieszkałych w dużym 

procencie przez Ukraińców również występowało duże zróżnicowanie subregionalne. 

Ukraińcy zamieszkiwali głównie obszary wiejskie, ich obecność w miastach 

(np. Kraśnik, Tomaszów Lubelski, Uhnów) miała marginalne znaczenie. Liczba 

Ukraińców branych pod uwagę przy sporządzaniu spisów ewakuacji była niższa 

od rzeczywistej o około 40–50 tysięcy, co potwierdzają wyniki przeprowadzonej 

w 1947 r. akcji „Wisła”. 

Mimo napotkanych trudności przesiedlenia ludności ukraińskiej rozpoczęły się 

już w październiku 1944 r. Równolegle z akcją przesiedleńczą w województwie lu- 

18 PUR został powołany 7 października 1944 r. Zakres jego działalności najpełniej określał 

dekret z dnia 7 maja 1945 r. (Dz.U. 1945, nr 18, poz. 101) i zarządzenie Ministerstwa Administracji 

Publicznej z 17 lipca 1945 r. (Dz.U. 1945, nr 24, poz. 145). 

19 Okólnik z 5 października 1944 r. Stanisława Kotka-Agroszewskiego do terenowych władz 

administracyjnych w sprawie udzielenia pomocy pracownikom polskim i ukraińskim oddelegowanym 

z zadaniem przeprowadzenia akcji przesiedleńczej; Okólnik z 27 listopada 

1944 r. kierownika Resortu Sprawiedliwości PKWN Jana Czechowskiego do Prezesów 

sądów apelacyjnych i okręgowych, AAN, 526, 2, k. 2, 18; Pismo okólne M. Rogalskiego do 

kierowników resortów PKWN w sprawie ulg dla Ukraińców zgłaszających chęć wyjazdu 

do opuszczenia Polski, [w:] Polska i Ukraina w latach trzydziestych i czterdziestych XX 

wieku, red. J. Szapował, J. Tucholski, Warszawa 2000, t. 2, s. 227–229. 

20 Zob. przypis 2. 

21 Powszechny spis ludności z dnia 9 grudnia 1931 r. [drugi]. Wyniki ostateczne opracowania 

spisu ludności z dnia 9 grudnia 1931 r. w postaci skróconej dla wszystkich województw, 

powiatów i miast powyżej 20 000 mieszkańców Rzeczypospolitej Polskiej, red. E. Szturm 

de Sztrem, Warszawa 1934, bn. 

22 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych 

i ustroju władz, Lublin 1977, s. 159.


belskim likwidacji ulegała większość szkół z ukraińskim językiem nauczania oraz 

ukraińskie stowarzyszenia kulturalno-oświatowe 23 . Akcją przesiedleńczą w pierwszej 

kolejności objęto powiat tomaszowski i włodawski (13 październik 1944 r.). 

Jednak pierwszy transport odjechał z powiatu hrubieszowskiego (miejscowość 

Strzelce, gmina Białopole). Od 14 do 31 października 1944 r. do USRR wyjechały 

133 rodziny — 512 osób 24 . 

Z powiatu tomaszowskiego pierwszy transport odjechał 12 listopada 1944 r. 

(gmina Tarnawatka), z włodawskiego — 15 listopada 1944 r. (gmina Sobibór); 

z krasnystawskiego 7/8 listopada 1944 r. (wieś Krupe, gmina Różana). Z powiatów 

kraśnickiego (gmina Otrocz), biłgorajskiego (gminy Puszcza Solska i Biłgoraj), 

chełmskiego (gmina Krzywiczki) i zamojskiego (Skierbieszów, Nowa Osada, Suchowola 

i Wysokie) pierwsze transporty odjechały w listopadzie 1944 r. 25 . 

Warunki przewozowe wysiedlanych rodzin ukraińskich nie odbiegały od warunków 

przesiedlanej z USRR ludności polskiej, a często były znacznie lepsze 26 . 

W zdecydowanej większości wyjeżdżający Ukraińcy z określonych przyczyn chcieli 

znaleźć się w USRR. Znaczną rolę odgrywały poglądy lewicowe, sympatie do państwa, 

które na froncie złamało potęgę militarną III Rzeszy, przerwanie więzów rodzinnych 

w wyniku zmian granicznych, chęć przeniesienia się do kraju zamieszkanego 

przez Ukraińców, brak perspektyw w odrodzonej Polsce, a także nasilające się 

wobec nich groźby i ataki ze strony miejscowej ludności i oddziałów polskiego podziemia 

zbrojnego. 

Bardzo częstym zjawiskiem przy pierwszych transportach okazywało się niszczenie 

oszacowanego mienia przez wyjeżdżających. W konsekwencji negatywnie 

wpływało to na osadzanie repatriantów na gospodarstwach poukraińskich. W tej 

sprawie u przedstawicieli władz terenowych próbowali interweniować przedstawiciele 

PKWN i Główny Przedstawiciel M. Rogalski 27 . 

23 G. Pawlikowski, Szkolnictwo ukraińskie w województwie lubelskim (1944–1946), „Państwo 

i Społeczeństwo” 2009, nr 1 (9), s. 131–136. 

24 Pismo z 31 października 1944 r. Rejonowego Przedstawiciela PKWN ds. Ewakuacji do 

Głównego Przedstawicielstwa PKWN ds. ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski do USRR, 

AAN, 526, 5, k. 7. 

25 Arkusz statystyczny A–1 ewakuowanej ludności ukraińskiej z powiatu włodawskiego na 

dzień 1 stycznia 1946 r., AAN, 526, 16, k. 9; Wykaz ewakuowanych z terenu powiatu tomaszowskiego, 

AAN, 526, 15, k. 6; Sprawozdanie od dnia uruchomienia placówki Rejonowego 

Przedstawicielstwa ds. ewakuacji ludności ukraińskiej do dnia 15 października 1945 r., 

AAN, 526, 22, k. 50–54; Sprawozdanie z ewakuacji z Rejonu Chełm, AAN, 526, 22, k. 32– 

37; Sprawozdania sytuacyjne Starosty Powiatowego w Zamościu Edwarda Dubla za październik, 

listopad, grudzień 1944 r. i styczeń 1945 r., APL, zespół 698 — Urząd Wojewódzki 

w Lublinie, Wydział Społeczno-Polityczny, sygn. 258, k. 3, 5, 7, 9; Pismo z 12 kwietnia 1945 r. 

Przedstawicielstwa Rejonowego Rządu Tymczasowego RP Edwarda Wrzoska do Głównego 

Przedstawiciela Rządu RP ds. Ewakuacji w Lublinie, AAN, 526, 8, k. 17; Sprawozdania 

sytuacyjne Starosty Powiatowego w Tomaszowie Lubelskim za listopad i grudzień 1944 r., 

APL, 698–WSP, 251, k. 1, 9; Sprawozdania sytuacyjne Starosty Powiatowego w Chełmie 

Lubelskim za grudzień 1944 r. i styczeń 1945 r., APL, 698–WSP, 212, k. 7–8, 11–12. 

26 A. Gałan, Ruchy migracyjne po II wojnie światowej w powiecie chełmskim w latach 

1944–1947, „Rocznik Chełmski” 1999, t. 5, s. 253–281. 

27 Pismo z 3 stycznia 1945 r. Starosty Powiatowego w Kraśniku do wojewody lubelskiego, 

APL, 698–WSP, 57, k. 39; Pismo z 3 stycznia 1945 r. Starosty Powiatowego w Lubartowie 

do wojewody lubelskiego w sprawie zabezpieczenia ludności ewakuowanej do ZSRR, APL, 

698–WSP, 57, k. 41; Sprawozdanie od dnia uruchomienia placówki w Biłgoraju do dnia 15 

października 1945 r.; Sprawozdanie od dnia uruchomienia placówki Przedstawicielstwa 

Rejonowego Rządu RP do spraw Ewakuacji w Włodawie do dnia 1 grudnia 1945 r., AAN,


Przesiedlenia Ukraińców do USRR były traktowane przez PKWN jako jedno 

z najważniejszych zagadnień państwowych i politycznych stojących przed nową 

władzą 28 . Zimą 1944/1945 r. przesiedlenia praktycznie ustały ze względu na bardzo 

niekorzystne warunki atmosferyczne i brak środków transportu. Pierwotny termin 

zakończenia realizacji układu o wymianie ludności wyznaczony na 15 lutego 1945 r. 

okazał się nierealny i przedłużono go do 1 maja 1945 r. 29 

W styczniu 1945 r. miały miejsce pierwsze symptomy zaostrzania się sytuacji 

narodowościowej w województwie lubelskim wynikające z realizacji układu o przesiedleniach. 

Był to skutek przyjazdu wielu tysięcy Polaków zza wschodniej granicy, 

którzy zasadniczo dzielili się na dwie grupy. Do pierwszej należały osoby przybyłe 

przed wycofaniem się wojsk niemieckich (np. mieszkańcy z Wołynia), drugą grupę 

stanowili repatrianci. Część z nich planowano umieścić w gospodarstwach poukraińskich, 

które w założeniu powinny umożliwić im egzystencję w nowym otoczeniu. 

Założenia rozmijały się jednak z rzeczywistością, ponieważ często osadzano ich 

w zdewastowanych gospodarstwach. Wyjazdem Ukraińców zainteresowani byli również 

miejscowi Polacy, którzy często liczyli na przejęcie ich gospodarstw, lub dokonywali 

rozbiórki pozostawionego mienia 30 . 

Zniszczenia, kłopoty ze środkami transportu, a także brak, w większości przypadków, 

własnego inwentarza żywego uniemożliwiały w praktyce normalne funkcjonowanie 

gospodarstw. Sytuacja ta najbardziej dotknęła kilkunastu tysięcy osób 

w powiecie chełmskim i około 2 000 w powiecie biłgorajskim. W powiecie chełmskim 

był to wynik niekorzystnych proporcji wyjeżdżających Ukraińców i przyjeżdżających 

Polaków, w powiecie biłgorajskim uwarunkowania sprowadzały się do 

tradycyjnie niekorzystnych warunków gospodarowania (przeludnienie, niskiej klasy 

ziemia itp.) 31 . 

Ograniczenie liczby wyjeżdżających wpłynęło na działania władz polskich, które 

od lutego 1945 r. zaczęły wywierać naciski administracyjne. Zgodnie z rządowymi 

wytycznymi przystąpiono do realizacji ściągania świadczeń rzeczowych, zwalniając 

z nich wyłącznie zarejestrowanych na wyjazd 32 . W lutym–marcu 1945 r. pojawił się 

nowy czynnik, jakim były antyukraińskie wystąpienia podziemia polskiego (np. 

Kulno, 19 kwietnia 1945 r.). Spowodowało to nasilenie działalności antypolskich 

działań ukraińskiego podziemia zbrojnego 33 . Mimo wielu przeszkód akcję przesie- 

526, 22, k. 50–54, 65–67; Pismo Konsula Rogalskiego do Resortu Spraw Zagranicznych 

PKWN, AAN, 526, 168, k. 40–42. 

28 Pismo z 3 grudnia 1944 r. zastępcy kierownika Resortu Administracji Publicznej PKWN 

do wojewody rzeszowskiego i lubelskiego, AAN, zespół 185 — Polski Komitet Wyzwolenia 

Narodowego, sygn. VII/15, k. 132. 

29 Pismo z 23 stycznia 1945 r. N. Podgórnego do K. Rogalskiego, AAN, 526, 160, k. 86. 

30 Notatka z 7 kwietnia 1945 r., Archiwum Państwowe w Lublinie, oddział Chełm (APL–C), 

zespół 4 — Starostwo Powiatowe w Chełmie, 4, 125, bn. 

31 Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powiatowego w Chełmie Lubelskim za styczeń 1945 r., 

APL, 698–WSP, 212, k. 11–12; Sprawozdanie sytuacyjne Starostwa Powiatowego w Biłgoraju 

za luty 1945 r., APL, 698–WSP, 208, k. 1; Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powiatowego 

w Krasnymstawie za luty 1945 r., APL, 698–WSP, 220, k. 1; Pismo z 12 stycznia 

1945 r. Gminnej Rady Narodowej w Żmudzi do Starostwa Powiatowego w Chełmie, APL– 

C, 4, 125, bn. 

32 Pismo z 16 lutego 1945 r. dyrektora departamentu politycznego Ministerstwa Administracji 

Publicznej Z. Sznela do wojewody lubelskiego W. Rózgi w sprawie pobierania dostaw 

rzeczowych od Ukraińców, APL, 698–WSP, 57, k. 55. 

33 Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powiatowego w Biłgoraju za kwiecień 1945 r., APL, 

698–WSP, 208, k. 3. Przykładem rabunku mienia poukraińskiego może być miejscowość 

Kulno, w której mieszkańcy Kuryłówki, Tarnawca, Wólki Łamanej i Woli Brzyskiej (powiat


dlenia Ukraińców kontynuowano w całym województwie, najwięcej (ok. 35 tys.) 

wyjechało z powiatu hrubieszowskiego 34 . Wiosną 1945 r. nastąpiło zahamowanie 

masowych wyjazdów do USRR. Wyjątkiem był powiat krasnystawski, gdzie po mordzie 

w Wierzchowinach (6 czerwiec 1945 r.) miejscowi Ukraińcy z obawy przed 

dalszymi represjami zgłosili się i wyjechali 35 . Wyjazd bezwzględnej większości 

Ukraińców z części powiatów spowodował rozwiązanie tamtejszych placówek przesiedleńczych. 

Ewakuację jako pierwszą zakończono w powiecie zamojskim (15 marca 

1945 r.), radzyńskim (17 kwietnia 1945 r.) i lubartowskim (28 kwietnia 1945 r.) 36 . 

Wobec zakończenia akcji przesiedleńczej w tych powiatach osoby zamierzające 

wyjechać mogły to zrobić z terenów, gdzie kontynuowano przesiedlenia. 

W innych powiatach znacznie zmniejszyły się lub całkowicie ustały dobrowolne 

zgłoszenia do wyjazdu 37 . Do opuszczonych gospodarstw zaczęli wracać nielegalnie, 

najczęściej z transportami repatriantów polskich, Ukraińcy przesiedleni w okresie 

wcześniejszym. Pierwszymi byli mieszkańcy miejscowości Czerniczyn (gmina Mieniany, 

powiat hrubieszowski). Często zdarzały się przypadki (np. gmina Świerże, 

powiat chełmski) zapisywania się na wyjazd, opisywania mienia i przydzielenia go 

przez PUR repatriantom, po czym dochodziło do rezygnacji Ukraińców z wyjazdu. 

Wpływało to na komplikacje akcji przesiedleńczej i osiedleńczej 38 . Powrót Ukraińców 

był tym dotkliwszy, że wracali oni bez środków do życia, a po powrocie wysu- 

łańcucki, województwo rzeszowskie) okradli mienie poukraińskie: 28 domów, 17 chlewów, 31 

stodół i 21 szop, zob. Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powiatowego w Biłgoraju za 

wrzesień 1945 r., APL, 698–WSP, 208, k. 51–53; Załącznik do sprawozdania sytuacyjnego 

Starosty Powiatowego w Biłgoraju za wrzesień 1945 r., APL, 698–WSP, 208, k. 55. 

34 Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powiatowego w Hrubieszowie za czerwiec 1945 r., 

APL, 698–WSP, 208, k. 15–19. 

35 Do 1 czerwca 1945 r. z powiatu wyjechało 729 rodzin (2296 osób), z tego z gminy Czajki 

1039 osób; Siennica — 534; Turobin 78, Łopiennik — 645. Dodatkowo 4 osoby, które wyjechały, 

były mieszkańcami powiatu zamojskiego. Do 15 lipca wyjechały następne 143 rodziny 

— 407 osób. Najwięcej z gminy Siennica, gdzie znajdowała się miejscowość Wierzchowiny 

108 rodzin — 297 osób. Ponadto z gminy Czajki wyjechały 102 osoby, z gminy Łopiennik 4 

osoby oraz 4 osoby mieszkające w powiecie zamojskim, zob. Zestawienie z przebiegu ewakuacji 

z powiatu krasnystawskiego na dzień 1 czerwca 1945 r.; Sprawozdanie z przebiegu 

ewakuacji ludności ukraińskiej do USRR z powiatu krasnystawskiego na dzień 15 lipca 

1945 r., AAN, 526, 20, k. 20, 23. 

36 Akt z 15 marca 1945 r. o zakończeniu akcji ewakuacji w powiecie zamojskim, AAN, 526, 

28a, k. 1, 38–39; Akt o zakończeniu ewakuacji z powiatu lubartowskiego, AAN, 526, 184, k. 

105; Akt z 9 sierpnia 1946 r. o zakończeniu ewakuacji z powiatu radzyńskiego, AAN, 526, 

184, k. 101–104. Mimo zakończenia ewakuacji placówka w Chełmie została zlikwidowana 

w dniu 24 grudnia 1945 r., a w Biłgoraju 17 stycznia 1946 r., zob. AAN, 526, 184, k. 2; G. 

Łukasiewicz, Wokół genezy i przebiegu akcji „Wisła” (1947), „Dzieje Najnowsze” 1974, r. VI, 

z. 4, s. 35–50. 

37 Jednym ze sposobów unikania lub czasowego opóźniania wyjazdu było tłumaczenie się 

ukraińskich rolników koniecznością prowadzenia prac przy żniwach. zob. Pismo z 27 lipca 

1945 r. przewodniczącego Gminnej Rady Narodowej w Bełżcu do Starostwa Powiatowego 

w Hrubieszowie, APL, 698, Wydział Administracyjny (WA), 16, k. 16. 

38 Sprawozdania sytuacyjne Starosty Powiatowego w Hrubieszowie za czerwiec i lipiec 

1945 r., APL, 698–WSP, 208, k. 15–19, 21–27; Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powiatowego 

w Chełmie za sierpień 1945 r., APL, 698–WSP, 212, k. 77; Sprawozdania sytuacyjne 

Starostwa Powiatowego w Krasnymstawie za lipiec i wrzesień 1945 r., APL, 698–WSP, 

220, k. 43–44, 107–110; Sprawozdanie Przedstawiciela Rejonowego ds. Ewakuacji w Hrubieszowie 

B. Świdzińskiego z 30 lipca 1945 r., APL, 698–WSP, 62, bn; Odpis pisma z 4 lipca 

1945 r. Przedstawiciela Głównego ds. ewakuacji J. Bednarza do Ministerstwa Administracji 

Publicznej, APL, 698–WSP, 62, bn; Pismo z 20 lipca 1945 r. starosty chełmskiego do wojewody: 

APL, 698–WA, 16, k. 13.


wali roszczenia lub odzyskiwali swoje gospodarstwa, często zasiedlone już przez 

Polaków 39 . W przypadkach nielegalnie powracających Ukraińców, którzy utracili 

obywatelstwo polskie, stosowane miały być przepisy prawne o cudzoziemcach przekraczających 

granice nielegalnie 40 . 

W tej sytuacji Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN) kontynuował dotychczasową 

politykę narodowościową i podjął działania zmierzające do rozwiązania 

problemu mniejszości ukraińskiej. 6 lipca 1945 r. rząd podpisał z ZSRR umowę 

o prawie zmiany obywatelstwa, a 16 sierpnia 1945 r. umowę o granicy polskoradzieckiej 

41 . Na podstawie umowy podpisanej 6 lipca 1945 r. z Polski miały zostać 

przesiedlone osoby narodowości ukraińskiej zamieszkałe poza terenem województw 

krakowskiego, lubelskiego i rzeszowskiego, które nie zostały objęte umowami 

o wymianie ludności między PKWN a rządem USRR. 

TRJN podjął również działania zmierzające do rozwiązania politycznego zaistniałej 

sytuacji. Ministerstwo Administracji Publicznej postanowiło zorganizować 24 

lipca 1945 r. w Warszawie konferencję, na którą zaproszono przedstawicieli ludności 

ukraińskiej z województwa krakowskiego, rzeszowskiego i lubelskiego. Ukraińców 

z województwa lubelskiego na tej konferencji reprezentowali Mikołaj (Mykoła) 

Korolko i Jan (Iwan) Wizeruk. Po konferencji władze próbowały oddziaływać na 

społeczność ukraińską Lubelszczyzny przez tworzenie Powiatowych Komitetów 

Ukraińskich (np. 5 sierpnia 1945 r. w Tomaszowie), które w założeniu miały być łącznikami 

pomiędzy Ukraińcami a władzami 42 . 

39 W przypadku nielegalnego powrotu Ukraińców z ZSRR obowiązywały wytyczne z umowy 

międzynarodowej i prawa polskiego, według których: 1) majątek po wysiedlonych Ukraińcach 

przechodził na rzecz Skarbu Państwa, 2) w przypadku powrotu Ukraińców nie odzyskiwali 

oni obywatelstwa polskiego i nie mieli żadnych praw własności do mienia pozostawionego 

w Polsce, 3) w razie złożenia wniosku o przydzielenie opuszczonego gospodarstwa 

sprawę należało kierować na drogę sądową, 4) obywatelstwo polskie traciła również osoba 

narodowości ukraińskiej zamieszkała w Polsce w przypadku wstąpienia do Armii Czerwonej. 

Zob. Pismo 21 października 1946 r. naczelnika Wydziału Administracyjnego Urzędu Wojewódzkiego 

Lubelskiego do Starostwa Powiatowego w Tomaszowie, APL, 698–WA, 20, k. 

124. 

40 Zob. Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 22 stycznia 1937 r. w sprawie 

ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 23 grudnia 

1927 r. o granicach Państwa: Dz.U. 1937, nr 11, poz. 83. 

41 16 sierpień 1945, Moskwa: Umowa między Rzeczypospolitą Polską i Związkiem Socjalistycznych 

Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej, [w:] Repatriacja 

czy deportacja…, op. cit., t. 1, s. 178–180. 

42 W obradach wzięło udział 30 osób. Prezydium obrad tworzyli M. Korolko, Trefim Pistosz, 

Grzegorz Korczyński, funkcję sekretarza pełnił Bazyli Deczyszyn, Proponowany skład Komitetu 

przedstawiał się następująco: Andrzej Korczyński (Uhnów), T. Pistosz (Tarnoszyn), 

Bazyli Klim (Tomaszów Lubelski), Jurko Gutsz (Tarnawatka), Józef Pacholak (Majdan Górny), 

Michał Zazula (Pasiaki), Paweł Jurczak (Jarczów). Zob. Protokół z zebrania delegatów 

ukraińskiej ludności powiatu tomaszowskiego, które odbyło się 5 sierpnia 1945 r. w sali 

Rady Narodowej powiatu tomaszowskiego, APL, 698–WSP, 55, k. 19.


Tablica 1. Przebieg przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa lubelskiego 

do USRR (5 września 1945 r.) 

Powiat 

bialski 

biłgorajski 

kraśnicki 

Liczba 

zgłoszonych 

do przesiedlenia 

przesiedlonych pozostałych a 

rodzin osób rodzin osób rodzin osób 

b b 

1233 4877 

4814 18082 4284 16444 582 1590 

chełmski 9304 34462 8896 33442 408 

1020 

hrubieszowski 18984 69939 11108 38912 7876 31027 

krasnystawski 1072 3315 874 2707 198 608 

tomaszowski 11139 40904 8166 29575 2973 11329 

włodawski 

lubartowski 

7617 26800 3096 10753 4521 16047 

zamojski 1648 5845 1543 5480 105 

Razem 54583 199297 39179 142180 16627 61984 

a 

kolumna zawiera liczbę 1257 rodzin — 3672 osoby, które zakwalifikowano jako rodziny 

mieszane polsko-ukraińskie z powiatu Biłgoraj (546 rodzin — 1590 osób), Chełm (408 

rodzin — 1020 osób), Krasnystaw (198 rodzin — 698 osób) i Zamość (105 rodzin — 365 

osób), które zostały ostatecznie zwolnione z akcji przesiedleńczej w 1945 r. 

b 

według danych na dzień 1 sierpnia 1945 r. powiat bialski zamieszkiwało co najmniej 896 

Ukraińców. 

Źródło: Sprawozdanie z przebiegu ewakuacji ludności ukraińskiej i innej do USRR, AAN, 

zespół 200, Państwowy Urząd Repatriacyjny. Zarząd Centralny w Łodzi, sygn. XII/117, k. 

5; Wykaz ilości mieszkańców powiatu bialskiego na dzień 1 sierpnia 1945 r., APL, UWL– 

WA, 10, k. 64. 

Od początku akcji przesiedleńczej do 5 września 1945 r. w województwie lubelskim 

na wyjazd do USRR zarejestrowało się i wyjechało ok. 142 tys. osób. Największą 

ich część stanowili wyjeżdżający z terenów powiatu hrubieszowskiego (27,4%), 

chełmskiego (23,5%) i tomaszowskiego (20,8%), najmniejszą natomiast z powiatu 

krasnystawskiego (1,9%). Przesiedleni z województwa lubelskiego stanowili ponad 

połowę (56,34%) ogółu przesiedlonych z Polski w omawianym okresie. Przesiedlenia 

Ukraińców z województwa lubelskiego charakteryzowały się ścisłym uzależnieniem 

od rozmieszczenia ludności ukraińskiej. Z punktu widzenia władz najbardziej 

istotni byli Ukraińcy pozostających na obszarze województwa, gdzie zamieszkiwali 

zwarte terytorium. Ich liczebność dawała władzom argument do objęcia w pierwszej 

kolejności tych terenów dalszą akcją przesiedleńczą. 

Na decyzję powstrzymującą Ukraińców przed wyjazdem do USRR w dużym 

stopniu wpłynęło nacjonalistyczne podziemie ukraińskie. Nie utrudniało ono wyjazdów 

ludności o poglądach lewicowych lub otwarcie wrogich jego ideologii. Jednak, 

gdy masowe wyjazdy zagroziły utratą oparcia w terenie, ściślej pozbawiały 

zaplecza materialnego i ludzkiego, OUN otwarcie zaczęła przeciwdziałać przesiedleniom. 

Ponadto w niektórych powiatach (biłgorajski) liczba Ukraińców zwiększyła 

się na skutek ich powrotów z przymusowych robót w III Rzeszy. Wracając 

z długiej podróży do stron rodzinnych, chcieli za wszelką cenę zostać, powołując się 

na polskie obywatelstwo oraz na brak osobistego zgłoszenia się do akcji przesie- 

365


dleńczej. Często decydowali się na zmianę wyznania lub obrządku, sądząc, że 

uchroni ich to przed wysiedleniami 43 . 

Przełom lipca i sierpnia 1945 r. był zatem okresem decydującym o kształcie 

przyszłej polskiej polityki narodowościowej wobec Ukraińców. Komuniści, których 

koncepcje miały decydujący wpływ na politykę narodowościową, wykorzystali fakt 

powstania Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (TRJN), jego uznanie na 

arenie międzynarodowej, podpisanie umowy o granicy z ZSRR oraz rezygnację 

z opcji dobrowolności w kwestii przesiedleń Ukraińców. TRJN, kontynuując politykę 

PKWN, zmierzał do przesiedlenia jak największej liczby Ukraińców z Polski. Poglądy 

te były zbieżne z dążeniami radzieckimi, o czym świadczą działania Głównego 

Pełnomocnika USRR ds. przesiedlenia ludności ukraińskiej z Polski. M. Pidhornyj 

zwrócił się do władz polskich z prośbą o udzielenie pomocy wojskowej celem przyspieszenia 

akcji przesiedleńczej Ukraińców. Strona polska podjęła dialog i 22 sierpnia 

1945 r. minister Władysław Kiernik na polecenie wicepremiera Władysława 

Gomułki zwołał nadzwyczajną naradę z udziałem Szefa Sztabu Generalnego WP 

gen. Władysława Korczyca, dowódców 3, 8 i 9 DP WP oraz szefów Wojewódzkich 

Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie i Rzeszowie. Podjęto wówczas 

decyzję o wykorzystaniu wojska w akcji przesiedleńczej. Wojewodom polecono 

przystąpić do egzekwowania podatków i dostaw obowiązkowych za bieżący i ubiegły 

rok, zwalniając jedynie osoby, które podpisały deklarację o wyjeździe z Polski. O tej 

decyzji poinformowano również Józefa Bednarza, który na konferencji w dniu 30 

sierpnia 1945 r. nakazał swoim podległym działania zmierzające do intensyfikacji 

przesiedleń 44 . Niepowodzenia konferencji warszawskiej i decyzja o przymusowej 

akcji wysiedleńczej Ukraińców spowodowały jedynie upoważnienie M. Korolki do 

prowadzenia akcji propagandowej w powiecie tomaszowskim na rzecz wyjazdu do 

USRR 45 . 3 września 1945 r. oddziały Wojska Polskiego przystąpiły do przymusowego 

wysiedlenia Ukraińców z powiatu leskiego, lubaczowskiego, przemyskiego 

i sanockiego 46 . 

Decydującym momentem dla kształtu i sposobów realizacji polityki narodowościowej 

władz polskich okazał się wrzesień 1945 r. W miesiącu tym nastąpiło po raz 

pierwszy od lipca 1944 r. ścisłe powiązanie w skali województw południowowschodnich 

kwestii przesiedleń i działań na linii państwo – Kościół prawosławny – 

Kościół greckokatolicki. Ściślejszemu nadzorowi poddano liczebność i funkcjonowanie 

szkolnictwa ukraińskiego oraz dostosowano do panującej sytuacji umowy 

międzynarodowe. 

Okres od września 1945 r. do marca 1946 r. miał charakter przejściowy i charakteryzował 

się przybierającym na sile naciskiem administracyjnym na Ukraińców. 

Miesiące te były okresem oczekiwania na rozszerzenie przymusowych wysie- 

43 Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powiatowego w Biłgoraju za wrzesień 1945 r., APL, 

698–WSP, 208, k. 51–53. 

44 Protokół z konferencji w Głównym Przedstawicielstwie Rządu RP ds. Ewakuacji ludności 

ukraińskiej z Polski w Lublinie w dniu 30 sierpnia 1945 r., AAN, 526, 177, k. 1–5. Trzy dni 

później miały miejsce przesiedlenia Ukraińców z udziałem oddziałów 3 DP w powiecie tomaszowskim. 

Był to jednak jedynie przypadkowy incydent. Do marca 1946 r. w województwie 

lubelskim nie użyto więcej oddziałów wojska do przymusowej akcji wysiedleńczej. 

45 Zaświadczenie z 27 sierpnia 1945 r. wystawione przez Urząd Wojewódzki Lubelski dla 

M. Korolko, APL, 698–WSP, 55, k. 13. 

46 Pismo z 9 listopada 1945 r. Głównego Pełnomocnika Tymczasowego Rządu Jedności 

Narodowej ds. ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski do USRR do Rejonowych Pełnomocników, 

AAN, zespół 529 — Rejonowi Przedstawiciele Rządu RP do Spraw Ewakuacji Ludności 

Ukraińskiej z Polski , Hrubieszów, sygn. 2, k. 8.


dleń na teren województwa lubelskiego. Mimo to część Ukraińców z powiatu hrubieszowskiego, 

bialskiego, tomaszowskiego, biłgorajskiego, radzyńskiego, a nawet 

lubartowskiego nadal wracała z ZSRR, osiedlając się w swoich byłych gospodarstwach 

47 . W związku z tym 28 listopada 1945 r. przeprowadzono nowelizację dekretu 

z 6 września 1944 r. o reformie rolnej, przewidując przejęcie przez państwo 

ziemi osób przesiedlonych do ZSRR 48 . 

Powracający, jak i dotąd nie objęci ewakuacją Ukraińcy próbowali drogą administracyjną 

uzyskać zwolnienie z wyjazdu do USRR. Pojedynczo lub zbiorowo kierowali 

swoje prośby do urzędów gmin, starostw powiatowych czy do urzędu wojewódzkiego 

w Lublinie o wyłączenie ich z ewakuacji. Przesiedlonych Ukraińców, 

którzy wrócili do Polski, traktowano jako cudzoziemców — jako obywatele ZSRR 

mieli otrzymać kopie dokumentów ewakuacyjnych i być odstawieni do granicy 49 . 

Od września 1945 r. do 31 marca 1946 r. z województwa lubelskiego wyjechało 

ok. 6 000 osób 50 . W niektórych powiatach akcja przesiedleńcza ludności ukraińskiej 

zupełnie ustała w grudniu 1945 r. (np. w hrubieszowskim) 51 . Zahamowaniu 

akcji przesiedleńczej na początku stycznia 1946 r. próbował przeciwdziałać J. Bednarz, 

uważając, że okres zimowy nie jest przeszkodą. Jego działania polegały m.in. 

na próbach aktywizacji działań rejonowych komisji przesiedleńczych. Zalecał on tak 

organizować akcje, aby transportowana ludność była w jak najmniejszym stopniu 

narażona na niekorzystne warunki pogodowe 52 . 

1 marca 1946 r. rozpoczęły się przymusowe wysiedlenia ludności ukraińskiej 

w województwie lubelskim, które zapoczątkowały przymusowy etap realizacji układu 

z 9 września 1944 r. Przymusowe przesiedlenia Ukraińców zaplanowano na 

dzień 1 marca 1946 r. w powiatach o największej liczbie Ukraińców (tomaszowski, 

hrubieszowski i włodawski). Z akcji wyłączono powiat chełmski, zamojski, biłgorajski 

i krasnystawski. Za ich wyłączeniem przemawiała mała liczba Ukraińców i ro- 

47 Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powiatowego w Hrubieszowie za grudzień 1945 r., 

APL, 698–WSP, 216, k. 103–105; Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powiatowego w Hrubieszowie 

za styczeń 1946 r., APL, 698–WSP, 217, k. 1; Sprawozdania sytuacyjne Starostwa 

Powiatowego w Biłgoraju za styczeń, luty, marzec, sierpień 1945 r., APL, 698–WSP, 

209, k. 3–5, 25, 51–57, 155; Sprawozdanie referatu administracyjno-prawnego Starostwa 

Powiatowego bialskiego za listopad i grudzień 1945 r.: APL, 698–WSP, 204, k. 423, 435, 

343–344; Pismo z 26 kwietnia 1946 r. Starosty Powiatowego radzyńskiego do Wydziału 

Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie, APL, 698–WSP, 62, bn; Pismo 

z 9 kwietnia 1946 r. Starostwa Powiatowego w Lubartowie do Wydziału Społeczno- 

-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie, APL, 698–WSP, 62, bn; Pismo z 10 grudnia 

1945 r. wojewódzkiego oddziału PUR w Lublinie do wojewody lubelskiego, APL, 698– 

WSP, 62, bn. 

48 Dekret z 28 listopada 1945 r. o przejęciu niektórych nieruchomości ziemskich na cele 

reformy rolnej i osadnictwa, Dz.U. 1945, nr 57, poz. 321. 

49 Pismo z 6 września 1945 r. J. Bednarza do M. Podgórnego; Pismo z 19 grudnia 1945 r. 

J. Bednarza do M. Podgórnego: AAN, 526, 160, k. 173, 203. 

50 J. Pisuliński, Przesiedlenia…, op. cit., s. 318. 

51 Pismo z 31 grudnia 1945 r. Komendanta Powiatowego kapitana Dąbrowskiego do Starostwa 

Powiatowego w Hrubieszowie, APL, 698–WSP, 216, k. 109–111; Sprawozdanie sytuacyjne 

Starostwa Powiatowego w Hrubieszowie za październik 1945 r., APL, 698–WSP, 

216, k. 57. 

52 3 styczeń 1946, Lublin: Pismo okólne głównego przedstawiciela rządu do spraw ludności 

ukraińskiej z Polski J. Bednarza do przedstawicieli rejonowych do spraw ewakuacji w 

związku z próbami dezorganizowania akcji przesiedleńczej Ukraińców z 3 stycznia 1946 r., 

[w:] Repatriacja czy deportacja, red. E. Misiło, Warszawa 1999, t. 2, s. 14.


dzin mieszanych (1 257 rodzin — 3 673 osoby), a także wcześniejsza likwidacja aparatu 

przesiedleńczego 53 . 

Przymusowymi wysiedleniami w pierwszej kolejności objęto powiat tomaszowski 

i hrubieszowski. Przeprowadzał je polski i radziecki aparat przesiedleńczy przy 

pomocy oddziałów wojska 3 DP i 5 pp. Wyznaczono punkty zbiorcze, w których 

gromadzono ludność ukraińską, eskortowaną następnie do granicy USRR. Koordynacją 

działań (MO, oddziałów wojska, Państwowego Urzędu Ziemskiego, PUR i administracji 

terenowej) związanych z przejęciem i zagospodarowaniem oszacowanego 

przez komisje mienia poukraińskiego kierował Stanisław Ogorzałek — delegat 

wojewody lubelskiego Władysława Rózgi 54 . 

Od 1 marca do 15 maja 1946 r. przeprowadzono przymusowe wysiedlenia z powiatu 

tomaszowskiego 55 . W marcu 1946 r. wysiedlono stamtąd 3 969 Ukraińców, 

w kwietniu — 11 369 56 . Pod koniec marca akcja przesiedleńcza objęła powiat hrubieszowski 

57 , z którego w kwietniu przesiedlono 1 204 osoby 58 . W trakcie akcji przesiedleńczej 

Ukraińcy często wnosili do naczelnika powiatowego oddziału PUR prośby 

o zwolnienie. Ten często nadawał tok administracyjny sprawie, przesyłając dokumenty 

do wyższych instancji administracyjnych, które często się zgadzały pod 

warunkiem wyjazdu na ziemie zachodnie 59 . Trudności, jakie napotkała akcja wysiedleńcza, 

wywołały reakcję władz administracyjnych 60 . Wysiedleniom z udziałem 

wojska próbowało przeciwstawić się ukraińskie podziemie nacjonalistyczne. Przykładem 

mogą być ataki sotni Iwana Szymańskiego („Szum”), czoty sotni Wasyla 

Krala („Czaus”) i 2 SKW na stację kolejową w Lubyczy Królewskiej (8/9 marca 1946 

r.) i samodzielne sotni I. Szymańskiego na stację w Uhnowie (18 kwietnia 1946 r.) 61 . 

53 Planowane działania rozmijały się z praktyką, ponieważ — mimo wyłączenia powiatu 

chełmskiego — lokalne władze próbowały wpływać na decyzję o jego objęciu wysiedleniami. 

Zob. Miesięczne sprawozdanie sytuacyjne Starostwa Powiatowego w Chełmie za kwiecień 

1946 r., APL, 698–WSP, 213, k. 33–41, 63–68. 

54 Sprawozdanie z 21 marca 1946 r. delegata wojewody lubelskiego S. Ogorzałka z akcji 

ewakuacyjnej ludności ukraińskiej w powiatach tomaszowskim i hrubieszowskim; Protokół 

w sprawie ewakuacji ludności ukraińskiej z powiatu tomaszowskiego i hrubieszowskiego 

do USRR odbytego w gabinecie wojewody lubelskiego w dniu 16 marca 1946 r., APL, 698– 

WSP, 59, k. 3–7, 9. 

55 Raport z akcji przesiedleńczej: APL, 698–WA, 16, k. 43. Statystykę za kwiecień zawiera 

Korespondencja Starostwa Powiatowego z wojewodą lubelskim dotycząca przesiedleń ludności 

ukraińskiej, zob. APL, 698–WA, 16, k. 76–79. 

56 Sprawozdanie z przebiegu ewakuacji ludności ukraińskiej i innej do USRR. Stan na dzień 

1 marzec, 1 kwiecień, 1 maj 1946 r., AAN, 526, 23, k. 27–28. 

57 Pierwszy transport z przesiedlonymi Ukraińcami odjechał ze stacji Werbkowice w dniu 30 

marca 1946 r. Liczył 33 wagony, 56 rodzin, 145 osób, zob. APL, 698–WA, 16, k. 44. 

58 Sprawozdanie z przebiegu ewakuacji ludności ukraińskiej i innej do USRR. Stan na dzień 

1 marzec, 1 kwiecień, 1 maj 1946 r., AAN, 526, 23, k. 27–28 

59 Dokumentacja dotycząca wyłączenia Ukraińców z akcji przesiedleńczej, APL, 698–WSP, 

61, bn; Decyzja z 24 maja 1946 r. Głównego Pełnomocnika rządu USRR ds. Ewakuacji M. 

Romaszczenko: APL, 698–WA, 16, k. 87. 

60 Pismo z 15 maja 1946 r. Ministerstwa Administracji Publicznej do wojewody lubelskiego, 

APL, 698–WA, 20, k. 198. 

61 J. Wawrzyński, Lubycza w ogniu (9 marca 1946 r.), „Rocznik Tomaszowski” 1983, nr 1, s. 

109–119; Meldunek specjalny nr 0064 z dnia 9 marca 1946 r.; Pismo kapitana Bronisława 

Sobona do dowództwa Okręgu Wojskowego nr VII, Centralne Archiwum Wojskowe (CAW), 

zespół IV.510.7 — Dowództwo Okręgu Wojskowego nr VII (lubelskiego), 252, k. 86; Meldunek 

sytuacyjny o działalności ukraińskich band UPA w powiecie tomaszowskim i hrubieszowskim 

i organizacji okręgu UPA „Bug” za kwiecień 1946 r., CAW, zespół IV.521, 3 — 

zespół 3, Dywizja Piechoty, 55, k. 1; Meldunki sytuacyjne, CAW.IV.521, 3, 55, k. 10–12, 42,


28 maja 1946 r. rozpoczęła się akcja przesiedleńcza ludności ukraińskiej z powiatu 

włodawskiego przy współudziale 53 pp. 1 czerwca 1946 r. odbyła się we Włodawie 

konferencja z udziałem przedstawicieli wojska, komisji ds. ewakuacji, burmistrzów, 

wójtów i sekretarzy gminnych. Za najważniejsze uznano ścisłą współpracę 

i koordynację działań zarządów gminnych z wojskiem w związku z dostarczeniem 

spisów ludności, podwód, zabezpieczeniem majątku poukraińskiego oraz ścisłą 

kontrolą deklaracji o wielkości pozostawionego mienia. Jednym z istotnych postanowień 

tej konferencji była decyzja o powołaniu komisji, której zadaniem było rozpatrywanie 

spraw związanych z przynależnością narodową typowanej do przesiedlenia 

ludności i ewentualnym uwolnieniem od tej akcji62 . 

Największym problemem okazał się brak środków transportowych w celu przewiezienia 

Ukraińców do punktu zbiorczego i stacji kolejowych. Brak środków finansowych 

komisji na uiszczenie należności za podwody dostarczane przez ludność 

polską, a także początek prac polowych znacznie utrudniały współpracę i koordynację 

działań63 . 

Tabkica 2. Przebieg przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa lubelskiego 

do USRR (A i B). 

A 

Powiat 

podlegających przesiedleniu 

liczba Ukraińców 

zgłoszonych do 

przesiedlenia 

przesiedlonych 

przy pomocy wojska 

bialski b.d. b.d. b.d. b.d. - - 

biłgorajski 4 476 16 716 4 334 16 597 - - 

chełmski 9 304 34 462 8 965 33 195 - - 

hrubieszowski 18 984 69 937 18 653 68 658 8 002 31 339 

krasnystawski e 1 072 3 515 953 2 932 - - 

kraśnicki 343 1 318 343 1318 - - 

lubartowski a 326 1 131 326 1 131 - - 

radzyński b 83 274 83 274 - - 

tomaszowski e 11 139 40 904 11 097 40 742 3 954 15 421 

włodawski 

zamojski e 1 648 

7 617 26 800 7 296 25 030 4 064 13 996 

5 845 

1 543 c 

5 480 c 

- - 

Razem 54 992 200 902 53 593 195 357 16 020 60 756 

72; Komunikaty o działaniach jednostek i formacji Wojska Polskiego celem likwidacji band 

i przesiedlenia ludności ukraińskiej za marzec 1946 r., CAW, zespół IV.501.1/1 — Sztab 

Generalny Wojska Polskiego, 662, k. 133, 159, 169–170, 185, 188, 193, 196, 203; 9 marzec 

1946, m.p.: Zawiadomienie dowódcy oddziału UPA o przeprowadzeniu działań przeciwko 

wysiedlaniu ludności ukraińskiej, [w:] R. Drozd, Ukraińska Powstańcza Armia — Dokumenty–struktury, 

Warszawa 1998, s. 251–253. 

62 Od 7 czerwca 1946 r. Komisja odbyła 12 posiedzeń, rozpatrując 451 podań indywidualnych, 

91 podań dotyczących rodzin pracowników MO i UBP (62 rodziny) oraz aktywnych członków 

PPR (41 rodzin). Wszystkie sprawy rodzin pracowników MO i UBP oraz aktywu PPR zostały 

rozpatrzone pozytywnie. W przypadku podań indywidualnych decyzję przychylną podjęto 

w odniesieniu od 149 rodzin (małżeństwa mieszane — 57, starzy i chorzy — 80, rodziny oficerów 

Wojska Polskiego — 10), wypadki pomyłek w ewidencji i dobry stosunek do państwa 

polskiego — 87, odroczenia udzielono 35 rodzinom, 257 podań rozpatrzono odmownie. 

63 Telefonogram z 26 marca 1946 r. S. Ogorzałka do wojewody; Odpis pisma z 6 czerwca 

1946 r. UWL do Starostwa Powiatowego w Włodawie, APL, 698–WSP, 59, k. 14, 19.


B 

Powiat 

przesiedlonych 

liczba Ukraińców 

wyłączonych 

z akcji 

przesiedleńczej 

bialski 1 314 5 153 - - 

biłgorajski 3 934 15 205 546 1 590 

chełmski 8 965 33 195 339 1 267 

hrubieszowski 18 653 68 658 331 1 279 

krasnystawski e 874 e 2 707 e 198 698 

kraśnicki 343 1 318 - - 

lubartowski a 326 1 131 - - 

radzyński b 83 274 - - 

tomaszowski e 11 097 e 40 742 e 42 162 

włodawski 

zamojski e 1543 c 

7 296 25 030 321 1 770 

5 480 c 

105 

365 

Razem 54 428 198 893 1882 7 131 

a 

dane zawierają sumę wysiedlonych z powiatu oraz przez punkt etapowy przy Głównym 

Przedstawicielu ds. Ewakuacji. 

b 

punkt etapowy przy Głównym Przedstawicielu ds. Ewakuacji; 

c 

w tym z powiatu zamojskiego 1 282 rodziny — 4 544 osoby, hrubieszowskiego 16 rodzin 

— 61 osób, tomaszowskiego 245 rodzin — 875 osób; 

d 

w tym z powiatu krasnystawskiego 867 rodzin — 2 685 osób, z zamojskiego 5 rodzin — 8 

osób, chełmskiego 2 rodziny — 7 osób; 

e 

w tym z powiatu tomaszowskiego 10 925 rodzin — 40 076 osób, hrubieszowskiego 155 

rodzin — 610 osób, zamojskiego 8 rodzin — 9 osób, lubaczowskiego 9 rodzin — 47 osób; f 

w tym przesiedlonych w 1945 r. 1 223 rodziny — 4 877 osób, w 1946 r. 91 rodzin — 276 

osób. 

Źródło: Sprawozdanie z przebiegu ewakuacji ludności ukraińskiej i innej do USRR za okres 

1 październik 1944 r. - 2 sierpień 1946 r., AAN, 200, XII/117, k. 42. 

W czasie przymusowej akcji (1 marzec – 2 sierpień 1946) oddziały wojskowe 

wysiedliły z trzech powiatów 60 756 Ukraińców. Ukraińcy przymusowo przesiedleni 

przez wojsko stanowili ok. 31% ogółu przesiedlonych z województwa lubelskiego do 

USRR i ok. 21% przymusowo przesiedlonych w skali całego kraju64 . Mieszkańców 

Lubelszczyzny wysiedlano również z powiatu lubaczowskiego i jarosławskiego, jeśli 

z jakichś powodów przebywali tam w czasie akcji wysiedleńczej65 . Wśród przesie- 

64 Ewakuacja ludności ukraińskiej od 13 października 1944 r. do 2 sierpnia 1946 r.; Sprawozdanie 

za okres 1 marzec –2 sierpień 1946, APL, 698–WA, 16, k. 108–109; G. Mazur, 

Problemy przesiedlenia Polaków z Ukrainy i Ukraińców z Polski…, op. cit., s. 50–51. 

