Współczesny system polityczny Księstwa Andory

Przemysł aw Osóbka
Współ czesny system polityczny
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
Księ stwa Andory
Opole – Toruń
2003 – 2006

SPIS TREŚ CI
Wstę p
s. 3
Rozdzia ł I. Kształtowanie si ę współczesnego systemu politycznego Księ stwa Andory s. 13
§ 1. Przeobrażenia społ
eczno – polityczne na terytorium Andory do koń ca XIX wieku s. 13
§ 2. Przemiany demokratyczne w XX wieku s. 27
§ 3. Ustrój polityczny Księ stwa przed uchwaleniem konstytucji
s. 34
Rozdzia ł II. Andora – nowoczesne państwo czy relikt feudalizmu? s. 42
§ 1. Geneza ustawy zasadniczej Księ stwa Andory
s. 42
§ 2. Ustawa zasadnicza wobec niepodległości i niezależnoś ci Andory
s. 50
§ 3. Wewnętrzne i zewnętrzne konsekwencje
uchwalenia konstytucji s. 59
Rozdzia ł III. System organów pań stwowych
s. 71
§ 1. Głowa państwa:
Współksiążę ta
s. 71
§ 2. Parlament: Rada Generalna s. 79
§ 3. Rząd księ stwa
s. 89
§ 4. System wł adzy lokalnej: Parafie s. 94
§ 5. Wymiar sprawiedliwości: Sądy i Trybuna ł Konstytucyjny
s. 102
Zakoń czenie
s. 110
Literatura s. 114
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
2

WSTĘ P
W historii Europy i świata nie brakuje dowodów na potwierdzenie tezy, i ż nierzadko
wielkim procesom dziejowym towarzyszy powstawanie nietypowych tworów polityczno-
prawnych, które pomimo pozornej słabości i tymczasowości okazuj ą si ę trwalsze od wielu
organizmów opartych na znacznie solidniejszych podstawach. Do tych właśnie przypadków
możemy zaklasyfikowa ć tak zwane państwa karłowate. W Europie do tej grupy państw zalicza si ę zwykle Księstwo
Andory, Księstwo Liechtenstein, Księstwo Monako i Republik ę
San Marino. Lech Antonowicz uważa ponadto, i ż szczególne miejsce wśród państw karłowatych zajmuje Watykan. Podkreśla on jednak, że w polskiej nauce „(...) rozważa
si ę
raczej problem podmiotowości prawnomiędzynarodowej Stolicy Apostolskiej ni ż kwesti
ę
1
państwowości Watykanu” .
Oprócz wymienionych wyżej krajów europejskich, które kształtowały swoj ą
państwowo ść na przestrzeni co najmniej kilku stuleci, do kategorii państw karłowatych możemy zaliczy
ć wiele państw pozaeuropejskich, będących owocami procesu dekolonizacji,
2
mającego miejsce w drugiej połowie dwudziestego wieku . W tej grupie państw znajduj ą si ę
między innymi położone na Oceanie Spokojnym Kiribati, Nauru, Tonga, Tuvalu, czy leżące na Karaibach Antigua i Barbuda oraz Dominika.
Zainteresowanie najmniejszymi z państw dawało si ę zauważy ć ju ż pod koniec XIX w.
W 1973 r. Frederick W. Lehman uku ł termin micropatrology oparty na greckim przedrostku
„micro” oraz łacińskim sł owie „patria”. Tłumaczenie nazwy tego określenia przysparza
wielu kłopotów, poniewa ż samo słowo micropatrology jest nieobecne w większości słowników języka angielskiego. Thomas Eccardt w swojej pracy poświęconej najmniejszym
europejskim państwom używa go na określenie studiów nad
małymi państwami. W języku francuskim funkcjonuje mające identyczne znaczenie sł owo „micropatrologie”. Istnieje
nawet Francuski Instytut Mikropatrologiczny (Institut Français de Micropatrologie)
prowadzący badania nad państwami karł owatymi.
Warto pamięta ć, że dla określania kategorii państw nazywanych tutaj karłowatymi 3
używa si ę równie ż innych poj ęć, np. minipaństwa, mikropaństwa, bąd ź te ż państwa lilipucie .
Przyjęcie na użytek niniejszej pracy terminu „państwa karłowate” ma więc charakter
1
L. Antonowicz, Uwagi prawne o mapie politycznej świata, „Sprawy mię dzynarodowe” 1966, nr 1, s.180.
2
Zob. L’organització política: l’Estat, Govern d’Andorra, Ministeri d’Educació Joventut i Esports, Andorra la
Vella 1998, s. 33.
3 Por. R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo mi dzynarodowe publiczne, Warszawa 1999, s. 135; S. Otok,
ę
Geografia polityczna, Warszawa 1996, s. 75; J. Gilas, Prawo międzynarodowe, Toru ń 1999, s. 116.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
3

