Islam a AIDS. AIDS w muzułmańskich krajach Afryki

Problem HIV/AIDS w świecie islamu
Katarzyna Górak-Sosnowska, ARABIA.pl
ISLAM A HIV/AIDS – TEORIA
Jeśli chodzi o zasady religijne, islam ogranicza możliwość zarażenia się wirusem HIV
niemalże do minimum z kilku powodów. Przede wszystkim w religii tej zabronione są
pozamałżeńskie kontakty seksualne – maleje zatem zdecydowanie możliwość
zarażenia się wirusem drogą płciową. Cudzołóstwo jest surowo karane (w przypadku
osób niezamężnych – karą 100 batów), niedozwolony jest również seks
przedmałżeński oraz homoseksualizm. Co więcej, większość uczonych
muzułmańskich nie zabrania stosowania środków antykoncepcyjnych – w tym
prezerwatyw – które również ograniczają ryzyko zarażenia się wirusem. Środki te są
legalne nawet w konserwatywnych państwach arabskich jak np. Kuwejt 1 . A zatem
islam – chociaż dostrzega seksualność człowieka i nie ogranicza jej jako takiej – stoi
na straży, aby stosunki seksualne odbywały się wyłącznie pomiędzy małżonkami.
Innym sposobem przenoszenia wirusa HIV są strzykawki – zwłaszcza te stosowane do
narkotyków. Również tu stanowisko islamu jest jednoznaczne. Na zasadzie analogii
(kijas) do zakazu picia wina, zabronione jest spożywanie innych środków
odurzających, zwłaszcza narkotyków. Ibn Tajmijja, jeden z uczonych muzułmańskich
żyjący w XIV wieku powiada: Haszysz (…) jest gorszy od wina, a to z tego względu,
że niszczy rozum i nastrój, a w mężczyźnie pojawia się zniewieściałość i zepsucie 2 .
I choć w wielu państwach muzułmańskich rozpowszechnione zażywa się substancje
o działaniu narkotycznym (np. liście katu w Jemenie), stanowisko islamu – jako
religii – wydaje się być w tym zakresie jednoznaczne.
ISLAM A HIV/AIDS - PRAKTYKA
Zagrożenie zarażeniem wirusem HIV występuje również w państwach
muzułmańskich, a co więcej staje się coraz bardziej powszechne. Wielu muzułmanów
zdaje się jednak nie dostrzegać powagi sytuacji tłumacząc właśnie, że w islamie
zabroniony jest seks przedmałżeński, prostytucja, homoseksualizm czy zażywanie
narkotyków, w związku z tym problem nie istnieje 3 . Jednak takie przekonanie jest
fałszywe: jeśli bowiem założymy, że wśród muzułmanów nie ma pijanych
kierowców, bo islam zakazuje spożywania alkoholu (…) nastawiamy się bardziej na
moralizatorstwo aniżeli na życie i cierpienie prawdziwych ludzi 4 . A zatem
sprzyjające uwarunkowania religijne mogą mieć negatywny wpływ na działania
praktyczne i percepcję zagrożenia zarażeniem wirusem HIV.
Z drugiej strony według badań przeprowadzonych przez zespół P. Gray’a z Harvard
University muzułmańskie społeczności w 38 państwach Czarnej Afryki cechują się
niższym odsetkiem osób zarażonych wirusem HIV niż osoby innych wyznań. Autorzy
raportu wskazują właśnie na specyfikę religijnych zasad islamu, która wpływa na
1 M. Zyzik, Małżeństwo w prawie muzułmańskim, Elipsa, Warszawa 2003, s. 152.
2 Cyt. za. J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, t. 1, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warsawa 1997, s. 150.
3 H. Kaiser, HIV/AIDS Epidemics Cannot Continue to Go Unchecked in Predomimantely Muslim Countries, “The Body”,
http://www.thebody.com/kasier/2005/jul13_05/muslim_countries_aids.html
4 HIV, AIDS and Islam. Reflection based on Compasion, Responsibility & Justice, Positive Muslims, South Africa 2004, s. 18.