65 Ogólne zestawienie na dzień 1 czerwca 1946 r., AAN, 526, 6, k. 7. Z powiatu lubaczowskiego 

przesiedlono 106 rodzin (322 osoby), z powiatu tomaszowskiego 68 rodzin (214 osób) 

z powiatu biłgorajskiego.: Akt z 13 lipca 1946 r. (powiat lubaczowski): AAN, 526, 184, k. 50– 

53; Z Jarosławia ewakuowało się 6 osób mieszkających na stałe w województwie lubelskim, 

z tego 1 z powiatu chełmskiego, 4 z powiatu biłgorajskiego i 1 z powiatu hrubieszowskiego: 

Sprawozdanie z działalności Urzędu Ewakuacyjnego w Jarosławiu za okres urzędowania 

od 17 października 1944 r. do 22 czerwca 1946 r., AAN, 526, 28a, k. 34; zob. M. Tyliszczak, 

9 Drezdeńska Dywizja Piechoty w walce z ukraińskim i polskim podziemiem zbrojnym 

(czerwiec 1945 – październik 1947), [w:] W walce ze zbrojnym podziemiem 1945–1947, red. 

M. Turlejska, Warszawa 1972, s. 157; K. Bujak. G. Pawlikowski, Przesiedlenia ludności ukra-


dlonych do USRR dorosłych Ukraińców (bez powiatu bialskiego 66 ) przeważały kobiety. 

Przykładowo z powiatu hrubieszowskiego wyjechało 17 172 mężczyzn i 21 332 

kobiety w wieku od 19 do 60 lat (różnica wynosiła 4 160), z powiatu tomaszowskiego 

8 674 mężczyzn i 12 887 kobiet (różnica — 4 213). Pod względem zawodowym 

dominowali rolnicy (95,6%), następnie rzemieślnicy (3,4%), robotnicy przemysłu 

i handlu (0,1%), pracownicy umysłowi (0,4%), oraz zdefiniowani jako inni 

(0,5%). Do ich transportu użyto 185 620 podwodów, 25 152 wagony i 502 pociągi 67 . 

Przesiedlenie ludności ukraińskiej do USRR zakończono w przeświadczeniu, 

że pozostałe na terenie województwa osoby (rodziny) ukraińskie i mieszane polskoukraińskie 

są nieliczne, rozproszone i zazwyczaj lojalne w stosunku państwa polskiego. 

Wyjątkiem był powiat bialski, gdzie całościowej akcji przesiedleńczej nie 

przeprowadzono, mimo że znaczna jego część pozostawała pod silnymi wpływami 

miejscowej siatki OUN 68 . Władze wojewódzkie i terenowe stanęły przed wieloma 

problemami wynikającymi z planowanego zakończenia akcji przesiedleńczej Ukraińców. 

Najważniejsze z nich dotyczyły zabezpieczenia mienia poukraińskiego, jego 

zasiedlenia i zagospodarowania, które było utrudnione ze względu na braki inwentarza 

i przypadki powrotu Ukraińców 69 . 

Tereny zakwalifikowane do wysiedleń objęto akcją osiedleńczą polskich osadników, 

którą kierował i koordynował delegat wojewody lubelskiego Roman Jasiński 

70 . Zmieniło się podstawowe założenie akcji osiedleńczej. Dotychczasowa praktyka 

stosowana przez PUR miała głównie na celu częściowe, bezplanowe i doraźne 

rozlokowanie napływających kolejnych fal repatriantów. Koordynowana do marca 

1946 r. na szczeblu powiatowym i wojewódzkim akcja zasiedlenia, prowadzona 

równocześnie z akcją przesiedleńczą Ukraińców, miała zapewnić zagospodarowanie 

i zmianę charakteru terenów przyszłego osiedlenia z ukraińskiego na polski 71 . 

Opuszczone gospodarstwa poukraińskie 72 zostały częściowo przydzielone osiedleńcom 

wewnętrznym (w obrębie powiatu) oraz zewnętrznym, napływającym 

z innych powiatów województwa (3 150 rodzin). Powiat hrubieszowski zasiedlono 

osadnikami z powiatu zamojskiego (1 609), biłgorajskiego (779), kraśnickiego 

(528), puławskiego (209), lubelskiego (23), lubartowskiego (2). Docelowo planowano 

osiedlić około 3–4 tysiące rodzin. Nie było wielu chętnych (20 rodzin z powiatu 

łukowskiego i radzyńskiego) na osiedlenie się w powiecie włodawskim ze 

ińskiej z powiatu jarosławskiego do USRR (październik 1944 r. – maj 1946 r.), „Rocznik 

Stowarzyszenia Miłośników Jarosławia” 2004, t. XV, s. 71–96. 

66 Zasięg kompetencji Głównego Przedstawiciela Rządu ds. ewakuacji Ukraińców z Polski nie 

obejmował powiatu bialskiego. Był to obszar kompetencji Przedstawiciela ds. ewakuacji Białorusinów. 

67 Statystyka przesiedlonych do USRR Ukraińców, AAN, 526, 24, k. 7–9. 

68 Sprawozdanie referatu administracyjno-prawnego Starostwa Powiatowego bialskiego 

za lipiec 1946 r.; Sprawozdanie referatu społeczno-politycznego Starostwa Powiatowego 

bialskiego za lipiec 1946 r.; Sprawozdanie sytuacyjne Starostwa Powiatowego bialskiego 

za sierpień 1946 r., APL, 698, WSP, 205, k. 387, 399, 427. 

69 Sprawozdanie z inspekcji starostwa powiatowego włodawskiego odbytej w dniach 16– 

18 lipca 1946 r. na polecenie wojewody: APL, 698–WA,16, k. 125–126. 

70 Zob. Obwieszczenie Wojewódzkiego Komitetu Przesiedleńczego z 11 marca 1946 r., APL, 

698–WA, 19, k. 66; Odezwę wydano również w formie plakatu, zob. APL, 698–WA, 19, k. 66 

71 Pismo z 22 sierpnia 1946 r. wojewody lubelskiego do Starostwa Powiatowego w Chełmie 

w sprawie komitetów osiedleńczych, APL–C, 4, 126, bn. 

72 W powiecie hrubieszowskim przesiedleni Ukraińcy pozostawili 13 536 domów, 11 487 stajni, 

11 319 stodół, 5 745 innych nieruchomości, 855 przedsiębiorstw przemysłowych, 16 083 

przedmioty domowego użytku, 17159 sztuk innego inwentarza martwego. Zob. Mienie nieruchome 

pozostawione przez Ukraińców, AAN, 526, 24, k. 14.


względu na słabą jakość miejscowych gleb. W powiecie tomaszowskim i bialskim 

nastąpiło upełnorolnienie miejscowych gospodarstw. Wraz z zakończeniem akcji 

przesiedleńczej do USRR w trudnej sytuacji znaleźli się również przybyli jesienią 

1945 r. repatrianci — nie mogli oni zebrać plonów z otrzymanych gospodarstw poukraińskich, 

ponieważ zebrali i wywieźli je poprzedni gospodarze, często niszcząc 

pozostawiony inwentarz martwy. 

Koszty akcji osiedleńczej pokrywał Urząd Wojewódzki, jednak w wielu przypadkach 

repatrianci z ZSRR lub nowo osiedleni z bliższej lub dalszej okolicy zwracali 

się do PUR z prośbą o pomoc w zdobyciu żywności, gdyż nie mieli możliwości 

wyżywienia swych rodzin. PUR dysponował minimalnymi dostawami artykułów żywnościowych, 

które musiał przeznaczać na bieżące potrzeby Polaków przybywających 

nowymi transportami z USRR 73 . W tej sytuacji wśród Polaków osadzonych 

w gospodarstwach poukraińskich nasiliła się tendencja do wyjazdu na ziemie zachodnie. 

Jedną z głównych przyczyn była aktywizacja oddziałów Ukraińskiej Powstańczej 

Armii 74 . Największą akcją UPA w tym okresie były napady na Uhnów ( 7 

na 8 sierpnia 1946 r.); atak sotni Stepana Prystupy („Dawyd”) na strażnicę nr 151 

w Tudorkowicach (21 września 1946 r.), nieudany atak na Waręż (5 października 

1946 r.) czy opanowanie Tarnogrodu (6 grudnia 1946 r.) przez sotnię Hryhorija 

Mazura („Kałynowycza”) 75 . 

Wśród trudności, na jakie napotykały Powiatowe Urzędy Ziemskie po wysiedleniu 

Ukraińców, należy wskazać roszczenia majątkowe rodzin polskich i mieszanych. 

Zgłaszały one pretensje do ziemi nabytej po wysiedlonych Ukraińcach oraz 

spadkowe po rodzinach mieszanych. Bardzo duża ilość spraw i braki w dokumentacji 

często uniemożliwiały ich administracyjne rozpatrywanie 76 . W celu zabezpieczenia 

gospodarstw i majątku poukraińskiego władze zamierzały organizować oddziały 

ORMO, ich członków osadzać wraz z rodzinami w opuszczonych gospodarstwach, 

a w celu zapewnienia bezpieczeństwa przydzielać im broń. Dodatkową ochroną 

miało być wzmocnienia obsady posterunków MO 77 . Próba szybkiego nadania polskiego 

charakteru tym ziemiom za pomocą akcji osiedleńczej była jednak skazana 

na niepowodzenie. 

Zakończenie 

Przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa lubelskiego były częścią ogólnopolskiej 

akcji wymiany ludności między Polską a USRR. Akcja miała dwa etapy — 

73 Z. Konieczny, Zmiany demograficzne w południowo-wschodniej Polsce w latach 1939– 

1950, Przemyśl 2002, s. 145; Prośba o kredyty złożona do Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie, 

APL, 698–WSP, 63, bn. 

74 Pismo z 8 listopada 1946 r. wójta gminy Pawłów do Starostwa Powiatowego w Chełmie, 

APL–C, 4, 126, bn. 

75 Meldunki sytuacyjne za grudzień 1946 r., CAW. IV.521, 3, 55, k. 42, 72; Sprawozdanie 

dekadowe za 1–9 października 1946 r., CAW.IV.510, 7, 228, k. 87; Pismo do Komendy 

Głównej Milicji Obywatelskiej w Warszawie, CAW.IV.510, 7, s. 253; Оперативний звіт за 

місяць жовтень, [w:] Літопис Української Повстанської Армії, red. П. Потічний, 

Львів–Торонто 2003, t. 39, s. 187; Odpis raportów operacyjnych sotni Grzegorza Mazura 

(„Kalinowicza”) za listopad i grudzień 1946 r., Instytut Pamięci Narodowej, oddział w Rzeszowie, 

zespół 107 — Sądy Wojskowe województwa rzeszowskiego, 1614, t. 8, k. 1045, 1063– 

1064; Sprawozdanie dekadowe 1–10 grudnia 1946 r., CAW.IV.510, 7, 253, k. 407. 

76 Z. Konieczny, Zmiany demograficzne…, op. cit., s. 147. 

77 1946 czerwiec 21, Lublin: Sprawozdanie Dowództwa Okręgu Wojskowego nr VII (Lubelskiego) 

z przebiegu przesiedlenia Ukraińców z województwa lubelskiego do USRR, [w:] 

Repatriacja czy deportacja…, op. cit., t. 2, s. 217–219.


dobrowolny (od października 1944 r. do lutego 1946 r.) i przymusowy (od marca 

1946 r. do marca 1947 r.). Transfer ludności ukraińskiej oraz osadzanie repatriantów 

i krajowych przesiedleńców w gospodarstwach proukraińskich wpłynęły na 

zmiany narodowościowe w poszczególnych powiatach i województwach. W skali 

ogólnej przesiedlono łącznie ok. 250 tysięcy Ukraińców i Polaków. W wyniku wielokierunkowych 

ruchów migracyjnych województwo lubelskie opuściło około 15% 

ludności, co wpłynęło ujemnie na saldo migracji ludności. Wyjątkiem był powiat 

chełmski, ale wynikało to ze wzmożonej akcji osadzania repatriantów przez większość 

czasu trwania wymiany ludności. Największy ubytek ludności zanotowały powiaty 

hrubieszowski (54 240) i tomaszowski (49 117). Najmniejsze ujemne saldo 

migracji wystąpiło w powiecie radzyńskim (3 604). Największy wpływ na zmiany 

narodowościowe miały przesiedlenia ludności ukraińskiej, stopień ich intensyfikacji 

i zasięg terytorialny. Po zakończeniu ewakuacji ludności ukraińskiej do USRR nastąpiła 

likwidacja aparatu przesiedleńczego 78 , a wszelkie dalsze kwestie przesiedleńcze 

należało kierować do Polsko-Radzieckiej Komisji Mieszanej ds. Ewakuacji 

w Warszawie. W związku z likwidacją rejonowych placówek ds. ewakuacji Główny 

Przedstawiciel J. Bednarz zarządził przeprowadzenie odpisów akt osób i rodzin 

ewakuowanych do USRR 79 . 

Polska jako podmiot wygasającej umowy międzynarodowej do ponownego 

przesiedlenia części Ukraińców próbowała wykorzystać fakt podpisania przez nich 

kart ewakuacyjnych lub ich nielegalny powrót z USRR do Polski, chociaż formalnie 

nie byli już oni obywatelami polskimi, lecz radzieckimi. Od sierpnia do grudnia 

1946 r. do USRR wyjechało 5 950 osób, część z nich to osoby przesiedlone z województwa 

rzeszowskiego w okresie od 29 października do 14 listopada 1946 r. 80 

Województwo lubelskie zostało ponownie objęte taką akcją w 1947 r. Osoby, 

które nie wyjechały do USRR z powiatu zamojskiego, tomaszowskiego, biłgorajskiego, 

puławskiego, kraśnickiego, krasnystawskiego, chełmskiego, hrubieszowskiego 

i lubelskiego, miały wyjeżdżać przez punkt etapowy w Chełmie, osoby z powiatu 

włodawskiego, radzyńskiego, bialskiego, łukowskiego, siedleckiego, lubartowskiego 

- przez punkt etapowy w Białej Podlaskiej 81 . O liczbie osób podlegających pierwotnie 

przesiedleniu w tym etapie może świadczyć fakt, że z terenów o małej liczbie 

ludności zarządzenia egzekucyjne o wysiedleniu otrzymały w powiecie radzyńskim 

94 osoby, w bialskim 4 82 . Był to ostatni etap przesiedleń ludności ukraińskiej do 

USRR. Etap ten różnił się od wcześniejszych tym, że jego podstawą prawną były 

głównie przepisy o cudzoziemcach, a nie układ z 9 września 1944 r. i protokoły dodatkowe. 

Jego realizacja została powstrzymana mocą decyzji administracyjnej 

78 Pismo z 1 sierpnia 1946 r. J. Bednarza do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, APL–C, 4, 

126, bn. 

79 Pismo Ministerstwa Spraw Zagranicznych do wojewody lubelskiego, APL, 698–WA, 16, 

k. 128. 

80 Sprawozdanie głównego Przedstawiciela Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej do 

spraw ewakuacji J. Bednarza z przebiegu dodatkowej akcji przesiedleńczej do USRR Ukraińców 

zamieszkałych w województwie rzeszowskim przeprowadzonej od 29 października 

do 14 listopada 1946 r., APR, 36, 467, k. 332; Według Leszka Brzozy w tym okresie wyjechało 

2359 osób. zob. P. Skrzynecki (L. Brzoza), Wysiedlenie ludności ukraińskiej z Polski 

w latach 1944–1946, Warszawa 1988, s. 6–7; J. Pisuliński, Przesiedlenie…, op. cit., s. 507. 

81 Pismo Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie z grudnia 1946 r., Archiwum Państwowe w Lublinie, 

oddział Radzyń Podlaski (APL–R), zespół 6 — Starostwo Powiatowe w Radzyniu Podlaskim, 

sygn. 38, k. 1. 

82 Zarządzenia egzekucyjne z powiatu radzyńskiego, APL–R, 6, 38, k. 4–98; Zarządzenia 

egzekucyjne z powiatu bialskiego, APL–R, zespół 4 — Starostwo Powiatowe w Białej Podlaskiej, 

91, k. 80–120.


Urzędu Wojewódzkiego z 26 marca 1947 r., która, wobec nowej koncepcji rozwiązania 

problemu obywateli narodowości ukraińskiej, nakazywała wstrzymać się 

od wszelkich czynności związanych z repatriacją do ZSRR 83 . 17 lutego 1947 r. Władysław 

Wolski zarządził wznowienie akcji przesiedleńczej w powiecie bialskim, hrubieszowskim 

i włodawskim. W okresie od 1 do 10 marca z powiatu bialskiego do 

USRR przesiedliło się jedynie 43 Ukraińców zarejestrowanych na wyjazd znacznie 

wcześniej, a pozostających dotychczas na terenie Polski ze względu na chorobę lub 

z innych przyczyn 84 . 

Podpisanie protokołu końcowego do układu o przesiedleniu ludności nastąpiło 

6 maja 1947 r. Następnego dnia władze Rzeczypospolitej Polskiej i USRR wydały 

wspólny komunikat o zakończeniu wymiany ludności. 

Województwo lubelskie, będące przed lipcem 1944 r. typowym terenem pogranicza 

kulturowego, religijnego i etnicznego, zostało znacznie odmienione w następstwie 

zmniejszenia liczebności ludności ukraińskiej o ok. 200 tysięcy osób. W okresie 

dwóch lat (1944–1946) doszło do radykalnego przekształcenia struktury etnicznej 

całego państwa polskiego. 

Wskutek przeprowadzonej akcji wymiany ludności między Polską a USRR 

Ukraińcy przestali być liczebną mniejszością narodową, chociaż spora ich liczba 

pozostała w Polsce. Natomiast znaczna część społeczeństwa polskiego pozostająca 

pod wpływem przeżyć okupacji, która wywołała w nim odruchy nacjonalizmu, akceptowała 

te przemiany. Przesunięcie granic Polski na zachód komuniści przedstawiali 

nie jako efekt polityki mocarstw, lecz jako praktyczną realizację zasady jednolitości 

narodowej. 

Павліковський Ґ., Переселення українського населення з Люблінського 

воєводства до УРСР (жовтень 1944 р. – березень 1947 р.) 

Стаття написана з метою відтворити хід депортації українського населення 

(близько 200 тисяч чоловік) з Люблінського воєводства до УРСР (жовтень 

1944 р. – березень 1947 р.). Переселення відбувалося на підставі угоди, яка 

була укладена 9-го вересня між Польським Комітетом Національного Визволення 

та урядом УРСР. Протидіяти виселенню намагалася Організація 

Українських Націоналістів і загони Української Повстанської Армії. Депортація 

українського населення, переселення осіб польської національності та 

польсько-українські змагання змінили етнічний, мовний і культурний характер 

люблінського регіону. 

83 Pismo z 26 marca 1947 r. S. Wojtowicza do Starosty Powiatowego w Chełmie, APL–C, 4, 

127, bn. 

84 11 marzec 1947, Lublin: Telefonogram szefa Sztabu Dowództwa Okręgu Lubelskiego płka 

Nikodema Kunderewicza do szefa oddziału Operacyjnego Sztabu Generalnego WP gen. 

Bryg. Ostapa Stecy w związku z próbą wznowienia przesiedlenia Ukraińców z Polski do 

USRR, [w:] Akcja „Wisła”. Dokumenty, red. E. Misiło, Warszawa 1993, s. 58, zob. przypis 4.


Pawlikowski G., The transfer of Ukrainian population from the Lublin 

Voivodeship to the Ukrainian Soviet Socialist Republic (October 1944– 

March 1947) 

The article presents the transfer of Ukrainian population (about 200,000 people) 

from the Lublin Voivodeship to the Ukrainian Soviet Socialist Republic (October 

1944 – March 1947). The transfer took place on the basis of the agreement signed 

on September 9, 1944 between the Polish Committee of National Liberation (PKWN 

in its Polish acronym) and the authorities of the Ukrainian SSR. There were attempts 

to put a stop to the resettlements on the part of the Organization of Ukrainian 

Nationalists, as well as the troops of the Ukrainian Insurgent Army (UPA). The deportations 

of the Ukrainian population, the re-settlement of the Polish population 

as well as the Polish-Ukrainian warfare changed the ethnic, linguistic and cultural 

makeup of the Lubllin Voivodeship.

Hałyna Kochan 

Narodowa Akademia Nauk Ukrainy, 

Kijów 

Analiza SWOT dokumentów statutowych 

Euroregionu Bug i Euroregionu Karpackiego 

oraz polityczne wskaźniki efektywności 

rozwoju obwodów ukraińskich wchodzących 

w skład tych euroregionów 

1–2/2009 

Autorka wskazała na możliwości i zagrożenia, jakie stoją przed władzami obwodów 

ukraińskich w zakresie współpracy z polskimi jednostkami administracyjnymi. 

Uznała, że tylko niektóre obwody ukraińskie są gotowe do współpracy ze 

stroną polską i mogą wykorzystywać wszystkie statutowe możliwości, jakie dają 

euroregiony. Istotnym zagadnieniem pozostaje kwestia wyrównywania infrastruktury 

organizacyjnej obwodów ukraińskich wchodzących w skład tego samego 

euroregionu. 

Dzięki korzystnemu położeniu geopolitycznemu Ukraina ma wielkie potencjalnie 

możliwości rozwoju. Jej granica zewnętrzna należy do najdłuższych w Europie, zaś 

19 z 25 regionów kraju położonych jest na pograniczu. Wsparcie współpracy transgranicznej 

regionów przygranicznych jest instrumentem niwelowania dysproporcji 

pomiędzy regionami i aktywizacji ich rozwoju społeczno-ekonomicznego 1 . 

Nadgraniczne obwody Ukrainy (wołyński, czerniowiecki, zakarpacki, odeski, 

iwanofrankiwski, tarnopolski, lwowski, charkowski, czernihowski) wchodzą — wraz 

z jednostkami administracyjnymi Polski, Słowacji, Węgier, Białorusi, Rosji, Rumunii 

i Mołdowy — w skład sześciu euroregionów. Ukraińsko-polsko-słowacko-rumuńsko-węgierską 

współpracę sformalizowano w ramach Euroregionu Karpackiego 

(1993), ukraińsko-polsko-białoruską — Euroregionu Bug (1995), ukraińskorumuńsko-mołdowską 

— Dolny Dunaj (1998) i Górny Prut (2000); ukraińsko-rosyjsko-białoruską 

— Dniepr (2003); ukraińsko-rosyjską — Euroregionu Słobo- 

1 Особливості політики регіонального розвитку України на сучасному етапі, zob. 

http:www.niss.gov.ua/book/Varnaly1/002.htm 

58 REGIONY Xxxxxxxxxxx

Analiza SWOT dokumentów statutowych Euroregionu Bug i Euroregionu Karpackiego 59 

żanszczyzna (2003). Kryterium oceny współpracy transgranicznej w ramach euroregionów 

jest realizacja przez zaangażowane strony wspólnych projektów 2 . 

Celem niniejszego artykułu jest prezentacja prawnych zasad funkcjonowania 

euroregionów Bug i Karpackiego wraz z przedstawieniem ich wad, a także analiza 

ekonomicznej i politycznej efektywności działalności ukraińskich obwodów wchodzących 

w skład tych euroregionów. Analiza ta służy wyjaśnieniu, jakie zadania staną 

w przyszłości przed ukraińskimi obwodami, a których realizacja pozwoliłaby 

zharmonizować współpracę i zrównoważyć poziomy rozwoju polskich i ukraińskich 

terytoriów przygranicznych. 

Euroregion to jedna z form współpracy jednostek administracyjnych sąsiadujących 

ze sobą krajów zgodnie z dwustronnymi lub wielostronnymi umowami, mająca 

na celu rozwiązywanie wspólnych problemów i realizację wspólnych zadań 

z wykorzystaniem uzgodnionych mechanizmów 3 . 

Fundament rozwoju współpracy w ramach euroregionów stanowi szereg dokumentów 

przyjętych przez Radę Europy. Są to przede wszystkim: Europejska Konwencja 

Ramowa o Współpracy Transgranicznej między Wspólnotami i Władzami 

Terytorialnymi (Madryt, 21.05.1980) 4 , Europejska Karta Samorządu Terytorialnego 

(Strasburg, 15.11.1985), Deklaracja Wiedeńska przyjęta na Szczycie Rady Europy 

(Wiedeń, 9.10.1993), a także Protokół Dodatkowy do Konwencji Ramowej (09.10. 

1995) 5 , Pakt Stabilności w Europie przyjęty w Paryżu 21 marca 1995 r. przez ministrów 

spraw zagranicznych 52 państw — członków OBWE, w którym podkreślono 

wagę efektywnego wykorzystania potencjału współpracy transgranicznej dla rozwoju 

wolności jednostki, idei, dobrobytu, usług w sferze ekonomicznej, kulturalnej 

i administracyjnej 6 . 

Praktyczna realizacja procesu integracji ze strukturami UE możliwa jest jedynie 

w warunkach dopełnienia ogólnoeuropejskiego wymiaru współpracy integracją regionalną 

i pogłębianiem współpracy Ukrainy i UE w poszczególnych dziedzinach. 

Gdy wziąć pod uwagę istotną w UE tendencję, zawartą w haśle „Od Europy narodów 

do Europy regionów”, ten kierunek działań nabiera szczególnego znaczenia. 

Integracja regionalna przewiduje ustanowienie i pogłębianie bezpośrednich 

kontaktów między poszczególnymi regionami Ukrainy i krajami członkowskimi lub 

kandydującymi do UE, ich rozwój w określonych kierunkach celem stopniowego 

przenoszenia wagi procesu integracyjnego z centralnych organów władzy wykonawczej 

na regiony, organa samorządu terytorialnego, społeczności lokalne, wreszcie — 

jak najszersze zaangażowanie obywateli Ukrainy 7 . W ten sposób praktycznym ucieleśnieniem 

idei „Strategii integracji Ukrainy do Unii Europejskiej” było utworzenie 

Euroregionu Karpackiego i Euroregionu Bug. 

2 С. Костюк, Єврорегіони в українських прикордонних областях — нереалізований потенціал 

відносин Україна – ЄС, [w:] „Людина і політика” 2004, nr 3, s. 21–27. 

3 Zob. http://www.wyklady.ekpu.lublin.pl/wyklady/trojan/trojanw3.htm. 

4 Konwencja madrycka (przyp. red.). 

5 Protokół Dodatkowy do Europejskiej Konwencji Ramowej o Współpracy Transgranicznej 

między Samorządami i Władzami Terytorialnymi, otwarty do podpisania dnia 9 listopada 

1995 r. w Strasburgu (przyp. red.). 

6 В. Новицький, Україна 2003: Пошук євроінтеграційної моделі та участь в системі 

єврорегіонів, [w:] http://dialogs.org.ua/ru/material/full/5/1137. 

7 Стратегія інтеграції України до Європейського Союзу затверджена Указом Президента 

України від 11 червня 1998 року N 615/98, [w:] www.rada.gov.ua.

60 Hałyna Kochan 

Zgodnie ze swym Statutem Związek Międzyregionalny Euroregion Karpacki 8 

jest (…) wspólnym organem doradczym i koordynującym, mającym na celu rozwijanie 

współpracy transgranicznej między regionami przygranicznymi — członkami 

Związku, zgodnie z Europejską Konwencją Ramową o Współpracy Transgranicznej 

między Wspólnotami lub Władzami Terytorialnymi, Artykuł Nr 106 

Rady Europy, oraz opartym na zasadach subsydialności, partnerstwa i reprezentacji. 

Strony, w ramach wzajemnych porozumień i stosownie do ich możliwości, 

zapewnią środki finansowe niezbędne dla działalności Związku i jego organów, 

powstałych na mocy tego Statutu. Wszelkie koszty Euroregionu Karpackiego 

będą pokrywane z budżetów lokalnych, a także innych dostępnych źródeł wspierania 

jego działalności 9 . Związek nie jest ponadnarodowym czy ponadpaństwowym 

organizmem, a raczej strukturą wspierającą współpracę międzyregionalną jego członków. 

Cele i zadania związku są następujące: 

• organizowanie i koordynowanie działań na rzecz rozwoju współpracy pomiędzy 

członkami w dziedzinie gospodarki, ekologii, kultury, nauki i edukacji; 

• pomaganie i wspieranie konkretnych projektów i planów będących przedmiotem 

wspólnego zainteresowania; 

• rozwijanie i ułatwianie kontaktów pomiędzy mieszkańcami obszaru działania 

Związku, w tym kontaktów pomiędzy ekspertami różnych dziedzin; 

• rozwijanie dobrosąsiedzkich stosunków pomiędzy członkami; 

• identyfikowanie potencjalnych obszarów wielostronnej współpracy pomiędzy 

członkami; 

• pośredniczenie i ułatwianie współpracy członków z organizacjami, agencjami 

i instytucjami. 10 

W strukturze i pod auspicjami Euroregionu Karpackiego priorytetowe są poniższe 

działania: 

• Poza siecią związków na obszarze całego Euroregionu Karpackiego rozwijanie 

dwu- i trójstronnych inicjatyw współpracy i wspólnych projektów; 

• Promowanie bezpośredniej współpracy pomiędzy indywidualnymi członkami 

(regionami, powiatami, miastami, mikroregionami); 

• W zgodzie z zasadami i celami Euroregionu Karpackiego poszerzanie pól współpracy 

odpowiadających rzeczywistym potrzebom sektorów społecznego (mniejszości, 

sektor pozarządowy, młodzież) oraz gospodarczo-finansowego; 

• Funkcjonowanie organizacji pozarządowych (stowarzyszeń, fundacji) realizujących 

cele i zadania Euroregionu Karpackiego, ustanawianie regularnych 

kontaktów pomiędzy nimi ze szczególnym uwzględnieniem przygotowywania 

wspólnych projektów i przedkładania wspólnych wniosków 11 . 

Misją Euroregionu Karpackiego jest poprawa poziomu życia ludności regionu, 

utrzymanie pokoju, wspieranie dobrosąsiedzkich stosunków po obu stronach granicy, 

zmniejszanie efektu izolacji na granicach, zagwarantowanie przejrzystości granic. 

Związek Międzyregionalny Euroregion Karpacki posiada własny budżet, na 

który składają się środki asygnowane przez regionalne i lokalne organa władzy, 

8 М. Долішній, Регіональна політика на рубежі ХХ-ХХІст.: нові пріоритети, Київ 

2006, s. 439. 

9 http://www.karpacki.pl/pliki/Statut%20Euroregion200803291826.doc. 

10 http://www.karpacki.pl/pliki/Statut%20Euroregion200803291826.doc. 

11 http://www.karpacki.pl/pliki/Statut%20Euroregion200803291826.doc.


a także zagranicznych sponsorów, szczególnie Fundację Braci Rockefellerów i Instytutu 

Studiów „Wschód–Zachód”. 

W myśl Statutu Związku Transgranicznego Euroregion Bug Strony w ramach 

wzajemnych uzgodnień oraz stosownie do swoich możliwości finansują działalność 

Związku i jego organów utworzonych na mocy (…) Statutu. Niniejszy statut 

nie narusza istniejących form i rodzajów współpracy transgranicznej danego Państwa 

lub Strony. Przy wypełnianiu swoich funkcji oraz realizacji zadań Związek 

i jego organy mogą współpracować z organizacjami, agencjami krajowymi i międzynarodowymi 

12 . 

Związek Euroregion Bug tworzy się w celu rozwoju współpracy obszarów 

przygranicznych w następujących dziedzinach: 

• zagospodarowania przestrzennego, 

• komunikacji, transportu i łączności, 

• oświaty, ochrony zdrowia, kultury, sportu i turystyki, 

• ochrony i poprawy stanu środowiska naturalnego, 

• likwidacji zagrożeń i klęsk żywiołowych, 

• rozwijania kontaktów między mieszkańcami obszarów przygranicznych oraz 

współpracy instytucjonalnej, a także współpracy podmiotów gospodarczych. 

Za misję Stowarzyszenia można przyjąć myśl zawartą w Aneksie do Porozumienia 

o utworzeniu Związku Transgranicznego Euroregion Bug, zgodnie z którą Strony 

działają: kierując się pragnieniem swobodnego zrzeszania się i współpracy 

narodów Europy na zasadach tradycyjnych wartości demokratycznych, wolności 

rynkowej i współpracy gospodarczej w obszarach przygranicznych (…) 13 . 

W niniejszej pracy wykorzystana jest metoda analizy SWOT, szeroko stosowana 

w procesie planowania strategicznego. Narzędzie to pozwala analitykom przedstawić 

w formie logicznego schematu wzajemny wpływ silnych i słabych stron, szans 

i zagrożeń 14 . 

Tablica 1. Analiza SWOT zasad statutowych Euroregionu Karpackiego 

Silne Strony 

• organizm utworzony z udziałem lokalnych 

społeczności 

• pośrednik między członkami Związku a 

organizacjami międzynarodowymi 

• wykorzystanie wiedzy ekspertów w 

pracach komisji roboczych 

Słabe strony 

• wyznaczenie potencjalnych sfer współpracy 

nie oznacza wspierania jej rozwoju 

• promocja bezpośredniej współpracy 

między indywidualnymi członkami (regionami, 

miastami, rejonami, mikroregionami) 

może doprowadzić do przeciążenia 

komisji roboczych i zmniejszenia 

efektywności ich pracy 

Szanse 

• udzielanie pomocy w realizacji konkretnych 

projektów 

• wspieranie kontaktów dobrosąsiedzkich 

• wspieranie rozwoju kontaktów pomiędzy 

mieszkańcami obszarów przygranicznych 

oraz narodami poszczególnych 

państw 

Zagrożenia 

• ukraińskie prawodawstwo nie przewiduje 

pojęcia „stowarzyszenia międzyregionalnego” 

• zarządzanie organizacjami pozarządowymi 

w ramach realizacji celów i zadań 

Euroregionu Karpackiego 

• brak mechanizmu realizacji zaproponowanych 

celów 

• brak komisji rewizyjnej 

12 http://www.euroregionbug.pl/index.php?option=com _content&task=view&id=63&Itemid. 

13 http://www.euroregionbug.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=64&Itemid; Н. 

Мікула, Єврорегіони: досвід та перспективи, Львів 2003, s. 51. 

14 O analizie SWOT zob. www.swot.ru; http://www.ipo.pl/biznes_plany/pytania_o_biznes_plany/czym_jest_analiza_swot_592492.html.


• komisje robocze nie mają obowiązku 

włączać w swe prace ekspertów 

• EK ma — zgodnie ze statutem — status 

stowarzyszenia, a nie euroregionu 

Tablica 2. Analiza SWOT zasad statutowych Euroregionu Bug 

Silne Strony 

• jasno określony status Związku i źródło 

finansowania 

• stale działająca komisja rewizyjna 

• jasno określony mechanizm wykorzystania 

środków 

• włączenie ekspertów w prace poszczególnych 

komisji 

Słabe strony 

• brak jasno określonego celu i określonych 

priorytetów działalności euroregionu 

• przewidziana jest współpraca jedynie z 

organizacjami krajowymi (ukraińskimi) 

Szanse 

• nie działa w sprzeczności z istniejącymi 

formami współpracy transgranicznej 

• sprzyja rozwojowi wolnego handlu i 

współpracy ekonomicznej na obszarach 

przygranicznych 

Zagrożenia 

• brak jasno określonych celów — wskazano 

kierunki działalności, nie określono 

jednak, w jaki sposób realizowana będzie 

współpraca 

Na podstawie rezultatów analizy SWOT można dojść do wniosku, że statutowe 

zasady funkcjonowania Euroregionu Bug i Euroregionu Karpackiego w znacznej 

mierze różnią się, co skutkuje odmiennościami w organizacji ich działalności. Niestety 

obydwa euroregiony nie posiadają kompleksowych strategii rozwoju, które byłyby 

wyrazem systemowego podejścia do wzajemnych zależności między poszczególnymi 

częściami składowymi i wspólnego rozwoju tych transgranicznych organizmów. 

Wzorem takiej strategii mogłaby być Strategia Rozwoju Euroregionu Dniepr, 

będącego przykładem efektywnej współpracy ukraińsko-białoruskiej. 

Opracowanie programu rozwoju euroregionów uwarunkowane jest zbliżaniem 

się Unii Europejskiej do granic Ukrainy, koniecznością realizacji strategicznego zadania 

integracji Ukrainy z UE, wagą rozwoju współpracy regionalnej. Tworzenie 

Euroregionów jest jedną z form współpracy jednostek administracyjnych sąsiednich 

krajów odpowiednio z dwustronnymi i/lub wielostronnymi umowami celem 

rozwiązania wspólnych problemów albo wykonania tych samych zadań z wykorzystaniem 

uzgodnionych mechanizmów. Zasadniczymi kierunkami współpracy w ramach 

istniejących euroregionów jest konsolidacja wysiłków w sferze ekonomicznej, 

rozbudowa infrastruktury socjalnej, informacyjnej i produkcyjnej, rozwój budownictwa 

i sieci transportowej, modernizacja infrastruktury granicznej, pogłębienie 

współpracy naukowej i kulturalnej, ochrona środowiska naturalnego, wymiana doświadczeń 

między odpowiednimi organami władzy wykonawczej i jednostkami samorządu 

lokalnego, wzajemna pomoc w likwidacji następstw klęsk żywiołowych 

i katastrof, walka z przestępczością i nielegalną migracją itp. 15 . 

Analizie poddane zostaną strategie rozwoju ukraińskich obwodów wchodzących 

w skład euroregionów. W ukraińskich warunkach strategie takie są programami 

rozwoju społeczno-ekonomicznego poszczególnych obwodów. Poddanie ich analizie 

SWOT daje możliwość ukazania politycznego i ekonomicznego potencjału 

ukraińskich części obu euroregionów oraz oceny tego potencjału z punktu widzenia 

skutecznego funkcjonowania euroregionów. Każdy region otrzymał na podstawie 

15 Програма розвитку єврорегіонів, затверджена постановою Кабінету Міністрів 

України №587 від 29.04. 2002р.


analizy SWOT kompleksową ocenę, składającą się z dwóch wskaźników: 1) wkładu 

obwodu w ogólną strategię rozwoju euroregionu (odpowiedź na pytanie, czy 

ogólne inicjatywy danego euroregionu znajdowały poparcie w obwodzie, i czy zgłaszane 

były własne projekty) oraz 2) oceny poziomu rozwoju samego obwodu w porównaniu 

z innymi obwodami Ukrainy. Maksymalnie w ramach danego wskaźnika 

można było przyznać 10 punktów, minimalnie — 1. Przyznawanie ocen miało na 

celu stworzenie przybliżonego rankingu obwodów i ocenę ich kompleksowego potencjału, 

służąc nakreśleniu ogólnego obrazu ukraińskich obwodów wchodzących 

w skład obu euroregionów; oceny nie mogą zatem być wykorzystywane jak źródło 

pełnych, obiektywnych danych. 

Ukraińską część Euroregionu Bug stanowi obwód wołyński. Mocnymi stronami 

obwodu są: sprzyjające położenie geograficzne, wprowadzone już innowacyjne rozwiązania 

w gospodarce, istotne bogactwa naturalne (kopaliny), potencjał rekreacyjny, 

rozwinięta sieć transportowa, także o charakterze transgranicznym. Słabe 

strony to: malejący przyrost naturalny, dekapitalizacja przedsiębiorstw i transportu, 

słaby rozwój rolnictwa, niedofinansowanie i słaba promocja branży turystycznej. 

Jednak na podstawie realizacji zatwierdzonej Strategii, poziomu realizowanych 

przedsięwzięć i zlokalizowanych w obwodzie inwestycji, co jest wkładem w ogólny 

rozwój Euroregionu Bug, obwód otrzymuje 9 punktów, za własny zaś rozwój — 8 

pkt. Ogólna ocena politycznego wskaźnika obwodu to 17 pkt. Ocenę przeprowadzono 

wyłącznie na podstawie Strategii Rozwoju Obwodu Wołyńskiego, tak więc może 

być ona subiektywna. 

Ukraińską część Euroregionu Karpackiego stanowią obwody: lwowski, iwanofrankiwski, 

czerniowiecki i zakarpacki. 

Silnymi stronami obwodu iwanofrankiwskiego są, zgodnie z analizą SWOT: bogate 

zasoby naturalne, unikalne warunki rozwoju turystyki, zwłaszcza narciarskiej, 

rozwój gospodarstw typu farmerskiego, wykwalifikowana tania siła robocza. Słabe 

strony to rolniczy charakter regionu, słaba baza turystyczna, zużycie majątku przedsiębiorstw 

oraz jego niezgodność ze standardami międzynarodowymi, wysokie bezrobocie, 

słabo rozwinięta sieć komunikacyjna. Za wkład we wspólną strategię region 

otrzymuje 10 pkt., bowiem, mimo ograniczonych możliwości, zapewnia sobie 

rozwój poprzez mobilizację kapitału ludzkiego. W analizie SWOT region otrzymuje 

6 pkt., gdyż, w porównaniu z innymi obwodami wchodzącymi w skład euroregionów, 

jest słabo rozwinięty gospodarczo. Realizowanych jest tu najmniej inwestycji 

w zestawieniu z innymi obwodami wchodzącymi w skład obu omawianych euroregionów. 

Ogólna ocena wskaźnika politycznego obwodu wynosi 16 pkt 16 . 

Mocnymi stronami obwodu lwowskiego są: wykwalifikowana siła robocza, potencjał 

rekreacyjny i kulturowy, innowacyjność w sferze produkcji, znaczny potencjał 

naukowy, duża ilość zlokalizowanych inwestycji, dobrze rozwinięta wewnętrzna 

infrastruktura transportowa i komunalna, rozwinięty handel. Słabymi stronami są: 

niski — w porównaniu z Kijowem — poziom płac, odpływ siły roboczej, mała ilość 

gospodarstw rolnych typu farmerskiego i słaby poziom ich rozwoju, wysoka emisja 

zanieczyszczeń, problemy z zaopatrzeniem w wodę pitną, słabe połączenia międzynarodowe. 

Za wkład w Strategię rozwoju euroregionu region otrzymuje 10 pkt. 

W analizie SWOT obwód otrzymuje 8 pkt., gdyż wiele problemów można byłoby 

rozwiązać na poziomie obwodu, gdyby przyjęto odpowiednie decyzje polityczne. 

Ogólna ocena obwodu wynosi 18 pkt 17 . 

16 Стратегія економічного та соціального розвитку територій Івано-Франківської 

області до 2015 р. Zob. http://www.gov.if.ua/. 

17 Стратегія соціально-економічного розвитку Львівської області. Zob. http://www.loda.gov.ua/.


Obwód zakarpacki w skali kraju i regionu można zaliczyć do obwodów, które 

jedynie częściowo wykorzystują swoje możliwości. Wykorzystanie siły roboczej jest 

niedostateczne i nie gwarantuje pożądanego poziomu rozwoju gospodarczego. Według 

wskaźnika rozwoju kapitału ludzkiego region znajduje się wśród pięciu czołowych 

ukraińskich obwodów. Aktywna postawa Zakarpacia w realizacji współpracy 

międzyregionalnej i transgranicznej w kontekście przemian eurointegracyjnych 

stwarza warunki, by region stał się obszarem wprowadzania nowych schematów 

działania i pozyskiwania funduszy europejskich. Najlepsze inicjatywy wprowadzone 

już na Zakarpaciu przenoszone są na grunt innych obwodów 18 . 

Silnymi stronami Zakarpacia są: posiadanie cennych rzadkich kopalin, wielkie 

zasoby leśne, wielopłaszczyznowy rozwój gospodarczy, szybki rozwój przedsiębiorczości, 

rozwinięta infrastruktura turystyczna, znaczna ilość lokowanych inwestycji, 

liczne strefy czyste ekologicznie, rozbudowana sieć transportowa (V Paneuropejski 

Korytarz Transportowy). Do słabych stron obwodu należy zaliczyć małą ilość gruntów 

rolnych, dużą ilość trudnodostępnych terenów, aktywność sejsmiczną, niewykorzystywanie 

innowacji technicznych, zanieczyszczenie wód powierzchniowych. Za 

wkład w ogólną strategię rozwoju Euroregionu Karpackiego region otrzymuje 10 

pkt., bowiem, mimo ograniczonych możliwości, zajmuje na Ukrainie 4. miejsce pod 

względem tempa rozwoju, a strategia rozwoju obwodu uznana została za wzorcową. 

Na podstawie strategii rozwoju obwód otrzymuje 9 pkt. Ocena ogólna (19 pkt.) 

jest najwyższa spośród wszystkich badanych obwodów 19 . 

Silnymi stronami obwodu czerniowieckiego jest duża ilość inwestycji oraz poziom 

rozwoju rolnictwa i turystyki, rozwinięta infrastruktura transportowa, duże 

zasoby cennych kopalin, status części Ekoeuroregionu 20 , aktywny udział we współpracy 

transgranicznej prowadzonej w ramach euroregionów — Karpackiego i Górny 

Prut. Słabe strony to: nadmierna specjalizacja przemysłu, a co za tym idzie — wysoki 

wskaźnik importu, utrudniona komunikacja pomiędzy niektórymi miejscowościami, 

niskie wynagrodzenia, ujemny przyrost liczby ludności. W ocenie wkładu 

w ogólną strategię rozwoju euroregionu obwód otrzymuje 9 pkt., na podstawie poziomu 

własnego rozwoju — 7 pkt. Ogólna ocena — 16 pkt. 21 . 

W analizie SWOT uwzględniono także otoczenie obwodów, bowiem na rynku 

inwestycyjnym pozostają one w silnej konkurencji z innymi obwodami Ukrainy 

oraz krajami rozwijającymi się. Jeśli — w ocenie inwestora — konkurenci zaproponują 

lepsze warunki dla zaspokojenia jego potrzeb i wymagań, kapitał będzie omijał 

dany obwód. Przyciągnięcie inwestycji wymaga stworzenia dla nich odpowiednich 

warunków 22 . 

18 В. Гоблик, Н. Носа, Осуществление евроинтеграционной политики через трансграничное 

и межрегиональное сотрудничество, zob. http://www.iardi.org/publ-001.html. 

19 Регіональна стратегія розвитку Закарпатської області до 2015 р. Zob. http://www.carpathia.gov.ua/. 

20 Eco-Euro-Region South West Ukraine - East Romania (przyp. red.) 

21 Стратегії соціально-економічного розвитку Чернівецької області, zob. http://oda.cv.ua/index.php?option=com_content&task=view&id=876. 

22 Стратегія розвитку Івано-Франківської області, zob. http://www.gov.if.ua/.


Rys. 1. 

czerniowiecki 

zakarpacki 

lwowski 

iwano-frankowski 

wołyński 

Ocena efektywności ukraińskich składowych 

euroregionów 

14 15 16 17 18 19 20 

ocena kompleksowa 

Analiza SWOT pozwala ujawnić silne i słabe strony każdej z części euroregionu, 

a także rzetelnie ocenić ich potencjał w przyszłości. Z zaprezentowanej wyżej analizy 

SWOT wynika, iż spośród wszystkich obwodów najbardziej dynamicznie rozwija 

się zakarpacki, z kolei — dzięki rozwiniętej infrastrukturze — obwód lwowski 

przyciąga najwięcej inwestycji, zaś poziom inwestycji w przeliczeniu na jednego 

mieszkańca najwyższy jest w obwodzie wołyńskim — najsłabiej zaludnionym, ale 

bardzo aktywnie działającym. Istotnymi minusami są: słaba promocja możliwości 

obwodów, niewystarczające rozreklamowanie usług branży turystycznej, słaby rozwój 

agroturystyki. W rankingu najwyższy poziom wskaźnika politycznego otrzymał 

obwód zakarpacki — 19 pkt., najniższy: obwody czerniowiecki i iwanofrankiwski — 

po 16 pkt. Dzięki aktywności zachodnich obwodów, w porównaniu ze wschodnimi 

obwodami Ukrainy, także wchodzącymi w skład różnych euroregionów, są to wskaźniki 

wysokie i średnie. 