umowny. Pojęcie to ma wieloletnie tradycje na gruncie nauki polskiej i wydaje si ę, że do ść
trafnie wyraża opisywane treści. Daremny byłby jednak trud poszukiwania definicji
określenia „państwo karłowate”. Nawet w oficjalnych dokumentach Organizacji Narodów
Zjednoczonych w odniesieniu do tej kategorii państw używa si ę niezbyt ścisłej formuły „państwa wyjątkowo małe co do obszaru, liczby ludności oraz ludzkich i gospodarczych
zasobów” 4 .
Można zatem przyj ąć, że o zaklasyfikowaniu danego kraju do grupy państw karłowatych decyduje
niewielka liczba ludności oraz szczupłe terytorium. Cztery wymienione
wyżej państwa europejskie ponad wszelk ą wątpliwo ść spełniaj ą te kryteria. Powierzchnia
Andory zajmuje 468 km 2 , za ś liczba jej ludności wg stanu na koniec 2004 r. wynosiła 76875
mieszkańców. W przypadku Liechtensteinu wartości te wynosz
ą odpowiednio – 160 km 2 i
34294 mieszk. (2003 r.). Powierzchnia San Marino wynosi 61 km 2 , przy liczbie mieszkańców 28503 (2004 r.). Najmniejszym ze wskazanej czwórki państw jest Monako, którego
powierzchnia zajmuje zaledwie 1,95 km 2 , za ś liczba obywateli w 2000 r. osiągnęła 30020
5
mieszkańców .
Wydaje si ę jednak, że w oparciu o regu łę znikomej liczby ludności i niewielkiego
terytorium nie uda si ę zbudowa ć zadowalającej definicji państwa karłowatego. Gdzie
bowiem
le żą granice owej „szczupłości” terytorium?
Jaka liczba ludności może zosta ć uznana za
niewielk ą, a jaka ju ż nie? Autorzy andorskiego podręcznika „L’organització política: l’Estat”,
próbuj ą wyznaczy ć w tym zakresie sztuczne granice przyjmując, że państwa zajmujące 2
mniejsz ą powierzchni ę ni ż 5 tys. km mog ą by ć nazywane mikropaństwami. Liczba ich
6
mieszkańców nie powinna za ś przekracza ć pięciuset tysięcy . Gdyby traktowa ć łącznie
oba te
kryteria, za państwa karłowate nie mogłoby zosta ć uznanych wiele
krajów pozaeuropejskich.
Czy za państwo karłowate mógłby wówczas uchodzi ć Singapur, zajmujący co prawda
niewielkie terytorium ok. 0,6 tys. km 2 , ale którego liczba ludności przekroczyła w 1998 r. 3,8
7
miliona mieszkańców? Wydaje si ę, że przy tak sztywno określonych kryteriach nie byłoby to
możliwe. By ć może zamiast poszukiwania definicji, bardziej przydatne będzie posługiwanie si ę modelem państwa karłowatego. W odróżnieniu od pewnych cech, które zostałyby wymienione w definicji, nie wszystkie cechy składające si ę na model musiałyby
występowa ć
w przypadku każdego państwa karłowatego. Cechy te mogłyby występowa
ć z różn ą „si łą”
i
4 R. Bierzanek, J. Symonides, op. cit., s. 311.
5 Zob.: Andorra in figures 2005, Govern d’Andorra, Ministeri de Finances, Servei d’Estudis, Andorra la Vella
1999, s. 17; Lichtenstein in Figures 2004, Vaduz 1999, s. 10; The World Factbook; Principauté de Monaco.
Recensement General De La Population 2000, s. 7.
6 L’organització política: l’Estat, op. cit., s. 32.
7 Rocznik statystyczny 2000, GUS, Warszawa 2000, s. 598.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
4

„natężeniem”. Znacząca liczba ludności Singapuru zostałaby więc zrekompensowana dużym nasileniem cechy „szczupłe terytorium”. Przy takim podejściu kraj ten bez przeszkód mógłby zosta ć zaliczony
do państw karł owatych.
Niewielkie terytorium i znikoma liczba ludności nie s ą jedynymi cechami jakie
wykazuj ą państwa karłowate. Możemy do nich zaliczy ć równie ż ścisłe więzy łączące je z
sąsiadami oraz ich marginaln ą pozycj ę na arenie międzynarodowej.
Poniekąd właściwości te
wynikaj ą z dwóch pierwszych cech, o których
była mowa. Niemniej jednak ich znaczenie jest
duże. Ograniczono ść terytorialna i niewielkie zasoby
ludzkie skłaniaj ą państwa karłowate
do
nawiązywania bliskich stosunków z państwami ościennymi, na rzecz których nierzadko
rezygnuj ą one z wykonywania części własnej suwerenności.
W przypadku Księstwa Andory
role takich partnerów odgrywaj ą Francja i Hiszpania. Dla Liechtensteinu takim partnerem jest
Szwajcaria, dla Księ stwa Monako – Francja. San Marino jest ściśle związane z Włochami. Jeśli chodzi o pozaeuropejskie państwa karłowate, upraszczając nieco można powiedzie ć, że
role te odgrywaj ą byłe pań stwa kolonialne.
Niewielkie terytorium i mała liczba ludności determinuj ą daleko idące ograniczenia
gospodarcze. Dlatego kraje te często wchodz ą w unie celne i walutowe ze swoimi sąsiadami. Równie ż Andora
nie posiada własnej waluty. Do niedawna w obrocie na terytorium księstwa znajdowały si ę przede
wszystkim hiszpańska peseta i francuski frank. Budżet państwa sporządzano w pesetach. Po zastąpieniu tych walut przez wspólny europejski pieniądz, 8
równie ż Andora przyjęła euro, cho ć kraj ten nie jest członkiem Unii Europejskiej .
Państwa karłowate nie
odgrywaj ą znaczącej roli w polityce międzynarodowej. Wida ć
to bardzo dobrze na przykładzie Andory, która należy co prawda do wielu organizacji
międzynarodowych, to jednak w każdej z nich pozycja księstwa jest raczej marginalna.
Pomimo tego faktu Andora nie unika ponoszenia kosztów uczestnictwa w organizacjach
międzynarodowych, ani nie uchyla si ę od związanej z tym odpowiedzialności. Wystarczy
wspomnie ć, że księstwo
należy do tych nielicznych państw, które terminowo wywiązuj ą si ę
ze swoich zobowiąza ń finansowych
wobec ONZ. Godny uwagi jest równie ż fakt, że
Andora
płaci jedn ą z najwyższych per capita składek spośród
wszystkich członków ONZ. W 1998 r.
9
każdy Andorczyk wpłaci ł do budżetu tej organizacji
5,08 dolarów amerykańskich . Niemal
niezauważalna pozycja księstwa na arenie międzynarodowej nie wynika więc z jego
8 Zob. L’Andorre en chiffres 1999, op. cit.; Two sides to every coin, „The Economist“, March 9th, 2002, s. .35.
9 Andorran – US Relations: common hopes, common ties, [w:] A Special International Report Prepared by The
Washington Times Advertising Department, May 28, 1999, s. 1.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
5