1

zmniejszenie przenoszenia wirusa drogą płciową. Inną przyczyną mniejszego odsetka
osób zarażonych wirusem HIV może być obrzezanie – które w islamie jest
obowiązkowe dla każdego mężczyzny 5. Gorzej wygląda przestrzeganie przez
muzułmanów zakazu zażywania narkotyków. Jak wskazuje raport UNAIDS z 2004 –
gros zarażonych wirusem mieszkańców Afryki Północnej to osoby, które używały
wspólnych igieł zażywając narkotyki 6.
STOSUNEK DO ZARAŻONYCH
Osoby zarażone wirusem HIV bywają napiętnowane również w społeczeństwach
zachodnich, jednak w tradycyjnych społeczeństwach państw muzułmańskich
stygmatyzacja może być nieporównywalnie większa, a samo zarażenie stanowić temat
tabu. Częstą odpowiedzią muzułmanów na problem HIV i AIDS jest: zaprzeczenie, że
może on dotyczyć muzułmanów; przemilczanie go (sprawy związane z seksem nie są
omawiane publicznie w społeczeństwach tradycyjnych); zakłopotanie – czy jest to
kara od Allaha?; odrzucenie muzułmanów zarażonych wirusem i wreszcie – litość.
Z takim podejściem walczy m.in. założona w RPA organizacja pozarządowa
o znamiennej nazwie Positive Muslims (od HIV positive).
Wielu mieszkańców świata islamu usłyszało po raz pierwszy o HIV/AIDS
w kontekście zarażenia wirusem przez amerykańskich homoseksualistów. Stąd
przekonanie, że AIDS to choroba Zachodu, właściwa wyłącznie dla homoseksualistów.
Działacze Positive Muslims starają się zmienić te przekonania wskazując m.in. na to,
że islam popiera rozmowy nawet na tematy intymne, jeśli dzięki temu społeczność
muzułmańska będzie bardziej bezpieczna i zdrowa. Jeżeli HIV ma być karą za grzechy
– np. niemoralne prowadzenie się – to dlaczego w bogatych państwach zachodnich
osoby zarażone żyją o wiele dłużej, a ich odsetek w populacji jest zdecydowanie
mniejszy niż w Afryce? Czyżby Bóg karał tylko biednych – pytają 7 . Uważają, że
muzułmanów zarażonych nie należy wykluczać ze społeczności, a ci nie powinni się
obawiać i przyznać, że są nosicielami. To jednak bywa trudne. Jako przykład podają
muzułmanki mieszkające w państwach europejskich, które z obawy przez
ostracyzmem społecznym nie noszą chust w miejscach publicznych i ukrywają swoją
religię.
Chociaż działalność informacyjna i edukacyjna związana z HIV/AIDS nie jest łatwa,
zwłaszcza w społeczeństwach tradycyjnych, jak np. Czarnej Afryki, powstanie
organizacji typu Positive Muslims wskazuje na możliwość przeprowadzania takich
akcji w sposób akceptowalny, a co więcej, przekonujący dla muzułmanów –
odnajdujący paralele do przekazów zawartych w źródłach muzułmańskich 8 .
5 P. Gray, HIV and Islam: is HIV prevalence lower among Muslims?, “Social Science & Medicine”, vol. 58, Issue 9, May 2004.
6 Report on the Global HIV/AIDS Epidemic, UNAIDS 2004, s. 34.
7 HIV, AIDS and Islam, op cit., s. 25.
8 Więcej: por. strona internetowa organizacji, http://www.positivemuslims.org.za
2

AIDS w muzułmańskich krajach Afryki
tłum. Magdalena Ujda, ARABIA.pl, SKN FM
Muzułmanie stanowią około 65% mieszkańców Afryki. Każdego dnia z powodu AIDS
umiera w Afryce około 6000 osób, więcej niż w wyniku wojen, głodu czy powodzi.
Afryka jest domem dla 70% dorosłych i 80% dzieci zakażonych wirusem HIV na
świecie. Jak głoszą statystyki agendy ds. AIDS Organizacji Narodów Zjednoczonych
pod koniec 2001 roku szacowana liczba nowych zakażeń wśród dzieci i dorosłych
sięgnęła 3,5 miliona. W tym samym roku liczbę osób żyjących z HIV/AIDS w Afryce
oszacowano na 28,5 miliona. W 2001 roku globalna liczba zgonów w wyniku AIDS
wyniosła 3 miliony osób, z czego 2,2 miliona przypada na samą tylko Afrykę.