Doświadczenia współpracy transgranicznej prowadzonej w ramach euroregionów 

dają podstawy do określenia podstawowych barier rozwoju takiej współpracy 

dotyczących strony ukraińskiej: 

• Brak doświadczeń nawiązywania współpracy transgranicznej wśród przedstawicieli 

organów władzy różnego szczebla, niewielkie doświadczenie w tym zakresie 

wśród przedsiębiorców i działaczy organizacji społecznych. 

• Brak środków dla finansowania inicjatyw przez organizacje międzynarodowe, 

szczególnie UE, a także organa władzy krajów Europy Środkowej i Ukrainy. 

Brak precyzyjnych i przejrzystych uregulowań prawnych dotyczących finansowania 

projektów transgranicznych. 

• Brak decyzji politycznych i praktycznych umiejętności wspólnego planowania 

rozwoju terytoriów przygranicznych, co hamuje rozwój wszelkich inicjatyw gospodarczych, 

szczególnie rozbudowę infrastruktury przygranicznej. 

• Różny stopień zaawansowania procesu decentralizacji władzy w krajach Europy 

Środkowej i Ukrainie, specyfika systemu prawnego Ukrainy, często niezgodnego 

z normami europejskimi w dziedzinie administracji i działalności gospodarczej. 

W związku z położeniem geograficznym i geopolitycznymi zmianami w kontekście 

„rozszerzonej Europy” ważnym zagadnieniem jest także rozwój infrastruktury 

transgranicznej i granicznej oraz wzrost wskaźników społecznych i ekonomicznych 

w obwodach należących do euroregionów. Podsumowując, warto zaznaczyć, że 

proces tworzenia euroregionów w Ukrainie nie był ani usystematyzowany, ani zde-


centralizowany, tak jak odbyło się to w Polsce, euroregiony nie posiadają usystematyzowanej 

i zunifikowanej bazy prawnej swego funkcjonowania, co znajduje odzwierciedlenie 

w mnogości wizji ich działalności. Przeprowadzona analiza SWOT 

dowiodła, że ukraińskie obwody, które wchodzą w skład euroregionów, mają nie 

tylko różne potencjały ekonomiczne i ludzkie, ale i różnią się pod względem woli 

politycznej realizacji projektów w ramach euroregionów, co wyraźnie pokazuje 

przykład obwodu zakarpackiego. Tak więc, aby osiągnąć efektywną współpracę 

z polskimi województwami w ramach euroregionów, warto, by ukraińskie obwody 

najpierw zrównoważyły i zsynchronizowały swój rozwój ekonomiczny i społeczny. 

Tłumaczenie z języka ukraińskiego: Grzegorz Demel 

Кохан Г., SWOT–аналіз установчих документів єврорегіонів “Буг” 

і “Карпатський” та політичні індикатори аналізу ефективності розвитку 

українських областей, які входять до складу цих єврорегіонів 

В статті представлено короткий SWOT–аналіз основних статутних положень 

єврорегіонів “Буг” та “Карпатський”. Основна увага дослідження була зосереджена 

на оцінюванні діяльності українських частин єврорегіонів “Буг” та 

“Карпатський”. SWOT–аналіз дозволив авторці проаналізувати слабкості, 

сильні сторони, можливості і загрози, які постають перед українськими територіями 

в світлі співпраці з польськими територіями і проблемою диверсифікованого 

розвитку. У статті стверджується, що деякі українські області 

вже готові працювати в такій організації як єврорегіон та використовувати всі 

його можливості, а інші — ні. Питання збалансованого розвитку територій, 

що входять до складу одного єврорегіону, є питанням визначення цілей єврорегіону, 

вибору засобів виконання та безпосередньо виконання. 

Kokhan H., SWOT analysis of the constituent statutes of the “Buh” and 

“Karpaty” Euroregions and the political indicators of the effectiveness 

analysis of the development of these Ukrainian provinces that belong to 

the Euroregions 

In this article, the author presents a short SWOT analysis of the main points in the 

statutes of the “Buh” and “Karpaty” Euroregions. The key research focus is placed 

on the functioning of the Ukrainian parts of the “Buh” and “Karpaty” Euroregions. 

The SWOT analysis facilitates an assessment of the weaknesses, strengths, opportunities, 

as well as threats to, the Ukrainian borderlands in light of their cooperation 

with the Polish border regions and their diversified development. The findings 

indicate that some Ukrainian oblasts are ready for such co-operation from the 

economic, political and social points of view, and are prepared to utilize all the opportunities 

this cooperation presents. Other oblasts, however, are not ready for this 

type of joint effort. The balanced development of different regions composing a Euroregion 

is dependent upon defining its targets, choosing implementation measures, 

and upon implementation itself.

Marta Studenna 

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, 

Poznań 

Oligarchiczne klany Donbasu na tle sytuacji 

polityczno-ekonomicznej Ukrainy 

po 1991 roku 

Autorka omawia udział klanów oligarchicznych w życiu politycznym Ukrainy ze 

szczególnym uwzględnieniem Zagłębia Donieckiego. Zwraca uwagę na rolę, jaką 

oligarchia odgrywa w stabilizacji sytuacji ekonomicznej Ukrainy i uważa, że — 

być może — współpracy Ukrainy z Rosją nie należy tłumaczyć konsekwencją 

braku reform, lecz koniecznością wynikającą z niewystarczającego zainteresowania 

sytuacją gospodarczą w Ukrainie ze strony Unii Europejskiej. 

Rodowód oligarchii 

Jeżeli w ciągu niespełna dwudziestu lat, które mijają od rozpadu Związku Radzieckiego, 

możemy mówić o wykształceniu się pewnego zestawu pojęć, służących do 

opisu rzeczywistości w krajach będących owocem tegoż rozpadu, pojęcie oligarchizacji 

życia polityczno-gospodarczego niewątpliwie należeć będzie do kanonu. Terminem 

oligarchia będę posługiwała się za Jadwigą Staniszkis w znaczeniu:ośrodka 

władzy strukturalnej, posiadającego zasoby polityczne i ekonomiczne pozwalające 

mu wpływać na reguły gry, kształt instytucji i selekcję personalną na stanowiska 

w państwie 1 . Definicja ta czerpie bezpośrednio z kontekstu, w jakim używane 

jest pojęcie oligarchia w odniesieniu do Ameryki Łacińskiej, co jest zabiegiem 

uprawnionym ze względu na wykształcenie się tychże ośrodków władzy w warunkach 

rozwoju zależnego, panujących tak w krajach latynoamerykańskich, jak i postkomunistycznych. 

Można bowiem zauważyć pewną paralelę pomiędzy sytuacją, 

w jakiej znalazły się kraje Ameryki Łacińskiej w XIX i XX w., a sytuacją republik 

związkowych w momencie rozpadu ZSRR. 

Pojawiające się w XIX i XX w. na arenie międzynarodowej względnie autonomiczne 

latynoamerykańskie społeczności narodowe były w przeważającej mierze 

gospodarczo uzależnione od imperializmu, którego główny ośrodek stopniowo 

1 J. Staniszkis, Tao władzy — państwo postkomunistyczne w poszukiwaniu paradygmatu, 

[w:] Postkomuznim. Próba opisu, Gdańsk 2001, s. 120. 

1–2/2009 

XXXXXXXXXYYYYREGIONY 67

68 Marta Studenna 

przesuwał się z Wysp Brytyjskich w stronę kontynentu północnoamerykańskiego. 

Właśnie ta sytuacja wewnętrznej sprzeczności czy też koegzystencji społeczeństw 

narodowych z gospodarką zależną wytworzyła w nowo powstałych państwach podatny 

grunt pod wykształcenie się pośredniej struktury władzy 2 . Jak najdłuższe utrzymanie 

stosunku zewnętrznej zależności bądź jego przekształcenie w zgodzie z racjonalnym 

interesem latynoamerykańskiej warstwy oligarchicznej stanowiło dlań 

priorytet wielkiej wagi. 

Wydaje się, iż w momencie rozpadu ZSRR zadziałał podobny mechanizm. Republiki 

związkowe, a wśród nich Ukraina Radziecka, były pod względem gospodarczym 

obszarem niesamodzielnym. Duża większość ukraińskiego przemysłu oraz innych 

działów gospodarczych została podporządkowana resortom związkowym, nie 

zaś republikańskim, co w naturalnej konsekwencji wynikało z zasady centralizmu 

gospodarczego w ZSRR. Gospodarka niekomplementarna oraz bezpośrednio wiążąca 

się z nią ekonomiczna zależność od Rosji 3 pozostają zatem jednym z najistotniejszych 

elementów postradzieckiej spuścizny. Młode państwo postkomunistyczne 

funkcjonowało niejako na dwóch poziomach: względnie niezależnego kształtowania 

się odrębności narodowych i dominacji gospodarczej, między którymi powstała luka, 

jaką w bardzo krótkim okresie czasu zdołały zagospodarować tzw. klasy transferowe. 

Innymi słowy, postradziecka oligarchia sięga swym rodowodem wielkiego 

przyspieszenia wczesnych lat 90., które przyniosło dekonstrukcję dotychczasowego 

systemu zależności w państwie, stwarzając niepowtarzalne warunki do koncentracji 

kapitału publicznego w rękach prywatnych. 

Ogromne znaczenie ma także fakt, iż rewolucji w sferze własności towarzyszyły 

„teorie”, wedle których nie należało przeszkadzać rabunkowemu przejmowaniu 

publicznego mienia, bo mogłoby to spowolnić prywatyzację. Ponadto takie przejmowanie 

majątku państwa miało rzekomo doprowadzić do szybkiego stworzenia 

rodzimej klasy kapitalistów i rozwoju rodzimej przedsiębiorczości. Niektórzy ekonomiści, 

inspirowani teorią Marksa, pisali w tym kontekście o „potrzebie akumulacji 

pierwotnej” 4 . 

W myśl powyższych teorii bodźce materialnego zainteresowania miały stać się 

podstawą do społecznej akceptacji programu polityczno-gospodarczej przebudowy. 

Pogląd ów jak żaden inny przyczynił się do demoralizacji elit politycznych tych 

państw, w których powyższe stanowisko spełniało rolę nieoficjalnej polityki rządów. 

Jakkolwiek zjawisko przejmowania przez byłą nomenklaturę partyjną kluczowych 

obszarów materialnej metawymiany 5 w celu zachowania choćby częściowej kontroli 

nad gospodarką w procesie transformacji ustrojowej wystąpiło we wszystkich kra- 

2 O. Ianni, Kryzys państwa oligarchicznego w Ameryce Łacińskiej, [w:] Ameryka Łacińska. 

Dyskusja o rozwoju, red. R. Stemplowski, Warszawa 1987, s. 157–159. 

3 Chodzi przede wszystkim o zależność surowcową, ale także o brak sieci powiązań gospodarczych 

między poszczególnymi państwami powstałymi w wyniku rozpadu ZSRR. Wynika to 

z faktu, iż wszelkie procesy gospodarcze oraz wymiana handlowa między republikami związkowymi 

odbywały się za pośrednictwem Moskwy. 

4 A. Kamiński, B. Kamiński, Korupcja rządów. Państwa postkomunistyczne wobec globalizacji, 

Warszawa 2001, s. 131. 

5 Proces prywatyzacji nie polegał tylko na samym przejęciu przedsiębiorstw państwowych 

przez prywatnych właścicieli, ale także na ustaleniu pewnych reguł gry w procesach gospodarczych, 

na które do tej pory państwo miało monopol. Słowem, przedmiotem metawymiany 

są same terms of trade, a nie konkretne dobra. Zob. J. Staniszkis, Kapitalizm polityczny 

i jego dynamika, http://politologia.wsb-nlu.edu.pl/uploadedFles/file/J.%20Staniskis%20- 

%20artykuly/J_%20Staniszkis%20%20Kapitalizm%20polityczny%20i%20jego%20dynamika.pdf, 

[02.06.2009].

Oligarchiczne klany Donbasu na tle sytuacji polityczno-ekonomicznej Ukrainy … 69 

jach byłego ZSRR, szablonową ilustracją tegoż mechanizmu stały się elity niepodległej 

Ukrainy. 

Celem niniejszego szkicu jest próba analizy oligarchicznych środowisk Donbasu, 

ich proweniencji oraz niekwestionowanego wpływu na procesy polityczne niepodległego 

państwa ukraińskiego. Będę się także starała wskazać rolę, jaką odgrywają 

elity oligarchiczne w krótkookresowej stabilizacji ekonomicznej regionu 

w warunkach transformacji systemowej.. 

Między wolnością a stabilizacją 

Donieckie Zagłębie Węglowe, popularnie zwane Donbasem, to osobliwy, niezwykle 

istotny pod względem ekonomicznym region, w skład którego wchodzą ukraińskie 

obwody: doniecki i łuhański oraz niewielkie części obwodów dniepropietrowskiego, 

a także charkowskiego. Granice tego zagłębia wykraczają poza państwowy obszar 

Ukrainy, obejmując swym zasięgiem terytorialnym także niewielką część obwodu 

rostowskiego znajdującego się na terytorium Federacji Rosyjskiej. Geograficznie 

delimitowane granice pokrywają się jednocześnie z granicami Donbasu jako pewnego, 

odrębnego kulturowo i mentalnie obszaru, pewnej przestrzeni autonomicznej 

nie dającej się wtopić w skład ani Ukrainy, ani Rosji. O ile współczesne państwo 

ukraińskie jest swego rodzaju konstrukcją polityczną, o tyle sam Donbas jest realnie 

istniejącym, spójnym wewnętrznie regionem, którego odrębność ukształtowała się 

na przestrzeni dziejów niejako w sposób naturalny. 

Położenie geograficzne tzw. Dzikiego Pola czy też ziemi niczyjej przyciągało 

zbiegów wszelkiej maści (religijnych, politycznych, a przede wszystkim uciskanych 

ekonomicznie) z Rosji, Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a także innych terenów. 

Donbas, jak zauważa amerykański badacz japońskiego pochodzenia Hiroaki Kuromiya, 

stał się oazą dla uosabiających szeroko pojętą wolność ludzi pogranicza, dla 

których zachowanie tej wolności było zawsze ważniejsze niż jakakolwiek sprawa politycznego 

centrum, niezależnie, czy owym centrum pozostawałaby Rzeczpospolita, 

Moskwa, czy Kijów. O ile dziewiętnastowieczny Donbas rozwijał się jako ośrodek 

przemysłowy, o tyle potrzebował siły roboczej: stąd kolejna fala migrantów, przedstawicieli 

różnych narodowości, którzy przyjeżdżali tu w poszukiwaniu lepszego 

życia. Z kolei uciekinierzy religijni bądź ofiary eksploatacji gospodarczej przybywali 

do Nowej Rosji niczym emigranci do Stanów Zjednoczonych, jak do krainy wolności 

i dużych możliwości. Między mieszkańcami regionu nigdy nie dochodziło do 

konfliktów na tle etnicznym, co więcej, ten swego rodzaju tygiel kultur ukształtował 

koherentną wspólnotę, na kształt obywatelskiej. Jej podstawą mógł być równy (czy 

raczej równie niski) status społeczny oraz poziom zamożności majątkowej przesiedleńców. 

W czasach radzieckich Donbas nadal funkcjonował jako przytułek dla uciekinierów. 

Świadkowie konstatują, iż region przyciągał rozkułaczonych, złoczyńców, 

ludzi pozbawionych praw obywatelskich, którzy zmieniali tu swoją tożsamość 

i rozpoczynali nowe życie. Takiemu rozwojowi sytuacji sprzyjały zarówno Moskwa, 

jak i Kijów, zsyłając tu niepożądane socjalnie jednostki w celu zapewnienia spokoju 

metropoliom 6 . Z drugiej strony radziecki projekt modernizacji zakładał szereg 

inwestycji, dzięki którym obwód doniecki stał się jedną z najbogatszych jednostek 

administracyjnych w Związku Radzieckim. Ponieważ to właśnie przemysł ciężki był 

ową gałęzią gospodarki, która w ZSRR cieszyła się klauzulą największego uprzy- 

6 Г. Куромія, Донбас поміж Україною та Росією: позанаціональна ідентuчність?, 

[w:] Глобалізація. Регіоналізація. Регіональна політика. Хрестоматія з сучасної 

зарубіжної соціології регіонів, red. І. Ф. Кононов, Луганськ 2001, s. 547–549.


wilejowania, płace górników i hutników zatrudnionych w Donbasie były konkurencyjne 

w stosunku do pozostałych części kraju, a tutejsze życie gwarantowało ludziom 

stabilność. 

Okresem największej równowagi gospodarczej w ZSRR były lata 50. aż do 70. 

minionego stulecia. Później, w wyniku reakcji na pierwsze symptomy deindustrializacji 

w gospodarce światowej oraz cały szereg innych czynników, sytuacja względnego 

dobrobytu ulega załamaniu do tego stopnia, iż ukraiński homo sovieticus 

utracił zaufanie do konstrukcji, jaką był ZSRR, do mechanizmów, które do tej pory 

gwarantowały mu opiekę, i — kolokwialnie mówiąc — uciekał w niepodległość. 

W 1991 r. górnicy Donbasu przegłosowali niepodległość Ukrainy, co zbiegło się 

z retoryką ukraińskich narodowców, lecz powodem zajęcia takiego stanowiska była 

wiara w suwerenność państwową jako warunek uzdrowienia sytuacji gospodarczej, 

w USRR panowało bowiem głębokie przekonanie o tym, iż republika ta karmiła 

cały ZSRR. Następnie, gdy w pierwszych latach niepodległości kryzys gospodarczy 

osiągał swe apogeum, Donbas odwrócił się od Kijowa i pojawiły się pierwsze protesty 

z hasłami powrotu do ZSRR. Te postulaty nie powinny być rozumiane jako wola 

restauracji Związku Radzieckiego i jego politycznej ideologii, lecz raczej jako wyraz 

nostalgii za radziecką stabilnością gospodarczą, tak przecież charakterystyczną 

dla społeczeństw znajdujących się w fazie transformacji. 

Wielkie przyspieszenie 

Współczesna sytuacja ekonomiczna Donieckiego Zagłębia Węglowego jest niezwykle 

trudna. Jak żaden inny region Ukrainy, Donbas narażony jest na problem rozwarstwienia 

społecznego. Dzieje się tak z kilku powodów. Po pierwsze dlatego, iż 

przemysł ciężki nie pełni już roli spititus movens procesów gospodarczych i nie decyduje 

o bogactwie regionu, przynajmniej nie w takiej mierze, jak to miało miejsce 

w czasach radzieckich. Po drugie dlatego, iż wraz z upadkiem ZSRR zabrakło skutecznego 

nadzoru instytucjonalnego nad społeczeństwem, co doprowadziło do wyeksponowania 

pewnych zjawisk, które w czasach radzieckich utrzymywane były pod 

kontrolą państwa, nie naruszając stabilności regionu. Mowa o kryminalizacji życia 

w Donbasie. Jej przyczyn w regionie niektórzy badacze dopatrują się w jego cechach 

strukturalnych. Górnik żyje dniem dzisiejszym, wie, że trzeba tak żyć, albowiem każde 

zejście pod powierzchnię obarczone jest ryzykiem utraty życia i zdrowia. Kino 

i kawiarnia — rozrywki dozwolone w Związku Radzieckim nie mogły rozładowywać 

stanu ciągłego napięcia oraz lęku. Stąd w Donbasie powstawały nielegalne w ZSRR 

kasyna oraz kluby, których właściciele w latach dziewięćdziesiątych rozpoczęli rywalizację 

o dominację w regionie 7 . Po trzecie w żywiołowym procesie prywatyzacji 

doszło do uwłaszczenia się byłej nomenklatury partyjnej, masy zaś uległy pauperyzacji. 

Adekwatność ukraińskiego przykładu, gdy mowa o oligarchizacji życia polityczno-gospodarczego, 

opiera się przede wszystkim na sile tego zjawiska. Decyduje 

o tym kilka czynników: koncentracja ośrodków przemysłowych będących podstawą 

uwłaszczenia na stosunkowo niewielkim terytorium, zdolność ukraińskich 

klanów oligarchicznych do przezwyciężania partykularyzmów 8 czy też przetrwanie 

7 Na podstawie wywiadu z byłym policjantem z Donbasu, Хто знищив свободу на Донеччині?, 

[w:] С. Кузин, Донецкая мафия, Киев 2006, s. 271. 

8 W wyborach prezydenckich 1994 r. wszystkie grupy biznesowe wschodniej Ukrainy, skupione 

wokół trzech głównych miast — Doniecka, Dniepropietrowska i Charkowa wysunęły 

tylko jednego kandydata w osobie Łeonida Kuczmy, co najprawdopodobniej zadecydowało 

o jego sukcesie.


rosyjskiego kryzysu finansowego z 1998 r. Niemałą rolę odegrała także społeczna 

akceptacja status quo wczesnych lat dziewięćdziesiątych, którą to można zobrazować 

nieco kolokwialnym stwierdzeniem: elity dają namiastkę stabilności, a społeczeństwo 

nie miesza się do polityki. Gorbaczowowskiej pieriestrojki nie poprzedziła 

bowiem weberowska rewolucja wartości, która zakłada wystąpienie zmian na 

poziomie świadomości obywatelskiej na długo przed zmianami systemowymi. Demokratyczna 

forma rządów i gospodarka wolnorynkowa nie były w krajach postradzieckich 

postrzegane jako pewniki, które należało wprowadzać w życie jak najszybciej 

metodą terapii szokowej. Ostatecznie wyartykułowane w ich kierunku poparcie 

było zatem zwycięstwem instrumentalnego stosunku do tych idei, z którymi 

wiązano nadzieje na uzdrowienie gospodarki i wymierne korzyści w postaci poprawy 

warunków życia. Gdy tylko dały o sobie znać pierwsze trudności związane 

z transformacją, w społeczeństwach postradzieckich wystąpiły symptomy świadczące 

o spadku poparcia dla demokratyzacji życia politycznego, a przede wszystkim 

liberalizacji gospodarki. 

Podstawowym problemem lat 90. dla człowieka funkcjonującego w przestrzeni 

postradzieckiej było znalezienie odpowiedzi na fundamentalne pytanie: jak przeżyć? 

Na bazie tego pytania wykształciła się psychologiczna podstawa dla ugruntowania 

się we wszystkich krajach postradzieckich stabilizujących reżimów politycznych. 

Wypracowany konsensus narodowy w stosunku do idei minimalnej stabilności 

społecznej gwarantował ich sukces 9 . 

Owoce dzikiego kapitalizmu 

Pojawienie się wielkiego biznesu na politycznej scenie Ukrainy, od 1992 r. poczynając, 

wiąże się bezpośrednio z początkiem prywatyzacji odbywającej się w warunkach 

tzw. dzikiego kapitalizmu. Sam proces przechodzenia kapitału republikańskiego 

w ręce prywatne został sprowadzony do takiej formy, która zakładała odsunięcie od 

niego większej części ludności. W praktyce oznaczało to, iż przedsiębiorstwa państwowe 

przekształcano w tzw. spółki akcyjne, których akcje wystawiano na sprzedaż 

bądź nawet do bezpłatnego przejęcia. Powszechnie stosowano taktykę fałszywego 

bankructwa, to jest ogłaszania przez kierownictwo upadłości przedsiębiorstw, dzięki 

czemu automatycznie podlegało ono wykupowi za bezcen, a następnie dokonania 

wykupu tego przedsiębiorstwa przez spółkę stworzoną z byłego kierownictwa. Na 

wskroś niesprawiedliwy i prowadzący do jaskrawej polaryzacji społecznej proces 

prywatyzacji ukraińskiego mienia republikańskiego zaowocował niewspółmiernymi 

do realnej wartości sprzedanych przedsiębiorstw wpływami do budżetu państwa, 

a co za tym idzie, był jednym z czynników, które zadecydowały o gwałtownym 

obniżeniu się stopy życiowej przeciętnego Ukraińca. 

Istota współczesnej oligarchii sprowadza się do ścisłego powiązania biznesu 

z polityką, bezwzględnie wymagana jest oficjalna forma reprezentacji na scenie 

politycznej. Rolę takiej formy pełnią przede wszystkim partie, poprzez które wielkie 

grupy biznesu zapewniają sobie uczestnictwo w procesach politycznych państwa. 

Na politycznej mapie niepodległej Ukrainy pojawiły się przynajmniej trzy wielkie 

przemysłowo-finansowe struktury, które drogą synergii jednoczyły bardzo zróżnicowane 

branżowo przedsiębiorstwa, tworząc swoiste regionalne kompleksy biznesowe. 

W 1990 r. w Dniepropietrowsku powstała grupa Інтерпайп, założona przez 

trzydziestoletniego wówczas doktora nauk technicznych Wiktora Pińczuka, skoli- 

9 A. Riabow, Europa cicha i zbuntowana., „Nowa Europa Wschodnia” 2009, nr 2 (IV), s. 69– 

71.


gaconego z rodziną prezydenta Kuczmy. W skład biznesowej spółki weszło 6 z 7 

największych na Ukrainie zakładów produkujących rury przesyłowe, 6 cukrowni 

oraz bank spółdzielczy. Co więcej, udziały w spółce dniepropietrowskiego magnata 

miało 10 zakładów przemysłu ciężkiego, 3 firmy remontowe oraz 2 specjalizujące 

się w wysokich technologiach. Ponadto Інтерпайп kontrolowała część bazy kurortowej 

na Krymie, dysponowała ogólnopaństwowymi kanałami telewizyjnymi (Новий, 

ICTV, СТБ) oraz jednym regionalnym w Dniepropietrowsku. Pod kontrolą 

spółki Pińczuka znalazła się także jedna z najbardziej poczytnych, masowych gazet 

w Ukrainie „Факты и коментарии” 10 . Інтерпайп, jako baza klanu dniepropietrowskiego, 

reprezentowana jest na arenie politycznej przez partię Trudowa Ukraina. 

Ścisłe powiązanie tej partii ze światem biznesu zaowocowało pojawieniem się 

w niektórych środowiskach politologicznych określenia „Trubowa Ukraina” 11 . 

Finansowo-przemysłowe imperium System Capital Management należące do 

najbogatszego człowieka w Ukrainie, Renata Achmatowa, składa się z zakładów metalurgicznych 

oraz koksochemicznych, a ponadto kopalni, banków, zakładów ubezpieczeniowych, 

fabryk piwowarskich i winnic, firm offshoringowych, sieci telekomunikacyjnych, 

bazy hotelowej, firm transportowych, a nawet laboratoriów badawczych. 

W jej skład wchodzi także swoista wizytówka klanu i samego gospodarza — 

klub piłkarski Szachtar Donieck. Interesy klanu donieckiego na arenie międzynarodowej 

reprezentuje Partia Regionów, a sam Achmetow konsekwentnie pozostaje 

na uboczu życia politycznego 12 . 

Kapitał centralnej części Ukrainy, czy inaczej tzw. klan kijowski, z kierownictwem 

Heorhija Surkisa oraz Wiktora Medwedczuka skupiony jest wokół Socjaldemokratycznej 

Partii Ukrainy (Zjednoczonej). Klan kijowski kontroluje co najmniej 

3 banki komercyjne, zakłady metalurgiczne, cukrownie, hotele, zakłady przemysłu 

spożywczego oraz firmy offshoringowe i wreszcie szczyci się posiadaniem piłkarskiego 

klubu Dynamo Kijów 13 . 

Biznesmeni południowych i częściowo wschodnich połaci kraju skupieni są wokół 

Partii Przemysłowców i Przedsiębiorców Ukrainy, natomiast przedstawiciele 

przemysłu rolnego — wokół Agrarnej Partii Ukrainy 14 . 

W 2006 r. ukraińska gazeta „Korespondent” opublikowała nazwiska 30 najbogatszych 

biznesmenów Ukrainy, których majątek oszacowano na nie mniej niż 177 

mln dolarów. Listę otwierał Renat Achmetow (11,8 USD), następnie uplasowali się 

między innymi: Wiktor Pińczuk (3,7 USD), Ihor Kołomojśkyj (2,8 USD), Kostiantyn 

Żewago (1,9 USD), Serhij Taruta (1,7 USD) 15 . Ta lista daje wyraźne wyobrażenie o 

ukraińskim rozwarstwieniu społecznym. Podczas gdy R. Achmetow może pozwolić 

sobie na zakup najdroższych na świecie piłkarzy brazylijskich, górnicze miasteczka 

Donbasu wymierają z braku miejsc pracy. 

Mniejsze zło 

Bezsprzecznie funkcjonowanie oligarchii w życiu polityczno-gospodarczym państwa 

w długofalowej perspektywie nie zadecyduje o jego pomyślnej koniunkturze i dobrobycie. 

Ukraina nie uniknie reform. Nie sposób jednak nie dostrzegać, iż dla 

10 K. Бондаренко, Хто й чим володіє в Україні, „Львівська газета” 2003, 17.07. Cyt za: 

Г. Касьянов, Украïна 1991–2007. Нариси новiтньоï iсторiï, Киïв, 2007, s. 188–189. 

11 Ibidem, s. 189. Trud (ukr. praca), truba (ukr. rura). 

12 Ibidem. 

13 Ibidem, s. 160. 

14 E. Wiszka, Systemy polityczne Ukrainy, Toruń 2007, s. 142. 

15 Г. Касьянов, Украïна…, op. cit., s. 187–188.


przeciętnego obywatela, który stroni od wszelkich akademickich dyskusji na temat 

rozwoju oraz politycznych rozgrywek o władzę, największe znaczenie mają kategorie 

krótkofalowe, liczy się perspektywa kilku najbliższych lat i najbliższego otoczenia. 

Skoro można uznać za pewnik, iż to, na czym zależy oligarchom, to w pierwszym 

rzędzie powiększanie ich własnego majątku, można spodziewać się, że siłą 

rzeczy część niezbędnych inwestycji zbierze plon w kraju, a to daje szanse na istnienie 

potencjalnych miejsc pracy. Jeśli spojrzeć na Donieck City (donieckie centrum 

handlowe), Donbass Palace (hotel w centrum Doniecka) oraz zbudowany na potrzeby 

EURO 2012 stadion piłkarski w Doniecku i jednocześnie przyjrzeć się zachodnim 

regionom Ukrainy sąsiadującym od pięciu lat z Unią Europejską czy choćby 

niechlubnemu „symbolowi polsko-ukraińskiego partnerstwa strategicznego”, a mianowicie 

przejściu granicznemu w Medyce, można z łatwością zrozumieć, co dla zwykłego 

obywatela będzie miało charakter bardziej wymierny. 

Trudno wyrokować o sile klanów oligarchicznych, których potęga opiera się na 

potencjale gospodarczym w warunkach światowego kryzysu ekonomicznego, zbierającym 

na Ukrainie owocne żniwo. Nawet najlepiej prosperujące przedsiębiorstwa 

kierowane przez oligarchów zostały zmuszone do redukcji zatrudnień, minimalizowania 

kosztów na zakup surowców niezbędnych do produkcji czy ograniczenia nowych 

inwestycji. Głównym zarzutem wobec prezydentury Wiktora Juszczenki był 

fakt zbagatelizowania przez niego sytuacji gospodarczej kraju na rzecz aktywnie 

uprawianej polityki historycznej. Juszczenko nie przybliżył Ukrainy ani na krok do 

żadnej z pilnych reform. Struktura gospodarcza Ukrainy jako państwa oligarchicznego 

kapitalizmu pozostała nietknięta. Biorąc pod uwagę rozczarowanie społeczne 

Ukraińców w stosunku do bohaterów „pomarańczowej rewolucji” oraz szalenie trudną 

sytuację wewnętrzną tego państwa, przed klanem donieckim otwierają się nowe 

możliwości. To bowiem polityczny lider Doniecka, Wiktor Janukowycz, już na 

długo przed wyborami prezydenckimi cieszył się największym zaufaniem społecznym 

16 . Co jednak bardziej istotne, przestała przerażać jego prezydentura, podczas 

gdy pięć lat temu taka perspektywa świadczyłaby niewątpliwie o katastrofie, niedojrzałości 

politycznej ukraińskiego społeczeństwa, a nawet spisku Rosji z „separatystami” 

Donbasu. 

A jednak pierwsze miesiące rządów Wiktora Janukowycza odbiły się negatywnym 

echem w licznych doniesieniach medialnych, także w Polsce. Szczególnej krytyce 

poddany został fakt przedłużenia umowy z Rosjanami dotyczącej stacjonowania 

rosyjskiej Floty Czarnomorskiej w Sewastopolu, w zamian za którą Ukraina 

wynegocjowała niższą cenę gazu. Pojawiły się hasła o kolejnej ucieczce Ukraińców 

przed wyzwaniem reform na rzecz „konserwującej” niewydolną ukraińską gospodarkę 

pomocy ze strony Rosji, która służy wyłącznie wzmocnieniu pozycji oligarchów. 

Takiego scenariusza wykluczyć nie można. Warto jednak poczekać z oceną. 

Ukraina negocjuje kolejną pożyczkę z Międzynarodowym Funduszem Walutowym. 

Jak na łamach Gazety Wyborczej zauważył Rafał Zasuń: MFW zażądał, aby deficyt 

budżetowy nie przekraczał 5% (…). Gigantyczne pieniądze z budżetu dostaje państwowy 

koncern Naftohaz. Ceny gazu dla hut i zakładów chemicznych przekładają 

się na ich zyski, te zaś na podatki. Bez wpływów z hut i zakładów chemicznych 

budżet rozsypie się jak domek z kart. Rabat na gaz pozwoli zmniejszyć deficyt do 

żądanego przez Fundusz poziomu 17 . 

16 Na podstawie sondażu przeprowadzanego cyklicznie przez Ukraińskie Centrum Badań 

Ekonomicznych i Politycznych im. O. Razumkowa, stan na marzec 2009, http://www.uceps.org/ukr/poll.php?poll_id=91, 

[02.06.2009]. 

17 R. Zasuń, Ukraina wybrała mniejsze zło, „Gazeta Wyborcza” 2010, 04. 05. s. 23.


Kraj nad Dnieprem jest najbardziej zapalnym punktem w relacjach na linii 

Rosja — UE i nie może liczyć na żaden ułatwiony tryb akcesji do struktur europejskich. 

Poszukiwanie nawet tymczasowych korzyści ze współpracy z Rosją czy 

nawet utrzymywanie gospodarczej zależności od Rosji może nie tylko umacniać 

pozycję ukraińskich oligarchów, ale i okazać się koniecznością. 

Студенна М., Олігархічні клани Донбаса на тлі політико-економічної 

ситуації в Україні після 1991 року 

Стаття стосується явища олігархічних кланів України та їх участі у політичному 

житті незалежної України після 1991 р., особливо у Донецькому регіоні. 

Перша частина присвячена походженню цих, характерних для пострадянського 

простору, неформальних груп, що є плодом “дикого капіталізму”. У наступній 

частині подається аналіз трьох головних олігархічніх середовищ з їх 

фінансовою базою, лідерами та політичною репрезентацією. Авторка звертає 

увагу на суспільні проблеми, що є наслідками існування цих груп. Далі авторка 

розмірковує, яку роль відіграє українська олігархія в стабілізації економічної 

ситуації в Україні. Вона підкреслює, що співпрацю між Україною та Росією 

не треба пояснювати тілки як наслідок браку реформ, але, можливо, як 

необхідність, зважаючи на недостатню зацікавленість економічною ситуацією 

в Україні з боку Європейського Союзу. 

Studenna M., The oligarchic clans of the Donbas region against the politico-economic 

situation in Ukraine after 1991 

The article deals with the phenomenon of “oligarchic” clans and their participation 

in the political life of independent Ukraine after 1991, especially in the Donbas region. 

The first part discusses the origin of these informal groups, typical of the 

post-Soviet space, tracing it to the so-called “wild capitalism”. Subsequent sections 

analyze the three most important Ukrainian oligarchic environments with their financial 

base, leaders and main representatives on the political scene. Attention is 

paid to their activities, which result in great social and economic problems. The 

author analyzes the role of the oligarchic clans in terms of short-term economic stability. 

She emphasizes that the cooperation between Ukraine and Russia should not 

be interpreted exclusively as the result of lack of reforms. It is possible that the 

Ukrainian authorities find such cooperation to be necessary in the context of the 

European Union’s insufficient interest in the economic situation in Ukraine.

Wstęp 

Jacek Lubecki, Andrew Drummond 

University of Arkansas at Little Rock, 

Little Rock, AR 

Kultura polityczna na terenach 

byłej austriackiej Galicji 

(Polska i Ukraina) 

Tematem artykułu jest kultura polityczna byłej austriackiej Galicji we współczesnej 

Polsce i Ukrainie. W oparciu o sondaże zawarte w bazie danych Studium 

Porównawczego Systemów Wyborczych (Comparative Study of Electoral Systems 

— CSES) autorzy artykułu twierdzą, że współcześni „Galicjanie” w obu 

krajach są bardziej obywatelscy niż ich współobywatele: częściej głosują, mają 

wyższe poczucie politycznej efektywności i częściej popierają partie prawicowe. 

Instytucjonalnym mechanizmem przetrwania i tworzenia galicyjskiej kultury politycznej 

jest Kościół: rzymskokatolicki w Polsce i greckokatolicki w Ukrainie. 

W swojej Demokracji w Ameryce (1835 i 1840), a zwłaszcza w niedokończonej 

pracy Ancien regime i rewolucja francuska (1856) Alexis de Tocqueville wprowadził 

pojęcie kultury politycznej i społeczeństwa obywatelskiego jako niezbędnych 

składników dobrze funkcjonującej nowoczesnej demokracji 1 . Twierdził on, że w 

Stanach Zjednoczonych demokratyczna kultura polityczna funkcjonuje dzięki nieprzerwanemu 

dziedzictwu średniowiecznych instytucji samorządowych, które we 

Francji zostały zniszczone przez absolutyzm. Z kolei dziedzictwo obywatelskich 

wartości, takich jak tolerancja i umiejętność dbania o dobro publiczne było dla 

niego kulturową bazą dobrego, nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego. To 

samo pojęcie kultury politycznej jako dziedzictwa instytucjonalnej przeszłości i 

wartości obywatelskich jako bazy nowoczesnej demokracji w literaturze nowoczesnej 

politologii jest centralną ideą dla klasycznego dzieła Gabriela Almonda i 

Sidneya Verby The Civic Culture (1963), a zwłaszcza dla Demokracji w działaniu 

(1993) Roberta Putnama, która reprezentuje aparat pojęciowy Tocqueville’a od- 

1 Zob. A. Tocqueville, Democracy in America, New York, NY, 1958 (1840); idem, Democracy 

in America, New York, NY, 1959 (1835); idem, The Old Regime i the French Revolution, 

Garden City, NY, 1955 (1856). 

1–2/2009 

XXXXXXXXXPOLITOLOGIA 75

76 Jacek Lubecki, Andrew Drummond 

świeżony w szacie językowej i empirycznej nowoczesnych nauk politycznych — i z 

tego względu może być zaliczona do szkoły „neo-tocquevillowskiej” 2 . 

Dwa klasyczne tematy studiów kultury politycznej to, po pierwsze, pytanie, na 

ile kultura polityczna — czyli wartości i zachowania polityczne będące dziedzictwem 

instytucjonalnej przeszłości — wpływa na zachowania polityczne danej grupy ludzi 

w przeciwieństwie do zachowań zdeterminowanych przez zmienne strukturalne, 

czyli współczesne instytucje polityczne oraz warunki socjalne i ekonomiczne danego 

społeczeństwa. Po drugie, rodzi się pytanie, w jaki sposób wartości polityczne mogą 

przetrwać, czasem w warunkach wrogich dla zachowania danej kultury politycznej. 

Państwa postkomunistyczne są wspaniałym polem do badania kultur politycznych. 

Mniej lub bardziej demokratyczny charakter państw powstałych na ruinach 

ancien regime’u można próbować wyjaśniać dziedzictwem kulturowym czasów 

komunizmu i wcześniejszych systemów politycznych. Politologiczne debaty na temat 

znaczenia i mechanizmów przetrwania kultur politycznych w państwach postkomunistycznych 

są więc ciekawe i skomplikowane 3 . Nasz artykuł ujmuje te zagadnienia 

w kontekście kulturowym historycznej Galicji — największej prowincji imperium 

austro-węgierskiego, należącej do jego austriackiej części, zaś dzisiaj leżącej 

na terenach współczesnej Polski i Ukrainy. 

Nasza teza, oparta na danych empirycznych, głosi, że współczesna ludność zamieszkała 

na terenach dawnej Galicji — Polacy i Ukraińcy — mają podobną kulturę 

polityczną, która różni ich od ich współobywateli w Polsce i w Ukrainie. Ta kultura 

polityczna, oparta na dziedzictwie przeszłości, czyni „Galicjan” bardziej obywatelskimi 

niż resztę Polaków i Ukraińców. Galicjanie w każdych wyborach od upadku 

komunizmu mają wyższy poziom frekwencji wyborczej, wyrażają wyższy poziom 

politycznej efektywności oraz są ogólnie bardziej „prawicowi” i przeciwni partiom 

postkomunistycznej lewicy, niż reszta obywateli Ukrainy i Polski. Specyfika galicyjskich 

zachowań politycznych, według nas, jest rezultatem kultury politycznej będącej 

dziedzictwem dawnej Galicji, ale została przetworzona i zachowana poprzez 

instytucje religijne — Kościół rzymskokatolicki w Polsce i greckokatolicki w Ukrainie. 

Empirycznie, zarówno w polskiej, jak i w ukraińskiej Galicji (Hałyczynie 4 ) jej 

mieszkańcy częściej uczęszczają do Kościoła/Cerkwi i praktykują swoją wiarę niż 

ich współobywatele w pozostałych regionach kraju. To właśnie Kościół jako instytucja, 

naszym zdaniem, wyzwalał mechanizmy pozwalające przetrwać galicyjskiej 

kulturze politycznej w niesprzyjających dla niej warunkach — w czasie komunistycznych 

represji. Kościół przetworzył również tę kulturę i jest dzisiaj gwarantem 

jej zachowania. Niestety nasze dane nie pozwalają nam odpowiedzieć na pytanie, na 

2 G. Almond, S. Verba, The Civic Culture, Political Attitudes i Democracy in Five Nations, 

Princeton, NJ, 1963; R. Putnam, Demokracja w Działaniu, Kraków 2005 (Making Democracy 

Work, Civic Traditions in Modern Italy, 1993). 

3 Zob. K. Jowitt, The New World Disorder Communist Extinction, Berkely, CA, 1992; H. 

Kitschelt, Constraints and Opportunities in the Strategic Conduct of Post-Communist 

Successor Parties, [w:] The Communist Successor Parties of Central and Eastern Europe, 

red. J. Ishiyama, A. Bozoki, New York, NY, 2002. O klasycznym tocquevillowskim ujęciu tematu 

zob. J. Hall, After the Vacuum. Post-Communism in the Light of Tocqueville, [w:] 

Markets, States and Democracy. The Political Economy of Post-Communist Transformation, 

red. B. Crawford, Berkeley, CA, 1995. Przęgląd polskiej literatury politologicznej 

odwołującej się do pojęcia kultury politycznej zob. J. Lubecki, L. Szczegóła, Polish Exceptionalism? 

What explains low turnout in Polish post-communist elections, „The Polish Review” 

2007, t. 51, nr 3. 

4 Na określenie historycznych tradycji galicyjskich, a także społeczno-politycznej specyfiki 

współczesnych ukraińskich obwodów: lwowskiego, tarnopolskiego i iwanofrankiwskiego 

w literaturze ukraińskiej używane jest pojęcie Hałyczyna (przyp. red.).

Kultura polityczna na terenach byłej austriackiej Galicji (Polska i Ukraina) 77 

ile Kościół był mechanizmem przetrwania kultury wcześniej istniejącej, a na 

ile tworzy on pewien typ zachowań politycznych w warunkach współczesnych. 

Wysoki poziom obywatelskości na terenach byłej Galicji został zauważony 

w literaturze politologicznej — na gruncie polskim już od 1989 r., kiedy w pierwszych 

na wpół wolnych wyborach tereny byłego zaboru austriackiego okazały się 

regionem o największej frekwencji wyborczej i najwyższym stopniu poparcia dla 

Solidarności 5 . Wysoka frekwencja wyborcza i specyfika ukraińskiej Galicji/Hałyczyny 

jako twierdzy Ruchu i obywatelskości została również szczegółowo opisana w 

literaturze zachodniej 6 . O ile wiemy, do dzisiaj nikt jednak systematycznie i empirycznie 

nie porównał polskiej i ukraińskiej Galicji w kwestii wspólnej kultury 

politycznej. Nasze studium, oparte na sondażach zawartych w bazie danych 

Studium Porównawczego Systemów Wyborczych (Comparative Study of Electoral 

Systems — CSES), jest więc pierwszą próbą systematycznej i porównawczej analizy 

skomplikowanego fenomenu. 

Literatura — hipoteza habsburska 

Hipoteza habsburska jest jedną z tocquevillowskich idei podnoszonych w debatach 

o jakości demokracji powstałych na ruinach komunizmu. Francuski politolog 

Jacques Rupnik jako jeden z pierwszych sformułował tezę, że te kraje postkomunistyczne, 

które noszą dziedzictwo habsburskiego liberalizmu, z większą łatwością 

tworzą instytucje demokratyczne 7 . Włoski historyk Guido Franzinetti skorygował tę 

hipotezę, wskazując, że tylko austriacka część imperium austro-węgierskiego (Cislitawia) 

była naprawdę zliberalizowana przed 1914 r. i tylko w byłych prowincjach 

austriackich możemy mówić o dziedzictwie liberalnej kultury politycznej 8 . 

W świetle empirycznych i porównawczych badań politologicznych hipoteza habsburska 

została poddana weryfikacji w studium Stevena Ropera i Florina Fesnica 9 , 

w którym porównali oni zachowania wyborcze ludności zamieszkałej na terenach 

ukraińskiej Galicji i rumuńskiej Transylwanii. W studium prowadzonym na poziomie 

terytorialnym (41 okręgów rumuńskich i 26 obwodów ukraińskich) analiza statystyczna 

wykazała, że dziedzictwo historyczne (czyli zmienna czysto terytorialna) 

jest najważniejszym determinantem zachowań wyborczych, które na byłych terenach 

habsburskich są odmienne niż w pozostałych regionach Ukrainy i Rumunii. 

Konkretnie na terenach byłych Austro-Węgier ludność miejscowa znacznie częściej 

głosowała na partie liberalne (prozachodnie) lub prawicowo-nacjonalistyczne, zaś 

znacznie rzadziej na postkomunistyczną „lewicę”, populistów lub demagogiczne 

„partie siły” reprezentujące wyborczą fasadę skorumpowanych klik rządowych. 

Ponadto frekwencja wyborcza na byłych terenach habsburskich była wysoka, zaś 

zmienna kulturowa była statystycznie ważna przy statystycznej kontroli warunków 

socjoekonomicznych i zmiennych etnicznych. 

Niestety pionierskie studium Fesnica i Ropera miało swoje mankamenty. Na 

obszarze ukraińskim potraktowali oni całą Ukrainę Zachodnią, włączając Wołyń, 

5 A. Florczyk, T. Żukowski, Nowa geografia polityczna Polski [w:] Wyniki badań — wyniki 

wyborów 4 czerwca 1989, red. L. Kolarska-Bobińska, P. Łukasiewicz, Z.Reykowski, s. 275– 

297, Warszawa 1990. 

6 Klasyczne ujęcie to S. Birch, Interpreting the Regional Effect in Ukrainian Politics, „Europe–Asia 

Studies” 2000, t. 52, nr 6, s. 1017–1041. 

7 J. Rupnik, The Postcommunist Divide, „Journal of Democracy” 1997, t. 10, nr 1, s. 16–25. 

8 G. Franzinetti, Le Elezioni Galiziane al Reichsrat. Working Paper. Alessandria-Italy: Department 

of Public Policy and Public Choice „Polis” 2000. 

9 S. Roper i F. Fesnic, Historical Legacies and Their Impact on Post-Communist Voting Behavior, 

„Europe–Asia Studies” 2003, t. 55, nr 1, s. 119–131.


czyli byłe tereny Imperium Rosyjskiego, jako ekwiwalent terenów pohabsburskich. 