samookreślenia si ę, ale jest raczej skutkiem postrzegania go przez partnerów jako mało znaczącego pań stewka o ograniczonym potencjale ekonomicznym.
Niewielkie terytorium, znikoma liczba ludności, ścisłe związki z państwami sąsiadującymi oraz marginalna pozycja na arenie międzynarodowej,
czyli wszystkie cechy, o
których była mowa powyżej s ą cechami charakterystycznymi dla Andory. Zatem Księstwo Andory może zosta ć uznane za modelowy przykład państwa karłowatego.
W latach dziewięćdziesiątych minionego stulecia mogliśmy by ć świadkami
wielu
dramatycznych przemian politycznych w Europie i w świecie.
Te najbardziej spektakularne,
takie jak rozpad Związku Radzieckiego, czy wojna w byłej Jugosławii przesłoniły równie
przełomowe zmiany zachodzące w znacznie mniejszej skali. Wiele istotnych wydarze ń nie
zostało dostrzeżonych przez światow ą opini ę publiczn ą. Dotyczy to równie ż ewolucji
prawnomiędzynarodowego statusu Księstwa Andory oraz przemian politycznych, jakie
zaszły w tym kraju pod koniec XX wieku. Specyfika tego niewielkiego państwa sprawia, że
warto
poświęci ć mu chwil ę uwagi. Tym bardziej, że
nasza wiedza na ten temat jest raczej uboga i
opiera si ę w większości na artykułach i podręcznikach opublikowanych na długo przed
wydarzeniami, które w zasadniczy sposób zmieniły andorsk ą rzeczywisto ść prawn ą i
polityczn ą .
Księstwo Andory, mimo że jest państwem europejskim, to dla ogromnej większości
Polaków stanowi swoist ą terra incognita. Dlatego te ż wydawał o si ę, iż
pożytecznym będzie krótkie chocia ż przybliżenie tego interesującego skądinąd kraju. Jest to tym bardziej
zrozumiał e,
poniewa ż jak dotąd w polskim piśmiennictwie zagadnienie ustrojowe Andory nie
doczekały si ę kompleksowego opracowania. Warto w tym miejscu zauważy ć, i ż w 1999 r.
ukazało si ę ju ż opracowanie, którego autorem jest Marek Śmigasiewicz, poświęcone polityczno-ustrojowym problemom innego europejskiego państwa karłowatego, Księstwa Liechtenstein. Z kolei w 2004 r. ukazała si ę publikacja autorstwa Sebastiana
Stępnickiego, 10
poświęcona Republice San Marino .
Bardzo cenn ą pozycj ą w polskim piśmiennictwie poświęconym Andorze jest artyku ł Danuty
Kucały dotyczący historii księstwa, który stanowi element fundamentalnej „Historii małych 11
państw Europy”, pod redakcj
ą Józefa Łaptosa
. Artykuł prezentuje Andor ę w kontekście historycznym oraz pokazuje ewolucję andorskich instytucji politycznych na przestrzeni
minionych wieków.
10
M. Śmigasiewicz, System polityczny Księstwa Liechtenstein, Warszawa 1999; S. Stępnicki, System
polityczny Najjaś niejszej Republiki San Marino, Warszawa 2004.
11
D. Kucała, Historia Andory, [w:] Historia małych krajów Europy, pod redakcj ą Józefa Łaptosa, Wrocław
2002.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
6