W niektórych spośród krajów „Czarnego Lądu”, głównie w Ugandzie i Senegalu,
odniesiono duże sukcesy w walce z AIDS, ale dużo pozostaje jeszcze do zrobienia. 9
Senegal – recepta na sukces 10
„Senegal jednym z krajów stawianych za przykład w walce z AIDS w Afryce. Od
pierwszego potwierdzonego przypadku zachorowania na AIDS w 1986 roku wskaźnik
zakażeń wirusem HIV wśród dorosłych utrzymuje się na poziomie 1,74 -1.77%.
Nosiciele wirusa HIV tworzą grupę 80 000 osób w 9-milionowej populacji Senegalu.
Klucz do sukcesu w walce z wirusem tkwi we wczesnej reakcji kraju, energicznych
akcjach profilaktycznych, opiece nad chorymi na AIDS oraz mobilizacji ludzi na
wszystkich poziomach drabiny społecznej, m.in. nauczycieli, żołnierzy, przywódców
religijnych oraz organizacji pozarządowych. Demokracja i wolność prasy umożliwiły
otwarte dyskusje dot. kwestii HIV/AIDS, jak i samo rozprzestrzenianie informacji
o chorobie.
PROFIL: AIDS w Senegalu
Ludzie żyjący z HIV/AIDS (1999)
Spośród których:
79 000
Kobiety (15-49 rok życia) 40 000
Mężczyźni (15-49 rok życia) 35 700
Dzieci 3 300
Wskaźnik nowych zakażeń wśród dorosłych (%) 1,8
Szacowana liczba zgonów w wyniku AIDS do 1999 roku 7 800
Dzieci, których jedno lub obydwoje rodziców zmarło w
42 000
wyniku HIV/AIDS
Źródło: UNAIDS, UN Economic Commission for Africa, AIDS in Africa: Country
by Country, 2000.
Już w 1970 roku, na długo przed odkryciem pierwszego przypadku zachorowania na
AIDS, rząd senegalski zainicjował politykę regulującą transfuzje krwi. Polityka ta
została zaostrzona po 1986 roku przez systematyczne monitorowanie oddanej przez
dawców krwi. Dla lepszego zabezpieczenia przez rozprzestrzenianiem się wirusa
wśród prostytutek, władze bardzo wcześnie stworzyły system odpowiadający
potrzebom zdrowotnym tych kobiet, jak i program przeciwdziałający chorobom
9 AIDS in Muslim African countries, http://www.salaam.co.uk
10 Mamadou Mika Lom, Senegal's recipe for success, Africa Recovery, wydanie XV, czerwiec 2001, s. 24
3

przenoszonym drogą płciową. (...) W październiku 1986 roku powstała narodowa
komisja ds. walki z AIDS.
Świadome faktu, że te inicjatywy będą miały ograniczoną skuteczność jeśli nie będą
wspierane przez inne środki, w 1988 roku władze Senegalu rozpoczęły narodową
kampanię, której grupą docelową były kobiety i młodzi ludzie, w szczególności
studenci. Zajęcia dot. AIDS i innych chorób przenoszonych drogą płciową na stałe
zagościły w szkolnych planach zajęć. Te grupy docelowe pomogły z kolei
w zwiększaniu świadomości w szczególnie narażonych na zakażenie grupach, jak np.
prostytutki i robotnicy-emigranci.
Senegal był także jednym z pierwszych afrykańskich krajów, które wykorzystały nowe
możliwości uzyskania dostępu do leków antyretrowirusowych. Średni koszt
podstawowych leków na choroby związane z AIDS został zredukowany o 90%. Poza
tym, prezydent Abdoulaye Wade powierzył rządowi podwojenie sumy przeznaczonej
na leki antyretrowirusowe z 250 milionów do 500 milionów franków CFA (ok. 700
tys. USD) rocznie.