Co gorsza, Transylwania była częścią węgierskiej połowy imperium, według Franzienettiego, 

wcale nie liberalnej. Roper i Fesnic milcząco uznali, że podnoszenie tematu 

liberalnej kultury politycznej byłoby problematyczne w kontekście ich artykułu 

— zamiast tego zastosowali huntingtonowską logikę cywilizacyjną — w ich 

ujęciu Transylwania i Hałyczyna (w ich studium cała Ukraina Zachodnia) różnią się 

od reszty Rumunii i Ukrainy dziedzictwem „cywilizacji zachodniej”. Ostatecznie 

Roper i Fesnic niewiele mieli do powiedzenia o specyfice pohabsburskiej kultury 

politycznej i o mechanizmach jej przetrwania. 

W naszym artykule postaramy się zaradzić wadom artykułu Ropera i Fesnica 

oraz porównać zachowania wyborcze polskiej i ukraińskiej ludności zamieszkałej na 

terenach byłej Galicji na poziomie zachowań indywidualnych i odwołując się do 

klasycznego pojęcia liberalnej kultury politycznej. Zanim do tego przystąpimy, proponujemy 

przegląd istniejącej literatury. 

Galicja polska — literatura i debata 

Hipoteza zaborowa jest pojęciem dobrze znanym w polskiej literaturze politologicznej 

i podnoszonym jako element wyjaśniający odmienne zachowania i wartości 

polityczne ludności zamieszkującej tereny dawnych zaborów: pruskiego, rosyjskiego 

i austriackiego (i „ziemie odzyskane”) już od roku 1989 10 . Od początku też 

jest to temat kontrowersyjny, a zwłaszcza „fenomen Galicji” jest i był przedmiotem 

żywej debaty. Fakt, że Polska nadal jest w pewnym stopniu konglomeratem 4 różnych 

regionów, jest jednak niepodważalny i w naszym artykule dzielimy ją w następujący 

sposób, uwzględniając granice województw z lat 1975–1999. 

W miarę jak wybory i referenda, jak również sondaże i inne źródła danych potwierdziły 

specyfikę Galicji jako najbardziej „prawicowego” oraz religijnie i socjalnie 

zintegrowanego regionu historycznego Polski, pojawiły się próby szerszej interpretacji 

tego zjawiska. Z grubsza debata galicyjska przybrała klasyczną formę, 

w której tezy o charakterze „strukturalnym”, odwołujące się do współczesnych realiów 

socjoekonomicznych tego regionu (wysoki stopień społecznej integracji i „zasiedziałości” 

jego mieszkańców, specyficzna struktura ekonomiczna i wysoka 

religijność jako funkcja ogólnego „tradycjonalizmu” regionu), starły się z tezami o 

charakterze „kulturowym”, odwołującymi się do liberalnego (w sensie klasycznym) 

dziedzictwa politycznego regionu jako najbardziej zdemokratyzowanej i obywatelskiej 

(w sensie nowoczesnej, demokratycznej świadomości politycznej) części ziem 

polskich w czasach zaborów i w latach międzywojennych 11 . Na tę naukową debatę 

nałożyły się płytko ukryte pasje polityczne, ponieważ głosy sympatyzujące z prawicowym 

charakterem Galicji naturalnie szukały wyjaśnienia jej polityczno-kulturowej 

specyfiki w „pozytywnych” cechach regionu (dziedzictwo polityczne, wysoki stopień 

integracji społecznej i religijności), zaś głosy o charakterze „lewicowym” faworyzowały 

bardziej „strukturalne” tezy („zasiedziałość” i religijność jako, w gruncie 

10 Zob. A. Florczyk, T. Żukowski, Nowa geografia polityczna Polski, op. cit. 

11 J. Buszko, Kultura polityczna Galicji, Kraków 1974; B. Jałowiecki, Przestrzeń historyczna, 

regionalizm, regionalizacja, [w:] Oblicza polskich regionów, red. B. Jałowiecki, 19–88, 

Studia Regionalne i Lokalne, t. 50, Warszawa 1996; K. Sowa, Galicja jako fenomen historyczny 

i socjologiczny, Kraków 1997; T. Zarycki, Polityczne profile regionów, [w:] Oblicza 

polskich regionów , op. cit., s. 130–173, Studia Regionalne i Lokalne, t. 50; T. Zarycki, 

O możliwych interpretacjach struktury polskiej przestrzeni politycznej, „Studia Regionalne 

i Lokalne” 2000, nr 2, s. 35–51; idem, Region jako kontekst zachowań politycznych, Warszawa 

2002.


rzeczy, funkcję ogólnego „zacofania” regionu — tu powrót do tezy o „nędzy galicyjskiej”) 

12 . 

Tablica 1. Polskie regiony historyczne i województwa 

Województwa (1975–1999) 

Polskie regiony historyczne (Historyczna przynależność województw 

będących częścią odmiennych regionów historycznych 

podana jest w nawiasach) 

Zabór austriacki 

(Galicja) 

rzeszowskie 

nowosądeckie 

krośnieńskie 

bielskie 

tarnowskie 

przemyskie 

krakowskie 

(południe) 

tarnobrzeskie 

(południe) 

Zabór pruski 

bydgoskie 

toruńskie 

gdańskie 

poznańskie 

leszczyńskie 

pilskie (wschód) 

kaliskie (zachód) 

Zabór rosyjski „Ziemie Odzyskane” 

warszawskie 

bialskie 

łódzkie 

konińskie 

lubelskie 

ostrołęckie 

sieradzkie 

chełmskie 

siedleckie 

radomskie 

piotrkowskie 

włocławskie 

kieleckie 

płockie 

skierniewickie 

ciechanowskie 

łomżyńskie 

zamojskie 

częstochowskie 

białostockie 

tarnobrzeskie 

(północ) 

słupskie 

olsztyńskie 

elbląskie 

suwalskie 

zielonogórskie 

szczecińskie 

koszalińskie 

gorzowskie 

wrocławskie 

wałbrzyskie 

jeleniogórskie 

legnickie 

katowickie 

opolskie 

Jerzy Bartkowski w swojej książce Tradycja i polityka (2003) podjął próbę 

syntezy i krytyki obydwu stron debaty, wytykając im „błędy ekologiczne” — pomieszanie 

cech „regionu” jako abstrakcyjnego tworu agregacji statystycznej z cechami 

indywidualnych mieszkańców regionu, który może przecież zamieszkiwać ludność 

o kompletnie różnych zachowaniach i wartościach socjalnych i politycznych 13 . 

Uznając specyfikę zachowań politycznych byłego zaboru austriackiego jako ustalony 

i potwierdzony fakt, Bartkowski zaproponował jego wyjaśnienie za pomocą 

specyficznej „ścieżki historycznej” — dzięki splotowi przypadków historycznych ten 

region miał zachować silnie zintegrowane społeczności lokalne, które w warunkach 

postkomunistycznej demokracji pozwoliły na rozwój pozytywnych zachowań i postaw 

polityczno-społecznych (wysoka frekwencja wyborcza i „samorządność,” zaufanie 

do „swoich,” niski stopień przestępczości itp.) połączonych z pewnymi cechami 

negatywnymi typowymi dla społeczeństw bardziej tradycjonalnych (ksenofobia 

i lokalizm, podatność na pewne typy religijnego fundamentalizmu itp.). Syn- 

12 G. Gorzelak, B. Jałowiecki, Czynniki różnicujące koniunkturę w gminach, Raport z I etapu 

badań, „Studia Regionalne i Lokalne” 1996, 16, nr 49, s. 23–81; K. Sowa, Galicja jako 

fenomen…, op. cit.; T. Zarycki, Polityczne profile…, op. cit. 

13 J. Bartkowski, Tradycja i polityka, Wpływ tradycji kulturowych polskich regionów na 

współczesne zachowania społeczne i polityczne, Warszawa 2003.


teza Bartkowskiego, metodologicznie nie budząca zastrzeżeń i oparta na dużej bazie 

danych empirycznych (na poziomie gmin), jest najbardziej dojrzałym głosem 

w debacie „galicyjskiej”. 

W kwestii zachowań wyborczych Mikołaj Cześnik potwierdził wnioski Bartkowskiego 

dotyczące wysokiej galicyjskiej frekwencji wyborczej. W oparciu o dane sondażowe 

na temat polskich wyborów odbywających się pomiędzy rokiem 1993 i 2001 

i przy użyciu techniki wielozmiennej regresji Cześnik udowodnił, że nawet przy 

statystycznej kontroli innych zmiennych (poziom wykształcenia, religijność, dochody, 

płeć i wiek) zmienna czysto regionalna — fakt zamieszkiwania w Galicji — 

jest niezależnym i statystycznie ważnym czynnikiem wpływającym na podwyższenie 

frekwencji wyborczej 14 . 

Z przeglądu polskiej literatury 15 jasno wynika, że polska Galicja jest nośnikiem 

obywatelskiej kultury politycznej i istnieje duże prawdopodobieństwo, że kultura ta 

jest dziedzictwem austriackiego liberalizmu. Niestety dotychczasowa literatura na 

ten temat, z wyjątkiem doskonałej pracy Bartkowskiego, nie zawiera dojrzałego 

i całościowego ujęcia tematu. Nawet Bartkowski pomija również w gruncie rzeczy 

fakt, że przedwojenna Galicja była twierdzą ludowców i polskiej lewicy demokratycznej 

(PPS) i pod tym względem jej współczesny profil polityczny jest dokładnym 

odwróceniem wcześniejszych tradycji politycznych tego regionu. W literaturze brakuje 

zwłaszcza zarówno teoretycznych, jak i empirycznych wyjaśnień mechanizmów 

powstania, zmiany i przetrwania galicyjskiej kultury politycznej. Brakuje też zarówno 

w literaturze polskiej, jak i w zachodniej jakichkolwiek prób empirycznego 

porównania kultury politycznej na współczesnych polskich i ukraińskich terytoriach 

dawnej Galicji. 

Ukraińska Galicja — literatura i debata 

Ukraina jest państwem podzielonym na regiony o odmiennych profilach społeczno-gospodarczych, 

politycznych i kulturowych w jeszcze większym stopniu niż 

Polska. Z grubsza możemy mówić o Ukrainie zachodniej, wschodniej i południowej, 

ale w granicach tych podziałów możemy mówić o bardziej skomplikowanych 

granicach historycznych, tak jak czyni to Sarah Birch, na której pracach opieramy 

naszą klasyfikację obwodów ukraińskich 16 . Wschód nosi dziedzictwo autorytaryzmu, 

ale jest zarazem najbardziej zurbanizowaną i uprzemysłowioną częścią kraju. 

Zachód jest z kolei raczej rolniczy i mniej zurbanizowany niż wschód, ale ma 

bardziej demokratyczne tradycje sięgające czasów Habsburgów i lat międzywojennych. 

Południe z kolei to dawne terytoria kresowe i otomańskie, które stały 

się częścią Imperium Rosyjskiego w XVIII w. i zostały stosunkowo niedawno 

zurbanizowane i zasiedlone — ich odpowiednikiem na ziemiach polskich są w pewnym 

sensie „ziemie odzyskane”. Tak jak w Polsce, podziały o charakterze strukturalnym 

nie pokrywają się w Ukrainie z kulturą polityczną — obszary najbardziej 

nowoczesne z socjoekonomicznego punktu widzenia mają tutaj najmniej liberalne 

dziedzictwo kulturowe i na odwrót. 

14 M. Cześnik, Partycypacja wyborcza w Polsce 1991–2001, [w:] System partyjny i zachowania 

wyborcze, red. R. Markowski, Warszawa 2002, s. 49–74. 

15 Zjawisko polskiej Galicji, z wyjątkiem nieopublikowanych prac Jacka Lubeckiego (praca 

doktorska Regional Political Cultures in Poland and Italy. A Comparative Study, University 

of Denver, 2000), jest praktycznie nieopisywane w literaturze zachodniej. 

16 S. Birch, Interpreting the Regional Effect…, op cit.


Tablica 2. Ukraińskie regiony historyczno-kulturowe i obwody współczesne a 

Regiony historyczno-kulturowe Obwody współczesne 

Tereny 

pohabsburskie 

Hałyczyna lwowski 

iwanofrankiwski 

tarnopolski 

Bukowina czerniowiecki (zachód) 

Zakarpacie zakarpacki 

Wołyń wołyński 

równieński 

Prawobrzeże kijowski 

Kijów (miasto) 

winnicki 

żytomierski 

kirowogradzki 

chmielnicki 

czerkaski 

czerniowiecki (wschód) 

Lewobrzeże połtawski 

czernihowski 

sumski 

charkowski 

łuhański 

doniecki 

dniepropietrowski 

zaporoski (północ) 

chersoński (północ) 

mikołajowski (północ/wschód) 

Dawne ziemie otomańskie 

zaporoski (południe) 

chersoński (południe) 

mikołajowski (południe/zachód) 

odeski 

Krym 

a 

Tablica ta oparta jest na pracy S. Birch (2000, tab. nr 1, s. 1019). 

Wschodnia Ukraina (tereny na wschód od Dniepru, czyli Ukraina lewobrzeżna) 

w okresie nowożytnym (od 1654 r.) była częścią Imperium Rosyjskiego, a później 

Związku Radzieckiego od początku do końca istnienia tego państwa. Przed 1989 r. 

jedynym liberalnym epizodem w historii tego regionu było doświadczenie późnego 

Imperium Rosyjskiego, a następnie krótki i burzliwy epizod rewolucji i Republiki 

Ukraińskiej w latach 1917–1920. Ze względu na obecność kopalin jest to region 

powszechnie postrzegany jako najbardziej zurbanizowana i uprzemysłowiona część 

kraju — odnosi się to zwłaszcza do Donbasu. Do dzisiaj również, pomimo ogromnego 

kryzysu przemysłowego, który dotknął wschodnią Ukrainę po upadku komunizmu, 

jest to również najbogatsza część kraju. Mieszkańcy tego regionu głosują 

w większości na partie i przywódców politycznych związanych z Rosją oraz na lewicę 

postkomunistyczną. Ludność tutejsza to Rosjanie i rosyjskojęzyczni Ukraińcy. 

Ukraina na zachód od Dniepru ma bardziej skomplikowaną strukturę kulturową 

i socjoekonomiczną. Część tego regionu została zajęta przez Imperium Rosyjskie 

w trakcie zaborów Polski i chociaż ziemiaństwo nadal było polskie, Rosja mu 

nie ufała i z tego względu nie pozwoliła na istnienie tam nawet umiarkowanie in-


stytucji liberalnych — ziemst. Ludność miejska była w większości żydowska i polska, 

zaś Ukraińcy w przytłaczającej większości byli chłopami. W latach międzywojennych 

północno-zachodnia część tego regionu, czyli Wołyń (współczesny obwód 

wołyński i równieński) stała się częścią Drugiej Rzeczypospolitej i terenem konfliktu 

pomiędzy państwem i ziemiaństwem polskim a większością ukraińską zmobilizowaną 

przez partie klasowe. Lata wojny i okres powojenny przyniosły zagładę 

oraz emigrację Żydów i Polaków z Wołynia, pozostawiając ludność czysto ukraińską 

i niewielką liczbę imigrantów z Rosji jako mieszkańców tego do dzisiaj w większości 

rolniczego regionu. Z punktu widzenia kultury politycznej Wołyń, ze względu na 

dziedzictwo względnie liberalnych instytucji Polski międzywojennej, różni się od 

reszty porosyjskiej Ukrainy prawobrzeżnej, zaś cały region Prawobrzeża ma charakter 

rolniczy, z wyjątkiem Kijowa, który jest przemysłową wyspą. Sarah Birch zalicza 

Wołyń, ale nie pozostałą część porosyjskiej Ukrainy prawobrzeżnej, do swej 

definicji „Ukrainy Zachodniej”, kierując się względami kultury i zachowań politycznych. 

Zachodnie tereny Ukrainy prawobrzeżnej nigdy nie były częścią Imperium Rosyjskiego, 

dostały się pod władzę Habsburgów w XVIII w. Na obszarze Ukrainy pohabsburskiej 

wydzielić należy trzy regiony: Galicję/Hałyczynę (współczesne obwody: 

iwanofrankiwski, lwowski i tarnopolski), Zakarpacie (obwód zakarpacki) 

i Bukowinę (obwód czerniowiecki) 17 . Galicja i Bukowina, ale nie Zakarpacie, były 

częścią Cislitawii, czyli austriackiej części Austro-Węgier i, zgodnie z hipotezą habsburską, 

korzystały z austriackiego liberalizmu. W latach międzywojennych z kolei 

Hałyczyna i Zakarpacie, ale nie Bukowina, którą Rumunia rządziła w sposób bardzo 

autorytarny, znajdowały się pod względnie liberalnymi rządami Polski (Hałyczyna) 

i Czechosłowacji (Zakarpacie). Tereny pohabsburskie współczesnej Ukrainy są 

względnie „zacofane” socjoekonomicznie, bardziej rolnicze i biedniejsze niż Ukraina 

wschodnia, ale istnieją tu również wielkie ośrodki miejskie (Lwów) i przemysł, 

np. wydobywczy na Bukowinie. Co najważniejsze, Ukraina pohabsburska jest fortecą 

wyborczą ukraińskiego liberalnego nacjonalizmu, reprezentowanego przez 

Ruch i pochodne ugrupowania. 

Bukowina i Zakarpacie mają cechy specyficzne odróżniające je od Hałyczyny. 

Na Bukowinie mieszka mniejszość rumuńska, która przejawia mieszane uczucia 

w stosunku do państwa ukraińskiego, zaś pod względem religijnym był to region 

zdominowany przez wyznanie prawosławne — nie było tam i nadal nie ma Kościoła 

greckokatolickiego, który był tak ważnym elementem formowania i przetrwania nowoczesnej 

ukraińskiej świadomości narodowej w Galicji. Na Zakarpaciu z kolei mieszkają 

mniejszości rusińska 18 , słowacka i węgierska, zaś dziedzictwo kultury 

politycznej jest tam węgierskie — zgodnie z tezą Franzinettiego, wcale nie liberalne. 

Co więcej, Kościół greckokatolicki był w tym regionie historycznie związany z Węgrami. 

Sarah Birch charakteryzuje ten region jako politycznie skłócony na tle etnicznym 

i pozbawiony obywatelskich tradycji politycznych 19 . 

W porównaniu z Zakarpaciem i Bukowiną ukraińska Galicja/Hałyczyna jest 

„jądrem” zarówno pohabsburskiej kultury politycznej, jak i nowoczesnej ukraińskiej 

świadomości narodowej. Tutaj dzięki austriackiemu liberalizmowi rozwinął się 

i kwitł nowoczesny narodowy ruch ukraiński, który przed 1914 r. miał charakter 

w większości lewicowy, zaś w latach 1918–1919 stworzył niepodległe państwo ukraińskie, 

które upadło w wojnie z Polską. Ten region był również pod władzą polską 

17 Zob. tablica 2. 

18 Karpatoruska (przyp. red.). 

19 S. Birch, Electoral Behaviour in Western Ukraine in National Elections and Referendums, 

1989–91, „Europe–Asia Studies” 1995, t. 47, nr 7, s. 1145–1176.


w latach międzywojennych i korzystał z liberalnych (zwłaszcza w porównaniu ze 

Związkiem Radzieckim i Rumunią) polskich instytucji politycznych. Co ważniejsze, 

ukraińska Galicja była i jest twierdzą Kościoła greckokatolickiego. 

Stworzony przez unię brzeską Kościół greckokatolicki poprzez splot przypadków 

historycznych stał się nosicielem nowoczesnej ukraińskiej świadomości narodowej. 

Zniszczony na ziemiach rosyjskich Kościół ten rozkwitł pod władzą Habsburgów, 

korzystając z austriackiej opieki, i tam stał się nosicielem ukraińskiego 

języka i świadomości narodowej — zaś w latach 20. i 30. stał się również politycznym 

wyrazicielem ukraińskich aspiracji niepodległościowych. Z punktu widzenia 

władz sowieckich Kościół ten był śmiertelnym wrogiem i jako taki został zniszczony 

poprzez masowe aresztowania kleru, egzekucje i przymusowy „powrót” na łono 

Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej w 1946 r. Przetrwał on jednak w podziemiu 20 — 

przez mimikrę instytucjonalną przez cały okres władzy radzieckiej. Co najważniejsze 

z naszego punktu widzenia, odrodził się na terenie dawnej Galicji w 1989 r., 

gdzie dzisiaj odzyskuje swoją pozycję, współżyjąc z różnymi formami prawosławia 

w regionie o najwyższej w całej Ukrainie religijności 21 . 

Na zakończenie warto dodać, że południe Ukrainy jest skomplikowaną mieszanką 

kulturową, nie tylko dlatego, że jest to region nowo rozwinięty i zasiedlony przez 

Rosjan, Ukraińców i Tatarów, ale również dlatego, że stosunkowo nowoczesny i gospodarczo 

rozwinięty region przybrzeżny współistnieje tam ze stosunkowo biednymi 

i rolniczymi terenami bardziej oddalonymi od wybrzeża. Co najważniejsze, 

Krym jest regionem etnicznie niemal czysto rosyjskim, połączonym z resztą Ukrainy 

sztucznym aktem politycznym w 1954 r. 

Fundamentalne znaczenie czynników regionalnych i szczególna pozycja Hałyczyny 

w polityce niepodległej Ukrainy były faktem oczywistym i są dobrze omówione 

w literaturze zachodniej — dziełami klasycznymi są tu już cytowane artykuły 

Sary Birch i monografie Paula D’Anieriego i innych, także Andrew Wilsona 22 . Już 

w wyborach do Rady Ukraińskiej Republiki Socjalistycznej w 1990 r. (na wpół wolnych) 

Blok Demokratyczny, tj. Ruch, zdobył 43 z 47 mandatów wyborczych w Hałyczynie, 

potwierdzając, że region ten przetrwał jako twierdza ukraińskich aspiracji 

demokratycznych i niepodległościowych. Statyczna analiza tych wyborów przeprowadzona 

przez Sarę Birch na poziomie terytorialnym (rajony) 23 ujawniła, że czynnik 

czysto regionalny (fakt zamieszkania na terenie dawnej Galicji) był statystycznie 

najważniejszą zmienną decydującą o kierunku głosowania w Ukrainie Zachodniej. 

Po drugie pozytywnym korelatem wyższej frekwencji wyborczej był tu starszy wiek 

i wiejski charakter rejonów wyborczych. 

Korelaty głosu i frekwencji wyborczej ustalone przez Birch zgadzały się zupełnie 

z tezami hipotezy habsburskiej, bowiem pasuje do niej fakt, że ludność starsza 

i wiejska jest nosicielką starszych tradycji partycypacji politycznej i świadomości 

narodowej — kultury politycznej będącej dziedzictwem bardziej liberalnych instytucji 

w przeszłości. Niestety radziecki cenzus z roku 1989, który był punktem wyjścia 

analiz Birch, nie zawierał danych na temat religijności czy też członkostwa 

w partii komunistycznej, nie można więc było ustalić, jakie są instytucjonalne korelaty 

oraz mechanizmy przetrwania i kształtowania galicyjskiej kultury politycznej. 

Potwierdzenie faktu, że Galicja/Hałyczyna jest nosicielem zarówno obywatelskiej 

kultury politycznej, jak i demokratycznych aspiracji niepodległościowych, 

20 B. Bociurkiw, The Catacomb Church: Ukrainian Greek Catholics in the USSR, „Religion, 

State and Society” 1977, t. 5, nr 1, s. 4–12. 

21 P. d'Anieri, P. R. Kravchuk, T. Kuzio, Politics and Society in Ukraine, Boulder, CO, 1999. 

22 Zob. A. Wilson, The Ukrainians. Unexpected Nation, New Haven, CT, London, 2000. 

23 Zob. S. Birch, Electoral Behaviour in Western Ukraine…, op. cit.


przyniosły referenda o suwerenności z marca 1991 r. i o niepodległości z grudnia 

tego roku. W marcowym referendum lokalne władze Hałyczyny wpisały również 

deklarację niepodległości, na którą głosowało 88% ludności tego regionu. W tym 

referendum również frekwencja wyborcza była w tym regionie najwyższa w Ukrainie. 

W grudniowym referendum niepodległościowym z kolei Hałyczyna znowu zanotowała 

najwyższy poziom frekwencji wyborczej w Ukrainie (92% na poziomie obwodu 

— średnia dla reszty Ukraina wyniosła 84%), i najwyższy procent głosów oddanych 

za niepodległość (98% w porównaniu ze średnią 89% dla reszty Ukrainy). 

Przy okazji referendum odbyły się wybory prezydenckie, w których kandydat Ruchu 

Wiaczesław Czornowił walczył o głosy z byłym komunistycznym szefem Ukrainy Łeonidem 

Krawczukiem. Czornowił zdobył dwie trzecie głosów w zachodniej części 

kraju, ale tylko 23% głosów w całej Ukrainie, co potwierdziło status Hałyczyny jako 

twierdzy ukraińskiego liberalnego nacjonalizmu. Od tego czasu aż do ostatnich wyborów 

prezydenckich 2010 r. ukraińska Galicja była regionem z najwyższym poziomem 

frekwencji wyborczej w Ukrainie, z ludnością głosującą na kandydatów 

prezydenckich i partie parlamentarne reprezentujące w danym kontekście wyborczym 

prozachodni, antyrosyjski i proliberalny profil polityczny. 

Tak jak w przypadku polskim, zjawisko ukraińskiej Galicji/Hałyczyny otworzyło 

debatę na temat jego natury i źródeł specyficznych zachowań i wartości politycznych 

jej ludności. Na ile jest to rezultat kultury politycznej będącej dziedzictwem 

przeszłości, a na ile odzwierciedlenie dzisiejszych warunków strukturalnych 

tego regionu — jego rolniczego i religijnego charakteru społecznego, tak podobnego 

zresztą do polskiej Galicji? Po drugie logiczne jest również pytanie, na ile zachowania 

polityczne ludności ukraińskiej Hałyczyny jest wyrazem nie tylko liberalnego 

(prozachodniego) nacjonalizmu, ale również obywatelskości — egalitarnego i demokratycznego 

etosu partycypacji politycznej? 

Próby odpowiedzi na powyższe pytania można znaleźć w pracach Sary Birch 24 

oraz Johna O’Loughlina i Jamesa Bella 25 . Artykuł Sary Birch opublikowany w roku 

2000 jest analizą statystyczną wyborów parlamentarnych z 1998 r. przeprowadzoną 

w oparciu o sondaże opinii publicznej, odzwierciedlające indywidualne poglądy 

polityczne i dane socjoekonomiczne na poziomie obwodów. Zmienną zależną 

w jej analizie jest stopień poparcia dla różnych partii politycznych. Wyniki jej skomplikowanych 

testów statystycznych (regresja OSL) wykazują, że na indywidualnym 

poziomie analizy przynależność do Kościoła greckokatolickiego była najważniejszym 

pozytywnym korelatem głosowania na Ruch, zaś narodowość rosyjska była 

najważniejszym korelatem negatywnym. Rezydencja na terenach pohabsburskich 

(Birch nie odróżniła Hałyczyny od Zakarpacia i Bukowiny) była jednak nadal statystycznie 

ważnym korelatem głosowania na Ruch, nawet przy statystycznej kontroli 

innych zmiennych na poziomie indywidualnym. Przy dodaniu terytorialnych zmiennych 

socjalno-ekonomicznych do modelu statystycznego fakt zamieszkania na terenach 

pohabsburskich okazał się najsilniejszym korelatem głosowania na Ruch, co 

dowodzi, że mamy tu do czynienia z autentyczną kulturą polityczną, a nie z rezultatem 

zmiennych strukturalnych i błędu ekologicznego (ecological fallacy). 

O’Loughlin i Bell w swoim artykule z 1999 r. spróbowali odpowiedzieć na pytanie, 

czy galicyjska kultura polityczna jest kulturą obywatelską, czy — poza specyficznym 

profilem politycznym — region ten jest również nosicielem wartości takich, 

jak egalitaryzm, wiara w demokrację, zaangażowanie w organizacjach społecznych 

24 Zob. S. Birch, Interpreting the Regional Effect in Ukrainian Politics, op. cit. 

25 J. O'Loughlin, J. E. Bell, The Political Geography of Civic Engagement in Ukraine, 1994– 

1998, „Post-Soviet Geography and Economics” 1999, t. 39, s. 233–266.


itp. Studium oparto na danych sondażowych z 1994 r., dobrze odzwierciedlających 

zróżnicowanie demograficzne różnych regionów Ukrainy, jak również na sondażu 

organizacji społecznych z 1998 r. opartym na kwestionariuszach wypełnianych 

przez ich dyrekcje i wysyłanych pocztą. Studium ujawniło, że ogólny stan aktywności 

społecznej w Ukrainie i zaufanie do narodowych instytucji politycznych są katastrofalnie 

niskie. Poza tym jednak studium ujawniło obywatelską specyfikę Hałyczyny: 

Region ten miał najwyższy poziom frekwencji wyborczej. 

Haliczanie wyrażali najwyższy stopień wiary w efektywność ich działań politycznych, 

stanowili najbardziej optymistyczną część ludności ukraińskiej i wyrażali 

najwyższy poziom przekonania, że Ukraina jest autentycznym państwem 

demokratycznym. 

Hałyczyna i Bukowina, bez względu na ich obiektywny kryzys gospodarczy i względną 

biedę, miały najniższy w kraju stopień niezadowolenia z ogólnie katastrofalnego 

stanu gospodarczego kraju. 

Hałyczyna, a konkretnie jej stolica Lwów (Львів) — miała najwyższy w kraju 

wskaźnik występowania organizacji pozarządowych, zwłaszcza w kategoriach 

organizacji młodzieżowych, kobiecych i folklorystycznych. 

Chociaż O’Loughlin i Bell ostatecznie nie potrafili wyjaśnić powodów takiego 

lub innego rozłożenia organizacji pozarządowych na obszarze całej Ukrainy, ich 

studium potwierdziło obywatelski charakter galicyjskich zachowań i postaw politycznych. 

Obszar byłej Galicji/Hałyczyny — według tych autorów — ze względu na 

swoje wartości jest „lepiej przygotowany” do demokracji niż reszta Ukrainy. 

Tajemnice Przetrwania. Tezy Wittenberga a Galicja 

Choć „prawicowy” i obywatelski charakter zachowań wyborczych i politycznych 

w Galicji jest faktem potwierdzonym w literaturze, a hipoteza, która łączy te zachowania 

z kulturowym dziedzictwem habsburskiego liberalizmu, wydaje się wielce 

prawdopodobna, w literaturze tematu brakuje dobrych wyjaśnień konkretnych mechanizmów 

powstania i przetrwania galicyjskiej kultury politycznej. Pomijając kwestie 

powstania tej kultury, jeden z autorów niniejszego artykułu sądzi, że klasowy 

charakter mobilizacji politycznej ukraińskiej i polskiej Galicji w latach 1890–1914 

jest źródłem demokratycznego charakteru późniejszej kultury politycznej26 . Pytaniem 

kluczowym jest kwestia, w jaki sposób kultura ta mogła przetrwać w warunkach 

totalitarnych. W naszej pracy proponujemy wykorzystanie znakomitej pracy 

Jasona Wittenberga27 na temat przetrwania prawicowej (katolickiej) lojalności politycznej 

w pewnych regionach Węgier jako teoretycznego punktu wyjścia naszych 

rozważań o przetrwaniu. 

W klasycznym, np. Harry’ego Ecksteina28 , ujęciu kultury politycznej wartości 

kulturowe trwają w warunkach zmiany obiektywnych uwarunkowań instytucjonalnych 

i gospodarczych, ponieważ jednostki postrzegają te warunki poprzez pryzmat 

tradycyjnie i kolektywnie ustalonych orientacji psychologicznych, które z kolei są 

rezultatem socjalizacji w „podstawowych” komórkach społecznych — zwłaszcza 

w rodzinie. Jeśli teoria ta jest właściwa, to mechanizmów przetrwania należy szukać 

w podstawowych komórkach społecznych. 

26 J. Lubecki, op. cit. 

27 J. Wittenberg, Crucibles of Political Loyalty. Church Institutions and Electoral Continuity 

in Hungary, Cambridge, MA, 2006. 

28 H. Eckstein, A Culturalist Theory of Political Change, „American Political Science Review” 

1988, t. 82, nr 3, s. 789–804.


Powyższe pojęcie zostało częściowo zakwestionowane w studium Wittenberga, 

w którym odkrył on, że przetrwanie prawicowych (katolickich) tradycji politycznej 

lojalności w okresie komunizmu na Węgrzech (konkretnie w komitacie Zala) 

było funkcją zdolności małych społeczności parafialnych we współpracy z miejscowymi 

proboszczami Kościoła katolickiego do kolektywnego oporu przeciwko naciskom 

aparatu komunistycznego. Bezpośrednim empirycznym korelatem zachowania 

lojalności politycznej na poziomie lokalnym był odsetek dzieci zapisywanych 

na katechezę. Rodzice zapisywali swoje dzieci na naukę religii niezależnie od 

administracyjnych szykan władzy komunistycznej — ze względu na solidarnościowe 

działania z innymi rodzicami. Zatem odwaga, jak wynika z analizy Wittenberga, była 

nie tyle funkcją indywidualnych czy nawet rodzinnych decyzji moralnych, ile 

funkcją kolektywnego — choć w skali mikro — oporu. Udowodnił on więc, że przetrwanie 

wartości zależy od przetrwania instytucji, nawet w skali mikro, i musi być 

manifestowane w akcji — nie ma czegoś takiego, jak „czysty” przekaz kulturowy bez 

przejawów behawioralnych. Co najważniejsze, Wittenberg udowodnił, że jest możliwa 

empiryczna penetracja mechanizmów przetrwania kultury politycznej w warunkach 

bardzo wysoko posuniętego autorytaryzmu. 

Znaczenie religii i instytucji Kościoła greckokatolickiego w przypadku ukraińskiej 

Hałyczyny, a Kościoła rzymskokatolickiego w przypadku polskiej Galicji, jest 

oczywiste. Hipoteza głosząca, że kultura demokratycznej i masowej partycypacji 

politycznej z czasów przedkomunistycznych przetrwała na obszarze dawnej Galicji 

dzięki instytucjom kościelnym w sposób opisany przez Wittenberga, jest również 

oczywista w przypadku węgierskim. Można jednak postawić też inną hipotezę, że 

Kościół tworzy tu pewne zachowania ab novo — na przykład wysoka frekwencja 

wyborcza i prawicowy charakter partii politycznych preferowanych przez galicyjskich 

wyborców jest po prostu rezultatem agitacji politycznej prowadzonej w Kościele. 

W naszych badaniach empirycznych spróbujemy odpowiedzieć na to pytanie, 

ale ograniczone dane źródłowe, jakimi dysponujemy, nie pozwalają nam tej kwestii 

ostatecznie rozstrzygnąć. 

Hipotezy i dane 

Choć zjawisko Galicji jest zauważalne zarówno w literaturze polskiej, jak i zachodniej, 

nadal brakuje empirycznego studium porównującego polską i ukraińską 

Galicję z punktu widzenia wspólnego dziedzictwa kultury politycznej. To właśnie 

czynimy w naszym artykule, wykorzystując dane ze Studium Porównawczego 

Systemów Wyborczych (CSES) i korzystając z faktu, że granice dawnej austriackiej 

Galicji mogą być zrekonstruowane w oparciu o obecne lub niedawne granice 

jednostek administracyjnych w Polsce i Ukrainie. Konkretnie wykorzystujemy dane 

sondażowe dotyczące polskich wyborów do Sejmu z 1997 r. i ukraińskich wyborów 

do Rady Najwyższej z 1998 r. 29 . Około 2000 osób uczestniczyło w sondażu polskim, 

zaś ponad 1000 osób wypełniło kwestionariusze w sondażu ukraińskim. Uzyskana 

w ten sposób baza danych pozwala nam na rekonstrukcję historycznej Galicji, na 

zbadanie korelatów socjalnych i kulturowych zachowań politycznych w tym regionie 

oraz na poszukanie odpowiedzi na pytania dotyczące galicyjskiej kultury politycznej. 

29 Poza CSES do analizy polskich wyborów z 1997 r. wykorzystujemy dane z archiwum 

wyborczego Adama Carra http://psephos.adam-carr.net/. Jeśli chodzi o wybory ukraińskie, 

czerpiemy z oficjalnych danych Centralnej Ukraińskiej Komisji Wyborczej, zob. http://www.cvk.gov.ua/pls/vd2002/webproc0e?kodvib=1&rejim=0


Zanim przejdziemy do analizy statystycznej, musimy zaznaczyć, że sondaże, 

których wyniki wykorzystujemy, zaprojektowano tak, aby były reprezentatywne na 

poziomie całych krajów, a nie regionów historycznych — liczba respondentów 

oczywiście bardzo spada, gdy obiektem analizy staje się tylko Galicja. Staramy się 

zaradzić problemowi reprezentatywności w ten sposób, że po pierwsze bierzemy 

pod uwagę całe regiony historyczne (np. Polska poza Galicją, polska Galicja) jako 

poziom naszej analizy, po drugie patrzymy na współzależności pomiędzy zmiennymi 

w regionach historycznych. Na przykład oceniamy współzależność pomiędzy 

uczęszczaniem do kościoła i zachowaniami wyborczymi w Polsce poza Galicją i w 

polskiej Galicji. Używając logistycznej regresji, możemy również statystycznie kontrolować 

wpływ innych zmiennych (płeć, wiek, status społeczny i majątkowy) oraz 

sprawdzić bezpośredni wpływ uczęszczania do kościoła na zachowania wyborcze30 . 

W oparciu o istniejącą literaturę wysunęliśmy cztery hipotezy o galicyjskiej kulturze 

politycznej: 

Hipoteza habsburska (H1). Ze względu na dziedzictwo liberalnych instytucji 

i tradycje demokratycznej mobilizacji politycznej obszar dawnej Galicji ma 

względnie wysoki poziom mobilizacji politycznej, empirycznie mierzalny wyższą 

frekwencją wyborczą niż na pozostałych terenach Polski i Ukrainy. 

Hipoteza instytucjonalna (H2). Ze względu na to, że komunistyczne represje 

zostawiły tylko jedną otwartą (Polska) czy też tajną (Ukraina) instytucjonalną 

drogę rozwoju galicyjskiej kultury politycznej, uczestnictwo w życiu religijnym, 

empirycznie mierzalne częstotliwością uczęszczania do kościoła/cerkwi powinno 

być znacznie wyższe na terenie dawnej Galicji niż na pozostałych terenach 

Polski i Ukrainy. 

Hipoteza przetrwania (H3). Statystyczny wpływ uczęszczania do kościoła/cerkwi 

na frekwencję wyborczą będzie wyższy w dawnej Galicji niż na pozostałych 

terenach Polski i Ukrainy, bowiem Kościół tylko w Galicji był instytucją, która 

zachowała tradycje obywatelskiej kultury politycznej. 

Hipoteza galicyjska (H4). Ze względu na podobne warunki instytucjonalne, 

które uformowały kulturę polityczną, zarówno polska Galicja, jak i ukraińska 

Hałyczyna, mają wspólny antykomunistyczny i antylewicowy profil polityczny, 

który odróżnia je od reszty Polski i Ukrainy. 

Łącznie hipotezy te sugerują, że obszar dawnej Galicji jest nadal regionem o 

wyjątkowej i wspólnej kulturze politycznej istniejącym w różnych państwach, i że ta 

wspólna kultura polityczna przetrwała dzięki instytucji Kościoła — rzymskokatolickiego 

w Polsce i greckokatolickiego w Ukrainie. Dotychczasowa literatura tematu 

uznaje, że Galicja jest nosicielem partycypacyjnej i obywatelskiej kultury politycznej, 

która jest rezultatem liberalnych instytucji politycznych z czasów austriackich, 

ale żaden z głosów w dotychczasowej debacie nie postawił tezy, że Kościół był in- 

30 „Wiek” jest podany w latach. „Płeć” jest zakodowana jako 1 dla mężczyzny i 0 dla kobiety. 

Dochód jest podany w kwintylach, liczba 4 odpowiada 80 percentylom, zaś 0 to 20 percentyl. 

„Wykształcenie” jest podane w 8 kategoriach – od 1 jako najniższy poziom wykształcenia do 

8 jako poziom najwyższy. Członkostwo w związkach zawodowych to 1 dla członków i 0 dla 

osób nie będących członkami. Sympatie partyjne to 1, jeśli respondent przejawia sympatię 

dla danej partii, 0 jeśli jej nie przejawia. Zainteresowania i wiedza polityczna to 1, jeśli 

respondent trafnie odpowiedział na chociaż jedno z trzech pytań testujących wiedzę polityczną 

zadanych w kwestionariuszu. „Kontakt” jest zakodowany jako 1, jeśli respondent miał 

kontakt z politykiem w ciągu ostatniego roku. Uczęszczanie do kościoła jest mierzone wg 

sześciostopniowej skali, na której 1 to respondent, który nigdy nie uczęszcza do kościoła, zaś 

6 to osoba uczęszczająca systematycznie co najmniej raz w tygodniu.


stytucjonalnym mechanizmem przetrwania tej kultury lub też jest miejscem mobilizacji 

politycznej. Jeśli Kościół odgrywał i nadal odgrywa rolę, którą mu przypisujemy, 

zmienna czysto terytorialna powinna być statystycznie nieważna w momencie 

wprowadzenia uczestnictwa w życiu kościelnym (mierzonego częstotliwością 

uczęszczania do kościoła) jako zmiennej niezależnej, determinującej specyfikę 

zachowań politycznych Galicjan. Jak czytelnik się przekona, powyższą tezę 

potwierdziliśmy naszymi testami empirycznymi. 

Gdzie leży Galicja? 

Galicja leży w południowo-wschodniej części Polski i na północnym zachodzie 

Ukrainy. Mapy 1, 2 i 3 pokazują położenie tego historycznego regionu. Galicję 

w Polsce tworzą w całości lub częściowo byłe województwa: bielskie, krakowskie, 

tarnowskie, rzeszowskie, przemyskie, nowosądeckie i krośnieńskie — dziś są to 

części województw małopolskiego i podkarpackiego, jak również niewielka część 

śląskiego. W Ukrainie historyczną Galicję/Hałyczynę tworzą obwody iwanofrankiwski, 

lwowski i tarnopolski. 

Mapa 1. Polska Galicja w granicach województw z lat 1975–1999


Mapa 2. Ukraińska Galicja (Hałyczyna) w granicach obwodów 

Mapa 3. Galicja


Mapa 3 pokazuje współczesne położenie całej historycznej Galicji w oparciu o 

przyjęte przez nas granice administracyjne. Jak podkreśliliśmy w naszym przeglądzie 

literatury, Hałyczyna jest najważniejszą częścią szerszego regionu historycznego 

— Ukrainy Zachodniej, do którego należą również Bukowina, Zakarpacie, Wołyń 

i reszta porosyjskiej Ukrainy prawobrzeżnej. Nasze badania potwierdzają, że 

Ukraina Zachodnia jako całość ma profil polityczny i frekwencję wyborczą podobną 

do Hałyczyny. W studium CSES termin „Ukraina Zachodnia” odpowiada terytorialnej 

definicji Galicji ukraińskiej/Hałyczyny w naszym studium. W naszym artykule 

koncentrujemy naszą analizę wyłącznie na historycznej Galicji ze względu na szereg 

szczególnych historycznych i współczesnych czynników, które odróżniają ten region 

od reszty Polski i Ukrainy. 

Naszym pierwszym zadaniem jest sprawdzenie, czy różnice w frekwencji wyborczej 

pomiędzy Galicją oraz resztą Ukrainy i Polski odpowiadają założeniom hipotezy 

habsburskiej (H1). Mapy 4 i 5 dają nam pogląd na poziom frekwencji wyborczej 

w oparciu o oficjalne dane z wyborów parlamentarnych 1997 r. (Polska) i 1998 

r. (Ukraina). Zakodowaliśmy każdy okręg wyborczy w sposób, który identyfikuje 

rejony o frekwencji wyborczej wyższej albo niższej od średniej krajowej, opierając 

się na przykładzie techniki zastosowanej również przez O’Loughlina i Bella. 

Jeśli czytelnik spojrzy na mapy 4 i 5, dostrzeże wyraźnie rejony o względnie 

wysokiej frekwencji wyborczej w Polsce i Ukrainie. W Polsce największy z tych rejonów 

to wyraźnie historyczna Galicja — średnio frekwencja wyborcza była tam 

o 10% większa niż w pozostałej części kraju w wyborach 1997 r. W Ukrainie rejony 

wysokiej frekwencji to wyraźnie Zachód, jak twierdzi literatura tematu. Nie ulega 

wątpliwości, że ukraińska Galicja (Hałyczyna) to największy zwarty region o największej 

frekwencji wyborczej w kraju. 

Mapa 4. Frekwencja wyborcza w Polsce w 1997 r. Województwa powyżej i poniżej 

średniej frekwencji krajowej (47.9%)


Mapa 5. Ukraina: frekwencja wyborcza w 1998 r. Obwody powyżej i poniżej średniej 

krajowej (70.8%) 

Mapa 6. Różnice we frekwencji wyborczej pomiędzy Galicją a resztą Polski i Ukrainy: 

dane CSES, moduł 1, POL–1997, UKR–1998.


W sondażu CSES jedno z pytań dotyczyło tego, czy respondent głosował w ostatnich 

wyborach. Mapa 6 ilustruje różnice pomiędzy frekwencją odpowiedzi „tak” 

w Galicji i pozostałej części kraju w Polsce i w Ukrainie 31 . Wyniki sondażu 

wskazują, że frekwencja wyborcza Galicjan w Polsce była o 8% wyższa niż w pozostałych 

częściach Polski, zaś frekwencja wyborcza w ukraińskiej Hałyczynie była o 

12% wyższa w stosunku do reszty tego kraju. Hipoteza habsburska ma więc solidną 

podstawę empiryczną 32 . 

Nasz przegląd literatury, a w szczególności Jason Wittenberg, wskazuje również 

na fakt, że kultura polityczna, by przetrwać, potrzebowała bazy instytucjonalnej, 

którą dla całej Galicji był Kościół — rzymskokatolicki dla Galicji polskiej i greckokatolicki 

dla ukraińskiej. Aby zweryfikować tę hipotezę (H2), po pierwsze zbadaliśmy 

częstotliwość uczęszczania do kościoła w Polsce i Ukrainie oraz w polskiej 

i ukraińskiej Galicji. Obraz empiryczny jest tu jasny — wskaźnik frekwencji uczęszczania 

do kościoła jest znacznie wyższy dla Galicji niż dla pozostałych regionów 

Polski i Ukrainy. Na mapie 7 widzimy, że na skali od 1 do 6, na której „6” znaczy 

„przynajmniej raz na tydzień” zaś „1” oznacza „nigdy,” frekwencja uczęszczania do 

kościoła jest statystycznie (po zweryfikowaniu przez t-test) znacznie większa dla 

Galicji. Zwłaszcza w ukraińskiej Galicji/Hałyczynie jej mieszkańcy uczęszczają do 

kościoła/cerkwi dwukrotnie częściej niż pozostali mieszkańcy Ukrainy. 

Mapa 7. Uczestnictwo w życiu kościelnym mierzone częstotliwością uczęszczania do 

kościoła/cerkwi: skala 1–6, dane CSES. 

31 W Polsce respondenci mogli wskazać region zamieszkania i „Galicja” była jedną z opcji. 

W Ukrainie respondenci mogli za to wskazać, że ich miejscem zamieszkania jest „Ukraina 

Zachodnia” , który to region twórcy CSES zdefiniowali jako historyczną Galicję/Hałyczynę 

w naszym ujęciu. 

32 Testy ważności statystycznej (t–test) wskazują, że różnice w frekwencji wyborczej pomiędzy 

Galicją i pozostałymi częsciami kraju są statystycznie znaczne w Polsce i w Ukrainie.