Stosunki andorsko-polskie s ą bardziej ni ż skromne. Z tym większ ą atencj ą należy traktowa ć słowa
obecnego premiera Andory Marca Forné Molné, którego do Polski i Polaków
zbliżyła historia rodzinna. Udzielając wywiadu tygodnikowi „Polityka” szef andorskiego
rządu powiedzia ł między innymi: „Mój ojciec by ł członkiem siatki, pracującej dla
brytyjskiego wywiadu. Jego zadaniem było przeprowadzanie przez Pireneje polskich
żołnierzy, którzy zostali we Francji po jej klęsce w 1940 r. Właśnie przez Andor ę, dzięki pomocy mego ojca, dotarło do Afryki 2,5 tys. Polaków. W Andorze nocowali w hotelu
mojego dziadka (...) potem szli dalej, do Hiszpanii. Hiszpania generała Franco udawała, że
o
niczym nie wie, tote ż Polacy docierali bez kłopotów do Afryki. Kierowc ą wszystkich eskapad
Polaków by ł mój – żyjący do dzi ś – wujek. Razem z ojcem omal nie trafili w ręce gestapo,
które zorganizowało wypad na nasz ą stron ę, a wtedy w aucie wujka było czterech Polaków
(...) dla mnie Polska to nieco więcej ni ż tylko rozmowa o europejskich perspektywach...
Więcej w każdym razie, ni ż choćby rozważania o zjednoczeniu Niemiec czy rozpadzie
12
Jugosławii. To jest bardzo bliski mi kraj (...)” . Równie ż i z tego powodu warto by polski
czytelnik dowiedzia ł si ę czego ś więcej o Księstwie Andory. Mam nadziej ę, że
niniejsza praca
w jakim ś stopniu pozwoli zrealizowa ć to zamierzenie.
Literatura polskojęzyczna poświęcona Andorze jest równie uboga jak relacje
andorsko-polskie. W związku z tym na szczególn ą uwag ę zasługuj ą opublikowane w 1998 r.
artykuły profesora Tadeusza Jasudowicza poświęcone prawnomiędzynarodowemu statusowi
księ stwa oraz andorskiemu wymiarowi sprawiedliwości 13 . S ą to prace o tyle istotne i
wartościowe, że nie pomijając tła historycznego, uwzględniaj ą prawne i polityczne
konsekwencje przemian jakie zaszły w Andorze w ostatnich latach dwudziestego wieku, a
których kulminacj ą było uchwalenie
w 1993 r. pierwszej w dziejach księ stwa konstytucji.
Barbara Sikorska w swoim artykule z 1971 r., odnoszącym si ę do wszystkich czterech
14
europejskich państw karłowatych, poświęciła do ść dużo uwagi Księstwu Andory . Jednak
dzi ś, z racji wspomnianych wyżej
przemian, które miały miejsce w Andorze, treści zawarte w
tym tekście, co zrozumiałe, musiały si ę mocno zdezaktualizowa ć .
Od zawsze bardzo niewiele miejsca Andorze poświęcano w polskich podręcznikach z
zakresu prawa mię dzynarodowego.
12
Supermarket w Pirenejach. Rozmowa z premierem Księstwa Andory Markiem Forne Molne, „Polityka” 1999,
nr 2 (2175), s. 35.
13
T. Jasudowicz, Przeoczone narodziny państwa-podmiotu. O ewolucji prawnomiędzynarodowego statusu
Andory, [w:] Zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej
w Olsztynie 10. Nauki prawne – zeszyt 1, pod
red. R. Sztychmilera, Olsztyn 1998; T. Jasudowicz, Andorski wymiar sprawiedliwości a europejski system
ochrony praw człowieka, [w:] Toruński rocznik praw człowieka i pokoju 1996, Zeszyt 4, Toru ń 1998.
14
B. Sikorska, Sytuacja prawnomiędzynarodowa europejskich państw karłowatych (Liechtenstein, Monako, San
Marino, Andora), Warszawa 1971.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
7

Jest to o tyle niezrozumiałe, że jak pisze T. Jasudowicz jego „tradycyjne położenie prawne
było na tyle oryginalne, że na dobr ą spraw ę każdy szanujący si ę wykładowca prawa
międzynarodowego specyfice statusu Andory słów par ę czu ł si ę zobowiązany słuchaczom swoim przekaza ć” 15 .
W większości przypadków autorzy tych podręczników ograniczaj ą si ę do próby
klasyfikowania Andory i państw jej podobnych. Warto zauważy ć, i ż w literaturze z zakresu
prawa i stosunków międzynarodowych występuj ą znaczne rozbieżnoś
ci w tym zakresie.
W latach sześćdziesiątych minionego stulecia Alfons Klafkowski nazwa ł Andor ę przykładem „ostatniego i jedynego państwa wasalnego w Europie” 16 . Współcześnie pogląd ten podzielili
Remigiusz Bierzanek i Janusz Symonides, aczkolwiek bardzo słusznie zwrócili oni uwag ę , iż
„w dniu 14 marca 1993 roku przyjęto konstytucj ę, która oficjalnie zakończyła system
feudalny (...)” 17 .
Lech Antonowicz dwukrotnie przypisa ł Andorze status terytorium zależnego typu
niekolonialnego. W artykule opublikowanym w 1966 r. na łamach
„Spraw
międznarodowych” zaszeregowa ł do tej kategorii Andor ę wespó ł z Królestwem Sikkim, które
w 1975 r. stało si ę kolejnym stanem Indii. Pogląd ten L. Antonowicz powtórzy ł w swoim
wydanym w 1993 r. „Podręczniku prawa międzynarodowego”, gdzie ju ż jednak
zasygnalizował, i ż Andora podjęła działania w celu usamodzielnienia się
18 .
Z kolei Cezary Berezowski zaliczy ł Andor
ę do tak zwanych niesuwerennych
organizacji terytorialnych. Jego punkt widzenia przyjmowa ł równie ż Wojciech Góralczyk,
który utożsamia ł jakby jej status z położeniem
Księstwa Monako, czy Wolnego Miasta
19
Gdańska w okresie międzywojennym .
Edmund Jan Osmańczyk w swej fundamentalnej „Encyklopedii spraw
20
międzynarodowych i ONZ” nazywa ł Andor ę mikropaństwem .
Wreszcie Janusz Gilas zakwalifikowa ł Andor ę jako protektorat,
przy czym nie
odmówi ł on księstwu statusu
podmiotu prawa międzynarodowego 21 .
Przemiany, które dokonały si ę w Andorze pod koniec ubiegłego stulecia, z rzadka s ą
odnotowywane w syntetycznych opracowaniach z zakresu historii dwudziestego wieku. Tym
15
T. Jasudowicz, Przeoczone narodziny państwa-podmiotu, op. cit., s. 155.
16
A. Klafkowski, Prawo mię dzynarodowe publiczne, Warszawa 1969, s. 88.
17
R. Bierzanek, J. Symonides, op. cit., s. 135.
18
L. Antonowicz, Uwagi prawne o mapie politycznej świata, op. cit., s.188; Tenże, Podręcznik prawa
mię dzynarodowego, Warszawa 1993, s. 81.
19
C. Berezowski, Prawo mię dzynarodowe publiczne, cz. I, Warszawa 1966, s. 123 – 124; W. Góralczyk, Prawo
mię dzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 1998, s. 147 – 148.
20
E. J. Osmańczyk, Encyklopedia spraw mię dzynarodowych i ONZ, Warszawa 1974, s. 141.
21
J. Gilas, op. cit., s. 116.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
8