Edukacja w społecznościach
Działania podejmowane w ramach tych programów zostały zdecentralizowane na
wszystkich poziomach na drodze stworzenia wielu projektów podnoszących
świadomość wśród organizacji społecznych, a w szczególności stowarzyszeń
kulturalnych i sportowych oraz tych zrzeszających kobiety. Ośrodki dla młodych ludzi
zostały stworzone przez przedstawicieli różnych wyznań, by promować prezerwatywy
i wzajemną edukację, w ramach której młodzi ludzie posiadający wiedzę na temat
AIDS edukują innych młodych ludzi. (...) Metoda ta polega na tym, że najpierw
nauczyciele przekazują wiedzę swoim uczniom, po czym uczniowie przekazują ją
swoim rówieśnikom i członkom społeczności, w których żyją. Podobny system
stosowany jest w przypadku szerzenia wiedzy o AIDS wśród organizacji zrzeszających
kobiety.
Przywódcy religijni na czele
Około 95% Senegalczyków to muzułmanie, 4% stanowią chrześcijanie. Przywódcy
religijnie, zarówno muzułmańscy, jak i chrześcijańscy, byli i nadal są aktywnie
zaangażowanie w walkę z AIDS. Organizują warsztaty i konferencje, z których
najważniejszą był międzynarodowa konferencja nt. „Religia i AIDS”, która odbyła się
w Dakarze w 1997 roku, z udziałem przedstawicieli islamu, chrześcijaństwa,
buddyzmu i innych społeczności religijnych z całego świata.
Od samego początku muzułmańscy przywódcy religijni sprzeciwiali się dyskusjom
o prezerwatywach, stawiając na głoszenie idei wierności i abstynencji seksualnej jako
najlepszych środków zapobiegających zakażeniu. Nie wykluczyli jednak możliwości
stosowania prezerwatywy w przypadku, gdy jedno z małżonków jest nosicielem
wirusa HIV. Odnieśli też wiele sukcesów w kwestii przeciwstawiania się
dyskryminacji osób zakażonych, z których wiele zostało wcześniej odrzuconych przez
ich rodziny i społeczności, w których żyły.
Zdaniem Bamara Guèye, koordynatora islamskiej organizacji pozarządowej JAMRA
(co po arabsku oznacza „żar”), najważniejsza jest zmiana zachowań ludzkich. (...) To
właśnie ta organizacja z sukcesami mobilizuje kalifów najważniejszych braterstw
islamu działających w Senegalu do otwartej dyskusji o problemie AIDS.
4

Ryzykowne praktyki
Zdaniem Binety Bocoum, przedstawicielki biura ds. edukacji zdrowotnej w regionie
Louga (w którym jest największa koncentracja nosicieli wirusa HIV), które grupy
senegalskich kobiet i mężczyzn są w największym stopniu dotknięte chorobą. Pani
Bocoum, która jest również aktywnym członkiem Stowarzyszenia Kobiet przeciwko
AIDS w Afryce, dodaje również, że szczególnie trudnym zadaniem jest oszacowanie
wskaźnika zakażeń wśród prostytutek. (...) Niemniej jednak podbudowującym faktem
jest to, iż informacje dot. choroby są na dużą skalę szerzone przez organizacje
pozarządowe, stowarzyszenia dla kobiet oraz ludzi młodych, jak i związki religijne.
Istnieje jednak problem dot. praktyk kulturowych stosowanych w Senegalu,
które mogą przyczynić się do rozpowszechniania się choroby. Jest to m.in. levirate,
zwyczaj, który nakazuje mężczyźnie przejąć żonę po jego zmarłym bracie lub sororat,
który nakazuje kobiecie poślubienie małżonka swojej zmarłej siostry. Poligamia
i brzezanie kobiet również są praktykowane na dużą skalę. Na szczęście,
zaangażowanie przywódców religijnych w zwiększanie świadomości AIDS przyczyniło
się do redukcji takich praktyk. Jak niektórzy z tych przywódców duchownych
podkreślają: nikt nie jest zobligowany do małżeństwa jeżeli istnieje ryzyko utraty
życia w jego wyniku.
Stabilny wskaźnik zakażeń
W ciągu 17 lat, które upłynęły od momenty zdiagnozowania pierwszego przypadku
zachorowania na AIDS w Senegalu, wskaźnik zakażeń wirusem HIV jest stabilny.
Spośród ok. 80 000 Senegalczyków żyjących z wirusem, ok. 3000 stanowią dzieci.
Początkowo czterech zakażonych mężczyzn przypadało na jedną zakażoną kobietę, ale
obecnie stosunek ten jest wyrównany.”
5