Jaka jest jednak statystyczna zależność pomiędzy uczęszczaniem do kościoła 

a frekwencją wyborczą? Aby zweryfikować tę hipotezę, poddaliśmy naszą bazę danych 

testowi wielokrotnej regresji, w której zmienną zależną było oddanie głosu 

w wyborach 1997 r. (Polska) albo 1998 r. (Ukraina), zaś zmiennymi niezależnymi 

były wzajemnie się kontrolujące: wiek, płeć, poziom wykształcenia, dochód, członkostwo 

w związkach zawodowych, niedawny kontakt z politykiem i identyfikacja 

partyjna. Aby sprawdzić, czy być może wysoki stopień obywatelskości i kapitału 

społecznego jest czynnikiem ważnym dla galicyjskiej kultury politycznej, skorelowaliśmy 

również frekwencję wyborczą z różnymi aspektami politycznej efektywności 

i obywatelskości 33 . 

Jeśli uczęszczanie do kościoła jest determinantem wysokiej frekwencji wyborczej 

w Galicji, na co wskazuje nasza „hipoteza przetrwania” (H3), to powinniśmy się 

spodziewać nie tylko statystycznie ważnego stopnia korelacji pomiędzy uczęszczaniem 

do kościoła i frekwencją wyborczą, ale również wysokiego współczynnika tej 

korelacji w samej Galicji. Współczynnik ten powinien być bardzo wysoki w samej 

Galicji pomimo statystycznej kontroli przez inne czynniki i pomimo że poza Galicją 

uczęszczanie do kościoła jest rzadsze, więc powinno być statystycznie silniej skoncentrowane, 

jeśli chodzi o jego wpływ na frekwencję wyborczą. Innymi słowy, szukamy 

dowodu na potwierdzenie tezy, że uczęszczanie do kościoła w Galicji ma 

większy wpływ na frekwencję wyborczą niż uczęszczanie do kościoła poza Galicją. 

Rezultaty naszego testu statystycznego — eksponencjonowane współczynniki logistycznej 

regresji reprezentujące korelaty decyzji dotyczących głosowania — podane 

są w tablicy 3. 

Tablica 3. Korelaty głosowania (A i B) 

A 

Galicja polska 

Exp(B) (S.E) 

Reszta Polski 

Exp(B) (S.E) 

Model 1 Model 2 Model 1 Model 2 

Constant .003*** (1.520) .002*** (1.993) .006*** (.555) .004*** (.706) 

Partyjność (c) 2.008* (.286) 1.497 (.355) 3.361*** (.127) 2.595*** (.159) 

Wykształcenie 1.626*** (.135) 1.356* (.155) 1.380*** (.054) 1.333*** (.065) 

Płeć .855 (.286) .830 (.349) 1.410** (.131) 1.320 (.159) 

Wiek 1.032*** (.009) 1.039*** (.012) 1.029*** (.004) 1.031*** (.005) 

Dochód 1.211 (.111) 1.231 (.140) 1.070 (.050) .986 (.061) 

Związek zaw. 1.258 (.467) 1.263 (.511) 1.110 (.215) .916 (.240) 

Kontakt 1.350 (.615) 2.164 (.807) 1.835 (.315) 2.284* (.365) 

Uczęszczanie 

do kościoła 

1.669*** (.118) 1.483** (.139) 1.405*** (.042) 1.338*** (.051) 

Liczy się głos 1.476** (.150) 1.426*** (.061) 

Ważne, kto 

sprawuje 

władzę 

.959 (.163) 1.021 (.067) 

33 Czynniki te pomogą udzielić odpowiedzi na serię pytań mających dać pogląd na poczucie 

subiektywnej politycznej efektywności i satysfacji z demokracji. Respondenci byli pytani, czy 

jest dla nich istotne, na kogo ludzie głosują („liczy się głos”), czy są oni zadowoleni z funkcjonowania 

demokracji w ich kraju, czy sądzą, że sprawia im różnicę, kto posiada władzę („różnica 

władzy”), i czy ostatnie wybory były przeprowadzone sprawiedliwie („sprawiedliwe wybory”). 

Wszystkie zmienne były zakodowane w skali od 1 do 4, od 1 = „zupełnie się nie 

zgadzam z tą opinią” do 4 = „całkowicie się zgadzam z tą opinią”.


Satysfakcja z 

demokracji 

Wybory były 

sprawiedliwe 

1.069 (.160) 1.034 (.069) 

1.163 (.160) 1.055 (.070) 

Wiedza polityczna 

1.294 (.192) 1.119 (.085) 

Pseudo R 2 (N) .269 (289) .292 (235) .273 (1359) .311 (1005) 

B 

Galicja ukraińska (Hałyczyna) 

Exp(B) (S.E) 

Reszta Ukrainy 

Exp(B) (S.E) 

Model 1 Model 2 Model 1 Model 2 

Constant 1.157 (2.652) .105 (3.952) .277* (.594) .068***(.814) 

Partyjność 

(c) 

1.223 (.796) 1.393 (1.196) 2.342*** (.170) 1.742**(.222) 

Wykształcenie 

945 (.344) .868 (.427) 1.029 (.075) .955 (.094) 

Płeć 1.633 (.806) .927 (1.079) 1.299 (.178) 1.573* (.228) 

Wiek 1.012 (.026) 1.021 (.038) 1.027***(.006) 1.031*** (.008) 

Dochód 1.000 (.300) 1.150 (.424) 1.021 (.062) 1.013 (.080) 

Związek zaw. 3.432 (.903) 5.252 (1.268) 1.355 (.178) 1.446 (.226) 

Kontakt (b) (b) 4.620** (.531) 2.635 (.555) 

Uczęszczanie 

do kościoła 

1.252 (.245) 1.354 (.311) 1.199* (.077) 1.276* (.105) 

Liczy się głos .798 (.377) 1.411*** (.072) 

Ważne, kto 

sprawuje 

władzę 

2.106 (.683) 1.173 (.093) 

Satysfakcja z 

demokracji 

.780 (.461) 1.066 (.129) 

Wybory były 

sprawiedliwe 

1.184 (.397) 1.244** (.081) 

Wiedza polityczna 

(d) (d) 

Pseudo R 2 (N) .156 (95) .173 (63) .122 (856) .245 (632) 

Eksponencjowane współczynniki są rezultatem analizy binarnej regresji logistycznej. 

b 

Czynnik nie podany tutaj z powodu braku zróżnicowania w parametrze. 

c 

Zmienna „partyjność” dla Ukrainy zawiera brak danych zakodowany jako „brak partyjności”, 

bowiem około połowy deputowanych wybranych w wyborach 1998 r. było kandydatami 

bezpartyjnymi. 

d 

Zmienna ominięta bowiem duża liczba brakujących danych oznaczała utratę połowy 

próby. Parametr nie był ważny statystycznie i jego wprowadzenie do modelu nie zmienia 

wyników w istotny sposób. p < .001 ***, p


z wyjątkiem faktu, że mężczyźni w Polsce poza Galicją głosują częściej niż kobiety. 

Jeśli spojrzymy na drugi model, ze zmiennymi odnoszącymi się do obywatelskich 

postaw politycznych, widzimy, że są one statystycznie nieważne jako determinanty 

frekwencji wyborczej, z wyjątkiem odpowiedzi na pytanie, „czy liczy się głos”, co 

jest pozytywnym korelatem wysokiej frekwencji wyborczej i dobrą miarą samopoczucia 

efektywności politycznej. 

Widać więc, że ogólny poziom obywatelskości — z wyjątkiem politycznej efektywności 

— nie jest ważnym elementem determinującym frekwencję wyborczą w Galicji/Hałyczynie 

lub też w pozostałych rejonach Polski i Ukrainy. Co ważniejsze, 

statystyczna waga „uczęszczania do kościoła” jest wyższa w polskiej Galicji niż w pozostałych 

częściach kraju, potwierdzając H3 — naszą hipotezę instytucjonalną, bowiem 

wskazuje to na fakt, że uczęszczanie do kościoła w polskiej Galicji ma dodatkowy 

pozytywny wpływ na frekwencję wyborczą w porównaniu z resztą Polski. 

Ukraińska Hałyczyna ma podobny do polskiego rozkład korelacji statystycznej, ale 

stosunkowo mały rozmiar próby ludności ukraińskiej (N = 95) w badaniach CSES 

nie pozwala nam na ostateczne konkluzje. 

W Ukrainie silna identyfikacja z partią polityczną, wiek, kontakt z politykiem 

i uczęszczanie do kościoła/cerkwi mają pozytywny i statystycznie ważny wpływ na 

frekwencję wyborczą w kraju, ale nie są to czynniki statycznie ważne dla Hałyczyny 

ze względu na zbyt małą reprezentatywność próby dla tego regionu — tylko 95 osób. 

Co najważniejsze, jest zbyt małe zróżnicowanie statystyczne w tej małej grupie — 

prawie wszystkie osoby głosowały w wyborach 1998 r. i wszystkie one zadeklarowały 

przynależność do Kościoła greckokatolickiego. 

Tym niemniej statyczna wartość zmiennych w ukraińskiej Galicji/Hałyczynie 

zmierza w kierunku zgodnym z hipotezą, zaś wartość współczynnika korelacji pomiędzy 

uczęszczaniem do kościoła w Galicji a głosowaniem jest tu wyraźnie wyższa 

niż w pozostałej części Ukrainy — czyli tak, jak to ma miejsce w Polsce. Co więcej, 

podobnie jak w Polsce, zmienne odnoszące się do wartości obywatelskich nie są 

statystycznie ważnymi korelatami decyzji o głosowaniu, z wyjątkiem zmiennych 

odnoszących się do efektywności wyborczej — to jest, „liczy się głos” oraz „wybory 

były przeprowadzone sprawiedliwie”. 

Jeśli uczęszczanie do kościoła jest silnym korelatem frekwencji wyborczej zarówno 

w Galicji, jak i poza Galicją, pozostaje do rozstrzygnięcia pytanie, czy sama 

w sobie Galicja jest ważna. Aby odpowiedzieć na to pytanie, poddaliśmy nasze modele 

nowym testom logistycznej regresji, dodając jednak do nich zmienną czysto 

terytorialną oraz wzięliśmy pod uwagę możliwość interakcji pomiędzy zmiennymi 

niezależnymi. Test ten powinien nam odpowiedzieć na pytanie, czy Galicja jako 

zmienna kulturowa jest ważna po uwzględnieniu uczęszczania do kościoła jako czynnika 

podwyższającego frekwencję wyborczą. Wyniki testów umieszczone są w tablicy 

4, dla pierwszego modelu z dodanym czynnikiem „liczy się głos”, który był 

jedynym statystycznie ważnym czynnikiem postaw obywatelskich dla Polski i Ukrainy 

34 . 

Tablica 4. Wpływ Galicji 

Polska 1997 Ukraina 1998 

Exp(B) S.E. Exp(B) S.E. 

Constant .004*** .600 .156 .661 

34 Ten sam test był również przeprowadzony dla drugiego modelu, z podobnym do 

poprzedniego rezultatem — żadna ze zmiennych nie była ważna i dodanie zmiennych 

terytorialnych nie wpłynęło na zmianę wyników.


Partyjność 2.742*** .138 1.802** .189 

Wykształcenie 1.305*** .057 1.021 .081 

Płeć 1.309 .139 1.397 .195 

Wiek 1.031*** .005 1.028*** .007 

Dochód 1.030 .054 .982 .068 

Związek zaw. .989 .222 1.259 .195 

Kontakt 1.993* .333 4.035* .548 

Kościół 1.375*** .046 1.224* .085 

Liczy się głos 1.527*** .051 1.469*** .060 

Galicja .176 1.798 3.832 2.875 

Galicja*partyjność .534 .341 .600 .873 

Galicja*wykształcenie 1.136 .152 .952 .372 

Galicja*płeć .786 .338 1.086 .841 

Galicja*wiek 1.013 .011 .985 .029 

Galicja*dochód 1.233 .133 .075 .313 

Galicja*związek zaw. 1.598 .553 2.594 .933 

Galicja*kościół 1.221 .132 1.073 .268 

Galicja*kontact .634 .710 b b 

Galicja* liczy się głos 1.153 .145 .717 1.799 

Pseudo R 2 N .338 1547 .200 872 


b Czynnik nie podany tutaj z powodu braku zróżnicowania w parametrze. p < .001 

***, p


Aby sprawdzić, jak ważne jest zjawisko uczęszczania do kościoła dla galicyjskich 

zachowań politycznych, wyeliminowaliśmy je z modelu, zachowując zmienną 

czysto terytorialną — i natychmiast odzyskała ona ważność statystyczną. 

Tym niemniej Galicja to więcej niż po prostu bardzo religijna ludność. Twierdzimy, 

że kościół był tu raczej mechanizmem zachowania starszej kultury politycznej, 

której pochodzenie jest związane z austriackim liberalizmem i formą opozycyjnej 

mobilizacji politycznej, która powstała jako rezultat austriackiego liberalizmu. 

Galicja ma również tradycje antykomunistycznej mobilizacji politycznej, która 

stworzyła silny związek pomiędzy Kościołem a galicyjską kulturą polityczną, bowiem 

Kościół stał się tu instytucjonalnym mechanizmem oporu i zachowania specyficznej 

kultury politycznej. W okresie postkomunistycznym tradycje tego oporu 

manifestowane są poprzez „prawicowe” sympatie polityczne Galicjan — przeciwne 

siłom lewicy postkomunistycznej. Tak więc najlepszym sposobem weryfikacji naszej 

ostatniej hipotezy, tj. hipotezy galicyjskiej (H4) jest sprawdzenie, jakie są korelaty 

głosów oddanych na siły polityczne reprezentujące opozycję w stosunku do lewicy 

postkomunistycznej. W wyborach 1997 r. w Polsce siłą taką była Akcja Wyborcza 

Solidarność (AWS), zaś w ukraińskich wyborach 1998 r. Ruch. Jak dowodzi nasza 

hipoteza, Galicja — czyli zmienna czysto terytorialna — jest ważnym i silnym korelatem 

głosów oddanych na te dwa ugrupowania, nawet przy statystycznej kontroli 

przez czynnik, jakim jest uczęszczanie do kościoła. Mapy 8 i 9 dobrze ilustrują ten 

fenomen, wskazując na regiony wysokiego poparcia dla AWS-u i Ruchu na poziomie 

województw i obwodów. 

Mapa 8. Odsetek głosów oddanych na AWS w wyborach parlamentarnych 1997 r.


Mapa 9. Odsetek głosów oddanych na Ruch w wyborach parlamentarnych 1998 r. 

(ranking obwodów w stosunku do skali poparcia dla Ruchu). 

Tablica 6. Galicyjska opozycja wobec lewicy postkomunistycznej (głosy oddane na AWS 

i Ruch) 

Polska 1997 Ukraina 1998 

Exp(B) S.E. Exp(B) S.E. 

Constant .088** .840 .001*** 1.213 

Partyjność .945 .160 1.597 .401 

Wykształcenie .927 .052 1.389** .128 

Płeć 1.038 .149 1.648 .333 

Wiek .991 .005 1.023 .011 

Dochód .880 .058 .906 .128 

Związek zaw. .862 .212 1.206 .337 

Kontakt .964 .262 .710 .498 

Kościół 1.482*** .062 1.372** .119 

Liczy się głos 1.281*** .070 1.231 .116 

Galicja 1.808*** .840 4.606*** .438 

Pseudo R 2 N .142 (920) .231 (622) 


p < .001 ***, p


Wnioski 

Galicyjska kultura polityczna uformowana przez austriacki liberalizm jest nadal 

pełna obywatelskiej energii, przejawiającej się w wysokiej frekwencji wyborczej 

i wysokim poparciu dla partii, które są w opozycji do lewicy postkomunistycznej. Co 

pozwoliło tej kulturze przetrwać okres komunizmu? Niewątpliwie Kościół rzymskokatolicki 

w Polsce i greckokatolicki w Ukrainie. To Kościół właśnie umożliwił Galicjanom 

kolektywne zachowanie ich kultury politycznej w działaniu, które pozwoliło 

członkom małych społeczności zachować ich partycypacyjne i opozycyjne wartości 

polityczne. Kościół dzisiaj determinuje zarówno charakter profilu politycznego 

dawnej Galicji, jak i wysoką frekwencję wyborczą w tym regionie. Niestety nasze 

dane nie pozwalają nam ustalić, na ile Kościół jest czynnikiem mobilizującym ab 

novo, a na ile zachował on po prostu istniejącą kulturę polityczną. Zamierzamy 

poddać tę kwestię analizie w naszej kolejnej pracy badawczej. 

Nasze testy wskazują również na to, że zmienna czysto terytorialna — galicyjska 

kultura polityczna — w pewnym stopniu jest niezależna od Kościoła i pozostaje 

w wyraźnej opozycji do lewicy postkomunistycznej. 

Galicyjska kultura polityczna jest zjawiskiem skomplikowanym, a nasz skromny 

głos na pewno nie udziela wyczerpującej odpowiedzi na wszystkie związane z nią 

pytania. Co chyba jednak najważniejsze, w oparciu o nasze dane możemy z pełną 

odpowiedzialnością stwierdzić, że specyficzna i obywatelska galicyjska kultura polityczna 

nie jest dziełem wyobraźni, ale autentycznym i fascynującym zjawiskiem, 

zarówno w Polsce, jak i w Ukrainie. 

Любецький Я., Драмонд А., Політична культура на території колишньої 

австрійської Галичини (Польщa та Українa) 

В цій статті зазначається, що громадянська і культурна спадщина колишньої 

австрійської Галіції (укр. Галичини) виявилася досить впливовою щодо електоральної 

поведінки населення, хоча цей регіон був розділений між двома 

європейськими сусідами. Для дослідження були використані дані опитування 

політичної активності респондентів, що проводилося Центром порівняльного 

аналізу виборчих систем (Comparative Study of Electoral Systems) в контексті 

загальних виборів в Україні і Польщі. Виявилося, що у колишніх “галиційців” 

вище відчуття громадянської відповідальності, вони частіше голосують, частіше 

підтримують праві партії, крім того у них вищі рівні релігійності ніж у 

їхніх співгромадян з інших регіонів Польщі і України відповідно. Важливим 

чинником виживання і творення “галицької” політичної культури є Римсько- 

-Католицький Костел в Польщі і Греко-Католицька Церква в Україні. Одним 

з головних висновків статті є те, що відлуння історичної спадщини Австрійської 

імперії продовжує відчуватися як у польській, так і українській політиці.


Lubecki J., Drummond A., Political culture of the former Austrian Galicia 

in Poland and Ukraine 

In this paper we find the civic and cultural heritage of the former Galicia is very 

much alive, even though it has been split between two European neighbors. Using 

political behavioral data from respondents interviewed by the Comparative Study 

of Electoral Systems spanning recent Polish and Ukrainian general elections, we 

test whether the civic traditions of greater participation, the higher levels of religiosity, 

and efficacy, remain high in the regions of Poland and Ukraine that once 

constituted a part of the Austrian empire. To reconstruct Galicia, we take Poland 

and Ukraine apart, electoral district by electoral district, and reassemble them in 

the former borders of Austrian Galicia. The results of testing the impact of Galicia’s 

historical legacies on contemporary political behavior in Poland and Ukraine are 

striking. Today’s Galicians are in some ways an echo of the Austrian Empire, and 

their impact continues to be felt in both Polish and Ukrainian politics

Hałyna Kuc 

Charkowski Uniwersytet Narodowy im. Wasyla Karazina, 

Charków 

Rozłam elektoralny w Ukrainie. 

Konflikt partii i wartości na przykładzie 

obwodu charkowskiego 

Podział elektoralny, który zarysował się podczas burzliwych wyborów prezydenckich 

2004 r., przekształcił się w partyjną rywalizację w wyborach parlamentarnych 

2006 oraz 2007 r. Z jednej strony barykady powstał „pomarańczowy” obóz 

zwolenników prezydenta Wiktora Juszczenki, natomiast z drugiej — obóz „biało- 

-niebieski” z liderem Wiktorem Janukowyczem. Przyczyną sporu partyjnego stał 

się konflikt wyznawanych wartości. Większość partii politycznych we współczesnej 

Ukrainie charakteryzuje orientacja na wartości i zasady, a nie na doktryny 

ideologiczne. 

Po „pomarańczowej rewolucji” 2004 r. w Ukrainie nastąpiła wyraźna strukturalizacja 

społeczeństwa. Po jednej stronie uformował się „pomarańczowy” obóz zwolenników 

prezydenta Wiktora Juszczenki, który w swych hasłach domagał się przejrzystości 

i uczciwości w sprawowaniu władzy. Po przeciwnej stronie — obóz „biało- 

-niebieski” ze swoim liderem Wiktorem Janukowyczem, kandydatem na prezydenta 

w 2004 r.. Wydawało się wówczas, że ta konfrontacja była zjawiskiem tymczasowym, 

które samoistnie zniknie. Zmiany wiązano z wyborami parlamentarnymi, które 

miały postawić wszystkie kropki nad „i” oraz wyprowadzić na pierwszą linię frontu 

taką siłę polityczną, która uzyska wysokie poparcie wyborców. Jednak szacunkowo 

równy podział głosów między zwolennikami „pomarańczowych” i „biało-niebieskich” 

w wyborach parlamentarnych 2006 r. jeszcze bardziej pogłębił eskalację 

konfliktu, prowokując przewlekły kryzys polityczny w kraju. Rezultatem sporu stał 

się kilkuletni systemowy impas władzy w Ukrainie. Przedterminowe wybory parlamentarne 

2007 r. ugruntowały stałość upodobań wyborców oraz dokładniej określiły 

głębię podziałów w elektoracie ukraińskim. 

Wniosek nasuwa się sam — nadszedł czas na kompromis. Podczas gdy w państwach 

o ugruntowanej demokracji kwestie równomiernego podziału głosów między 

konkurencyjnymi partiami w parlamencie nie wywołują głębokiego zaniepokojenia 

i tym samym szanse na kompromis wydają się mieć głębokie uzasadnienie, to 

w Ukrainie sytuacja okazuje się dużo bardziej skomplikowana. Przede wszystkim 

1–2/2009 


102 Hałyna Kuc 

problem polega na tym, że zasadnicze stanowiska dwóch największych sił politycznych 

cechują diametralne różnice, co a priori uniemożliwia wszelkie kompromisy. 

Już widoczna część góry lodowej tych rozbieżności ilustruje znaczne niezgodności w 

poglądach na wewnątrzpolityczną sytuację w kraju, jak również na priorytety w polityce 

zewnętrznej. Można wymienić sporo przyczyn, które doprowadziły do takiego 

konfliktu. Z pewnością za najistotniejszy wypada uznać czynnik geopolityczny oraz 

przeszłość radziecką. Przy tym nie można zapomnieć, że powyższe czynniki nabierały 

coraz większego znaczenia z powodu ciągłych odwołań do konfliktu wartości na 

poziomie socjologiczno-kulturowym. Zatrzymam się więc na samym problemie konfliktu 

wartości, jego przyczynach oraz źródłach. 

Wachlarz partyjny współczesnej Ukrainy na pierwszy rzut oka sprawia wrażenie 

bardzo zróżnicowanego. Ale to wrażenie szybko znika przy szczegółowym zapoznaniu 

się ze stanowiskami partii. Ich znaczna liczba niemal nie wykazuje niezgodności 

w kwestiach ideologicznych. Można natomiast odnieść wrażenie, że „strój ideologiczny” 

zakładają one wyłącznie, by wziąć udział w przedstawieniu o nazwie „wybory”. 

Co więcej, w poszczególnych przypadkach nasuwa się skojarzenie z aksjomatem 

w geometrii Euklidesa o prostych równoległych, które nigdy się nie przetną. 

Paralelne istnienie ideologii i odrębnych partii wzmacnia ową asocjację, dewaluując 

właściwie w masowej świadomości pojęcie „partii”. Zatem większość ukraińskich 

ugrupowań partyjnych jedynie ukrywa się za parawanem ideologii, deklarując je 

podczas sezonu wyborczego. W okresie pomiędzy wyborami kontynuowane jest równoległe 

i rozmyte współistnienie jednych i drugich. 

Swoistym „wyrokiem” w sprawie obecności oraz ważności komponentu ideologicznego 

w programach partii i bloków politycznych, które weszły do parlamentu 

2006 r., stał się „werdykt” ukraińskiego dziennikarza Ołeksandra Makarowa. Uważa 

on, że wszystkie one posiadają jednakową ideologię — ideologię socjalnie zorientowanej 

gospodarki liberalnej z odcieniem konserwatywnym. Wobec tego w prostym 

rozumieniu żadna ideologia nie istnieje 1 . Bardziej przekonującego określenia 

braku ideologii w klasycznym rozumieniu tego pojęcia nie warto szukać. Otóż każda 

z doktryn ideologicznych (liberalizm, socjalizm, konserwatyzm) przewiduje wybór 

własnej drogi rozwoju, alternatywnej w stosunku do innych doktryn. Jest to przede 

wszystkim wybór pewnych ekonomicznych reguł istnienia, ładu politycznego itd. 

Właśnie dlatego ideologia nie występuje jako czynnik mogący połączyć działania 

parlamentarzystów, ponieważ niewykonalne jest zjednoczenie czegoś, czego zjednoczyć 

się nie da. 

Koniecznie należy podkreślić, że formalnie partie ukraińskie umiejscawiają się 

w hierarchicznej perspektywie klasycznego rozumienia przynależności ideologicznej, 

przy czym najczęściej widzą one siebie w roli wyznawców (a nawet — obrońców!) 

pewnych wartości, które niekiedy nie współbrzmią z zadeklarowanymi postulatami 

ideologicznymi. Zorientowanie na wartości, a nie na doktryny ideologiczne 

jest charakterystyczną cechą większości partii politycznych współczesnej Ukrainy. 

Dlaczego przewagę nadaje się wartościom oraz zasadom, a nie ideologicznym 

przekonaniom? Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba poznać najistotniejsze różnice 

pomiędzy orientacją na wartości a przekonaniami ideologicznymi, między którymi 

trudno przeprowadzić linię podziału. Odwołam się do Heinricha Rickerta, który 

uważał, że wyjątkową sferą ludzkiego zaangażowania, gdy pojedyncze zjawiska 

1 А. Макаров, Мифология современной Украины, Краткий курс, [w: ] „Дзеркало тижня” 

2006, nr 15 (594), zob. http://www.zn.kiev.ua/ie/show/594/53243/.

Rozłam elektoralny w Ukrainie. Konflikt partii i wartości … 103 

odnoszą się do wartości, jest kultura 2 . Wyodrębniając dwie grupy nauk — „nauki o 

przyrodzie” oraz „nauki o kulturze” — zauważył, iż wyjątkowość zjawiska nie musi 

odgrywać większej roli w świecie fizycznym, jednak w świecie kultury indywidualne 

zjawisko jest fenomenem, toteż nie da się go zamienić żadnym innym podobnym 

zjawiskiem. Przy umownym wyznaczaniu trajektorii spadania ciała nie ma znaczenia, 

jakie to ciało: kamień, piłka czy coś innego. Zatem w „naukach o przyrodzie” 

poznanie obiektu oznacza „podciągnięcie” go pod ogólne prawo. Jest to metoda generalizująca 

i uogólniająca. Z kolei dla nauk humanistycznych główną metodą tworzenia 

pojęć jest metoda indywidualizująca, ponieważ badacza interesuje w przedmiocie 

to, co jednostkowe, indywidualne. W „naukach o kulturze”, jak również 

w naukach przyrodniczych rzeczywistość rozpada się również na to, co istotne 

i nieistotne. Jednak zasada klasyfikacji jest zasadniczo inna niż w naukach przyrodniczych. 

Dla tych ostatnich jest to wykrycie aspektów ogólnych, dla kultury — odniesienie 

do wartości. Przy czym, o ile w naukach przyrodniczych procedurom wyjawienia 

tego, co niekonkretne, towarzyszy ostra racjonalna argumentacja, to w 

„naukach o kulturze” odniesienie do wartości najczęściej nie jest poddawane racjonalnej 

interpretacji. Wartości mają charakter ponadindywidualny, ogólnie są 

one istotne. H. Rickert sądził, że kultura powstała w oparciu o zbiór wartości, 

a nie o racjonalizm. 

Zatem wartości są zdeterminowane przez kulturę i nie zawsze mają racjonalne 

podstawy. Powrócę do ideologii. W każdej z nich — obok pierwiastka irracjonalnego 

— obecny jest dość istotny element racjonalny. W ten sposób odmienności pomiędzy 

przekonaniami ideologicznymi a nastawieniem na wartości polegają na występowaniu 

albo braku racjonalnych procedur ich uzasadnienia. Wartości najczęściej 

przyjmowane są na wiarę, podczas gdy każda z doktryn ideologicznych ma swój 

potężny arsenał zasobów racjonalnej argumentacji. W tym miejscu nasuwa się jeszcze 

jeden wniosek. Partiom politycznym jest zarówno prościej, jak i łatwiej nawiązywać 

do wartości. Aksjologiczne zasady można zadeklarować i o nich zapomnieć, 

gdyż to do niczego nie zobowiązuje. Dotrzymywanie wygłoszonych dogmatów ideologicznych 

jest trudniejsze. Wyborca, głosując na doktrynę ideologiczną, głosuje 

na pewien kierunek gospodarczego i politycznego rozwoju, co zobowiązuje siłę polityczną 

do bycia przewidywalną i konsekwentną. Wybierając wartości czy zasady, 

wyborcy głosują „sercem” na płaszczyźnie archetypu „swój–obcy”, nie mając wyobrażenia, 

jaki wektor rozwoju obierze w dalszych działaniach siła polityczna. W obydwu 

ostatnich wyborach parlamentarnych (2006, 2007) wielu politologów dziwiła 

motywacja ukraińskich wyborców, dlatego też oceniali ją w większości przypadków 

jako nieracjonalną. Jak widzimy, problem polega na tym, że ukraińscy wyborcy 

opowiedzieli się za priorytetem wartości, a nie ideologii. A wybór wartości nie oznacza 

decyzji czysto racjonalnej. 

W powyższym kontekście raczej trudno określić mianem partii zorganizowane 

grupy zakładane jedynie na potrzeby wyborów. Oczywiście istnieje nadzieja na pojawienie 

się w Ukrainie świadomości konieczności istnienia partii we współczesnym 

rozumieniu tego słowa, czyli jako instrumentów realizacji procesu politycznego 

przy zachowaniu wyrazistej ideologii i innych nieodzownych cech tych instytucji. 

Należy skonstatować, że dziś partie w Ukrainie to najczęściej partie liderów, 

a nie ideologii. 

Zważywszy, iż system partyjny w Ukrainie znajduje się jeszcze w stadium formowania, 

słuszne wydaje się wykorzystanie w naszej dalszej analizie koncepcji Da- 

2 Г. Риккерт, Науки о природе и науки о культуре, red. С. О. Гессена, Санкт-Петербург 

1911, s. 196.


vida Hume’a. W zaproponowanej przez niego w XVIII w. typologii partii jeszcze 

nie zakładano, że partia ma być koniecznie przedstawicielem pewnej ideologii. Co 

więcej, dlatego też we współczesnej politologii nie ma jednoznacznej definicji partii, 

a wielka liczba określeń bierze swój początek z tej właśnie typologii. Hume wyróżnił 

3 typy partii: partie interesu (powodem zjednoczenia jest osiągnięcie konkretnego 

celu), partie zasad i partie przywiązania (chodzi o przywiązanie do pewnych 

osób) 3 . W Ukrainie łatwo znaleźć każdy z przedstawionych typów, chociaż dość często 

przeplatają się one ze sobą w sposób zupełnie nieprzewidywalny. 

Pomarańczowi i biało-niebiescy 

Partie w Ukrainie są najczęściej partiami przywiązania. Sugestywnym tego potwierdzeniem 

była rekordowa ilość bloków przedwyborczych w wyborach parlamentarnych 

2006 i 2007 r. Prawdopodobnie przyczyna leży w trudności wykorzenienia 

paternalizmu z postradzieckiej świadomości obywatelskiej. Właśnie w paternalistycznej 

wierze w wyższą mądrość przywódcy należy szukać źródeł pragnienia przywiązania 

do pewnych osób. 

Partie utworzone na podstawie zasady abstrakcyjnej i rozumowej 4 są zjawiskiem 

niezwykłym, które trudno wyjaśnić — uważał D. Hume. Partie jednorodne 

pod względem typu trudno wyodrębnić. W Ukrainie najczęściej znajdują się one 

w symbiozie, zarówno z partiami przywiązania, jak i z partiami interesu. Jeśli pogrupujemy 

partie ukraińskie wg układu z 2006 i 2007 r. zgodnie z kryterium zasad, 

to uzyskamy dwie najbardziej wpływowe grupy — „pomarańczowych” i „biało-niebieskich”, 

z których każda deklaruje swoje priorytety wartości. 

W masowej świadomości taką hierarchię wartości można wyznaczyć już w wyniku 

powierzchownej obserwacji. Przeciętny adept „pomarańczowych” szczerze nie 

rozumie, jak można występować przeciwko wartościom europejskim, oznaczającym 

stworzenie warunków do zagwarantowania wolności każdemu człowiekowi, potwierdzenia 

własnej wartości i unikalności jednostki. Jak można występować przeciw 

otwartości i przejrzystości władzy, krzewieniu idei narodowych? Jednocześnie uważa 

on, że dojście do władzy „biało-niebieskich” oznacza oddanie Ukrainy w jarzmo 

rosyjskie, nasilenie korupcji oraz pogardę dla własnych interesów narodowych, co 

grozi rozpadem państwa. 

Diametralnie różne są postawy „biało-niebieskich”. Nie mniej szczerze nie rozumieją 

oni, jak można wyznawać tak zwane wartości europejskie, oznaczające automatycznie 

zniewolenie Ukrainy przez zagraniczne instytucje z NATO na czele. Jak 

można nie lubić „drogiego sąsiada” Rosji i odwracać się od niego, skoro życzy on 

Ukrainie jedynie dobra i gotów jest zaopiekować się nią po ojcowsku? Na cóż zdaje 

się pożądana przez „pomarańczowych” przejrzystość w działaniach władzy, jeśli 

prowadzi ona jedynie do politycznej niestabilności? Z ich punktu widzenia, jeśli 

każdy pracodawca zacznie przedstawiać własne poglądy na istotę procesów politycznych 

i ekonomicznych w Ukrainie, doprowadzi to jedynie do zawirowań w systemie 

władzy. Decyzje polityczne powinny być podejmowane przez osoby posiadające 

najwyższy autorytet i wykonywane bez zastrzeżeń. Oczywiście w tego rodzaju refleksjach 

można dostrzec echo radzieckiej przeszłości, kiedy to w tajemniczych kuluarach 

władzy ktoś piastujący wysoką pozycję i odznaczający się niezwykłą mądrością 

podejmował wyłącznie słuszne decyzje. Wychodząc z tego założenia, można 

dojść do skrajnie niebezpiecznego wniosku: im mniej śledzimy proces podejmowa- 

3 Д. Юм, О партиях вообще, [w:] Сочинения в двух томах, red. И. С. Нарский, Москва 

1966, t. 2, s. 601–603. 

4 Ibidem, s. 601.


nia decyzji politycznych, tym bardziej nabieramy pewności co do stabilności i przewidywalności 

władzy. 

Działania i procesy polityczne nazywane przez „pomarańczowych” demokratyzacją 

oraz otwartością „biało-niebiescy” nazywają populizmem, chaosem oraz niestabilnością 

i odwrotnie. Odnalezienie racjonalnej argumentacji przez jedną czy 

drugą stronę w celu przekonania swoich przeciwników jest praktycznie niemożliwe. 

Emocjonalne napięcia pomiędzy dwoma obozami narastają. Potwierdziły to i nadal 

potwierdzają socjologiczne badania opinii publicznej. Odsetek wyborców ukraińskich, 

którzy mogliby kardynalnie zmienić swoje polityczne poglądy, jest bardzo 

niewielki. I tak na Partię Regionów w wyborach parlamentarnych 2006 r. miało oddać 

swe głosy 92% tych wyborców, którzy w wyborach prezydenckich 2004 r. głosowali 

na „biało-niebieskiego” Wiktora Janukowycza i tylko 2% wyborców, którzy głosowali 

na „pomarańczowego” Wiktora Juszczenkę. Sytuacja w środowisku „pomarańczowych” 

jest odmienna. W wyborach parlamentarnych 2006 r. na przedstawicieli 

Bloku Juliji Tymoszenko oraz proprezydenckiego bloku „Nasza Ukraina” miało zamiar 

oddać swoje głosy odpowiednio: 86% wyborców, którzy w wyborach prezydenckich 

2004 r. głosowali na W. Juszczenkę, oraz 3% wyborców głosujących na W. Janukowycza. 

W tym kontekście niski odsetek migracji międzypartyjnej wśród zwolenników 

obu obozów wskazuje na głęboki konflikt wartości. 

Jeżeli na zachodzie Ukrainy wyborcy tradycyjnie popierają siły „pomarańczowe” 

(co udowodniły wybory parlamentarne 2006 i 2007 r.), to na wschodzie 

Ukrainy przewagę elektoralną mają „biało-niebiescy”. Ponadto można dostrzec 

pewną dynamikę upodobań elektoralnych odnośnie wyborców z regionu wschodniego. 

Przedstawię ową zależność na przykładzie obwodu charkowskiego. 

Rys. 1. Mapa obwodu charkowskiego


Charków jest jedną z największych metropolii Ukrainy. Mieszka tam ponad 1,5 

mln ludzi. Zarówno w wyborach prezydenckich 2004 r., jak i parlamentarnych 

2006 i 2007 r. wykazywał wartą odnotowania prawidłowość dotyczącą preferencji 

wyborczych mieszkańców centralnych dzielnic oraz obrzeży miasta (tablice 1, 2, 3). 

Procent wyborców popierających obóz „pomarańczowy” był znacznie wyższy 

w dzielnicach centralnych niż na obrzeżach miasta. Przy czym w każdych kolejnych 

wyborach odsetek ten posiada tendencję rosnącą. Na peryferiach miasta o wiele 

większe poparcie zdobywały siły „biało-niebieskie”, ale w kolejnych wyborach wynik 

ten malał. 

Tablica 1. Dynamika upodobań elektoralnych w regionie charkowskim w wyborach 

prezydenckich 2004 r. 5 

Obóz „pomarańczowy” 

lider W. Juszczenko 

Obóz „biało-niebieski” 

lider W. Janukowycz 

% Liczba osób % Liczba osób 

Wyniki głosowania w Ukrainie 

ogółem 51,99 15 115 712 44,2 12 848 528 

Wyniki głosowania w obwodzie 

charkowskim ogółem 26,37 446795 68,12 1154178 

Wyniki głosowania w centralnych 

dzielnicach Charkowa 6 32,94 80 349 61,06 148619 

Wyniki głosowania na obrzeżach 

Charkowa 7 

Wyniki głosowania we wschodniej 

części obwodu charkowskiego 8 

Wyniki głosowania w zachodniej 

części obwodu charkowskiego 9 

25,59 61534 68,66 162274 

15,68 20 333 80,14 103 864 

36,97 40 735 57,23 63 068 

Należy także uwzględnić fakt, że Charków jest miastem studenckim (znajduje 

się tam ponad 40 szkół wyższych) i w centralnych dzielnicach miasta mieszka głównie 

młodzież. Skoncentrował się tutaj również naukowo-techniczny potencjał Charkowa. 

Jeśli chodzi o peryferia, to znajdują się tam wielkie fabryki (zwłaszcza Charkowski 

Zakład Traktorów, znany niegdyś w całym ZSRR). Obrzeża w głównej mierze 

zamieszkane są przez robotników w średnim wieku. 

Podobną sytuację można dostrzec we wschodnich i zachodnich rejonach obwodu 

charkowskiego. Odsetek wyborców popierających „pomarańczowych” jest znacznie 

wyższy w zachodnich rejonach Charkowszczyzny, niż we wschodnich, graniczących 

z obwodem donieckim („małą ojczyzną” „biało-niebieskiej” Partii Regionów). 

W tym ujęciu podstawową bazę elektoralną „pomarańczowych” stanowią osoby 

w młodym i średnim wieku z wysokim poziomem wykształcenia, natomiast „biało- 

5 Zob. http://www.cvk.gov.ua. 

6 Do centralnych dzielnic Charkowa odnosiły się terytorialne okręgi wyborcze nr 171 i 172. 

7 Do obrzeży Charkowa odnosiły się terytorialne okręgi wyborcze nr 175 oraz 176. 

8 Do wschodniej części obwodu charkowskiego odnosił się terytorialny okręg wyborczy nr 

180 (miasta: Kupjansk, Izjum, rejony: boriwski, izjumski, kupjanski, szewczenkowski). 

9 Do zachodniej części obwodu charkowskiego odnosił się terytorialny okręg wyborczy nr 

183, składający się z rejonów: wałkiwskiego, zmijiwskiego, kołomackiego, krasnokutskiego, 

nowowodołaszskiego.


-niebieskich” — ludzie starsi niż w wieku średnim oraz z socjalnym statusem klasy 

robotniczej. 

Na potwierdzenie wskazanych danych przytoczę jeszcze dowody o charakterze 

demograficznym. Zgodnie ze statystyką 39,5% zwolenników „biało-niebieskiej” Partii 

Regionów stanowią ludzie z grupy wiekowej powyżej 55 lat 10 . Owa grupa jest 

najliczniejsza wśród komunistów (78%). Odnośnie wiekowego przekroju popierających 

obóz „pomarańczowych” sytuacja przedstawia się następująco: większość 

zwolenników Bloku Juliji Tymoszenko znajduje się w grupie do 34 lat (38%). Interesująco 

wygląda rozkład wiekowy w proprezydenckim bloku Nasza Ukraina — 

wszystkie grupy wiekowe są reprezentowane równomiernie. Wniosek ogólny można 

sformułować następująco: zwolennicy obozu „biało-niebieskich” to ludzie o radzieckiej 

przeszłości i nie może dziwić, że w pierwszej kolejności kieruje nimi nostalgia. 

Naród ukraiński jest narodem starzejącym się. W ostatnich dziesięcioleciach śmiertelność 

przewyższa liczbę urodzeń. Dlatego przez pewien czas takie elektoralne upodobania 

jeszcze będą się utrzymywać. 

Tablica 2. Dynamika upodobań elektoralnych wyborców w regionie charkowskim 

w wyborach parlamentarnych 2006 r. 11 


ogółem 


charkowskim ogółem 


dzielnicach Charkowa 


Charkowa 

Wyniki głosowania we 

wschodniej części obwodu 

charkowskiego 


części obwodu 

charkowskiego 

Wybory parlamentarne 2006 r. 

Obóz „pomarańczowych” 

Obóz „biało-niebieskich” 


36,24 9192016 32,14 848 745 

18,59 275544 51,70 765901 

23,76 48557 45,85 93651 

19,61 43128 52,43 115241 

12,2 14167 59,31 68829 

23,15 23423 44,54 45039 

Próbując zgłębić genezę konfliktu wartości, można, nieco upraszczając schemat, 

odwołać się do dawnych rozbieżności pomiędzy światopoglądem łacińskim 

a bizantyńskim. Do klasycznych wartości łacińskich należy silna rodzina, normy 

religijne oraz niezłomność. Wartości bizantyńskie najczęściej związane są z paternalizmem 

oraz kuluarowym rozwiązywaniem problemów. O ile łacińskie wartości 

nakazują człowiekowi opieranie się na jego własnych siłach w rozwiązywaniu 

problemów, o tyle człowiek z bizantyńskiego kręgu wartości uważa, że to państwo 

10 Ю. Якименко, О. Литвиненко, Вибори–2006: портрети учасників на старті, [w:] 

„Дзеркало тижня” 2005, nr 48 (576), 10–16. 12. 2005, zob. http://www.zn.kiev.ua/ie/show/576/52045/. 

11 Zob. http://www.cvk.gov.ua.


powinno się nim opiekować, dlatego pokłada swe nadzieje w wyższej „mądrości” 

władcy. 

Tablica 3. Dynamika upodobań elektoralnych wyborców w regionie charkowskim 

w wyborach parlamentarnych 2007 r. 11 


ogółem 


charkowskim ogółem 


dzielnicach Charkowa 


Charkowa 

Wyniki głosowania we 

wschodniej części obwodu 

charkowskiego 


części obwodu 

charkowskiego 12 

Wybory parlamentarne 2007 r. 

Obóz „pomarańczowych” 

Obóz „biało-niebieskich” 


44,86 1046347 34,37 813895 

24,46 325171 49,61 659324 

29,18 54108 43,02 79753 

25,02 49811 47,61 94768 

16,67 17284 56,75 58837 

31,44 28801 43,59 39915 

Wskazane wartości mają najistotniejsze znaczenie w samoidentyfikacji człowieka, 

w określaniu przez jednostkę jej tożsamości, której można sobie nie uświadamiać 

na poziomie czysto racjonalnym. W moim rozumieniu wypełnienie pojęcia 

tożsamości treścią będzie współbrzmieć z pojęciem zaproponowanym przez Johna 

N. Graya. Ten brytyjski myśliciel polityczny krytykuje stworzoną przez epokę oświecenia 

abstrakcyjną koncepcję człowieka, która, według niego, oderwana jest od 

kultury — abstrakcyjna indywidualność stanowi wielkość zerową, pozbawioną historii 

i narodowości, nie mającą żadnych więzi, tego, co w realnym świecie wyznacza 

naszą tożsamość 13 . Zatem tożsamość jest określana przez więzi z kulturą, 

przy czym — zdaniem Vittoria Hösle’a — tożsamości nie cechuje statyka, a wręcz 

przeciwnie — zmienność i dynamika. Tak więc tworzyć się mogą nowe więzi z kulturą, 

a zanikać stare. V. Hösle badał kryzysy tożsamości, pojmując je jako odrzucanie 

świadomości przez „Ja” 14 , jako brak samoakceptacji. Na przykład okres rozpadu 

Związku Radzieckiego charakteryzowało występowanie kryzysów tożsamości w formie 

kolektywnej, gdy człowiek utożsamiający się z pewnym państwem, danym pojmowaniem 

świata, zmuszony był odrzucić te wartości. Niszczenie takich więzi dla 

wielu było bolesne. Zatem tożsamość jest wyznaczana za pomocą więzi z kulturą, 

etnosem, grupą reprezentatywną itd. Poszczególnymi nićmi tych związków umie- 

12 W wyborach parlamentarnych 2006 oraz 2007 do wschodniej części obwodu charkowskiego 

odnosił się terytorialny okręg wyborczy nr 179. 

13 Д. Грей, Поминки по Просвещению: Политика и культура на закате 

современности, Москва 2003, s. 19. 

14 В. Хёсле, Кризис индивидуальной и коллективной идентичности, [w:] „Вопросы философии” 

1994 (Москва), nr 10, s. 117.


jętnie manipulują pewne siły polityczne, tworząc i narzucając sztuczną hierarchię 

wartości dla podmiotu (językową, etniczną, regionalną, geopolityczną itd.). 

Istnieją zatem dwa światopoglądy, dwa mity: „pomarańczowy” w zachodniej Ukrainie, 

z jej łacińskim systemem wartości, oraz „biało-niebieski” na wschodzie z 

przewagą wartości bizantyńskich. Zaznaczę, że mity są niezwykle istotnym czynnikiem 

decydującym o postrzeganiu kandydatów w wyborach. Właśnie mitologemy 

występują pod postacią kodów, które zastępują obiekt wyboru wyobrażeniem o 

nim. Jedną z kluczowych osobliwości mitu (aktywnie wykorzystywaną we współczesnej 

reklamie politycznej) jest rezygnacja z wyjaśnienia natury czy historii rzeczy 

(lub zjawisk) i zamiast tego przechodzenie do świata konstatacji. Mity są w stanie 

wpływać na sferę tego, co nieświadome, w żaden sposób nie odwołując się do sfery 

rozumu: Jeśli w zachodniej Ukrainie, przebywającej w stanie twórczych poszukiwań, 

mit kreuje człowieka otwartego, szczerego, gotowego do poświęceń i przeklinania 

bandyckiego reżimu, to na wschodzie mit przedstawia człowieka sukcesu, 

człowieka bogatego, dbającego przy tym o biednych; rodzonego ojca, który 

wyciąga z przepaści półpaństwa (півкраїни), tak samo, jak budował własną firmę, 

która otwiera zamknięte fabryki i przywraca życie na wpół ograbionym obiektom 

zakładowym 15 . 