ardziej cieszy, i ż fakty te nie uszły uwadze Wojciecha Roszkowskiego, który w swoim
„Półwieczu” poświęci ł par ę słów Andorze, zwracając uwag ę na przyjęcie w 1993 r. w
22
referendum konstytucji, która ustanawiała „pełn ą suwerenno ść tego państwa” . Bardzo
skrótow ą informacj
ę na temat wydarze ń, jakie miały miejsce w księstwie w okresie
międzywojennym możemy znale źć w „Leksykonie historii powszechnej 1900-1945”
pod
23
redakcj ą Stanisława Sierpowskiego .
Nawet jednak takie krótkie, parozdaniowe informacje o Andorze, mog ą cieszy
ć tym
bardziej, że w wielu podręcznikach i opracowaniach encyklopedycznych brak jest
24
jakiejkolwiek wzmianki na temat księstwa . O Andorze nie wspominaj ą równie ż stosunkowo
nowe podręczniki europejskiego prawa wspólnotowego, mimo że przecie ż w latach
dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku można było zauważy ć istotny rozwój stosunków
księstwa ze Wspólnotami, który by ć może wymagałby choćby odnotowania w tego rodzaju
publikacjach 25 .
Dużo bogatsza w wiadomości o Andorze jest natomiast trudno dostępna w Polsce
literatura obcojęzyczna. Z opracowa ń angielskojęzycznych na szczególn ą uwag ę zasługuj ę
26
praca Jorri Duursmy, dotycząca wszystkich europejskich państw karłowatych . Co ciekawe
Duursma zalicza równie ż do tej kategorii państwo watykańskie. Siódmy rozdzia ł jego pracy
zosta ł poświęcony Księstwu Andory. Duursma podaje ogólne informacje o terytorium,
ludności, gospodarce i historii księstwa. Analizuje jego porządek prawny oraz postanowienia
konstytucji. Bardzo szczegółowo omawia natomiast stosunki Andory z innymi
państwami i
organizacjami mię dzynarodowymi.
Bardzo ważn ą pozycj ą dla każdego zainteresowanego sprawami Andory jest
27
przetłumaczona na język angielski praca napisana przez Lidi ę Armengol Vila . „Approach
to the history of Andorra” to swoiste kompendium wiedzy na temat historii księstwa od
czasów prehistorycznych do drugiej połowy dwudziestego wieku, wzbogacone informacjami
na temat instytucji i prawa andorskiego przed uchwaleniem konstytucji. Najbardziej chyba
22
W. Roszkowski, Pół wiecze, Warszawa 1998, s. 509.
23
A. Kamieński, Andora [hasło w:] Leksykon historii powszechnej 1900-1945,
pod red. S. Sierpowskiego przy
współpracy S. Żerki, Pozna ń 1996, s. 11.
24
Np. w „Encyklopedii prawa międzynarodowego i stosunków międzynarodowych”, pod red. A. Klafkowskiego
i in., Warszawa 1976, Kazimierz Kocot nie wspomina ani słowem o Andorze w haśle „Państwa zależne”, mimo
że objaśnia pojęcie pań stwa wasalnego.
25
Por. F. Emmert, M. Morawiecki, Prawo europejskie, Warszawa-Wrocław 2002; J.Galster, C. Mik, Podstawy
europejskiego prawa wspólnotowego. Zarys wykładu, Toru ń 1995; D. Lasok, Zarys prawa Unii Europejskiej,
Toru ń 1995.
26
J. Duursma, Fragmentation and the international relations of Micro-States. Self-determination and statehood,
Cambridge University Press, Cambridge 1996.
27
L. Armengol Vila, Approach to the history of Andorra, Institut d’Estudis Andorrans Centre de Perpinya 1989.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
9

kompleksowym opracowaniem poświę conym Andorze jest dzieło pary francuskich autorów
28
Meritxell Mateu i François Luchaire zatytułowane „La Principauté d’Andorre” . Praca ta
omawia bardzo szeroko proces przemian jaki mia ł miejsce w Andorze w drugiej połowie dwudziestego wieku, uwzględniają c przy tym jego kontekst miedzynarodowy, prezentuje
najważniejsze postanowienia pierwszej andorskiej konstytucji i charakteryzuje zasady
funkcjonowania instytucji określonych w ustawie zasadniczej. W książce przedstawiono
równie ż w zarysie histori ę Andory. Jej warto ść podnosz
ą dodatkowe informacje o geografii,
ludności i gospodarce księ stwa oraz obszerna bibliografia.
Ju ż choćby pobieżny rzut oka na t ę właśnie bibliografi ę pokazuje, jak wiele prac
poświęconych Andorze zostało napisanych w języku katalońskim, co si łą rzeczy
sprawia, że
s ą one w Polsce trudno dostę pne. W tradycji andorskiej najważniejsz ą z nich jest powstały w
1748 r. „Manual Digest de las Valls neutras de Andorra” 29 . Jest to zbiór sześciu ksiąg poświęconych geografii, historii, instytucjom politycznym, sądom, a także kulturze,
zwyczajom i tradycjom Andory. W 1763 r. spod pióra Antoniego Puig wyszło podobne dzieło 30
zwane „El Politar andorra”, które w dużej części jest kopi ą „Manual Digest” .
Niniejsze opracowanie powstało, jako praca magisterska, napisana w latach 2002-2003
pod kierunkiem prof. UO dra hab. Stefana Marka Grochalskiego, któremu praca zawdzięcza swój ogólny ukł ad i charakter.
Praca została obroniona w 2003 r. na Wydziale Historyczno-
Pedagogicznym Uniwersytetu Opolskiego. Materia ł zawarty w ówczesnej
pracy magisterskiej
zosta ł wzbogacony i uaktualniony w ramach udziału autora w seminarium doktoranckim prof.
dr hab. Tadeusza Jasudowicza, na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Pod kierunkiem prof. Jasudowicza powstaje rozprawa doktorska
poświęcona przestrzeganiu praw człowieka przez europejskie państwa karłowate, w tym
równie ż Księstwo Andory. Na marginesie głównego kierunku bada ń powstało także opracowanie poświęcone parlamentom Andory, Liechtensteinu, Monako i San Marino.
Zostało ono przekazane do Wydawnictwa Sejmowego, gdzie obecnie oczekuje na recenzje i
ewentualn ą publikacj ę .
Opracowanie, które czytelnik ma przed sob ą składa
si ę z trzech rozdziałów. W
pierwszym z nich przedstawiono w zarysie histori ę polityczno-ustrojow
ą Andory, co
wydawało si ę niezbędne dla lepszego zrozumienia obecnie panujących w księstwie stosunków społeczno-politycznych. Największy nacisk zosta ł położony naturalnie na
28 M. Mateu, F. Luchaire, La Prinicipauté d’Andorre, Paris 1999.
29 A. Fiter i Rossel, Manual Digest de las Valls neutras de Andorra, Andorra la Vella 2000.
30 Zob. L’edat moderna a Andorra: del segle XVI al. XVIII, Govern d’Andorra, Ministeri d’Educació Joventut i
Esports, Andorra la Vella 1998, s. 58.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
10

przemiany, jakie zachodziły w Andorze w dwudziestym wieku, a których punktem
kulminacyjnym stało si ę uchwalenie pierwszej w dziejach pań stwa ustawy zasadniczej.
W rozdziale drugim zaprezentowano genez ę andorskiej konstytucji i przebieg prac nad
jej przygotowaniem. Największ ą uwag ę zwrócono jednak na wewnętrzne i zewnętrzne konsekwencje uchwalenia ustawy zasadniczej, takie jak przeprowadzanie regularnych
wyborów parlamentarnych i lokalnych, pojawienie si ę i funkcjonowanie partii politycznych,
nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Francj ą i Hiszpani ą, przystępowanie Andory do
organizacji miedzynarodowych, takich jak Organizacja Narodów Zjednoczonych czy Rada
Europy, oraz rozwój jej stosunków z Uni ą Europejsk ą .
Rozdzia ł trzeci zosta ł poświęcony prezentacji poszczególnych organów państwowych Andory: współksiążąt, Rady Generalnej, rządu, organów władzy lokalnej, sądów i Trybunału Konstytucyjnego. W przypadku każdego organu zarysowano jego współczesn ą pozycj ę
ustrojow ą, kompetencje i rol ę jak ą odgrywa w stosunku do innych organów państwowych. Tam, gdzie było to moż liwe pokazano czy i na ile rozwiązania ustrojowe zastosowane w
Andorze były wzorowane na doświadczeniach państw są siednich, szczególnie Hiszpanii.
Taki sposób doboru zagadnie ń i rozplanowania pracy mia ł pozwoli ć na pokazanie
ewolucji prawnej i politycznej, jaka dokonała si ę w Andorze. Mam równie ż nadziej ę, że
pozwoli on równie ż udowodni ć tez ę, i ż w rezultacie przeprowadzonych reform Księstwo Andory stało si ę w pełni suwerennym, nowoczesnym państwem, w miar ę swych potrzeb i
możliwości aktywnie występującym na arenie międzynarodowej. Wyrażam bowiem
przekonanie, podzielane przez wielu znakomitych autorów, że dzięki dokonanym
przemianom społeczno-politycznym i prawnym, Andora nie jest ju ż bynajmniej reliktem
epoki feudalnej.
W tym miejscu chciałbym skierowa ć wyrazy podzię kowania dla Pana prof. UO dr
hab. Stefana M. Grochalskiego za ukierunkowanie pracy magisterskiej i cenne uwagi
wyraż ane w czasie jej powstawania.
Wyrazy wdzięczności kieruj ę także do prof. dr hab.
Tadeusza Jasudowicza, który umożliwi ł mi kontynuowanie bada ń nad Andor
ą i rozszerzenie
ich o kolejne państwa karłowate w ramach prowadzonego przez niego seminarium
doktoranckiego.
Serdeczne podziękowania nale żą si ę równie ż moim Rodzicom za pomoc, cierpliwo ść i
zrozumienie tak potrzebne w trakcie przygotowywania niniejszego opracowania. W dalszej
kolejności pragn ę podziękowa ć Sekretarzowi Generalnemu Rady Generalnej Andory, Panu
Valentí Martí Castanyer, za udostępnienie wielu istotnych dokumentów, które w znaczący sposób wzbogaciły tre ść niniejszej pracy. Chciałbym by wyrazy
wdzięczności przyjęły Click here to get your free novaPDF Lite registration key
11