Istnieją zatem dwa paradygmaty, dwa światopoglądy, których nie da zestawić. 

Ponadto z filozofii nauki wiadomo, że, poruszając się w ramach jednego paradygmatu, 

nie można zrozumieć i logicznie wyjaśnić sprzecznych poglądów 16 . Paradygmaty, 

w opinii Thomasa Samuela Kuhna, są rozbieżne. Otóż różne paradygmaty 

wyznaczają odmienne postrzeganie tego samego obiektu. Nie mogą one ani wzajemnie 

sobie zaprzeczać, ani się potwierdzać. I nie są to odmienne rzeczywistości, 

lecz jedynie różne spojrzenia na tę samą rzeczywistość. Dla przykładu przypomnę 

sprzeczności pomiędzy geocentrycznym systemem Ptolomeusza a heliocentrycznym 

systemem Kopernika. U Ołeksandra Dowżenki, znanego reżysera ukraińskiego, pojawia 

się ciekawy aforyzm: Dwoje spogląda w dół. Jedno widzi kałużę, a drugie — 

gwiazdy. Jest to najlepsza metafora dla zilustrowania takiego paradygmatycznego 

ograniczenia politycznego, gdy, będąc zwolennikiem idei „pomarańczowych”, wyborca 

nie jest w stanie uświadomić sobie i przyjąć idei obozu „biało-niebieskiego” 

i na odwrót. 

Wnioski 

Jakie może być wyjście z zaistniałej sytuacji, biorąc pod uwagę fakt, że pogłębieniu 

rozpadu elektoralnego pomiędzy wschodem i zachodem Ukrainy czynnie sprzyja 

konflikt partii, jak również wartości? W poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie 

należy koniecznie zaznaczyć, iż większość polityków współczesnej Ukrainy problem 

jedności państwa uważa za jeden z najważniejszych. Właśnie dlatego różne siły polityczne 

zaczęły deklarować, że celem ich działalności stało się połączenie zachodu 

i wschodu. Lecz właśnie zapowiedzi te niosą ukryty, burzący ideę jedności ładunek. 

Problem polega na tym, że rozdarcie pomiędzy wschodem i zachodem Ukrainy 

powstało sztucznie wskutek działań polityków. W tym kontekście jedność kraju, do 

której zaczęli nawoływać wszyscy politycy, ma się stać nie celem, lecz środkiem do 

osiągnięcia innego celu, który należy określić i sprecyzować. 

W tym miejscu odwołam się do określenia istoty rozróżniania pojęcia celu 

i środka w naukach politycznych. Zdaniem Herberta Louisa Samuela prerogatywą 

filozofii polityki jest ustanawianie celu, do którego należy dążyć, natomiast prero- 

15 Zob. А. Макаров, Мифология современной Украины, op. cit. 

16 Zob. Т. Кун, Структура научных революций, Москва 1975.


gatywa samej polityki polega na wypracowaniu środków do jego osiągnięcia 17 . Zatem 

filozofia polityki ustanawia cele i określa zasady. Cele i środki nie zawsze idą 

w parze. Dla przykładu przywołam porównanie dwóch ideologicznych doktryn współczesności: 

liberalizmu i socjalizmu. O ile w obu przypadkach cele współbrzmią ze 

sobą (dobrobyt wszystkich i każdego), to środki do jego osiągnięcia okazały się 

odmienne, co pokazała historia. 

Ustalenie ostatecznych celów oznacza przetworzenie pewnej idei w przedmiot 

dyskusji filozoficznych. Filozofia jest potężną bronią argumentacji zapewniającą głębsze 

pojmowanie różnorodnych socjokulturowych fenomenów. Ale nie należy przesadzać, 

aby nie wyjawić jej destrukcyjnej siły. Bowiem filozofia podobna jest do leków, 

mogących przekształcić się w truciznę w przypadku ich przedawkowania — 

niszczące działanie ludzkiego mózgu może posunąć się zbyt daleko. Poszukiwanie 

sedna, skrupulatna analiza fundamentów może doprowadzić do ich zniszczenia. 

Badania siły różnorodnych tradycji kulturowych (stereotypów, wartości) mogą stać 

się zgubne dla samych tradycji i wartości. Philippe Bénéton zauważył: Filozofia, 

będąc doprowadzoną do skrajności, niszczy poglądy i normy postępowania, które 

leżą u podstaw każdego państwa; (…) pozostaje ona zawsze obca dla większości 

i raczej nie jest zbytnio lubiana w państwie. Tym bardziej nie można jej lubić, gdy 

ujawnia swą destrukcyjną siłę 18 . W związku z tym nasuwa się pytanie: czy warto 

przekształcać ideę jedności Ukrainy w cel, wokół którego można prowadzić trwałe 

dyskusje filozoficzne? 

W tym kontekście wezwania do uzgadniania stanowisk za pomocą deklaracji, 

uniwersałów czy innych dokumentów, w których zawarto zasadnicze normy współistnienia 

różnych sił politycznych czy sformułowano cel ich współistnienia, odnoszą 

się do filozofii polityki. Zatem pogłębiona refleksja nad takimi uzgodnieniami (które 

dotyczą tylko celu współistnienia, a nie środków do osiągnięcia porozumienia) 

jest w stanie je zniszczyć. Przykładem może tu być problem językowy wyeksponowany 

w ostrej walce przed wyborami parlamentarnymi 2006 r. Jeśli język staje się 

celem, to kompromis jest niemożliwy, ale gdy staje się środkiem do osiągnięcia innego 

celu — wtedy kompromis jest możliwy! Niestety we wschodnich obwodach 

Ukrainy kwestia językowa przekształciła się w cel polityczny. Potwierdza to tzw. 

„parada językowych niezależności” zainicjowana przez „biało-niebieskich”, kiedy to 

wiele miejskich i obwodowych rad wschodniej Ukrainy podjęło decyzje o nadaniu 

językowi rosyjskiemu statusu języka regionalnego. Wszystkie te działania były prowadzone 

pod hasłami obrony języka rosyjskiego. W każdym bądź razie takie rzeczy 

wydają się niezrozumiałe, ponieważ np. w Charkowie obrony przede wszystkim 

potrzebuje państwowy język ukraiński. Człowiek rozmawiający w języku ukraińskim 

jest tu dyskryminowany. Trudno mu kupić gazetę wydawaną w jego ojczystym 

(państwowym!) języku. Głównie sprzedawane są wydania rosyjskojęzyczne, natomiast 

ukraińskojęzycznych po prostu brakuje w kolportażu. Książki dla dzieci wydane 

po ukraińsku można znaleźć w księgarniach, lecz jest ich bardzo mało i (co 

szokuje!) są znacznie droższe od rosyjskich odpowiedników. Dotyczy to także lokalnych 

programów radiowych i telewizyjnych. Faktów prześladowania języka ukraińskiego 

we wschodnich regionach Ukrainy można przytoczyć bardzo wiele, ale wrócę 

do problemu podziału elektoralnego. 

Połączenie zachodu i wschodu Ukrainy jest możliwe pod warunkiem, że zostanie 

zaproponowana idea zjednoczeniowa. Równocześnie musi ona być celem, dla 

17 Г. Самуэль, Либерализм, [w:] О свободе. Антология мировой либеральной мысли (I 

половина ХХ века), Москва 2000, s. 81. 

18 Ф. Бенетон, Введение в политическую науку, Москва 2002, s. 35.


którego warto się konsolidować i do którego warto dążyć. Koncepcje zjednoczeniowe 

pojawiały się nawet wtedy, gdy Ukraina nie posiadała własnego państwa. Pod koniec 

XIX i na początku XX w. istniały idee jednoczące myślicieli podzielonej Ukrainy 

(pod zaborem rosyjskim i austriackim). Była to przede wszystkim idea rozbudzenia 

świadomości narodowej — idea zmiany nazwy własnej. Nową nazwę „Ukraińcy” 

wprowadzono w miejsce nazwy „Rusini” najpierw na Ukrainie Naddnieprzańskiej. 

Prace Mykoły Kostomarowa, Wołodymyra Antonowycza, Mychajły Drahomanowa 

oraz innych pisarzy drugiej połowy XIX w. przygotowały grunt pod utrwalenie 

się nazwy „Ukraińcy”. Nowa nazwa własna wyraźnie wyodrębniała Ukraińców 

spośród innych „ruskich” narodów Rosji carskiej, łamiąc imperialną ideę „wszechrosyjskości” 

(общерусскости) oraz podkreślając samostanowienie i odrębność narodu 

ukraińskiego. Z czasem potrzebę zmiany nazwy własnej odczuły także ukraińskie 

społeczno-polityczne środowiska pod zaborem austriackim, które sprzeciwiły 

się idei moskwofilstwa. 

Czy w dzisiejszej Ukrainie dojdą do głosu idee zjednoczeniowe? Na poziomie 

społecznym są nimi szacunek dla ludzi starszych czy ochrona środowiska po katastrofie 

w Czarnobylu. Istnieje także okaleczona idea patriotyzmu i akceptacja 

własnego miejsca w granicach obecnej Ukrainy. Idea ta nie wydaje się efemeryczna. 

Mentalność narodu ukraińskiego zarówno na wschodzie, jak i na zachodzie 

kraju jest głęboko zindywidualizowana. I właśnie indywidualizm, będący podstawowym 

motywem działania, może stać się wstępnym warunkiem ustanowienia 

demokratycznej kultury politycznej Ukraińców. 

Tłumaczenie z języka ukraińskiego: Dawid Gacek 

Куц Г., Електоральний розкол в Україні. Партійне та ціннісне протистояння 

на прикладі Харківської області 

Перманентний виборчий процес в Україні (2004 р. — вибори президента, 

2006 р. — вибори парламенту, 2007 р. — дострокові парламентські вибори, 

2008 р. — активне введення в політичний дискурс виборчої риторики щодо 

дострокових виборів як президента, так і парламенту) призводить до поглиблення 

електорального розколу між Заходом та Сходом України. Електоральний 

розкол, рельєфно окреслившись під час бурхливих президентських виборів 

2004, переріс у партійні протистояння на парламентських виборах 2006 р. 

та 2007 р. З однієї сторони барикад — “помаранчевий” табір прибічників 

тодішнього президента В. Ющенка, з іншої — “біло-блакитний” табір зі своїм 

лідером — В. Януковичем. Причиною партійного протистояння стало протистояння 

ціннісних пріоритетів, позаяк тяжіння до цінностей та принципів, 

а не до ідеологічних доктрин — це основна риса більшості політичних партій 

сучасної України.


Kuts H., Electoral split in Ukraine. Parties and values confrontation on 

the example of Kharkiv oblast 

The non-stop electoral process in Ukraine (the presidential election of 2004, the 

parliamentary election of 2006, the early parliamentary election of 2007, and the 

active political discourse on both early presidential and parliamentary elections in 

2008) has led to the deepening of the electoral split between the Eastern and 

Western parts of Ukraine. This electoral split, which had first manifested itself 

during the turbulent presidential election of 2004, later grew into confrontations 

among parties during the parliamentary elections of 2006 and 2007. On one side of 

the barricades was the “orange” camp of the supporters of current President Viktor 

Yushchenko, on the other was the “white and blue” camp with its leader Viktor 

Yanukovych. The reason for this confrontation among parties lies in value priorities. 

This is due to the fact that most political parties in present-day Ukraine have 

gravitated towards values and principles, rather than ideological doctrines.

Ihor Paśko 

Centrum Nauk Humanistycznych Narodowej Akademii Nauk, 

Donieck 

Ukraina — walka o władzę czy zderzenie 

cywilizacji? 

W artykule poddano analizie wzajemne relacje systemu władzy politycznej i grup 

opozycyjnych we współczesnej Ukrainie. Autor wskazał na zjawiska pozytywne, 

które w ostatnim dziesięcioleciu wpłynęły na rozwój państwowości ukraińskiej, 

i jednocześnie przedstawił niektóre kontrowersyjne zachowania występujące w procesie 

kształtowania się nowoczesnego etosu ukraińskiego i społeczeństwa obywatelskiego. 

Władza i opozycja 

Tam, gdzie jest władza, tam musi istnieć także opozycja. Ponadto opozycja jest atrybutem 

władzy. Jest to elementarne prawo społeczne i imperatyw życia politycznego. 

Zważywszy na fakt, że władza jest pierwotną substancją polityczną, właśnie ona wyznacza 

miejsce opozycji. W zależności od reżimu politycznego opozycja ma swoje 

miejsce w biurach partii politycznych i szykownych salach parlamentarnych albo 

w więzieniach, szpitalach psychiatrycznych lub na emigracji. 

Miejsce opozycji w spektrum politycznym państwa jest zatem najlepszym wskaźnikiem 

demokratyzacji społeczeństwa. Drogę z więzienia do parlamentu pokonuje 

nie tylko opozycja, ale także władza państwowa, z tą różnicą, że droga biegnie od totalitaryzmu 

do demokracji. Każda władza, niezależnie od tego, czy jest ona demokratyczna, 

czy totalitarna, nie lubi opozycji. Opozycja, jak się władzy zdaje, ciągle 

przeszkadza jej wydajnie pracować. Oprócz tego opozycja najczęściej cierpi na ekstremizm, 

brak równowagi, kultury politycznej i opanowania. Jednak, jak niewygodne 

by to nie było dla władzy, opozycja zawsze jest jej zwierciadłem, chociaż nie 

zawsze lustrem weneckim (fenickim). 

Chodzi nie tylko o to, że w społeczeństwie totalitarnym nie może być mowy o 

demokratycznej opozycji, ale także o to, że samej władzy brakuje kultury politycznej 

i zasad moralności ogólnoludzkiej. Realna opozycja może trochę przewyższać władzę 

lub nie, może być bardziej moralna lub amoralna, ale w ostatecznym rozrachunku 

są one siebie warte. Chodzi jednak również o coś innego — konieczność 

1–2/2009 


114 Ihor Paśko 

istnienia opozycji uzasadnia się jej obywatelsko-społeczną, można by rzec, funkcją 

„sanitarno-higieniczną”. 

Strategia polityczna jakiejkolwiek władzy nie jest pozbawiona określonych wad, 

każda jej personifikacja ma tendencje do nadmiernej żądzy sławy i pokusy utożsamienia 

własnych indywidualnych interesów ze społecznymi, narodowymi i ogólnopaństwowymi. 

W ogóle nad wszystkim ciąży entropia społeczna, nad władzą także. 

Historia powołała opozycję właśnie do tego, aby ciągle odzwierciedlać owe negatywne 

zjawiska. To, co w odruchu samozachowawczym władza rzetelnie ukrywa, opozycja 

gorliwie ujawnia. Opozycja nie tylko stawia diagnozę i pisze historię choroby 

władzy, ale także proponuje, a niekiedy i wymaga odpowiedniego leczenia. Władza 

oczywiście nie jest w stanie tego zaakceptować: jej zawsze wydaje się, że diagnoza 

była źle postawiona, a recepta jest niewłaściwa i nie do przyjęcia. Opozycja to zjawisko 

społeczne, tak samo jak demokracja, ale jeżeli uznajemy demokrację, musimy 

uznawać także opozycję. Ponadto właśnie opozycja uważana jest za najlepszego diagnostyka 

i kontrolera władzy. 

Władza w podejmowaniu swych decyzji pozostaje nieograniczona — może brać 

pod uwagę „imperatywy lecznicze” opozycji lub nie. Także opozycja ma prawo nie 

dopuścić do tego, aby władza lekceważyła obowiązujące prawodawstwo i gwałciła 

zasadnicze normy moralne społeczeństwa. Nie tylko opozycja jest zwierciadłem 

władzy, ale także władza jest zwierciadłem opozycji. Oglądając swe odbicie w opinii 

opozycji, władza otrzymuje bezcenną informację, która pozwala jej korygować kierunek 

polityki, uzdrawiać własny status moralno-prawny, profesjonalny itp. 

Jeśli mówimy o społeczeństwie demokratycznym, to władza i opozycja tworzą 

tu jedność przeciwności, w której jedna nie może istnieć bez drugiej; gdzie tworzą 

się one i zwalczają nawzajem i dlatego właśnie zdane są na ciągły dialog w ściśle 

sprecyzowanym polu konstytucyjnym z określonymi prawami i obowiązkami każdej 

ze stron. Wyższą formą przeciwdziałania oraz walki władzy i opozycji są wybory 

władzy. W tym wypadku władza otrzymuje status oskarżonego, a opozycja — status 

oskarżyciela, prokuratora. Arbitrem w tym procesie politycznym staje się elektorat. 

Jeżeli obie strony otrzymają zarówno równe szanse obrony, jak i oskarżenia, będą 

obracać się w granicach ustalonych prawnych i moralnych zasad, to „wyrok” wydany 

przez wyborców będzie apoteozą sprawiedliwości. Bardziej sprawiedliwej formuły 

rozwiązania kwestii dotyczącej tego, kto ma rację w tej polemice, historia do 

tej pory nie wypracowała. 

Zwróćmy uwagę, że cywilizowany dialog między opozycją i władzą możliwy jest 

w sytuacji, gdy sami dyskutanci są ludźmi cywilizowanymi. Dlatego, podkreślmy, że 

właśnie substancjonalność władzy nakłada na nią obowiązek tworzenia kultury politycznej 

i rozbudowy pola prawnego do dialogu politycznego. 

Demokratyczna władza zmuszona jest do ciągłej współpracy z opozycją. Powinna 

podnosić ją do swego poziomu i ponosić odpowiedzialność za jej obywatelskie 

oblicze. W przeciwnym wypadku, wcześniej czy później, dojdzie do kryzysu społeczno-politycznego. 

Ukraińskie realia 

Jak ten schemat pokrywa się z realiami ukraińskimi? Klasyczne europejskie określenie 

opozycji zawiera przekonanie, iż jest to grupa polityczna (czy grupy) w państwie 

demokratycznym oponująca partii, która sprawuje władzę, i której celem jest 

zdobycie władzy za pomocą środków konstytucyjnych. Tak więc praktyka demokratyczna 

pojęcie władzy wiąże nie z personaliami, a z partią rządzącą. W Ukrainie, 

jak wiadomo, nawet formalnie nie ma partii, która jest u władzy. Mamy do czynienia 

z dziwnym paradoksem. Elektorat ocenia efektywność i zdolność władzy na

Ukraina — walka o władzę czy zderzenie cywilizacji? 115 

podstawie rezultatów i następstw ekonomicznej i społecznej polityki rządu, ale 

sam rząd w naszych warunkach w żaden sposób nie reprezentuje władzy. Ponadto 

sukcesy czy porażki rządu w żaden sposób nie wpływają na losy tegoż „zarządu 

sprawami bieżącymi”, ponieważ odpowiedzialnością za jego pracę inne struktury 

sprawujące władzę nie są zupełnie obciążone. 

Zgodnie z punktem 2 artykułu 85 konstytucji ukraińskiej parlament rozpatruje 

i przyjmuje postanowienie o uchwaleniu programu działalności gabinetu ministrów; 

zgodnie z punktem 12 — wyraża zgodę na mianowanie premiera przez prezydenta; 

zgodnie z punktem 13 — sprawuje kontrolę nad działalnością rządu; 

wreszcie, zgodnie z artykułem 85, może rozpatrywać kwestię dotyczącą odpowiedzialności 

rządu i decydować o nieufności wobec niego. Jednocześnie Rada Najwyższa 

Ukrainy nie ponosi żadnej odpowiedzialności za swe decyzje. Brakuje nam zarówno 

mechanizmów powstrzymywania, jak i równoważenia relacji między władzą 

ustawodawczą, wykonawczą i głową państwa. Przeciwnie, rząd nie ma żadnych możliwości 

wpływu na decyzje parlamentu. 

Zbalansowanie obu sektorów władzy możliwe jest jedynie poprzez rozłożenie 

odpowiedzialności za program i działalność rządu pomiędzy nim a Radą Najwyższą. 

To z kolei nie jest możliwe bez stworzenia polityczno-konceptualnej większości jako 

bloku partii politycznych, które biorą na siebie odpowiedzialność za rzeczywisty 

charakter i żywotność tego programu. Paradygmat społeczno-ekonomiczny bloku 

partii sprawujących władzę stać się musi odpowiednim paradygmatem rządu. 

Z kolei kryzys rządowy stać się musi wyznacznikiem kryzysu parlamentarnego z odpowiednimi 

sankcjami wobec parlamentu. To oczywiste, że w realiach Ukrainy zarówno 

rząd, jak i parlament nie mogą, jak dotąd, reprezentować sobą rzeczywistej 

władzy politycznej. Stąd też relacja władza-opozycja koncentruje się na jednej osobie, 

reprezentującej rzeczywistą władzę w państwie — na prezydencie. Wszystkie 

osiągnięcia należą do prezydenta, porażki także. Ponadto na prezydencie ciąży zbyt 

duża odpowiedzialność przed narodem. W społeczeństwach demokratycznych taka 

sytuacja nie ma miejsca. Dlatego trudno w Ukrainie prowadzić cywilizowany dialog. 

Oprócz tego do prowadzenia dialogu potrzebne jest odpowiednie ustawodawstwo, 

a ta prerogatywa leży poza obszarem pełnomocnictw prezydenckich — i tak tworzy 

się zamknięte koło. Tu ponownie powracamy do problemu partii rządzącej, jej odpowiedzialności 

przed narodem i opozycją jako jego częścią składową. 

W przypadku opozycji ukraińskiej relacje z władzą układają się nie według 

schematu marksistowskiego czy scenariuszy współczesnych politologów zachodnich. 

Większość mieszkańców Ukrainy przed wyborami prezydenckimi 2004 r. była 

w opozycji do władzy. Tę opozycję ewentualnie można podzielić na potencjalną, 

pasywną i aktywną. Nie będzie przesadą twierdzenie, że wszyscy, którzy w ten czy 

inny sposób nie należeli wówczas do partii rządzącej (a jeśli nawet należeli), tworzyli 

rezerwową armię opozycji. To nie struktura klasowa i nie bieda oraz nie niepowodzenia 

ekonomiczne rekrutowały i nadal rekrutują ławy opozycji w Ukrainie. 

W 2004 r. sytuacja ekonomiczna wcale nie była tragiczna w porównaniu z ostatnią 

dekadą XX w. Argument ekonomiczny był tylko „znaczoną kartą” w rękach pijarowskich 

iluzjonistów, sprytnych polityków i oligarchów, którzy wykorzystali i wykorzystują 

go we własnych politycznych rozgrywkach. Karta ta gra tylko wtedy, gdy 

nakłada się na inną, bardziej treściwą i znaczącą. 

Naród polityczny 

Rzeczywistym podłożem ukraińskiego opozycjonizmu jest fenomen socjokulturowy. 

Opozycja przed pomarańczową rewolucją, według zasad socjolingwistycznych, 

podzieliła się na trzy podstawowe grupy. Wszystkie one, biorąc pod uwagę


właśnie parametry kulturowo-lingwistyczne, nie identyfikowały się z władzą i państwem. 

Zdaniem przedstawicieli kultury ukraińskiej władza i jej struktury były nieukraińskie 

i dlatego uważano je za wrogie. Wśród przedstawicieli kultury rosyjskiej 

Ukraina wywoływała poczucie dyskomfortu. Była zanadto ukraińska, pozbawiała 

ich kulturę i język uprzywilejowanego statusu. Trzecią grupę stanowili „więźniowie” 

cywilizacji komunistycznej. W ten oto sposób w jednym społeczeństwie znalazły 

się trzy różne kultury, za którymi kryły się trzy różne archetypy kolektywnej 

podświadomości, trzy formy opozycyjności wobec władzy. 

Do czasu ustanowienia harmonijnego, tolerancyjnego i moralnego zbalansowania 

tych trzech składowych społeczeństwa ukraińskiego przyszłość Ukrainy będzie 

nieokreślona, skazana na nieprzewidywalne konflikty, które z kolei będą determinować 

nieokreśloność naszego ekonomicznego, społecznego i politycznego postępu. 

Najmniej chronioną częścią naszego socjum była właśnie „ukraińskość”. Ukraina, 

jak dotąd, nie stała się państwem ukraińskim, lecz państwem władzy i oligarchów. 

W ostatnim dziesięcioleciu pewna część ideologicznego establishmentu starała 

się określić swoje stanowisko wobec idei ukraińskiej wyłącznie w granicach kryteriów 

politycznych. Stąd właśnie wzięła się popularna koncepcja ukraińskiego narodu 

politycznego jako wyłącznie politycznego związku obywateli, niezależnie od 

ich pochodzenia etnicznego, tradycji, światopoglądu i kultury. Instytucja państwa 

była głównym czynnikiem integrującym procesy konsolidacji takiego narodu. Z tego 

związku politycznego miało powstać i upowszechnić się odczucie przynależności do 

jedynej całości jako subiektu historii, przekonanie do możliwości zaspokojenia własnych 

potrzeb politycznych, ekonomicznych, społecznych i kulturalnych w takiej 

wspólnocie; stąd patriotyzm państwowy i ogólnopaństwowy system wartości. 

Taka koncepcja jest bezsprzecznie atrakcyjna i miała prawo zaistnieć jako hipoteza, 

ponieważ posiadała historyczne precedensy. W historii europejskiej zarówno 

narody tworzyły państwa, jak i na odwrót — państwa kształtowały narody. 

Nie możemy zapominać jednak, że polityczna idea narodu była możliwa tylko w pewnych 

realiach społecznych. Po pierwsze w warunkach powstania mocnego, stabilnego 

państwa, kiedy przeważająca większość obywateli odbiera ów proces pozytywnie, 

jako własny i historycznie konieczny. To znaczy wtedy, kiedy nowe państwo jest 

lepsze i silniejsze niż poprzednie, do którego należeli. W takiej sytuacji była Francja 

napoleońska — ten wzorzec Ukrainy jednak nie dotyczy. Rosjanie i pewna część 

rosyjskojęzycznych mieszkańców Ukrainy nadal uważa państwo ukraińskie za zło 

konieczne, za zjawisko tymczasowe, które pojawiło się z nadmiernych ambicji miejscowych 

polityków wbrew historycznej konieczności. Nad mentalnością małorosyjską 

ciąży kompleks piętna bezpaństwowości. 

Po drugie idea narodu politycznego miała rację bytu w warunkach, kiedy nowe 

państwo nadawało swoim obywatelom status polityczny, szersze prawa i pełnomocnictwa, 

pewniejsze i bardziej atrakcyjne niż w poprzednim państwie. Tak było 

w Stanach Zjednoczonych. Tu nie ulega wątpliwości, że na początku XXI stulecia 

społeczeństwu ukraińskiemu obrzydła rzeczywistość totalitarna, a szczególnie tzw. 

demokracja okresu Kuczmy, dlatego skłaniało się ono ku historycznym formom państwowym 

zdeformowanym poprzez idealizację: hetmańszczyźnie, imperium rosyjskiemu 

czy ZSRR. Kultura polityczna znacznej części mieszkańców Ukrainy do tej 

pory zajmuje marginalną pozycję, to znaczy jest poza granicami standardów współczesnej 

kultury europejskiej. I po trzecie polityczna idea zjednoczenia sprawdza się 

w warunkach, kiedy państwo przyciąga dobrobytem. A to również Ukrainy nie dotyczy. 

Każda z dróg kreujących naród, czy to idąca od etnosu, czy od państwa, posiada 

zarówno pozytywne, jak i negatywne strony. Naród–etnos niekiedy całkowicie


rozpuszcza indywidualności w swojej nieformalnej, pozazmysłowej totalnej strukturze. 

Tutaj wszystko splata się w jedną całość: świadome i podświadome, racjonalne 

i irracjonalne, afektywne i kontrolowane, logiczne i intuicyjne. Naród–etnos 

sam przypomina indywidualność, tylko indywidualność ponadindywidualną, gdzie 

wszyscy stają się jednością. Dusza narodu — podkreśla Karl Jung — jest nieco bardziej 

skomplikowaną strukturą, niż dusza indywidualna 1 . Naród–etnos odtwarza 

indywidualności tylko wówczas, gdy w swym rozwoju osiąga granice formowania 

się wysokiej kultury; począwszy od tej fazy najczęściej jest niezłomny, nieugięty, ale 

irracjonalnie niezrównoważony, kierowany kolektywną podświadomością. Natomiast 

w koncepcji naród–państwo indywidualność od początku jest względnie oddzielona 

od narodu. Ponadto taki stan jest warunkiem kształtowania się narodów. 

Dlatego to, co indywidualne i narodowe, nigdy tu całkowicie się nie zbiega, a to, co 

narodowe, posiada świadomy, racjonalnie uporządkowany, zabarwiony politycznie 

i wyważony charakter 2 . 

Należy z przykrością przyznać, że ukraiński proces narodowy jest przykładem 

najgorszego wariantu: hybrydyzacji ujemnych stron pierwszego i drugiego. Obywatele 

Ukrainy posiadają państwo, ale nie mają odpowiedniej kultury narodowej, 

która zdeterminowałaby demokratyzację społeczeństwa i proces kształtowania się 

indywidualności. Brakuje także jednolitego etnosu, zamiast tego jest wrzenie irracjonalnej 

kolektywnej podświadomości w życiu społecznym i politycznym. Trzy etniczno-społeczne 

składniki — ukraińskość, rosyjskość i „narodowość sowiecka” — 

nie tolerują się nawzajem i jednocześnie nie tolerują państwa. Wszystkie one funkcjonują 

na poziomie podświadomości, generując agresywną nietolerancyjność konkretnych 

archetypów 3 . 

Analizując kataklizmy narodowe, Karl Jung napisał: Archetypy są jak koryta 

rzek, które niekiedy wysychają, ale nawet w takim stanie mogą być ujawnione 

w jakimkolwiek momencie. Archetyp jest podobny do starego koryta, wzdłuż którego 

w ciągu wielu stuleci płynie woda życia, tworząc sobie oddzielny głęboki kanał. 

Im dłużej płynie woda tym kanałem, tym większe prawdopodobieństwo, że 

wcześniej czy później powróci do starego koryta (…). Życie narodów — to ogromny, 

rwący potok, którego człowiek nie jest w stanie kontrolować, i znajdujący się 

w rękach Tego, Kto zawsze jest silniejszy od ludzi (…) 4 . 

Archetypy kolektywnej podświadomości są zawsze utajone, zaznaczają się 

w świadomości narodu w postaci symboli i stają się znakami pamięci narodu, jego 

zdolności do przetrwania i adaptacji. Podstawą niekonsekwencji postaw ukraińskich 

jest sprzeczność między kolektywną podświadomością wszystkich trzech składników 

procesu narodowotwórczego a istotnym ogniwem cywilizacji — państwem. 

Rozwikłanie owej sprzeczności zbalansowania czynników zewnętrznych i wewnętrznych, 

archetypów i cywilizacji wpływa na kulturę duchową. Z jednej strony kultura 

jest niczym innym jak procesem ciągłego przekodowywania irracjonalnych impulsów 

kolektywnej podświadomości w formuły racjonalne, procesem „wyparowywania” 

energii podświadomej grawitacji w wartości kultury i demokracji, procesem 

przetwarzania irracjonalnych synkretycznych etnosów i pseudoetnosów w naród jako 

wspólnotę kulturową, jako zbiór oddzielnych indywidualności. Z innej strony to 

właśnie kultura jest siłą produktywną zdolną do odtworzenia adekwatnej podświadomości 

cywilizacji, to znaczy państwa. Według recept kultury muszą tworzyć się 

1 К. Юнг, Душа и миф. Шесть архетипов, Київ 1996, s. 191. 

2 І. Пасько, Я. Пасько, Громадянське суспільство і національна ідея, Донецьк 1999, 

s. 184. 

3 К. Юнг, Психология и алхимия, Москва 1996, s. 179. 

4 Ibidem.


i być funkcją nienormatywnych struktur socjum. Asymilacyjna efektywność kultury 

wobec wrzących archetypów podświadomości, adekwatność kultury wobec stworzonych 

przez nią struktur społeczno-normatywnych — jest ideałem, celem i normą 

wspólnego życia narodu. Jednak w Ukrainie na razie mamy do czynienia z patologią. 

Zmiany są możliwe 

Nasuwa się tu ważne pytanie: który model systemu politycznego, władzy państwowej, 

cywilizacyjnych preferencji i orientacji właściwy jest dla społeczeństwa ukraińskiego, 

dla jego archetypów kolektywnej podświadomości? Doświadczenie uczy, że 

trwałość życia historycznego jakiegokolwiek narodu nie wychodzi poza granicę półtora 

tysiąclecia. Może być krótsza, ale nie dłuższa. Jeśli wyjdziemy z założenia, że 

etnos ukraiński jest stosunkowo młodym narodem, który powstał w przybliżeniu 

pięćset lat temu5 , to możemy stwierdzić, że na progu trzeciego tysiąclecia Ukraina 

może i powinna stać się organiczną częścią światowej cywilizacji — właśnie w najbliższym 

czasie może nastąpić rozkwit społeczeństwa ukraińskiego, kultury ukraińskiej, 

ukraińskiego sposobu życia. 

Europa czy Rosja? 

Powyższa prognoza może nastrajać optymistycznie, jednak wykorzystanie wszystkich 

potencjalnych możliwości podpowiadanych przez historię będzie niesłychanie 

trudne. Ukraina pozostaje w tej samej przestrzeni geopolitycznej, co w minionym 

tysiącleciu — między Europą a Rosją. Dlatego w pierwszej kolejności społeczeństwo 

ukraińskie powinno ostatecznie rozstrzygnąć, do którego kręgu cywilizacyjnego 

należy — europejskiego czy rosyjskiego, zakamuflowanego pod nazwami 

cywilizacja słowiańska, prawosławna czy euroazjatycka. 

Tymczasem w Rosji odpowiedź na to pytanie padła już ponad sto lat temu w pracach 

Nikołaja Danilewskiego Rosja i Europa i Konstantina Leontiewa Bizantynizm 

i słowiańskość6 . Główny wniosek wypływający z tych rozpraw w zupełności satysfakcjonuje 

obecny rosyjski establishment. Sprowadza się on do przekonania, że Ukraińcy 

należą do jedynego rosyjskiego superetnosu i w jego granicach przeciwstawiają 

się europejskiemu typowi cywilizacji. Owa spekulatywna filozofema nie tylko stanowi 

podstawę polityki i ideologii rosyjskiej, ale także w ciągu ostatnich kilkunastu 

lat natarczywie narzucana jest politykom ukraińskim za pośrednictwem właśnie 

ukraińskiej opinii publicznej. 

Zrządzeniem losu kampania wyborcza 2002 r. ukazała rzeczywisty kierunek 

rozwoju ukraińskiej myśli społecznej oraz zweryfikowała „sakralizowaną” przez 

władze ideę historiozoficzną. Zwolennicy koncepcji euroazjatyckiej zjednoczyli się 

w zwalczaniu „nacjonalistycznego izolacjonizmu” oraz „poddańczych” idei euroatlantyckich 

i europejskich. Wystarczy wymienić rzeczników obu prezydentów (Rosji 

i Ukrainy), patriarchę moskiewskiego, intelektualistów i patriotów rosyjskich, mistrzów 

czarnego PR-u, „ojczyźniane” mass media i dobrze znane naciski administracyjne. 

Wykorzystano wówczas najnowsze rosyjskie technologie wyborcze i metody 

urągające zasadom dyplomacji. Wszystko było rosyjskie — idee, pytania i odpowiedzi 

na nie. Jednak naród ukraiński nie spełnił oczekiwań ani własnej władzy, 

ani rosyjskiej. 

5 Początki formowania się etnosu ukraińskiego wielu badaczy lokuje w średniowieczu, jednak 

niektórzy z nich w czasach Kozaczyzny (przyp. red.). 

6 Zob. Н. Я. Данилевский, Россия и Европа, Москва 1991: К. Н. Леонтьев, Византизм и 

славянство, [w:] Собр. соч., t. 3, Москва 1912.


Pierwszy raz w czasach najnowszych okazało się, że większość elektoratu 

ukraińskiego ciąży ku wartościom europejskim, a nie euroazjatyckim i opowiada się 

za atlantyckim modelem demokracji, a nie za totalitaryzmem. Wprawdzie dominanta 

narodowo-demokratyczna była obecna w Ukrainie, ale przede wszystkim w dawnej 

Galicji. Dlatego przeciwnicy idei narodowej operowali hasłem rozpadu Ukrainy 

właśnie w granicach z 1939 r. Stało się inaczej. Ukraińska idea cywilizacyjna 

znalazła uznanie na zdecydowanie szerszym i zdeterminowanym w poczuciu narodowym 

obszarze — na wszystkich etnicznych ziemiach ukraińskich — od Zakarpacia 

po Hetmańszczyznę, od Polesia po Podole, gdzie otrzymała niemal absolutne 

poparcie. Idee euroazjatycka i komunistyczna znalazły poparcie elektoratu tylko na 

kolonizowanych ziemiach Ukrainy, gdzie przeważają wielkie centra przemysłowe 

z ludnością rosyjską i rosyjskojęzyczną. Tylko tam zdały egzamin wirtualno-semantyczne 

projekty rosyjskich polittechnologów. 

Taką sytuację można chyba tłumaczyć tym, że w ciągu ostatnich lat obserwujemy 

w Ukrainie powrót do etnosu ukraińskiego, do starego koryta archetypu ukraińskiego 

zamulonego dziesięcioleciami dla jednych Ukraińców, stuleciami dla innych. 

Mamy do czynienia z powolną anamnezą, aktualizacją pewnych ukraińskich archetypów, 

które od podstaw różnią się od archetypów rosyjskich i współbrzmią z wartościami 

europejskimi. Wobec tego ponownie nasuwa się pytanie dotyczące ewentualnej 

przynależności etnosu ukraińskiego do cywilizacji europejskiej. Na ile ta przynależność 

jest uzasadniona? W literaturze ukraińskiej nie znajdziemy jednoznacznych 

odpowiedzi. 

Reprezentatywna w tym względzie wydaje się być dyskusja pomiędzy Łwem 

Okinszewyczem i Borysem Krupnyćkym. Ukraina — stwierdza pierwszy — jest krajem 

o charakterze przejściowym, z terytorium leżącym na granicy dwóch typów 

„kulturowo-historycznych” i uosabia szeroką przestrzeń przejścia od jednej do 

drugiej cywilizacji 7 . W ciągu całej historii ukraińskiej, jego zdaniem, dostrzegamy 

obecność typów, ustrojów zachodnich i wschodnich oraz powstałych na ich skutek 

ludzkich charakterów. Jego oponent zaprzecza temu: Ukraina bezsprzecznie jest syntezą 

Wschodu i Zachodu, ale syntezy bywają różne, z przewagą tego lub innego 

elementu. W żadnym razie europejskość Ukrainy nie budzi wątpliwości: nie można 

jej wyłączyć z ogólnoeuropejskiego obiegu, ponieważ organicznie do niego 

należy (…). Chociaż Ukraina należy do Europy Wschodniej, to duchowo w swej 

syntezie Zachodu i Wschodu reprezentuje niektóre ważne, a nawet podstawowe 

cechy mentalności zachodniej. Dlatego można, a nawet należy mówić o przeznaczeniu 

Ukrainy do bycia Zachodem na Wschodzie 8 . 

Następną ważną kwestią jest odpowiedź na pytanie, co oznacza fenomen „Europa” 

i co myśli o nim sama Europa? Znany filozof niemiecki włoskiego pochodzenia 

Romano Guardini zaznacza, że Europa jest nie tylko kompleksem geograficznym, 

nie tylko konglomeratem narodów, ale żywą entelechią, żywym rezerwuarem 

duchowym, który rozwija się na przestrzeni historii 9 . Właściwy sens owej 

europejskiej entelechii, jak się wydaje, poprawnie tłumaczy współczesny amerykański 

teoretyk William Wallace. Uważa on, że do narodów europejskich zaliczyć można 

te, które miały wspólne doświadczenie historyczno-kulturowe, średniowieczny 

7 Л. Окіншевич, Між Заходом і Сходом, [w:] „Розбудова держави” 1997, nr 7–8, s. 110. 

8 Cyt za ibidem, s. 104. 

9 Р. Гвардини, Спаситель в мифе, откровении и политике. Теологические раздумья, 

[w:] „Философские науки” 1992, nr 2, s. 56.


katolicyzm oraz renesans i reformację. Wschodnią granicę Europy, w jego przekonaniu, 

można poprowadzić wzdłuż granic państw katolickich w roku 1500 10 . 

Kształtowanie się etnosu ukraińskiego dokonało się właśnie w granicach państwa 

polsko-litewskiego na przełomie XV–XVI w. nie tylko pod wpływem europejskiego 

duchowego paradygmatu, ale i w granicach europejskiego prawa cywilnego 11 . 

W ciągu XVI–XVII w. ukształtowała się kultura ukraińska, system oświaty oraz zasady 

mentalno-światopoglądowe, które nadają tej kulturze specyficzne zabarwienie 

w dokładnych ramach europejskiego kulturowo-cywilizacyjnego typu. Przez ukraińską 

autochtoniczną ziemię przetoczyły się fale renesansu, reformacji oraz kontrreformacji, 

które, absorbowane w syntezie z duchowym doświadczeniem tradycji kijowsko-ruskiej, 

dały początek kulturze ukraińskiego baroku. 

Fenomen ukraińskiego baroku wymaga szczególnej uwagi. Stał się on bezsprzecznie 

organiczną częścią ogólnoeuropejskiego duchowego baroku, ale czasem trudno 

ustalić, na ile był on europejski, a na ile specyficznie ukraiński i dlatego potrzebuje 

wyodrębnienia jego differentia specifica. Zwróćmy uwagę na to, że etnos ukraiński 

i archetypy jego kolektywnej podświadomości powstawały znacznie później 

niż reszta narodów europejskich, na fundamencie duchowym historii Europy. 

I chociaż nie miał on tego rzeczywistego klasycznego średniowiecza, jak większość 

narodów europejskich, to jednak jego własne „średniowiecze” rozwinęło się w XV– 

XVII w., nałożyło się ono w czasie z odrodzeniem, reformacją i barokiem, zarówno 

pod względem społeczno-politycznym (Kozaczyzna), jak i duchowym (od Akademii 

Kijowsko-Mohylańskiej do Skoworody). Właśnie wówczas etnos ukraiński przekształcił 

się w naród europejski, w ciągu dwóch wieków przyswajając ponad siedem 

wieków duchowej historii Europy z jej wartościami wolności, prawa naturalnego, 

własności prywatnej i demokracji. W świetle tej argumentacji możemy zrozumieć, 

dlaczego geniusz Tarasa Szewczenki odnajduje źródła archetypów ukraińskich właśnie 

w okresie Kozaczyzny. 

Wnioski 

Światopogląd ukraiński, przyswoiwszy augustiańsko-arystotelesowski paradygmat 

myślenia oraz połączywszy wartości ogólnoeuropejskie z językiem i kulturą 

ludową oraz tradycją kijowsko-ruską, powstał jako ukraiński wariant europejskiego 

światopoglądu i kultury — ukraińskiej „odrębności” egzystencji i mentalności, ukraińskiego 

wariantu dyskursu europejskiego. 

Współczesny politolog austriacki Ottto Molden w swej książce „Naród europejski. 

Od Atlantyki do Ukrainy”, określając granice duchowej, politycznej i religijnej 

Europy, podkreśla, że w przeszłości Ukraina znajdowała się w obrębie wpływów 

kultury katolickiej, a także pod politycznym wpływem państwa polsko-litewskiego 

i habsburskiego12 . Według Moldena we współczesnej Ukrainie renesans życia 

kulturowego ma dokładnie określone proeuropejskie (…) akcenty13 . W związku 

z tym uważa on, że ujawniona naturalna grawitacja mentalności ukraińskiej jest wystarczającą 

podstawą przyłączenia się Ukrainy do wspólnoty europejskiej. 

I rodzi się jeszcze jedno pytanie. Co spowodowało ów wystarczająco aktywny 

proces anamnezy i aktywizacji archetypów ukraińskiej kolektywnej podświadomości? 

Wydaje się, że odpowiedź jest niemal oczywista. To postępująca zmiana sytua- 

10 O. Molden, Die europäische Nation. Die neue supermacht vom Atlantic bis zur Ukraine, 

Wien 1990, s. 116. 

11 Zob. І. Пасько, Феномен козацтва і деякі питання генези українського етносу 

(історіософські міркування), [w:] „Схід” 1999, nr 5 (29), s. 21–26. 

12 O. Molden, Die europäische Nation, op. cit., s. 63. 

13 Ibidem, s. 211.


cji językowej w Ukrainie. Rozszerzenie systemu wartości europejskich całkowicie 

nakłada się w czasie i przestrzeni z rozszerzeniem areału funkcjonowania odrodzonego 

języka ukraińskiego. 

Fenomen „pomarańczowej rewolucji” dał odpowiedź na wiele palących pytań. 

Czym była owa rewolucja? Czy było to powstanie milionerów przeciwko milionerom? 

Rewolucja drobnego i średniego biznesu przeciwko oligarchom? Czy może było 

to huntingtonowskie zderzenie cywilizacji? Należy uznać pierwsze i drugie. Jednak 

analiza byłaby mało znacząca, gdybyśmy nie wzięli pod uwagę najważniejszego. 

Pomarańczowa rewolucja pokazała niemożność dalszego zwyrodniałego chimerycznego 

współistnienia trzech socjokulturowych paradygmatów. Po pierwsze odkryła, 

że dyskurs rosyjski i komunistyczny są w rzeczywistości tylko różnymi postaciami 

tego samego euroazjatyckiego dyskursu i praktyki. Po drugie pokazała, że naród ukraiński 

odrodził się na swych właściwych archetypowych oraz socjokulturowych fundamentach 

i już nie jest w stanie zrezygnować z całej pełni swego bytu, że dąży do 

realizacji w ramach własnej cywilizacji — w państwie ukraińskim, a nie w państwie 

euroazjatyckim pod nazwą Ukraina. Po trzecie potwierdziła, że rozłam cywilizacyjny 

przebiega dziś nie wzdłuż Zbrucza i nawet nie Dniepru, a brzegami Sejmu i Dońca 

Siewierskiego, ściślej wzdłuż granic Rzeczypospolitej sprzed powstania Chmielnickiego. 

Wilhelm von Humboldt, założyciel współczesnej filozofii języka, każdy język 

analizował jako niepowtarzalny światopogląd. Od momentu rozpowszechnienia się 

języka ukraińskiego mamy do czynienia z tworzeniem się dyskursu ukraińskiego. 

Jak stwierdził Hans-Georg Gadamer, pośrednikiem między rzeczywistością społeczną 

i człowiekiem jest zawsze język 14 . Właśnie ten socjokulturowy kontekst, który 

tworzy się we współczesnej Ukrainie, daje możliwość aktualizacji archetypu 

ukraińskiej tradycji. 

Współcześnie mamy w jednym państwie dwie Ukrainy — pierwszą, zorientowaną 

na wartości europejskie, wolność, człowieka, prywatną przestrzeń oraz drugą, 

bazującą na wartościach innej cywilizacji, prymatu państwa i porządku zamiast wolności, 

sprawiedliwości zamiast prawa. Posiadamy dwa z zasady kontrowersyjne dyskursy, 

dwa paradygmaty socjokulturowe, dwa kody mentalne. Ich konwergencja 

jest niemożliwa, a współistnienie problematyczne. 

Tłumaczenie z języka ukraińskiego: Ola Kich-Masłej 

Пасько І., Українa — боротьба за владу чи зіткнення цивілізацій? 

У статті аналізується співвідношення системи політичної влади і різноманітних 

опозиційних груп в сучасній Україні. Зосереджена увага на дослідженні 

мовно-лінгвістичних текстуальних структур з архетипами колективного несвідомого. 

Звертається увага на деякі позитивні моменти, що прослідковуються 

в останнє десятиріччя в процесах формування української політичної і громадянської 

нації. Разом з тим розглядаються також деякі контроверсійні моменти 

сучасного українського громадянського процесу. 

14 К. Г. Гадамер, Истина и метод, Москва 1998, s. 510.


Pasko I., Ukraine — Struggle for power or clash of civilizations? 

The paper analyzes the correlations between the system of political power and the 

various opposition groups in today’s Ukraine. The analysis is centered around the 

study of language and linguistic structures with archetypes of the collective unconscious. 