ównie ż Panie Eva Descarrega z Ambasady Księstwa Andory w Belgii i Roser Sune
̃ Pascuet z
Ambasady Księstwa Andory w Stanach Zjednoczonych oraz Pan Domenec
Bascompte z
Arxiu, Narodowego Archiwum Historycznego Andory. Za pomoc w sprowadzeniu do Polski
wielu potrzebnych publikacji dziękuj ę Pani Roser Bastida Areny z Ministerstwa Edukacji,
Młodzież y i Sportu Andory.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
12

Rozdzia ł I
Kształtowanie si ę współ czesnego systemu politycznego
Księ stwa Andory
§ 1. Przeobrażenia społ eczno – polityczne na terytorium Andory
do koń ca XIX wieku
Współczesna nauka stosunkowo niewiele wie o najodleglejszych dziejach Andory.
Według starożytnego historyka, Polibiusza, przodkowie dzisiejszych Andorczyków w 218
roku przed Chrystusem mieli sprzeciwi ć si ę przemarszowi wojsk Hannibala przez dolin ę
Segre. Jednak pierwsze wieki naszej ery w historii Andory wci ąż stanowi ą niezapisan ą kart ę.
Zapewne obszar dzisiejszego księstwa znajdowa ł si ę pod wpływem Imperium Rzymskiego, o
czym mogą świadczy ć znaczne ilości rzymskich monet odnalezionych w okolicach Sant
Julia 31 .
Niemal wszyscy badacze s ą natomiast zgodni co do tego, że w VIII w. Andora została podbita przez Arabów. Nie ulega te ż wątpliwości, że Frankowie dokonując rekonkwisty
Półwyspu Iberyjskiego odbili równie ż Andor ę. Pami ęć o tych odległych czasach przetrwała do dnia dzisiejszego w słowach hymnu państwowego Andory: „ El gran Carlemany, mon
Pare, dels alarbs em deslliura...”
Niemał ych problemów historykom przysparza tzw. „karta ludu” pochodząca z 804 lub 806 r.
Na mocy tego aktu Andora miała uzyska ć niepodległo ść. W rzeczywistości nikt nigdy nie
widzia ł tego dokumentu. Jeden z wybitnych badaczy dziejów Księstwa Andory, Jean Auguste
Brutails, uważa, że jeżeli nawet „karta ludu” istniała,
to nie mogła mie ć przypisywanego jej
znaczenia. Jego zdaniem wykluczone jest, aby Karol Wielki móg ł uczyni ć Andor ę
32
niezależnym państwem .
Tak czy inaczej prawa do tego skrawka Pirenejów przeszły w ręce władców frankońskich. Dopiero w 843 r. jeden z nich,
Karol Łysy, wyda ł rozkaz, moc ą którego nada ł
31 Zob. P. Canturri Montanya, Introduction, [w:] L. Armengol Vila, op. cit., s. 13.
32
Tamże, s. 15-17.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
13