The author also focuses on some positive developments in the shaping of 

the Ukrainian political and civil nation over the past ten years. At the same time, 

the article discusses some controversial aspects of the current civil process in Ukraine.

Ołeh Demkiw, Lidija Kondratyk 

Narodowy Uniwersytet im. Iwana Franki, 

Lwów 

Moralność ekonomiczna społeczeństwa 

ukraińskiego w świetle Europejskiego 

Sondażu Społecznego 

Na podstawie danych Europejskiego Sondażu Społecznego Autorzy przeanalizowali 

wskaźniki moralności ekonomicznej respondentów z krajów uczestniczących 

w Sondażu. Wyodrębnili dwa zintegrowane wskaźniki moralności ekonomicznej, 

z których jeden dotyczy orientacji w zakresie interakcji niesformalizowanych, 

a drugi — interakcji z przedstawicielami instytucji państwa. Wskazali na 

specyficzne cechy społeczno-demograficzne i regionalne wyróżniające społeczeństwo 

ukraińskie. 

Moralność (…) to sposób, w jaki ludzie chcieliby, żeby świat funkcjonował, podczas 

gdy ekonomia to sposób, w jaki rzeczywiście funkcjonuje. 

(Steven Levitt and Stephen J. Dubner 

Freaconomics: nietypowy ekonomista bada ukrytą stronę wszystkiego) 1 

(…) prawa rynku funkcjonują wyłącznie wtedy, gdy istnieje moralny konsensus, 

który je wspiera. 

(Joseph Ratzinger 

Kościół i gospodarka: odpowiedzialność za przyszłość gospodarki światowej) 2 

Bez wątpienia umieszczonemu przez nas w tytule tej rozprawy pojęciu „moralności 

ekonomicznej” można stawiać zarzuty dotyczące jego naukowości, głównie z powodu 

złożoności badań socjologicznych nad problematyką etyczną. W ramach dyskusji 

nad naukowością pojęcia „moralności ekonomicznej” pojawiają się również interpretacje 

uznające ten termin za próbę skonstruowania chimery przez „skojarzenie 

konia z płochą sarną”. 

Cytaty, wybrane przez nas jako sentencje, reprezentują stanowiska przeciwstawne 

pod względem stosunku obowiązującego w społeczeństwie systemu norm 

1 S. D. Levitt, S. J. Dubner, Freaconomics: a rogue economist explore the hidden side of everything. 

HarperCollins Publishers, New York, NY, s. 242. 

2 J. Ratzinger, Church and economy: responsibility for the future of the world economy, [w:] 

„Communio” 1986, 13, Fall. s. 199–204, 200. 

1–2/2009 

YYYYYYYYYYYYSOCJOLOGIA 123

124 Ołeh Demkiw, Lidija Kondratyk 

i wartości do jego efektywności ekonomicznej. Pierwsza z sentencji, cytat z pracy 

„Freaconomics...”, jest znakomitym przykładem imperializmu gospodarczego rozumianego 

jako zastosowanie modelowania i metod naukowych z dziedziny ekonomii 

do innych, nietradycyjnych dla niej, przedmiotów badań. Według autorów wymienionej 

pracy na zachowania ekonomiczne jednostek wpływają wyłącznie czynniki 

dające się mierzyć i zmieniać przy pomocy instrumentarium nauk ekonomicznych. 

Drugi z cytatów został przez nas zaczerpnięty z pochodzącej z 1986 r. pracy kardynała 

Josepha Ratzingera (papieża Benedykta XVI), będącej jednym z tekstów, 

które wpłynęły na kształt współczesnej społecznej doktryny Kościoła katolickiego. 

Odstęp czasowy pomiędzy publikacją obu tekstów wynosi 20 lat, co dobrze oddaje 

długotrwały i niedokończony charakter dyskusji. Z drugiej strony dyscypliny, 

do których należą przywołane prace — ekonomia i teologia, są — w opinii każdej 

z nich — we wzajemnej relacji wyznawanego systemu norm i wartości do zachowań 

ekonomicznych, bardziej podobne do wołających na puszczy, którzy się wzajemnie 

nie słyszą (może nawet przebywają w dwóch różnych puszczach), niż do dyskutantów 

prowadzących realną dyskusję i reagują na argumenty oponenta. 

Rolę płaszczyzny spotkania czy też mediatora w procesie interakcji tych „zaocznych 

dyskutantów” może odegrać socjologia. Rzecz w tym, że od samego początku 

konstytuowania się jako nauki, socjologia zawierała przynajmniej dwa składniki, 

które — w pewnym stopniu — upodabniały ją do teorii ekonomii, z jednej strony 

i do teologii, z drugiej. Podobieństwo to przejawia się w równoczesnym funkcjonowaniu 

i konwergencji dwóch tradycji (normatywistycznej i pozytywistycznej). Umożliwia 

ono również nawiązanie szerokiego interdyscyplinarnego dialogu, stawiającego 

sobie za cel adekwatne poznanie rzeczywistości społecznej. 

Współczesna rzeczywistość ukraińska stanowi urodzajny grunt dla opracowania 

problematyki normatywno-wartościujących reguł działalności gospodarczej. 

Krach systemu socjalizmu państwowego i ustanowienie w krótkim czasie stosunków 

kapitalistycznych i instytucji gospodarki kapitalistycznej uwypukliły dylematy 

moralne, które w praktyce zwykle rozstrzyga się na korzyść interesu prywatnego, 

a nie publicznego i dobra indywidualnego, a nie wspólnego. Publiczne dyskusje 

i naukowe badania normatywnych aspektów działalności gospodarczej we współczesnej 

Ukrainie dotyczą przeważnie kontrowersyjnej pod względem skutków społecznych 

transformacji postkomunistycznej i, z reguły, w ich opisach akcentuje się 

dysfunkcyjne zjawiska społeczne i wzywa do przywrócenia moralności w działalności 

gospodarczej. 

Najbardziej spektakularny wydaje się być pod tym względem artykuł opublikowany 

przez J. Sujimenkę, który w opisie dzisiejszego stanu gospodarki ukraińskiej 

i zachowań ekonomicznych w społeczeństwie ukraińskim stosuje takie pojęcia, jak: 

„kryminalna korupcja”, „szarostrefowa klanowość”, „oszustwo”, „wściekła drapieżność”, 

„krwawe porachunki” 3 . 

W niniejszej rozprawie zamierzamy: po pierwsze przeprowadzić analizę wskaźników 

moralności ekonomicznej pochodzących z Europejskiego Sondażu Społecznego 

(European Social Survey, Round 2, 2004, dalej — ESS), a także umiejscowić 

społeczeństwo ukraińskie pod względem moralności ekonomicznej na tle innych 

krajów uczestniczących w tym Sondażu; po drugie zweryfikować wyniki Sondażu 

przez skonfrontowanie ich ze wskaźnikami stosowanymi przez innych autorów używających 

metod odmiennych od naszej. Wśród wskaźników zastosowanych przez 

3 Є. Суїменко, В якій Україні ми живемо? Ще одна версія сутності „трансформації”, 

[w:] „Соціологія: теорія, методи, маркетинг” 1998, nr 6, s. 176–194.

Moralność ekonomiczna społeczeństwa ukraińskiego… 125 

nas do weryfikacji „zewnętrznej” znajdą się również i takie, które, z punktu widzenia 

tradycyjnej teorii ekonomii, uważa się za „obiektywne”. 

W niniejszej rozprawie interesuje nas skala rozpowszechnienia, a co za tym 

idzie, również i akceptowalności praktyk społecznych świadczących o niskim poziomie 

moralności ekonomicznej. W tym celu skonstruowano zintegrowane wskaźniki 

moralności ekonomicznej. Zgodnie z naszą interpretacją teoretyczną i dostępnymi 

miernikami moralności ekonomicznej skonstruowaliśmy dwa zintegrowane 

wskaźniki moralności ekonomicznej (dalej — ZWME), które różnią się istotnie pod 

względem treści społecznej i, szczególnie, pod względem uczestników transakcji 

społeczno-ekonomicznych. 

Pierwszy ze skonstruowanych przez nas ZWME dotyczy transakcji społeczno- 

-ekonomicznych o charakterze nieformalnym. Drugi z nich dotyczy tych transakcji 

społeczno-ekonomicznych, w których jako jedna ze stron występują urzędnicy państwowi, 

czyli przedstawiciele formalnej instytucji państwa. Znaczenie społeczne 

ZWME1 i ZWME2 oraz wskaźniki, które weszły w ich skład, zostały przedstawione 

w tablicy 1. 

Tablica 1. Znaczenie społeczne ZWME1 i ZWME2 oraz składające się na nie wskaźniki 

4 

Zintegrowany 

wskaźnik moralnościekonomicznej 

w 

interakcjach 

społeczno-ekonomicznych 

ZWME1 

Znaczenie 

społeczne 

wskaźnika 

Stopień rozpowszechnienia, 

i, co za tym idzie, akceptacji 

dla praktyk społecznych w nieformalnych 

interakcjach 

ekonomicznych 

Instrumentarium zastosowane przy konstruowaniu 

wskaźników zintegrowanych 

Jak często w ciągu ostatnich 5 lat zdarzyło się: 

1 2 3 4 5 

Nigdy 

Jeden raz 

Dwukrotnie 

3 lub 4 

razy 

5 razy lub 

ponad 5 

Instalatorzy, budowlańcy, mechanicy samochodowi 

lub inni specjaliści stosowali zawyżone ceny lub wykonywali 

zbyteczną pracę? 

Sprzedano Pani/ Panu artykuły spożywcze w taki 

sposób, by ukryć zepsute części? 

Sprzedano Pani/ Panu rzecz nienową (taką, która 

była już wcześniej używana) i szybko się okazało, że 

jest ona zepsuta? 

Pozostawiła sobie Pani/ Pan wydaną przez sprzedawcę 

lub kelnera resztę, wiedząc, że mogli się oni 

pomylić i wydać więcej niż należało? 

4 Zwróćmy uwagę, że testy na wewnętrzną zgodność wskaźników zintegrowanych wykazały, 

że po pierwsze pomiędzy wszystkimi wskaźnikami, z których korzystano przy konstruowaniu 

ZWME, zachodzi prosta korelacja oraz, że po drugie alfa-Kronbacha (Cronbah Alpha reliability 

test) dla ZWME1 i ZWME2 stanowi odpowiednio 0,4891 i 0,4931. Zwróćmy uwagę, że 

w zachodniej tradycji komparatystycznej wskaźniki takie są uważane za zadowalające. Jedni 

z wiodących współczesnych komparatystów, Ronald Inglehart i Pippa Morris, uważają skonstruowany 

przez siebie wskaźnik religijności, dla którego alfa-Kronbacha wynosi 0,480, za 

wystarczająco spójny wewnętrznie i wiarygodny. Zob. P. Norris, R. Inglehart, Islam and the 

West: Testing the “Clash of Civilizations» Thesis. Dostępne na ksgnotes1. harvard.edu 

/.../473e7df53e634fae85256ba300552edd/$FILE/Clash%20of%20Civilization%20%232%sgl.doc 

12.03.07.


ZWME2 

Stopień rozpowszechnienia, 

i, co za tym idzie, akceptacji dla praktyk 

społecznych w interakcjach z przedstawicielami 

formalnej instytucji państwa 

Sprzedała Pani/ Pan rzecz, która była już wcześniej 

używana i ukryła Pani/ Pan wszystkie lub niektóre 

z wad tej rzeczy? 

Urzędnik poprosił Panią/ Pana o przysługę lub 

łapówkę za wykonanie swej pracy? 

Oferował Pan/ Pani urzędnikom przysługę lub 

łapówkę za wykonanie ich pracy? 

Prezentując wyniki naszej rozprawy, przedstawimy po pierwsze rangowanie 

krajów członkowskich według dwóch wymienionych ZWME. Po drugie przeprowadzimy 

coś na kształt zewnętrznej weryfikacji tych wskaźników, porównując je ze 

zintegrowanymi wskaźnikami skonstruowanymi przez innych autorów przy użyciu 

metodologii odmiennych od naszej (indeks rozwoju ludzkiego, indeks akceptacji 

korupcji, indeks wolności gospodarczej, indeks wolności politycznych i obywatelskich) 

i średnich na skali generalizowanego zaufania. 

Zewnętrzna weryfikacja zintegrowanych wskaźników moralności ekonomicznej 

w interakcjach społeczno-ekonomicznych została dokonana w oparciu o ich porównanie 

z takimi wskaźnikami, jak: indeks rozwoju ludzkiego, średnia wg skali uogólnionego 

zaufania, indeks akceptacji dla korupcji, indeks wolności gospodarczej i indeks 

wolności politycznych i obywatelskich (political and civil liberties), bardziej 

znany pod nazwą indeks demokracji Freedom House. Przedstawione w dalszej części 

wyniki wewnętrznej weryfikacji skonstruowanych przez nas wskaźników przekonują, 

że istnieją wszelkie podstawy do uznania ZWME2 za wiarygodny wskaźnik 

socjologiczny, odznaczający się wysokim poziomem korelacji ze wskaźnikami Obrazującymi 

poziom dobrobytu ekonomicznego i politycznego poszczególnych społeczeństw. 

Równocześnie ZWME1 prezentuje wysoki poziom korelacji jedynie z indeksem 

rozwoju ludzkiego, co wymaga dalszej weryfikacji wskazanego wskaźnika zintegrowanego.


Rys. 1. Rangowanie krajów uczestniczących w Europejskim Sondażu Społecznym, 

2004–2005 wg ZWME1: 

Portugalia 

Grecja 

Szwajcaria 

Irlandia 

Francja 

Hiszpania 

Finlandia 

Belgia 

Wielka Brytania 

Islandia 

Holandia 

Norwegia 

Dania 

Szwecja 

Słowenia 

Niemcy 

Węgry 

Austria 

Polska 

Czechy 

Luksemburg 

Ukraina 

Słowacja 

Estonia 

1,121 

1,129 

1,188 

1,191 

1,196 

1,2 

1,213 

1,248 

1,255 

1,258 

1,26 

1,269 

1,273 

1,274 

1,282 

1,282 

1,283 

1,29 

1,294 

1,308 

1,315 

1,321 

1,365 

1,366 

1 1,1 1,2 1,3 1,4


Rys. 2. Rangowanie krajów uczestniczących w Europejskim Sondażu Społecznym, 

2004–2005 wg ZWME2: 

Finlandia 

Wielka Brytania 

Islandia 

Szwajcaria 

Holandia 

Irlandia 

Francja 

Szwecja 

Belgia 

Norwegia 

Niemcy 

Dania 

Hiszpania 

Luksemburg 

Słowenia 

Portugalia 

Węgry 

Austria 

Estonia 

Grecja 

Polska 

Czechy 

Słowacja 

Ukraina 

1,005 

1,007 

1,007 

1,008 

1,008 

1,009 

1,011 

1,011 

1,012 

1,013 

1,014 

1,016 

1,02 

1,022 

1,023 

1,025 

1,031 

1,035 

1,063 

1,071 

1,085 

1,1 

1,115 

1,223 

1 1,1 1,2 1,3 1,4


Tablica 2. Zewnętrzna weryfikacja zintegrowanych wskaźników moralności ekonomicznej 

ZWME1 

ZWME2 

indeksem rozwoju 

ludzkiego 5 

-,446* 

średnimi wg skali 

zaufania uogólnionego 

6 

brak 

korelacji 

Korelacja z: 

indeksem akceptacji 

dla korupcji 7 

brak 

korelacji 

indeksem wolności 

gospodarczej 8 

brak 

korelacji 

indeksem wolności 

politycznych i obywatelskich 

9 

brak 

korelacji 

-,892** -,503* -,815** -,599** -,881** 

* Istotna na poziomie 0,05; ** Istotna na poziomie 0,01 

Niewątpliwie istnienie korelacji między dwoma lub szeregiem zjawisk społecznych 

czy też ich wskaźnikami nie stanowi wystarczającej podstawy do mówienia 

o ukierunkowaniu związku przyczynowo-skutkowego. Równocześnie przedstawiona 

wcześniej weryfikacja jest, naszym zdaniem, wystarczającym dowodem tego, że poziom 

moralności ekonomicznej poszczególnych społeczeństw sam w sobie stanowi 

komponent czegoś, co można by nazwać przyczynowością skumulowaną, za którą 

uznajemy złożoną wzajemną relację zjawisk społecznych, w rezultacie której dochodzi 

do odtworzenia systemu dzięki funkcjom pełnionym przez jego części składowe. 

Takimi wzajemnie powiązanymi zjawiskami są: poziom demokracji, wolność ekonomiczna 

i poziom ekonomicznego rozwoju społeczeństw. 

Rezultatem praktycznej części naszej rozprawy są następujące wnioski: jak można 

się było spodziewać, praktyki społeczne, wymagające naruszenia wysokiej moralności 

w interakcjach niesformalizowanych, są w znacznie większej mierze akceptowane 

w każdym z krajów uczestniczących w Europejskim Badaniu Społecznym 

2004–2005, niż praktyki społeczne wiążące się z naruszeniem wysokiej moralności 

w sformalizowanych transakcjach społeczno-ekonomicznych. Jest zrozumiałe, że 

jednym z wyjaśnień tego stanu jest fakt, że w drugim przypadku chodzi o praktyki 

społeczne karane przez prawo, podczas gdy w pierwszym jedyną karę stanowią nieformalne 

negatywne etykiety. Następny wniosek sprowadza się do tego, że w przypadku 

rangowania wg ZWME2 można ściśle prześledzić klasteryzację, w której tzw. 

nowe kraje członkowskie Unii Europejskiej (czyli głównie kraje postkomunistyczne 

— Polska, Czechy, Słowacja), jak również Ukraina, wspólnie znalazły się „w ogonie” 

rangowania, co świadczy o znacznych problemach ze sformalizowaną sferą w tych 

5 Human development report. Zob. 

http://en.wikipedia.org/wiki/Human_Development_Report.html 12.03.07. 

6 Wskaźnik został obliczony w oparciu o dane ESS 2004–2005. 

7 http://www.transparency.org/publications/gcr 12.03.07. 

8 http://www.heritage.org/research/features/index/countries.cfm 12.03.07. 

9 http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=275 12.03.07.


społeczeństwach i w szczególności potwierdza te interpretacje, które zostały wyrażone 

w pracach autorów odwołujących się w analizie transformacji postkomunistycznych 

w krajach Europy Środkowo-Wschodniej 10 do teorii kapitału społecznego. 

Ukraina zajmuje skrajne miejsce pod względem zintegrowanego wskaźnika moralności 

ekonomicznej w interakcjach ekonomicznych z przedstawicielami formalnej 

instytucji państwa, podczas gdy w rangowaniu pod względem moralności ekonomicznej 

w nieformalnych interakcjach ekonomicznych Ukraina zajmuje ostatnie 

pozycje wraz z takimi krajami, jak Luksemburg, Słowacja i Estonia. Parafrazując 

Bułhakowa, możemy powiedzieć, że Ukraina jest krajem europejskim, który jedynie 

został zepsuty przez korupcję. Należy podkreślić, że poziom powszechności i, co za 

tym idzie, akceptacji dla niemoralnych zachowań społecznych w sferze sformalizowanych 

interakcji ekonomicznych jest dwukrotnie wyższy od wkaźnika dla następnej 

w rangowaniu wg ZWME2, Słowacji. 

Skłonni jesteśmy uznać skonstruowany przez nas zintegrowany wskaźnik moralności 

ekonomicznej za narzędzie możliwe do zaakceptowania nie tylko w socjologicznej 

analizie porównawczej zagregowanych systemów społecznych, lecz również 

za wiarygodny instrument badania społeczeństw jako tworów złożonych i różnorodnych. 

W końcowej części artykułu, korzystając z ZWME2, rozpatrzymy wzajemną 

relację, w jakiej pozostają wyobrażenia dotyczące konwencjonalności w interakcjach 

społeczno-ekonomicznych respondentów z poszczególnych regionów Ukrainy, 

grup społeczno-demograficznych i wyborców parlamentarnych partii politycznych, 

które, zgodnie z nowymi zmianami instytucjonalnymi w ukraińskim systemie 

politycznym, odgrywają coraz większą rolę w określeniu kierunku rozwoju społeczeństwa 

ukraińskiego. Rangowanie regionów Ukrainy według zintegrowanego wskaźnika 

(ZWME2) przedstawiono na rysunku 3. 

Rys. 3. Rangowanie regionów Ukrainy wg średnich wartości ZWME2 

1,3 

1,25 

1,2 

1,15 

1,1 

1,05 

1 

Zachodni Wschodni Południovy Centralny 

10 R. Rose, Uses of social capital in Russia: modern, pre-modern, and anti-modern, [w:] 

„Post-soviet affairs” 2000, t. 16, nr 1, s. 33–57; M. Paldam, G. T. Svendsen, Missing social 

capital and the transition in Eastern Europe, [w:] „Journal for Institutional Innovation. 

Development and Transition” 2000, zob. http://www.hha.dk/nat/WPER/00-5_gts.pdf 02.- 

06.2004


Wyżej przedstawiona relacja obowiązuje również w przypadku podstawowych 

grup społeczno-demograficznych ludności poszczególnych regionów Ukrainy (Rysunek 

4 i 5). 

Rys. 4. Średnie wartości ZWME 2 dla kobiet i mężczyzn według regionów Ukrainy 

1,35 

1,3 

1,25 

1,2 

1,15 

1,1 

1,05 

1 


Srednia wartosc ZWME2 dla mezczyzn Srednia wartosc ZWME 2 dla kobiet 

Rys. 5. Średnia wartość ZWME2 dla respondentów różnych grup wiekowych 

w poszczególnych regionach Ukrainy 

1,4 

1,35 

1,3 

1,25 

1,2 

1,15 

1,1 

1,05 

1 


Середнє значення ІПК2 для респондентів віком 60 років і старше 

Середнє значення ІПК2 для респондентів віком 30-59 років 

Середнє значення ІПК2 для респондентів віком 18-29 років 

Porównanie średnich wskaźników ZWME2 dla respondentów obu płci pozwala 

na sformułowanie wniosku o mniejszej skłonności kobiet–respondentek do „niemoralnych” 

zachowań społecznych. Sytuacja przedstawia się tak samo w każdym z regionów 

Ukrainy. Takie rezultaty jesteśmy skłonni wyjaśniać faktem utrzymywania 

się w społeczeństwie ukraińskim istotnej nierówności płci, przejawiającej się w wie-


lu dziedzinach, poczynając od sfery zatrudnienia aż do przedstawicielstwa w organach 

samorządu i instytucjach politycznych. Jednym ze skutków takiej sytuacji jest 

mniejszy udział kobiet we wchodzeniu w interakcje społeczno-ekonomiczne, w których 

występują analizowane tu zachowania społeczne. Po drugie sądzimy, że w żadnym 

wypadku nie należy lekceważyć czynników psychologicznych, które mogą polegać 

zwłaszcza na większym poziomie konformizmu u kobiet, co w tym wypadku 

oznacza moralność i szacunek dla prawa. Obraz analizowanej przez nas sytuacji 

dopełniają wskaźniki ZWME2 dla grup wiekowych. 

Jak widzimy, największe problemy, w sensie moralności ekonomicznej w zachowaniach 

społeczno-ekonomicznych, wiążą się z grupą respondentów w wieku 

18–29 lat ze wschodniego regionu Ukrainy. Są to osoby urodzone po 1975 roku, 

których młodość nałożyła się na okres dzikiej prywatyzacji i pierwszych lat postradzieckiej 

anomii. Co ciekawe, młodzież zachodniego regionu Ukrainy nie wyróżnia 

się znacząco pod względem tego wskaźnika. Istotna różnica między wymienionymi 

regionami polega na tym, że starsze pokolenie w zachodniej części Ukrainy istotnie 

różni się od starszego pokolenia w części wschodniej. Fakt ten uważamy za potwierdzenie 

hipotezy sformułowanej w końcowej części naszej rozprawy. ZWME2 

prezentuje wysoki poziom w przypadku ludności Ukrainy zachodniej w przedziale 

wiekowym 60 lat i więcej. Najmniej natomiast skłonni do zachowań społecznych, 

uznawanych przez prawo za niekonwencjonalne, są respondenci z Ukrainy centralnej 

powyżej 60 roku życia. Interesujące, że w tym sensie postawy młodych respondentów 

na zachodzie i wschodzie Ukrainy są sobie dość bliskie. Stąd wniosek, który 

oczywiście musi być poddany weryfikacji (w tym również przy użyciu wysokiej jakości 

metod socjologicznych), jest taki, że młode pokolenie skutecznie przyswoiło sobie 

wyobrażenie o granicy zachowania konwencjonalnego we współczesnym społeczeństwie 

ukraińskim. Skłonność i gotowość do wchodzenia w interakcje wiążące 

się ze społecznymi praktykami przyjmowania i wręczania łapówek są postrzegane 

jako jeden z elementów skutecznej adaptacji w przestrzeni społecznej osób dorosłych. 

Po przeanalizowaniu odpowiednich zintegrowanych wskaźników moralności 

ekonomicznej dla podstawowych grup społeczno-ekonomicznych rozpatrzymy te 

same wskaźniki dla respondentów, którzy pozycjonowali siebie na skali preferencji 

ideologicznych. Instrumentarium ESS 2004–2005 zawierało 11-punktowe skale, 

gdzie 0 oznaczało orientacje skrajnie lewicowe, a 10 — skrajnie prawicowe. Dla 

całości ankietowanych w ramach ESS 2004–2005 charakterystyczna jest prosta korelacja 

pomiędzy ZWME2 i odpowiedziami na wcześniej przedstawione pytanie 11 . 

Oznacza to, że respondenci pozycjonujący siebie samych jako „prawicowych” są 

bardziej skłonni do niekonwencjonalnych, z punktu widzenia prawa, praktyk społecznych 

w sferze gospodarczej 12 . Podobnie przedstawiają się również wyniki dla 

11 r = 0,022 (istotna na poziomie 0.01). 

12 Taki podział koresponduje w pewnym stopniu z treścią ideologii politycznych. Otóż, jeśli 

skrajnie lewicowa część spektrum politycznego jest reprezentowana przez ideologię komunistyczną 

z jej troską o równość społeczną, to skrajnie prawicową część reprezentuje radykalny 

liberalizm (libertarianizm) wraz z cechującą go absolutyzacją autonomiczności jednostki. 

Wskazaną interpretację oczywiście trudno zastosować w ocenie dzisiejszego społeczeństwa 

ukraińskiego z wielu powodów. Na przykład system ideologicznych współrzędnych jest dla 

Ukrainy bardziej skomplikowany niż wcześniej stosowane spektrum lewica–prawica. Jak 

nam się wydaje, dość istotną rolę odgrywa doniosły wpływ komponentu etno-kulturowego, 

stanowiącego odrębną oś polaryzacji polityczno-ideologicznej współczesnego społeczeństwa 

ukraińskiego. Poza tym oprzyrządowanie stosowane w ESS 2004–2005 nie bierze pod uwagę 

kanonicznego w naukach politycznych założenia, że stanowiska skrajnie prawicowe i skrajnie


całego społeczeństwa ukraińskiego 13 . Wizualizacja wskazanej współzależności dla 

społeczeństwa ukraińskiego przedstawia się w sposób następujący: 

Rys. 6. Średnie znaczenie ZWME2 dla respondentów ukraińskich pozycjonujących 

się na skali preferencji ideologicznych 

1,08 

1,06 

1,04 

1,02 

1 

"Lewica" 2 4 6 8 "Prawica" 

Jak widzimy, zarysowuje się wyraźna współzależność: respondenci o lewicowych 

preferencjach politycznych deklarują swój mniejszy udział w niemoralnych 

praktykach społecznych. Wyniki takie można uznać za oczekiwane: lewicowym preferencjom 

politycznym towarzyszy odrzucenie praktyk społeczno-ekonomicznych 

związanych z nowymi instytucjami politycznymi (głównie z przedsiębiorstwem 

prywatnym), a właśnie te instytucje stanowią strukturalny ośrodek niemoralnych 

i bezprawnych praktyk społecznych. Z drugiej strony respondenci o prawicowych 

preferencjach politycznych, co oczywiste, oceniają te instytucje lepiej, przejawiają 

większą aktywność ekonomiczną i w większym stopniu uczestniczą w praktykach 

prywatnego biznesu. Czynniki strukturalne, a nie moralno-etyczne okazują się być 

predyktorami poziomu moralności ekonomicznej. 

Należy zwrócić uwagę, że przedstawione przez nas wyniki pozwalają na potwierdzenie 

hipotezy o tym, że konflikty polityczno-ideologiczne występujące we 

współczesnym społeczeństwie ukraińskim są efektem rozłamów etno-kulturowych 

czy też rozłamów na tle rozpowszechnienia konkretnych typów świadomości historycznej, 

które pozostawały w przeszłości utajone, a dziś aktualizują się w związku 

z konkurowaniem elit politycznych 14 . Natomiast konflikty te nie są w żaden sposób 

uwarunkowane odmiennością europejskich pod względem wyznawanych wartości 

społecznych, zachodniej i centralnej części Ukrainy z jednej strony, oraz euroazjatyckiego 

południa i części wschodniej Ukrainy, z drugiej. 

lewicowe niejednokrotnie zbliżają się do siebie w konkretnych przekonaniach społecznych, 

a — co za tym idzie — uzasadnione jest przedstawianie spektrum ideologicznego w formie 

zamkniętego okręgu. 

13 Korelacja w przypadku społeczeństwa ukraińskiego jest silniejsza niż w przypadku całości 

ankietowanych: r = 0,104 (istotna na poziomie 0.01) 

14 Zob. В. Середа, Конструювання образу іншого та історичної ідентичності в Україні 

і Польщі: порівняльно-текстуальний аналіз шкільних підручників з історії, [w:] 

Методологія, теорія та практика соціологічного аналізу сучасного суспільства. 

Збірник наукових праць, Харків 2003.


Opierając się na wyżej przez nas przedstawionych wynikach badań, jak również 

na pewnych wynikach, które nie zostały zawarte w tym artykule, możemy skonstruować 

idealny, można powiedzieć, socjotyp nośnika orientacji społecznych, w najmniejszym 

stopniu zgodnych z bezprawnymi praktykami społecznymi w interakcjach 

społeczno-ekonomicznych. Takim idealnym socjotypem jest osoba płci żeńskiej, 

mieszkanka niewielkiej miejscowości w centralnej części Ukrainy, o niewysokim 

poziomie wykształcenia, mająca więcej niż 34 lata, której preferencje wyborcze 

skłaniają się ku lewej stronie sceny politycznej 15 . 

Podobne wnioski potwierdza również użycie ZWME1, który, jak wcześniej 

uznaliśmy, wymaga dalszej weryfikacji. Zbieżność wyników uzyskanych przy pomocy 

ZWME1 i ZWME2 stanowi właśnie taki weryfikator. Co więcej, zarówno ZWME1, 

jak i ZWME2 zasługują na uwagę jako narzędzia socjologicznego badania moralności 

ekonomicznej. 

Uwagi końcowe 

Podsumujmy wyniki badania. Praktyki społeczne, wymagające naruszenia zasad 

moralności w nieformalnych interakcjach ekonomicznych, są znacznie bardziej akceptowane 

we wszystkich krajach uczestniczących w ESS 2004–2005, niż praktyki 

społeczne wiążące się z naruszaniem zasad moralności w interakcjach ekonomicznych 

z przedstawicielami państwa jako instytucji formalnej. Jednym ze sposobów 

wyjaśnienia tego zjawiska jest oczywiście to, że w drugim przypadku chodzi o praktyki 

społeczne karane przez prawo, podczas gdy w pierwszym przypadku karę stanowią 

często jedynie sankcje nieformalne. W rangowaniu według ZWME2 można 

wyraźnie prześledzić klasteryzację, w której kraje postkomunistyczne znalazły się 

obok siebie „w ogonie” rangowania (Ukraina sąsiaduje ze Słowacją i Estonią). 

Wyniki naszego opracowania, w jego części odnoszącej się do ukraińskiego, wewnętrznego 

wymiaru moralności ekonomicznej, pozwalają na określenie w ogólnych 

zarysach „społecznego portretu” nosiciela orientacji, w aspekcie akceptacji lub 

jej braku dla poszczególnych zachowań i praktyk społecznych w sferze ekonomicznej, 

które byłyby najbardziej zbliżone do tzw. „moralności wysokiej”. Cechy merytoryczne 

tego portretu to: osoba ponad 60-letnia, płci żeńskiej, zamieszkała w małej 

miejscowości w centralnej części Ukrainy, sytuujuąca się na lewicowym krańcu 

spektrum preferencji ideologicznych. 

Wyniki naszego badania, dotyczące porównania regionów Ukrainy według zintegrowanych 

wskaźników moralności ekonomicznej, niespodziewanie wskazują na 

zbliżony poziom moralności ekonomicznej na zachodzie i wschodzie Ukrainy. Zaryzykujmy 

wysunięcie hipotezy polegającej na zaproponowaniu wyjaśnienia tak dużego 

podobieństwa wymienionych regionów Ukrainy. Zgodnie z koncepcją porażki 

organizacyjnej Richarda Rosea, społeczeństwa postsowiecke stanowią środowisko 

alienacji i braku zaufania do instytucji formalnych 16 . 

Nie pozbawiona sensu wydaje nam się interpretacja, zgodnie z którą wspomniane 

wyalienowanie z instytucji formalnych było na zachodzie i wschodzie Ukrainy 

głębsze niż w pozostałych regionach kraju. Przyczyny tego zjawiska są z pewnością 

różnorodne. Dla zachodniej części Ukrainy czynnikiem pogłębiającym stan wyalienowania 

mogło być traumatyczne doświadczenie inkorporowania do jednolitego 

systemu politycznego i kulturowego Związku Radzieckiego i USSR, którego do- 

15 Chodzi o to, że zamierzone znalezienie respondenta o takich cechach oznacza dla badacza 

znalezienie respondenta, który z dużym prawdopodobieństwem będzie najmniej skłonny do 

dopuszczenia się niedozwolonych przez prawo praktyk społecznych. 

16 R. Rose, Uses of social capital in Russia, op. cit., s. 33–57.


świadczyła ludność tego regionu, i na skutek którego alienacja od władzy politycznej 

Ukrainy Radzieckiej przenosiła się na wszelkie instytucje formalne jako takie. 

Natomiast dla wschodniej Ukrainy czynnikiem takim stały się przyspieszone procesy 

urbanizacji i industrializacji, które, wraz z również przyspieszoną asymilacją różnych 

grup etno-kulturowych, tworzyły nowego rodzaju rzeczywistość społeczną, zawierającą 

bardzo niewiele elementów poprzedniej organizacji społecznej. A co za 

tym idzie, nie posiadała ona swego rodzaju podwójnego dna, składającego się z zaczątków 

społeczeństwa obywatelskiego, była też pozbawiona żywotności i w warunkach 

późnoradzieckiej niewydolności instytucji formalnych stawała się zbyt wrażliwa 

na procesy dezintegracji społecznej. 

Po ustaleniu poziomu moralności ekonomicznej ludności Ukrainy i zdiagnozowaniu 

problemów związanych z formalną bazą zachowań społecznych interesująco 

przedstawia się analiza zmian zachodzących w ostatnich latach. W związku z tym, 

że instrumentarium badania moralności ekonomicznej, zastosowane w Europejskim 

Sondażu Społecznym, należało do modułu zmiennego (rotating module), dokonanie 

analizy trendów dynamiki moralności ekonomicznej z zastosowaniem bazy 

danych Europejskiego Sondażu Społecznego nie jest możliwe. Dostępne dla badacza 

są wskaźniki pośrednio związane z moralnością ekonomiczną lub jej skutkami, 

takie jak indeks akceptacji korupcji (corruption perception index). Przedstawiona 

dalej dynamika tego zintegrowanego wskaźnika wyraźnie odzwierciedla drogę, którą 

przebyło społeczeństwo Ukrainy w ciągu ostatniego dziesięciolecia. Według stanu 

z „porewolucyjnego” roku 2006 społeczeństwo ukraińskie pod względem poziomu 

akceptacji korupcji niemalże powróciło do poziomu z roku 2001, po czym 

rozpoczął się spadek pozycji kraju w tym zatrważającym rankingu. 

Tablica 3. Miejsce i wskaźniki Ukrainy na podstawie indeksu akceptacji dla korupcji: 

Rok 

2001 17 

2002 18 

2003 19 

2004 20 

Miejsce 83 85 106 122 107 99 118 134 146 

Wskaźnik 2,1 2,4 2,3 2,2 2,6 2,8 2,7 2,5 2,2 

Według stanu z roku 2009 Ukraina znajduje się wśród najbardziej skorumpowanych 

społeczeństw świata i zajmuje 146. miejsce wśród 179 krajów, wraz z Kamerunem, 

Ekwadorem, Kenią, Rosją, Sierra Leone i Zimbabwe. Możemy stwierdzić, że 

wysoki poziom korupcji, wraz z najbardziej widoczną i publicznie dyskutowaną jej 

częścią — korupcją polityczną, stanowi element składowy rozgałęzionego patogen- 

17 http://transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2001 







24 http://transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2008/cpi_2008_table 

25 http://transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2009/cpi_2009_table 

2005 21 

2006 22 

2007 23 

2008 24 

2009 25


nego mechanizmu społecznego, który zakorzenił się w społeczeństwie ukraińskim, 

oraz, że dzisiejszy stan społeczeństwa ukraińskiego i dynamika tego stanu nie dają 

podstaw do formułowania optymistycznych prognoz na najbliższą przyszłość. Systemowe 

reformy instytucjonalne, polityczna wola kierownictwa państwa, sprzyjający 

kontekst polityczny i ekonomiczny, proces przywracania moralności w stosunkach 

gospodarczych i politycznych, to czynniki, które w perspektywie długookresowej 

mogą skutkować pozytywną zmianą sytuacji. 

Błędna i niebezpieczna droga rozwoju społecznego jest równocześnie dosyć 

atrakcyjna dla znacznej części społeczeństwa — przezwyciężenie patologii społecznych 

wiąże się z „rządami silnej ręki” — autorytarną władzą polityczną, stosującą 

surową politykę karną, i z wzmocnieniem władzy państwowej. Wywołuje to szerokie 

oczekiwania społeczne, które korespondują z nastrojami części elit politycznych 

i taka właśnie droga rozwoju społecznego Ukrainy jest w perspektywie krótkookresowej 

najbardziej prawdopodobna. 

Tłumaczenie z języka ukraińskiego: Bogdan Salej 

Демків О., Кондратик Л., Економічна моральність українського суспільства 

у дзеркалі Європейського Соціального Дослідження 

На підставі вторинного аналізу бази даних Європейського соціального дослідження 

аналізуються показники економічної моральності респондентів країн–учасниць. 

Автори конструюють два інтегровані показники економічної 

моральності, один із яких стосується орієнтацій щодо неформалізованих взаємодій, 

а інший — взаємодій із представниками інституту держави. Здійснивши 

внутрішню та зовнішню верифікацію вказаних показників, автори 

використовують їх у крос-національному порівнянні та у дослідженні соціально-демографічних 

та регіональних особливостей українського суспільства 

у вказаному вимірі. 

Demkiv O., Kondratyk L., Economic morality of contemporary Ukrainian 

society in the context of the European Social Survey 

The article studies economic morality indicators of the respondents from participating 

countries, on the basis of secondary analysis of the data of the European Social 

Survey. The authors construct two integrated indicators of economic morality, 

the first of which deals with attitudes towards non-formalized interactions, and the 

second, with co-operation with state representatives. Having completed the internal 

and external verification of the indicators, the authors utilize the indicators 

in comparing them cross-nationally and in researching the socio-demographic and 

regional particularities of the Ukrainian society within the indicated scope.

Lilija Honiukowa 

Narodowa Akademia Administracji przy Prezydencie Ukrainy, 

Kijów 

Mechanizmy równoważenia udziału kobiet 

i mężczyzn w rozwoju partii politycznych 

w Ukrainie 

Autorka uważa, że ukraińskie partie polityczne są niezdolne do integrowania 

społeczeństwa. Przyczyny tego stanu rzeczy upatruje w nieprzestrzeganiu zasady 

równości kobiet i mężczyzn w polityce personalnej, twierdząc, że wzmocnienie 

uczestnictwa kobiet w partiach politycznych wymaga wprowadzenia kwot 

ilościowych dla kobiet. W artykule poddano analizie problemy związane z ustawowym 

uregulowaniem zasady parytetu płci i konstrukcją najbardziej odpowiedniego 

dla Ukrainy systemu wyborczego. 

Problem demokracji parytetowej (parity democracy) zyskał popularność w świecie 

polityki, choć dla społeczeństwa nie jest aktualnie zagadnieniem istotnym. Równość 

kobiet i mężczyzn została zagwarantowana w 24. artykule Konstytucji Ukrainy, 

a mimo to mamy do czynienia z problemem nierówności płci (zagadnienie to 

było dyskutowane podczas debaty parlamentarnej 21 listopada 2006 r.), polegającym 

na nieproporcjonalnej reprezentacji kobiet i mężczyzn w różnych sferach 

życia i na funkcjonowaniu utrwalonych, patriarchalnie nacechowanych stereotypów 

dotyczących społecznych ról obu płci itp. Kampanie wyborcze przed wyborami do 

parlamentu, zarówno w 2006 r., jak i w 2007 r., odmiennie niż w 2002 r., nie 

sprzyjały szerokiemu omawianiu problematyki równości przez poszczególne ugrupowania 

polityczne. Żadna ze zwycięskich partii, jak i zresztą żadna z partii biorących 

udział w wyborach, nie eksponowała w swoim programie problematyki równości 

płci. 

Problematyka równości kobiet i mężczyzn, podobnie jak i inne aktualne zagadnienia, 

jest wykorzystywana przez partie polityczne do ściśle pragmatycznych celów. 

Z tego powodu działania partii politycznych są pozbawione cech działań wyprzedzających 

i stanowią wyłącznie działania nastawione na nadrobienie zaległości. 

Partie nie są zdolne do zaproponowania takiego programu rozwoju społecznego, 

który byłby zdolny do zintegrowania społeczeństwa ukraińskiego. Jedną z przyczyn, 

które doprowadziły ukraińskie partie polityczne do takiego stanu, są niedostatki ich 

struktur organizacyjnych. Jak się wydaje, problem polega na wprowadzeniu zrównoważonych 

pod względem równości płci mechanizmów rozwoju partii politycz- 

1–2/2009 

YYYYYYYYYYYYSOCJOLOGIA 137

138 Lilija Honiukowa 

nych i struktur partyjnych. Najbardziej efektywnym mechanizmem takiego rozwoju, 

jak dowodzą doświadczenia światowe, jest wprowadzenie kwot dla kobiet 

w strukturach partyjnych lub na partyjnych listach wyborczych. 

Kwestia wprowadzenia kwot partyjnych dla reprezentacji kobiet i mężczyzn 

w strukturach partyjnych i na listach wyborczych wiąże się z szeregiem zagadnień, 

do których należą zarówno uregulowania ustawowe, jak i ustalenie najkorzystniejszego 

systemu wyborczego, a także uzasadnienie przyjętych kwot (kryteria kwotowania) 

i kompleksowe rozwiązanie problemu (inne działania w celu wspierania 

kwotowania, w szczególności motywacja finansowa). 

W trakcie badania zagadnienia kwotowania udziału kobiet i mężczyzn wykorzystane 

zostały materiały z monitoringu społeczeństwa ukraińskiego, prowadzonego 

przez Instytut Socjologii Narodowej Akademii Nauk, materiały międzynarodowych 

seminariów naukowych Narodowego Uniwersytetu Akademia Kijowsko- 

-Mohylańska, a także materiały z badań przeprowadzonych przez Tamarę Melnyk, 

treści zaczerpnięte ze stron internetowych http://www.deputat.org.ua/; http://www.pdp.org.ua/ 

i dokumentów ukraińskich partii politycznych oraz inne. 

Gender w programach partyjnych 

W następstwie wyborów 2006 r. najwyższy wskaźnik procentowy reprezentacji 

kobiet w parlamencie uzyskała Komunistyczna Partia Ukrainy (Комуністична 

партія України). Spośród 21 deputowanych tej partii w najwyższym organie władzy 

ustawodawczej znalazły się 3 kobiety, co stanowiło 14,3% i dorównywało średnim 

wskaźnikom w świecie. Z Bloku Nasza Ukraina (Блок „Наша Україна") weszło 

9 kobiet (11% ogólnej ilości). 7% wskaźnik uzyskała frakcja Partii Regionów. Po 

6% — Blok Juliji Tymoszenko (Блок Юлії Тимошенко — 8 mandatów) i Socjalistyczna 

Partia Ukrainy (Соціалістична партія України — 2 mandaty). Pod 

względem wskaźników ilościowych za lidera w tych wyborach można uznać Partię 

Regionów (Партія регіонів), która w swoim programie pomijała jednak wszelkie 

możliwe tematy dotyczące problemu równości płci — w jej klubie parlamentarnym 

znalazło się 14 kobiet. 

W wyniku przedterminowych wyborów parlamentarnych w 2007 r. w parlamencie 

VI kadencji znalazło się 29 kobiet, co stanowi 6,4% ogólnej liczby deputowanych 

Rady Najwyższej Ukrainy. Wśród reprezentowanych w parlamencie sił 

politycznych największą liczbę mandatów uzyskała Partia Regionów — 175, wśród 

których było 8 kobiet i 167 mężczyzn, co stanowiło odpowiednio — 4,6% i 93,4%. 

W pierwszej dziesiątce znalazły się dwie kobiety — z numerem 2 Rajisa Bohatyriowa 

i z nr 4 Inna Bohosłowśka. Pozostałe kobiety zajęły miejsca poza pierwszą 

dwudziestką. 

Wskaźnik feminizacji pogorszył się również w Bloku Juliji Tymoszenko, chociaż 

znacznie wzrosła ogólna liczba deputowanych BJuT w nowej Radzie Najwyższej 

Ukrainy. W 2007 r. do parlamentu weszło 156 deputowanych BJuTu, wśród nich 9 

kobiet i 147 mężczyzn. Wprawdzie pierwsze miejsce na liście zajmowała kobieta — 

Julija Tymoszenko, jednak była ona również jedyną kobietą w pierwszej i drugiej 

dziesiątce tej listy. Zatem w przedterminowych wyborach 2007 r. BJuT osiągnął 

5,8% wskaźnik udziału kobiet w parlamencie. 

W 2007 r. Nasza Ukraina – Ludowa Samoobrona (Наша Україна – Народна 

Самооборона) wprowadziła do parlamentu 72 deputowanych, wśród nich 7 kobiet 

(9,7%) i 65 mężczyzn. Dwie z tych kobiet znalazły się w pierwszej dziesiątce. Chociaż 

w poprzednich wyborach w 2006 r. właśnie Nasza Ukraina świadomie podkreślała 

wagę problemów równości płci, a w jednym z haseł kampanii wyborczej znala-

Mechanizmy równoważenia udziału kobiet i mężczyzn… 139 

zła się deklaracja Wiktora Juszczenki, że wiąże on „z ukraińskimi kobietami szczególne 

nadzieje” i „wierzy w nie”, to jednak należy stwierdzić, że liczebność reprezentacji 

kobiet w Naszej Ukrainie nieszczególnie odróżniała się od tej z 2006 r. 

Stabilnymi wskaźnikami w dziedzinie równości płci może się pochwalić partia 

komunistyczna. Na 27 mandatów uzyskanych w przedterminowych wyborach 2007 r. 

4 należały do kobiet, co dawało 14,6% ogólnej liczby deputowanych komunistycznych. 

Ludowy Blok Wołodymyra Łytwyna (Народний блок Литвина) ewidentnie 

odstawał pod względem przedstawicielstwa kobiet. Spośród 20 mandatów deputowanych 

tego bloku uzyskanych w 2007 r. tylko jeden należał do kobiety, a i ten lokował 

się dopiero w drugiej dziesiątce listy. Jeśli chodzi o Partię Regionów, to — 

według Iryny Hrabowśkiej — jej komponent feministyczny na poziomie 4,6% 

w pełni odpowiadał wewnętrznemu składowi tej siły politycznej. Bowiem wśród 

oligarchów, zarówno w Ukrainie, jak i na całym świecie, w zasadzie nie ma kobiet. 

Nieprzypadkowo właśnie ta partia jest przez wyborców ukraińskich postrzegana jako 

ucieleśnienie typowo męskiej dominacji w polityce i emanacja zdecydowanie 

maskulinistycznych tendencji 1 . 

Niezależnie od autorytetu i profesjonalizmu kobiet reprezentujących Partię Regionów, 

a wśród nich Rajisy Bohatyriowej i Niny Karpaczowej, wybranej w 1998 r. 

na Pełnomocnika Rady Najwyższej Ukrainy ds. Praw Człowieka (to właśnie ona stanęła 

na czele komitetu organizacyjnego pierwszej parlamentarnej debaty w sprawie 

przestrzegania przez Ukrainę Konwencji Narodów Zjednoczonych "O likwidacji wszelkich 

form dyskryminacji kobiet" 2 ), do przedwyborczego programu Partii Regionów 

nie włączono kwestii wiążących się ze sprawą równości płci, a odbyta 21 listopada 

2006 r. debata parlamentarna poświęcona zagadnieniu przemocy w stosunku do 

kobiet i równości płci została przez tę partię zupełnie zignorowana. 

Blok Juliji Tymoszenko przystąpił do wyborów, głosząc ideę solidarności. Wzywał 

do odpowiedzialności władzy wobec narodu. Przedwyborczy program BJuTu, 

zarówno w kampanii 2006, jak i 2007 r., nie odnosił się do zagadnienia równości 

kobiet i mężczyzn. 

W przedwyborczym programie Bloku Nasza Ukraina kwestia równości płci także 

nie została poruszona. Niektóre z programów partii wchodzących w skład tego 

bloku zawierały pewne aspekty ochrony macierzyństwa, na przykład programy Ludowego 

Związku „Nasza Ukraina” (Народний Союз „Наша Україна”) i Ludowego 

Ruchu Ukrainy (Народний Рух України). 

Program Partii Przemysłowców i Przedsiębiorców Ukrainy (Партія промисловців 

і підприємців України) zawierał założenia, których spełnienie mogłoby 

oznaczać rozwiązanie problemu równości płci i całego szeregu zagadnień społecznych 

wiążących się z ochroną macierzyństwa. Chodzi między innymi o zapewnienie 

równych praw konstytucyjnych i wolności wszystkich obywateli, niezależnie od 

ich pochodzenia rasowego i etnicznego. 

Kongres Ukraińskich Nacjonalistów (Конгрес Українських Націоналістів) 

troszczy się o wzrost znaczenia kobiet w społeczeństwie: polityka społeczna Kongresu 

opiera się na zasadach maksymalnej harmonii Jednostki i Społeczeństwa; 

samorealizacji jednostki; stworzenia warunków dla zapewnienia stabilności społecznej; 

stymulowania twórczej i aktywnej pracy na rzecz społeczeństwa ukraińskiego; 

(...) zapewnienia realnej ochrony macierzyństwa i wieku dziecięcego. 

1 http://www.politikan.com.ua/new/druk.php?rej=1&idm=56806&idr1=1&idr2=0&idr3=0- 

&kv_m2=0&aleng=1 

2 http://www.deputat.org.ua/


W programie Związku Chrześcijańsko-Demokratycznego (Християнсько-демократичний 

союз) brakuje bezpośrednich odniesień do materialnego zabezpieczenia 

macierzyństwa oraz równości praw kobiet i mężczyzn. 

Ukraińska Republikańska Partia „Sobor” (Українська республіканська партія 

"Собор") posiada w swoim programie może najlepsze zapisy w aspekcie starań 

o zapewnienie równości płci: partia konsekwentnie sprzyja odrodzeniu tradycyjnie 

ważnej roli kobiety w społeczeństwie ukraińskim, likwidacji ukrytych i otwartych 

form dyskryminacji kobiet, stworzeniu warunków do wzmocnienia roli 

kobiety w życiu społecznym i zwiększeniu reprezentacji kobiet w organach władzy 

(...) Ugruntowując równość kobiet i mężczyzn, partia wyznaje zasady sprawiedliwej 

równości płci i wcielenia zasad demokracji parytetowej w rozwiązywaniu 

wszelkich społeczno-politycznych i socjalno-ekonomicznych problemów społeczeństwa 

ukraińskiego. Partia dostrzega potrzebę wprowadzenia kwot dla kobiet 

na partyjnych listach wyborczych. Wśród 9 członków kierownictwa partii jest 1 kobieta. 

W przedwyborczych programach socjalistów podkreślano, że ich celem było 

osiągnięcie sprawiedliwości społecznej i zapewnienie dobrobytu każdej rodzinie. 

Jednak kwestia równości płci nie była omawiana. Dopiero w programie z 2007 r. 3 

stwierdzono, co prawdopodobnie można interpretować jako konkretyzację stosunku 

socjalistów do kobiecej części społeczeństwa, że państwo wraz z organizacjami 

kobiecymi sprzyja powstaniu warunków zapewniających kobietom wolność 

wyboru, co umożliwia samorealizację w rodzinie bez groźby dyskryminacji pod 

względem materialnym, w działalności społecznej i w strukturach władz każdego 

szczebla. Stosunek państwa do kobiety — źródła życia, dobrobytu i stabilności 

społeczeństwa — stanowi kryterium demokratyczności i postępu społecznego. 

Poza tym można w nim dostrzec wyraźne zainteresowanie socjalistów kwestią równości 

płci: polityka równości płci przewiduje likwidację dyskryminacji ze względu 

na płeć, jest traktowana jako ważny komponent walki o uznanie i szacunek dla 

praw człowieka i wzajemnego zrozumienia w społeczeństwie (...) Istotnym czynnikiem 

w rozwiązaniu problemów równości płci będzie wprowadzenie zmian 

w obowiązującym prawie, jak również usunięcie rozbieżności między deklarowanymi 

przez Konstytucję Ukrainy prawami mężczyzn i kobiet a ich stanem faktycznym. 

Wszystko to będzie wprowadzane z uwzględnieniem osiągnięć innych 

krajów i doświadczeń międzynarodowego ruchu walki o przestrzeganie równości 

płci 4 . 

W przeddzień przystąpienia do międzynarodówki socjalistycznej socjaliści dokonali 

zmian w programie partii (w trosce o możliwie najlepszy wizerunek i włączenie 

się w nurt europejskiej lewicy, która programowo troszczy się o przestrzeganie 

równości płci), ale w zasadzie nie wprowadzili tej problematyki do użytku wewnątrzpolitycznego 

i nie znalazła ona szerszego odzwierciedlenia w programie przedwyborczym 

5 . 

Porównanie programów wyborczych partii z ich programami politycznymi wyraźnie 

ujawnia ich koniunkturalizm. W czasie wyborów partie polityczne w celu 

przypodobania się społeczeństwu są bardziej skłonne do spekulowania na temat 

nabrzmiałych problemów społecznych, niż do kształtowania opinii społecznej. Nie 

mobilizują ludzi do realizacji programu rozwoju społecznego — nie dążą do konsolidacji 

społeczeństwa, lecz do jego rozpadu. 

3 W 2007 r. socjaliści nie przekroczyli 3% progu wyborczego i nie weszli do parlamentu 

(przyp. red.). 

4 Zob. Політичні партії в Україні, red. Я. В. Давидович, Київ 2005. 

5 http://www.deputat.org.ua/


Przedwyborczy program komunistów zawierał sformułowania odnoszące się 

do ochrony macierzyństwa, nie wspominał jednak o zakładanej przez ideologię komunistyczną 

równości płci: nasze priorytety i kierunki pracy po uzyskaniu poparcia 

w wyborach: (...) wprowadzenie państwowego wsparcia dla młodych rodzin, 

matek i dzieci (...) Zbudujemy państwowy system preferencji i pomocy społecznej, 

który zagwarantuje godne warunki życia uboższych warstw społeczeństwa, 

emerytów, inwalidów, osób samotnych, rodzin wielodzietnych, młodych rodzin 

oraz sierot i wdów. 

Przy sporządzaniu list wyborczych Partia Zielonych Ukrainy (Партія Зелених 

України) zastosowała tzw. „zasadę zebry”. Na jej listach kobiety umieszczono 

na przemian z mężczyznami, na co drugiej pozycji. W rzeczywistości zasadę tę zastosowano 

jedynie w stosunku do kandydatów zajmujących pierwsze dziesięć pozycji 

na liście. 

Na listach innych partii można zaobserwować jeszcze bardziej niepokojący 

trend — w pierwszej dziesiątce znajduje się tylko jedna lub dwie kobiety, a pozostałe 

dwie lub trzy na samym końcu listy. 

Analiza składu list wyborczych partii i bloków politycznych zarejestrowanych 

w Centralnej Komisji Wyborczej w przedterminowych wyborach w 2007 r. prowadzi 

do wniosków niepokojących dla zwolenników równości płci. Ilość kobiet, które 

znalazły się na listach partyjnych, nie uległa zwiększeniu. Żadna z potencjalnie 

parlamentarnych sił politycznych nie przestrzegała zasady parytetowego sporządzania 

list. Utrwaliły się, a nawet pewnemu wzmocnieniu uległy negatywne tendencje 

zaobserwowane już w wyborach 2006 r. — umieszczanie większości kobiet na 

dalszych miejscach list i niski odsetek kobiecej reprezentacji w głównych partiach. 

Najmniejszą liczbę kobiet na listach wyborczych notował BJuT (10% ogólnej ilości 

kandydatów), Partia Regionów (10,5%) i Blok Łytwyna (11,6%), największą Postępowa 

Socjalistyczna Partia Ukrainy (Прогресивна соціалістична партія України 

6 — 38%), Blok Chrześcijański (Християнський блок 7 — 35,4%) i Wyborczy 

Blok Partii Politycznych KUCZMA (Виборчий блок політичних партій „КУ- 

ЧМА” 8 — 31%) 9 . 

Czy taka praktyka polityczna jest zgodna z międzynarodowymi zobowiązaniami 

Ukrainy i ustawodawstwem krajowym? Polityka równości płci prowadzona przez 

partie polityczne stanowi rażący przykład stosowania podwójnych standardów w życiu 

społeczno-politycznym Ukrainy. 

Istniejąca w Ukrainie nierówność płci, wraz z brakiem wyraźnej polityki państwa 

zmierzającej do jej przezwyciężenia, stanowi czynnik niosący zagrożenie dla 

uznania naszego kraju za państwo respektujące system współczesnych wartości 

europejskich. Problem zapewnienia równości kobiet i mężczyzn stał się ważnym 

ogniwem w realizacji dokonanego przez społeczeństwo ukraińskie wyboru wyznawanych 

wartości i geopolitycznej orientacji na rozwój demokratycznego modelu 

społeczeństwa, zgodnego z europejskimi wzorami. 

Aspekt międzynarodowy 

Udział w podejmowaniu decyzji politycznych wymaga dostępu do władzy, a ponieważ 

prawa kobiet były w tym zakresie tradycyjnie ograniczane, postrzegają one 

6 Od 2002 r. poza parlamentem (przyp. red.). 

7 W wyborach 2007 r. uzyskał 24595 głosów (tj. 0,1%) i nie wszedł do parlamentu (przyp. 

red.). 

8 W wyborach 2007 r. uzyskał 23668 głosów (0,1%) i nie wszedł do parlamentu (przyp. red.). 

9 www.mch.ck.ua


władzę jako narzędzie dominacji i przemocy. Aktywna działalność polityczna kobiet 

jest jak dotąd przyjmowana w sposób dość niejednoznaczny i pełny sprzeczności. 

System patriarchalny panujący w świadomości społecznej stanowi impuls 

do konkretnych działań (choć wyniki badań socjologicznych zdają się sobie wzajemnie 

przeczyć, na przykład wyniki badań przeprowadzonych przez Instytut Socjologii 

Narodowej Akademii Nauk Ukrainy świadczą o tym, że przychylny stosunek 

do kobiet–szefów przejawia 70,3% ankietowanych, negatywnie odnosi się do nich 

19,1%, a nie miało zdania 10,5%. Tymczasem realnym odbiciem rzeczywistości byłyby 

zupełnie inne wskaźniki 10 ). 

Przeważająca część społeczeństwa nadal uważa, że ukraińska kobieta wywalczyła 

sobie równe prawa. Taki sposób przedstawienia problemu jest dosyć niebezpieczny, 

a to z tego powodu, że może doprowadzić do pewnego regresu, którym 

byłby powrót do równości „deklarowanej”, jaką pamiętamy z czasów władzy radzieckiej. 

Paradoks polega na tym, że w celu zmiany takiego przekonania kobiety 

powinny zostać włączone w życie polityczne i społeczne, powinny też wraz z mężczyznami, 

na zasadzie parytetu, brać udział w podejmowaniu decyzji w sprawach 

państwowych i społecznych. Z drugiej strony na przeszkodzie takiej partycypacji 

stoi wspomniany już „szklany sufit” (utajona dyskryminacja), jak też, wynikający 

z wielu obiektywnych i subiektywnych przyczyn, podświadomy lęk samych kobiet 

przed wzięciem aktywnego udziału w procesie politycznym. 

Problem nierówności płci i jego znaczenie w życiu politycznym nabrały w ostatnich 

latach szczególnej aktualności. Wskazuje na to wzrost liczby organizacji kobiecych 

i kobiecych partii politycznych. Jeśli chodzi o kobiece partie polityczne, to za 

trafny uważam pogląd Iryny Syniwśkiej, który przedstawiła ona podczas posiedzenia 

okrągłego stołu w 2005 r. w Narodowym Uniwersytecie Akademia Kijowsko- 

-Mohylańska, powołując się na Milenę Rudnyćką i Martę Bohaczevsky-Chomiak. 

Kobiety w rzeczywistości nie są stałe w swych sympatiach politycznych. Mają 

wspólne interesy społeczno-demograficzne, nie stanowią jednak jednolitej grupy 

pod względem kierunku rozwoju społecznego. Nie mogą zatem powołać pełnowartościowej 

partii, tak samo zresztą, jak i sami mężczyźni 11 . 

Wobec istniejącej w polityce „nierówności płci” kwoty dla poszczególnych płci 

wydają się być „na pierwszy rzut oka” rozsądnym wyjściem z sytuacji. 

A jednak niektórzy badacze wprowadzenie kwot i ustalenie minimalnej normy 

miejsc dla przedstawicieli płci odmiennej uważają za niecelowe dla ukraińskiego życia 

politycznego. Twierdzą, że jest do droga sztuczna, a więc problematyczna, poniżająca 

dla samych kobiet (ponieważ tworzy możliwość stosowania instrumentu 

kwotowania do bezpodstawnego uzyskania stanowisk nie z powodu posiadania 

kwalifikacji wymaganych od liderów, a jedynie dzięki kwotom dla kobiet). Praktyka 

taka grozi kolejnym wzmocnieniem negatywnego stereotypu niższości intelektualnej 

kobiet 12 . Przecież Margaret Thatcher była dumna z powodu wywalczenia stanowiska 

premiera Wielkiej Brytanii (1979–1990) w wyniku równej konkurencji między 

kobietami i mężczyznami. Jak się wydaje, takie właśnie stanowiska są odzwierciedleniem 

typowych stereotypów, które uniemożliwiają postęp w dziedzinie równych 

praw i równych szans. 

10 Є. Головаха, Н. Паніна, Українське суспільство 1992–2008. Соціологічний моніторинг, 

Київ 2008, s. 22. 

11 Жінки в політиці: Міжнародний досвід для України, red. Я. Свердлюк, С. Оксамитнa, 

[w:] За матеріалами міжнародного наукового семінару „Жінки в політиці: Міжнародний 

досвід для України”, Київ – НаУКМА, 7 жовтня 2005 року, Київ 2006, s. s. 37. 

12 Badania lwowskiej filii Narodowego Instytutu Badań Strategicznych.


Problem nierówności w traktowaniu kobiet i mężczyzn jest w Ukrainie zagadnieniem 

aktualnym, a poszczególne jej przejawy potrzebują niezwłocznego rozwiązania. 

Dlatego, jak się wydaje, należałoby wprowadzić kwoty partyjne regulujące 

udział kobiet i mężczyzn w kierowniczych organach partii politycznych. 

Podczas debaty parlamentarnej poświęconej problemom równego statusu kobiet 

i mężczyzn zaproponowano ustawowe zagwarantowanie obowiązku kwotowania 

udziału kobiet i mężczyzn w ordynacji wyborczej w ustawach o partiach politycznych, 

o samorządzie terytorialnym i o służbie państwowej. Stosowanie zasady 

równości płci w kształtowaniu ukraińskiego ustawodawstwa to problem sprawiedliwości 

społecznej. Jego rozwiązanie przy zastosowaniu najskuteczniejszych i najefektywniejszych 

metod ingerencji państwa jest konieczne dla zapewnienia równoprawnego 

i stabilnego rozwoju obywateli. 

Kwoty określające udział kobiet i mężczyzn stanowią polityczno-prawny sposób 

łagodzenia skutków dyskryminacji ze względu na płeć we wszelkich sferach życia 

społecznego poprzez udostępnienie legalnego forum artykulacji, prezentowania i realizacji 

odpowiednich interesów społecznych 13 . 

Standardy równego traktowania kobiet i mężczyzn stanowią część pierwotnego 

i wtórnego prawa Unii Europejskiej. Zostały one zapisane w artykułach Traktatu 

Amsterdamskiego z 1997 r. i są zawarte w Dyrektywach UE. Państwa członkowskie 

UE zobowiązały się wprowadzić te przepisy do prawa krajowego. 

Ukraina poczyniła już pewne kroki w tym kierunku. Przyjęto ustawę „O za- 

gwarantowaniu kobietom i mężczyznom równych praw i równych szans”, a prezydent 

podpisał dekret „O poprawie funkcjonowania centralnych i lokalnych organów 

władzy wykonawczej w zakresie zapewnienia równych praw i równych szans kobietom 

i mężczyznom”. Rząd przyjął „Państwowy Program ugruntowania równości płci 

w społeczeństwie ukraińskim”. Plan działań Ukraina — UE zawiera pewne przepisy 

dotyczące równości płci. Jednak nie rozwiązano problemu zapewnienia faktycznej 

równowagi. Pożądane byłoby rozpoczęcie wprowadzania kwot od partii politycznych, 

od których zależy kształt organów władz przedstawicielskich. Koncepcja taka 

została zgłoszona również podczas debaty parlamentarnej 21 listopada 2006 r. 

Istnieją cztery podstawowe mechanizmy prawne służące wprowadzaniu kwot. 

W pewnych sytuacjach mogą się one ze sobą łączyć: 

Przepisy konstytucyjne — stosowanie zasady równości szans w wyłanianiu reprezentacji 

parlamentarnej i ustalenie proporcji (rezerwowanie miejsc w parlamencie) 

może zostać uregulowane w konstytucji (w czternastu krajach). 

Prawo wyborcze — reglamentacja stosowania zasady równości szans przez podmioty 

biorące udział w procesie wyborczym, określenie normy równości płci 

i ustanowienie sankcji za naruszanie tej zasady w ordynacji wyborczej lub 

w prawie o partiach politycznych (w trzydziestu dwóch krajach). 

Odrębna ustawa o równouprawnieniu (równym statusie) płci. Poza tym zasada 

równości szans może być w tym przypadku uregulowana przez przepisy ordynacji 

wyborczej. 

Statuty partii politycznych. 

Cztery wyżej przedstawione mechanizmy stosują trzy rodzaje kwotowania: partyjne, 

elektoralne i statutowe. W różnych krajach może być stosowany tylko jeden 

z nich lub kilka w różnych kombinacjach. Kwoty partyjne są stosowane w 61 

krajach, elektoralne w 33, a rezerwowanie miejsc w parlamencie w 12 krajach 14 . 

13 Основи теорії гендеру. Навчальний посібник, Київ 2004. 

14 http://www.pdp.org.ua/


Ukraiński parlament zrezygnował z wprowadzenia kwot zarówno w ustawie 

„O zagwarantowaniu kobietom i mężczyznom równych praw i równych szans”, jak 

i w proponowanych zmianach do ustaw „O wyborach deputowanych ludowych 

Ukrainy”, „O partiach politycznych” i w innych. 

Wewnątrzpartyjna dyskusja dotycząca kwotowania jest z reguły prowadzona 

przed wyborami, gdy z różnych powodów pojawi się potrzeba umieszczenia tej czy 

innej kobiety na listach wyborczych. 

Następnym problemem jest wybór systemu wyborczego, który najlepiej nadawałby 

się do zastosowania mechanizmu kwotowania. Wielu ekspertów jest przekonanych, 

że proporcjonalny system wyborczy najbardziej sprzyja wprowadzeniu 

kwot. Solveig Bergman uważa, że jednym z powodów wysokiego poziomu reprezentacji 

kobiet w polityce krajów europejskich jest proporcjonalny system wyborczy 

w połączeniu z otwartością procedury zgłaszania kandydatów. Pragnę szczególnie 

zaakcentować otwartość procedur zgłaszania kandydatów i kształtowania list wyborczych. 

Niektórzy ukraińscy naukowcy są przekonani, że głosowanie na tzw. zamknięte 

listy partyjne zabezpiecza równouprawnienie w przypadku zastosowania 

kwot partyjnych. Dobitnym zaprzeczeniem tej tezy były wyniki wyborów w 2006 

i 2007 r. W parlamencie kobiety stanowią łącznie 8 proc., a Ukraina znalazła się na 

104. miejscu wśród 150 parlamentów z udziałem kobiet (materiały okrągłego stołu 

w dn. 5 grudnia 2006 r. w Narodowym Uniwersytecie Akademia Kijowsko-Mohylańska). 

Poza tym w przypadku tzw. zamkniętych list wyborczych istotnemu ograniczeniu 

ulega demokratyczne prawo obywateli do dokonania wyboru, głosują 

bowiem na „kota w worku”, nie mając wpływu na reprezentację sił politycznych 

w parlamencie. Powstaje zatem problem łączenia procedur demokratycznych, gwarantujących 

parytet równego udziału kobiet i mężczyzn, z proporcjonalną ordynacją 

wyborczą. Wydaje się, że głosowanie na tzw. zamknięte listy jest przejawem ograniczenia 

praw wyborczych obywateli. Finlandii udało się zapewnić wysoką reprezentację 

kobiet w parlamencie (4. miejsce w świecie) nawet przy większościowym systemie 

wyborczym. 

Należy zwrócić uwagę, że pod względem zapewnienia efektywności mechanizmów 

kwotowania wprowadzenie kwot nie we wszystkich krajach doprowadziło do 

zwiększenia reprezentacji kobiet. Głównym czynnikiem warunkującym efektywność 

stosowania ustawowych przepisów o kwotowaniu są szczegółowo opracowane 

i obowiązkowe normy, jak również stosowanie sankcji wobec podmiotów uchylających 

się od ich przestrzegania (w Argentynie partie, które nie zastosowały kwot na 

listach wyborczych, są wykluczane z kampanii). Niemałą rolę odgrywa również zachęta 

(finansowa) ze strony państwa do wprowadzenia kwot w partiach politycznych 

— tak jest na przykład we Francji. 

Demokratyczny ruch na Zachodzie, a szczególnie jego kobieca część, opowiada 

się dzisiaj za parytetową, w proporcji 50/50, reprezentacją w organach władzy. 

Socjologowie i znawcy problematyki społecznej doszli do wniosku, że 30-procentowy 

udział kobiet w rządzeniu w każdym państwie prowadzi do zmian jakościowych 

w podejmowaniu decyzji doniosłych pod względem społecznym. Zatem 30% 

to „masa krytyczna”, która nie tylko daje podstawy do deklarowania owych zmian, 

lecz pozwala również realnie odczuć obecność kobiet w polityce i istotnie wpływać 

na jej kształtowanie 15 . 

15 Т. Мельник, Міжнародний досвід гендерних перетворень, Київ 2004, s. 77.


Wnioski 

Jakie kryteria powinny zostać określone przez ukraińskie partie w procesie 

podejmowania decyzji w sprawie kwotowania? Za podstawę można przyjąć udział 

mężczyzn i kobiet w szeregach partii lub też wśród jej sympatyków. Poziom wykształcenia 

i osobiste zdolności przywódcze również mogą stać się podstawą systemu 

kryteriów służących określeniu norm obsadzania kobietami kierowniczych 

stanowisk partyjnych. To właśnie partia przygotowuje przecież rezerwę kadrową dla 

najwyższych stanowisk w państwie, a kwoty wprowadza się perspektywicznie, nie 

tyle dla kobiet, co dla osób odmiennej płci. To samo życie wymaga ukształtowania 

nowego typu lidera politycznego łączącego pozytywne cechy „kobiecego” i „męskiego” 

stylu zarządzania. 

Analizując dane badań przeprowadzonych przez Międzynarodowy Instytut 

Demokracji i Wspierania Wyborów (The International Institute for Democracy and 

Electoral Assistance) i Uniwersytet Sztokholmski (Stockholm University) dotyczące 

kwot przewidzianych przez polityczne partie, można dojść do wniosku, że wahają 

się one od 15% w przypadku Indyjskiego Kongresu Narodowego (Indian National 

Congress), 20% w Ruchu Socjalistycznym (Panhellenic Socialist Movement) w Grecji, 

Demokratycznym Zebraniu Konstytucyjnym w Tunezji (Democratic Constitutional 

Rally) i Socjalistycznym Związku Sił Ludowych USFP (Maroko), do 50% 

w przypadku Partii Zielonych (Miljöpartiet de Gröna) w Szwecji, Szwedzkiej Robotniczej 

Partii Socjal-Demokratycznej (Sveriges Socialdemokratiska Arbetareparti), 

Partii Lewicy (Vansterpartiet) w Szwecji, Partii Socjalistycznej (Parti Socialiste) 

we Francji, Partii Działania Społecznego (Partido Acción Ciudadana) w Costa 

Rica. Przy czym, w jednym kraju, w różnych partiach politycznych ustanawiane są 

różne kwoty. Jedne partie wprowadzają kwoty dla list partyjnych, inne dla składu 

przedstawicielstwa we wszystkich strukturach partyjnych 16 . 

Przejściem do twardych kwot w partiach może się stać wprowadzenie „miękkiego 

kwotowania" — obowiązkowego udziału i rozpatrywania w trakcie konkursów 

na stanowiska kierownicze kandydatur osób zarówno z jednej, jak i z drugiej płci. 

Niewątpliwie problem kwotowania w partiach politycznych powinien być rozpatrywany 

kompleksowo wraz z opracowaniem ustawodawstwa wrażliwego na problematykę 

równości płci, wzrostem świadomości w społeczeństwie wśród członków 

partii, deputowanych i innych grup społecznych, stworzeniem instytucjonalnych 

mechanizmów wprowadzenia polityki równego udziału kobiet i mężczyzn, ułatwieniami 

w dostępie do procesu ustawodawczego dla organizacji społecznych działających 

na rzecz zapewnienia kobietom i mężczyznom równych szans. 

Znaczącą rolę w rozwoju parytetu płci odgrywają organizacje kobiece przejawiające 

w pewnym stopniu zainteresowanie społeczne przeprowadzeniem poszczególnych 

zmian. Wśród ukraińskich organizacji kobiecych mało jest niestety takich, 

które dysponowałyby pełną znajomością problematyki równości płci, i na tyle aktywnych, 

by mogły odgrywać rolę rzeczników demokracji parytetowej i ją rozwijać. 

Tamara Melnyk, radca do spraw równych szans kobiet i mężczyzn ministra do 

spraw rodziny, młodzieży i sportu (do 2010 r.), podkreśla, że kwoty w polityce równości 

są zjawiskiem tymczasowym i stanowią środek zapewnienia równych szans. 

Mają one na celu likwidację nieprawidłowości w stosowaniu zasady równego udziału 

kobiet i mężczyzn we władzy i w społeczeństwie. Wraz z rozwojem kultury kobiet 

i mężczyzn, z ugruntowaniem ich równych praw i możliwości w różnych sferach 

życia potrzeba istnienia kwot stanie się obiektywnie nieaktualna nie tylko de iure, 

ale i de facto. W dzisiejszych warunkach kwoty stanowią rodzaj pozytywnej dys- 

16 Ibidem, s. 80–84.


kryminacji, są systemem ułatwień, zachęt, zakazów i rekompensat mających na celu 

podniesienie społecznego statusu kobiet 17 . 

Ilościowe wskaźniki reprezentacji kobiet w najwyższych szeregach władzy odgrywają 

doniosłą rolę w analizie społecznego, politycznego, ideologicznego, religijnego 

i kulturalnego życia kraju. W szczególności charakteryzują one system wyborczy 

i kulturę wyborów jako część składową kultury politycznej. Prawdziwa demokracja 

jest możliwa wyłącznie w warunkach równoprawnego udziału mężczyzn i kobiet 

w procesach społecznych. Bez świadomego promowania idei demokracji parytetowej 

w świecie ukraińskiej polityki, bez wprowadzenia efektywnych mechanizmów 

jej urzeczywistnienia długo jeszcze nie będzie ona budziła zainteresowania 

w naszym społeczeństwie. 

Tłumaczenie z języka ukraińskiego: Bogdan Salej 

Гонюкова Л., Механізми гендерного збалансування розвитку політичних 

партій в Україні 

Українські партії виглядають недосконалими і неспроможними об’єднати населення. 

Однією із причин такої ситуації є гендерно незбалансована кадрова 

політика. Для активізації роботи жінок у політичних партіях необхідно ввести 

гендерні квоти. У даній статті аналізуються проблеми пов’язані з законодавчо-правовим 

забезпеченням квот для рівного представництва жінок і чоловіків, 

проблеми, пов’язані з визначенням найбільш сприятливої виборчої системи. 

Також розглядаються критерії квотування з метою обґрунтування їх 

введення. 

Honiukova L., Mechanisms of gender balancing in the development of 

political parties in Ukraine 

Ukrainian political parties appear deficient and incapable of uniting the Ukrainian 

people. One of the reasons for this predicament lies in their imbalanced gender 

policy. In order for women to take an active role in political parties, it is necessary 

to introduce gender quotas. In the present article, the author analyzes issues associated 

with legal guarantees of quotas for equal representation of men and women. 

Issues associated with determining an electoral system most conducive to such an 

outcome are also discussed. The article also considers criteria of establishing quotas 

for the purpose of substantiating their introduction. 

17 Основи теорії гендеру, op. cit., s. 247.

Michał Pliszka 

Uniwersytet Papieski Jana Pawła II, 

Kraków 

Українське сакральне мистецтво з колекції ,,Студіон” 

у збірці Національного Музею у Львові, частина ІІ, авторський 

проект о. Севастіяна Дмитруха, вид. „Срібне Слово”, 

Львів 2008, с. 159 

[Ukraińska sztuka sakralna z kolekcji „ Studionu” w zbiorach Muzeum Narodowego 

we Lwowie, część II, projekt autorski o. Sewastijana Dmytrucha, 

wyd. „Sribne Słowo”, Lwów 2008, 159 s. ] 

We Lwowie ukazał się drugi album z serii „Ukraińska sztuka sakralna z kolekcji Studionu”. 

Tym razem dotyczy eksponatów tej kolekcji znajdujących się w zbiorach 

Muzeum Narodowego we Lwowie. Autorem albumu jest mnich studyta o. dr Sewastijan 

Dmytruch. Jego osoba już od ponad dwudziestu lat wpisuje się w wielkie 

dzieło odnowy Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego, z czym nieodłącznie 

wiąże się też ochrona i ratowanie całego dziedzictwa sztuki sakralnej tegoż Kościoła. 

Jeszcze zanim został ihumenem ojców studytów, podjął się odnowy słynnej kolekcji 

ikon mnichów studytów — „Studion”, której początek dał sam metropolita Andrij 

Szeptyćkyj (Andrzej Szeptycki), a o dalszą protekcję i rozwój kolekcji troszczył się 

brat metropolity — ihumen studytów o. Kłymentij (Kazimierz Maria Szeptycki). 

Dzięki niestrudzonej pracy autora albumu udało się w styczniu 2008 r. otworzyć 

Muzeum Sztuki Sakralnej Archidiecezji Lwowskiej. Brat Sewastijan jest jego twórcą 

i dyrektorem, pełni także funkcję przewodniczącego komisji ds. sztuki sakralnej 

Archidiecezji Lwowskiej Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego. 

W prezentowanym albumie autor przedstawił część ikon z kolekcji „Studionu”, 

pochodzącej z klasztoru studytów we Lwowie. W latach 20. XX w. metropolita Andrij 

Szeptyćkyj zakupił prywatną kolekcję ikon Wiry Pyszczanśkiej, która stała się 

fundamentem zbiorów Muzeum „Studion” mieszczącego się we Lwowie przy 

klasztorze św. Josafata na ulicy Piotra Skargi. Wraz z początkiem prześladowań i 

niszczenia Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego część tej kolekcji przekazano 

do Muzeum Narodowego we Lwowie, które w 1905 r. założył metropolita Szeptyćkyj. 

Udało się je tam ocalić przed barbarzyńską ręką niszczycielskiego reżimu 

sowieckiego i znajdują się one tam po dzień dzisiejszy. 

Prezentowany album jest dziełem powstałym przy współudziale profesjonalistów 

(pracownicy naukowi i muzealnicy). Oprócz naukowych opracowań znajdują 

1–2/2009 

RECENZJE, WYDARZENIA 147

148 Michał Pliszka 

się w nim także cenne dokumenty. Na szczególną uwagę zasługuje ręcznie wykonany 

spis ikon „Studionu”, przekazanych w 1945 r. w celu ich ocalenia do Muzeum 

Narodowego we Lwowie. Na kolejnych stronicach albumu znajdują się fotografie 

ikon. Autor sklasyfikował je w następujący sposób: ikony halickie i wołyńskie; ikony 

greckie i włoskie; ikony rosyjskie; ikony staroobrzędowców; ikony ukraińskie 

pierwszej połowy XX w. oraz malarstwo świeckie. 

Ikony prezentowane w omawianym albumie są odzwierciedleniem duchowości 

oraz głębokiej kultury religijnej narodu ukraińskiego. Powstały one, jak wszystkie 

dzieła sztuki, w określonym kontekście historycznym. Na przykładach prezentowanych 

ikon widać, że w ciągu już ponad tysiącletniej tradycji ukraińskiego malarstwa 

religijnego wyklarowały się charakterystyczne tylko dla tego regionu oznaki odrębnego 

stylu. Czytelnik może zadać sobie pytanie: czy dzisiaj nadal słuszny jest podział 

na dwie wielkie tradycje malarstwa ikonowego — bizantyńską i rosyjską? Czy 

nie należałoby rozszerzyć tego podziału, chociażby o tradycję ukraińską? 

W albumie, oprócz wątków ściśle artystycznych, możemy znaleźć także wiele 

cennych informacji historycznych. Ocalenie części kolekcji na tle barbarzyńskich 

działań Sowietów można wręcz rozpatrywać w kategoriach cudu. Zgromadzone 

w Muzeum Narodowym we Lwowie skarby ukraińskiej sztuki sakralnej znalazły 

w czasach okupacji swojego „anioła stróża”. Tym tajemniczym protektorem okazał 

się mnich już „podziemnego” zakonu ojców studytów — Mychajło Pihel. Swoją wiedzę 

i umiejętności zdobywał jeszcze przed wojną w szkole pisania ikon przy klasztorze 

studyckim. Natomiast po wojnie zatrudnił się w Muzeum Narodowym we Lwowie, 

gdzie z wielką pieczołowitością i czujnością dbał, aby dzisiaj do rąk czytelników 

mogły trafić albumy z ilustracjami unikalnych ikon. Oprócz działalności wyżej 

wspomnianego mnicha w albumie znajdziemy osobny artykuł dotyczący roli duchowieństwa 

greckokatolickiego w ochronie sztuki sakralnej. 

Dla polskiego czytelnika szczególnie interesujący może być fakt, że wśród prezentowanych 

ikon znajdują się dzieła pochodzące z miejscowości będących obecnie 

w granicach Polski, np. grupa ikon z łemkowskiej wsi Nowiny, a wśród nich dzieło 

anonimowego twórcy z przełomu XVI i XVII w. Ikony tego artysty charakteryzują 

się szczerą i naiwną bezpośredniością. Także z Nowin, i z tego samego okresu, pochodzi 

ikona „Zbawiciel w Chwale”. Jest ona przykładem prymitywizmu artystycznego. 

Ikona charakteryzuje się oryginalnym przedstawieniem oblicza Chrystusa, 

które dalekie jest od kanonów, w jakich było przedstawiane w tamtym czasie. Koloryt 

ikony natomiast ogranicza się do barw błękitno-szarych i odcieni brązu. Takie 

przykłady mogą potwierdzać istnienie tradycji innej niż tylko rosyjska i bizantyńska. 

W albumie znajdują się także ilustracje ikon pochodzących z innych łemkowskich 

wsi, np. z Bielanki czy Krempnej. 

Prezentowany album jest przejawem profesjonalizmu i długoletniego doświadczenia 

autora, który całkowicie zaangażował się w ochronę dziedzictwa sztuki sakralnej 

narodu ukraińskiego. Oprócz walorów estetycznych i artystycznych ma on 

także swoją wartość historyczną i źródłową. Dzieło godne jest polecenia, a zainteresowanym 

czytelnikom pozostaje tylko czekać na kolejną publikację ikon z kolekcji 

„Studion”.

Wołodymyr Biłećkyj 

Akademia Nauk Ekonomicznych Ukrainy, 

Donieck 

Czasopismo „Wschód” w przestrzeni informacyjnej Ukrainy 

Analityczno-informacyjne czasopismo „Wschód” powstało w okresie kształtowania 

się państwowości ukraińskiej w latach 90. Brakowało wówczas działaczy, których 

sposób myślenia i działania odpowiadałby wielkości zadań stojących przed państwem, 

narodem, społeczeństwem. Brakowało i nadal brakuje liderów na różnych 

płaszczyznach naszego życia społeczno-państwowego — od liderów na poziomie 

ogólnonarodowym z cechami i cnotami właściwymi dla współczesnej światowej 

społeczności: demokratyzmem, uczciwością, oddaniem ideałom otwartego społeczeństwa, 

umiejętnością podejmowania decyzji, zdolnością do łączenia interesów 

państwa narodowego z interesem regionalnym — do wykształconych i uczciwych 

działaczy na niższych szczeblach życia publicznego, w różnych gałęziach nauki 

i praktyki zawodowej, władzy lokalnej, biznesu, polityki itd. 

Czasopismo „Wschód” powstało w odpowiedzi na wyzwania i potrzeby czasu. 

Ten świadomy wysiłek jego twórców sprzyjać ma formowaniu nowej elity ukraińskiej 

(z koncepcji programowej czasopisma). Pismo jest przeznaczone dla teoretyków 

i praktyków, przede wszystkim dla ukraińskiego establishmentu. W rubrykach 

„Polityka”, „Ekonomia”, „Filozofia”, „Historia”, „Ekologia”, „Socjologia”, „Kultura” 

i innych przedstawia wieloplanowe aktualne problemy współczesnego społeczeństwa 

ukraińskiego i świata, akcentując kwestie formułowania współczesnej idei narodowej, 

ukraińskiego narodu politycznego, miejsca i roli społeczeństwa w państwie, 

roli struktur międzynarodowych, ekonomiki światowej i narodowej (zwłaszcza 

rozwoju wielkiego i średniego biznesu). Omawia problematykę reform rynkowych, 

rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, formowania ukraińskiej sceny politycznej, 

problemy w relacji regiony — centrum, modernizację przestarzałych regionów 

przemysłowych, a także problemy młodzieży 

Jak kształtowało się czasopismo, jakie rezultaty zostały osiągnięte i jaka ma być 

jego przyszłość? 

Po pierwsze „Wschód” — to jedyne fachowe, naukowe (według klasyfikacji 

WAK Ukrainy) interdyscyplinarne ogólnopaństwowe wydawnictwo na Lewobrzeżu. 

W Ukrainie rozpowszechniła się praktyka publikowania wyspecjalizowanych uniwersyteckich 

zbiorów artykułów, periodyków itp., ale niemal zupełnie brak ogólnopaństwowych 

interdyscyplinarnych czasopism naukowo-analitycznych. 

1–2/2009 

RECENZJE, WYDARZENIA 149

150 Wołodymyr Biłećkyj 

Po drugie redakcja „Wschodu” pozyskała do współpracy autorów znanych i jednocześnie 

promuje oryginalne wyniki badań młodych naukowców. Opublikowano 

rozprawy intelektualistów i polityków (z różnych obozów), dyplomatów, biznesmenów: 

Iwana Dziuby, Wiktora Juszczenki, Wiktora Janukowycza, Jurija Jechanurowa, 

Bohdana Hawryłyszyna, Stevena Pfeiffera, Jarosława Jackiwa, Dmytra 

Pawłyczki, Leonida Rudnyćkiego, Mykoły Riabczuka, Jewhena Marczuka, Mykoły 

Żułynśkiego, Stepana Złupki, Wałentyna Ładnyka, Wołodymyra Rybaka, Iwana 

Dracza, Mychajły Horynia, Anatolija Hrycenki, Ołeksandra Czałego; uczonych, 

analityków — Mykoły Czumaczenki, Ołeksandra Amoszy, Ołeksandra Czeredniczenki, 

Ołeha Romaniwa, Jewhena Żerebyćkiego, Anatolija Karasia, Jurija Makohona, 

Wasyla Pirki, Romana Liacha, Ihora Paśki, Witalija Zabłoćkiego, Wiktora 

Czumaczenki, Wołodymyra Biłećkiego, Wołodymyra Petrowśkiego, Mykoły Hołowki, 

Roman Kisia, Ołeksandra Szewczuka i innych. Geografia autorów obejmuje 

wszystkie obwody Ukrainy, Polskę, Rosję, USA, Belgię, Szwajcarię, Kanadę, 

Niemcy. 

Po trzecie zorganizowana została sieć dystrybucji czasopisma. Dociera ono do 

największych bibliotek w kraju, zwłaszcza do obwodowych i uczelnianych, a także 

do bibliotek zagranicznych w USA, Polsce i Rosji. Dostęp do materiałów czasopisma 

możliwy jest także za pośrednictwem internetu (www.vesna.org.ua, spis treści 

i wybrane publikacje można znaleźć na portalu www.intellect.org.ua). Oprócz tego 

od kilku lat czasopismo jest partnerem Ogólnoukraińskiej eksperckiej sieci (WEM) 

www.experts.in.ua. 

Krąg czytelników „Wschodu” składa się z naukowców, deputowanych do parlamentu, 

biznesmenów, bankowców, kierowników przedsiębiorstw państwowych 

i firm prywatnych, doktorantów, a także studentów. 

W skład kolegium redakcyjnego wchodzą znani w Ukrainie i za granicą naukowcy 

reprezentujący różne dyscypliny naukowe, ekonomię, filozofię, historię 

i inne: akademicy NAN Ukrainy Mykoła Czumaczenko (Kijów), Ołeksandr Amosza 

(Donieck), Borys Bukrynśkyj (Odesa), Mykoła Iwanow (Donieck), Myrosław Popowycz 

(Kijów), Petro Tryhub (Mykołajiw); profesor filozofii Ihor Paśko (Donieck), 

doktorzy nauk filozoficznych: Wołodymyr Ryżko (Kijów), Ołeksandr Krywulja 

(Charków), Mykoła Kyseliow (Kijów), Anatolij Jermołenko (Kijów), Nina Poliszczuk 

(Kijów), Wałentyn Omelianczyk (Kijów); doktorzy nauk historycznych: Serhij Tymczenko, 

Fedir Turczenko (Zaporoże), Wasyl Pirko (Donieck), Serhij Liach (Zaporoże) 

i inni. 

Na czele kolegium redakcyjnego stoi autor koncepcji czasopisma „Wschód”, 

członek rzeczywisty Naukowego Towarzystwa im. Szewczenki (NTSz) i przewodniczący 

jego Donieckiego Oddziału, akademik Akademii Nauk Ekonomicznych Ukrainy, 

profesor Wołodymyr Biłećkyj (Donieck). 

W różnych okresach projekt analityczno-informacyjnego czasopisma „Wschód” 

wspierany był przez Międzynarodową Fundację „Odrodzenie”, „Euroazję”, historycznie 

pierwszą ukraińską akademię „Naukowe Towarzystwo im. Szewczenki” 

(NTSz), a także przez organizacje społeczne i osoby prywatne. 

Warto podkreślić jeszcze inną cechę charakterystyczną — o ile czasopismo było 

założone w 1995 r. przez społeczną doniecką organizację badawczo-wydawniczą 

Ukraińskie Centrum Kulturologiczne, o tyle w 2005 r. wydanie nabyło statusu akademickiego 

i zostało przerejestrowane w następującym składzie założycielskim: 

Ukraińskie Centrum Kulturologiczne (Donieck), Instytut Ekonomii Przemysłowej 

NAN Ukrainy (Donieck), Instytut Filozofii im. Hryhorija Skoworody NAN Ukrainy 

(Kijów), Zaporoski Uniwersytet Narodowy (Zaporoże). Partnerami czasopisma są

Czasopismo „Wschód” w przestrzeni informacyjnej Ukrainy 151 

Centrum Edukacji Humanistycznej NAN Ukrainy, Akademia Nauk Ekonomicznych 

Ukrainy oraz Doniecki Oddział NTSz. 

Dorobek czasopisma jest znaczący — obejmuje niemal 90 numerów. Objętość 

jednego zeszytu to 7–10 arkuszy drukarskich. Pismo ukazuje się w języku ukraińskim. 

Prawdziwym powodem do dumy redakcji są wydania specjalne czasopisma: 

„Edukacja i nauka Donbasu” (1999), „Donbas i ukraińska diaspora” (2001 — z okazji 

III Ogólnoświatowego Forum Ukraińców), „85 lat Uniwersytetu Tauryjskiego 

im. W. Wernadśkiego (2003), specjalne wydanie kulturologiczne poświęcone duchowości 

Donbasu (2004) oraz wydanie specjalne „Miasto, region, państwo” 

(2008). 

Czasopismo otrzymało nagrody Komitetu Narodowego Telewizji i Radia Ukrainy 

(2002, 2005), nagrody Festiwalu Książki Słowiańskiej (2004), Międzynarodowego 

Forum „Złoty Skif — 2000”. Jest również zwycięzcą i laureatem konkursów 

„Prasa Donbasu” (1998, 1999, 2000, 2005). Zostało nagrodzone Dyplomem Międzynarodowego 

Festiwalu Słowa „Zdobycze Donbasu" (2006) i innymi. W 2005 r. 

podczas VI Międzynarodowego Kongresu Międzynarodowej Asocjacji Ukrainistów 

znany akademik Iwan Dziuba w swoim wystąpieniu programowym podkreślił, że 

czasopismo „Wschód” ma ogólnoukraińskie znaczenie. 

W ten sposób, można skonstatować, czasopismo w ramach jego założeń programowych 

wypełniło swoją misję i zajęło znaczące miejsce wśród współczesnych 

fachowych publikacji periodycznych w Ukrainie. Co dalej? 

W perspektywie mamy roczne wydania anglojęzyczne, a może także rosyjsko-, 

polsko- i niemieckojęzyczne. Inny kierunek rozwoju czasopisma to wzmocnienie 

współpracy z przewodnimi krajowymi instytutami akademickimi i uniwersytetami, 

centrami analitycznymi (Think Tanks) w Ukrainie i za granicą, z redakcjami analitycznych 

czasopism ukazujących się w państwach partnerskich Ukrainy. 

Oprócz tego w ciągu kilkunastu lat redakcja zebrała szereg zbiorów artykułów 

swoich stałych autorów, które zachowują aktualność i mogą ujrzeć światło dzienne 

w postaci książek z cyklu Biblioteka Czasopisma „Wschód”. Coraz bardziej odczuwamy 

konieczność publikowania konceptualnych i specjalnych zeszytów. Celowe 

może też być włączenie czasopisma „Wschód” do struktury Instytutu Badań Systemowych, 

którego koncepcja została wypracowana przy udziale naszej redakcji.

nowa ukraina

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?