ziemie znane jako Doliny Andory swemu oddanemu słudze Sunifredowi. Ów Sunifred zosta ł
później zidentyfikowany jako hrabia, który włada ł hiszpańskim hrabstwem Urgell od 834 do
848 r. 33
Pochodzący z 860 r. akt konsekracji katedry w Urgell, jako jedno z pierwszych źróde ł
pisemnych wskazuje na silne związki Andory z tamtejszym kościołem. Hrabiowie Urgell,
ulegając zwyczajom swojej epoki, przyczynili si ę do ekspansji i rozwoju ekonomicznego
miejscowego kościoła, przez
co jego siła i znaczenie systematycznie rosł y. Ju ż w 988 r.
biskup Salla oraz hrabia Barcelony i Urgell, Borrell II, zawarli układ, na mocy którego biskup
przekaza ł hrabiemu pewne posiadłości należące do hrabstwa Cerdanya, otrzymując w zamian
pełne prawa
do Andory 34 . Sporo jednak czasu musiało upłyn ąć zanim władza biskupów uległa konsolidacji. Dopiero 27 stycznia 1133 r. hrabia Ermengol VI przekaza ł wszystkie swoje
posiadłości w Andorze biskupowi Urgell, którym by ł wówczas Pere Berenger. Prosi ł równie ż
mieszkańców, aby złożyli biskupowi hołd. Przekazanie władzy zostało potwierdzone jeszcze
dwa razy: w 1186 i 1199 r., kiedy Andorczycy złożyli przed biskupem przysięg ę lojalności, uznając w ten sposób jego zwierzchno ść nad Andorą
35 .
Jednak wrogie nastawienie sąsiednich feudałów tak do biskupa, jak i do hrabiego
Urgell sprawiło, że biskup musia ł znale źć sobie możnego protektora. Niełatwe poszukiwania
zostały uwieńczone sukcesem. Jego Eminencja Bernat Sanç i Arnau de Caboet podpisali 19
lipca 1159 r. porozumienie, które co prawda potwierdzało zwierzchno ść biskupów Urgell nad
36
Andor ą ale przekazywało jej terytorium jako lenno w ręce domu de Caboet . W wyniku
małżeństw zawieranych przez przedstawicieli domów hrabiowskich prawa do Andory
przeszły pod koniec XII wieku
w ręce hrabiów Castellbó. W 1208 r. jedyna córka Arnaldy de
Caboet i Arnau Castellbó, Ermessenda, poślubiła Rogera Bernat II, hrabiego Foix. Dziecko
pochodzące z tego małżeństwa, Roger IV Foix, po raz pierwszy połączyło potężne domy de
Caboet, Castellbó i Foix. W ten sposób hrabiowie Foix weszli w posiadanie praw do
Andory 37 . Zarówno Roger Bernat II jak i Roger IV Foix prowadzili energiczn ą walk ą z
kościołem w Urgell, mając nadziej ę na zmniejszenie jego wpływów w Andorze.
Kontynuatorem tej polityki by ł równie
ż ich następca, Roger Bernat III, człowiek o wybitnie
38
agresywnym usposobieniu, otwarcie okazujący wrogo ść wobec kościoła w Urgell .
33
Tamż e, s. 17.
34
Tamż e, s. 19.
35
Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op, cit., s. 17-18.
36
Tamż e, s. 18.
37
Zob. L. Armengol Vila, op. cit., s. 21-25.
38
Tamż e, s. 29.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
14

Jednak wojownicza postawa hrabiego oraz rosnąca potęga domu Foix spotykały si ę z
niezadowoleniem po obu stronach Pirenejów. Szczególnie zaniepokojeni byli katalońscy hrabiowie, którzy wielokrotnie interweniowali w tym konflikcie, próbując chroni ć interesy
kościoła. Aby zapewni ć pokój na obszarze Pirenejów w spór ten zaangażowa ł si ę nawet król
Aragonii, Pere II. Podjęte przez
niego kroki doprowadziły do zawarcia układu arbitrażowego, który przeszed ł do historii jako „Pareatge”. Zosta ł on podpisany 8 września 1278 r. przez
biskupa Urgell, Pere d’Urg oraz hrabiego Foix, Rogera Bernat III 39 .
Formuła „Pareatge” była dobrze znana w średniowiecznej Francji. Bardzo często korzystano z niej przy okazji porozumie ń świeckich panów z hierarchami kościelnymi. Według Barbary Sikorskiej, z prawnego punktu widzenia „Pareatge” to termin wywodzący si ę z jurysprudencji feudalnej, oznaczający równo
ść praw i posiadania dwóch panów
feudalnych nad jednym lennem 40 .
„Pareatge” z 1278 r. potwierdzi ł prawa obu zainteresowanych stron do Andory.
Traktat nakłada ł na Andorczyków między innymi obowiązek wojskowy, zarówno wobec
biskupa jak i hrabiego. Postanowienie to miało nie dotyczy ć konfliktów, w których obaj
zwierzchnicy znaleźliby si ę po przeciwnych stronach. Na znak poddaństwa mieszkańców Andory ustanowiony zosta ł równie ż specjalny podatek zwany „ questia”, który w nieco
zmienionej formie przetrwa ł do 1993
r., czyli do uchwalenia pierwszej konstytucji księstwa. By ł on płacony na przemian: jednego roku otrzymywa ł go biskup Urgell, a w kolejnym hrabia
Foix. O ile kwota, jak ą mia ł otrzymywa ć biskup została precyzyjnie określona na poziomie 4
tys. sous, o tyle hrabia zachowa ł prawo wskazania sumy, jak ą chciałby otrzyma ć.
W zamian
musia ł jednak oddawa ć hołd biskupowi. Nie nosiło to jakichkolwiek znamion
podporządkowania si ę biskupowi Urgell. Tym aktem hrabia tylko uznawa ł prawa, które
biskup ju ż posiada ł. Wydaje
si ę, że pierwszy „Pareatge” mia ł większe znaczenie dla biskupa
Urgell. Na jego prośb ę 7 października 1282 r. papie ż Marcin IV potwierdzi ł ważno ść układu 41
podpisanego cztery lata wcześniej .
Wkrótce po podpisaniu układu z 1278 r. hrabia Foix podj ął próby wykorzystania
pewnych luk i nieścisłości, jakie on zawiera ł. Postanowi ł bowiem wybudowa ć w Puig de Sant
Vicenç zamek, z którego mógłby kontrolowa ć poczynania biskupa Urgell. Aby ostatecznie
unikn ąć dalszych nieporozumie ń i konfliktów 6 grudnia 1288 r., Pere
d’Urg i Roger Bernat III
podpisali drugi „Pareatge”. Porozumienie to przewidywało, że żaden
z sygnatariuszy nie
39
Tamże, s. 29-30.
40
B. Sikorska, op.cit.,Warszawa 1971, s. 11.
41
Zob. L. Armengol Vila, op. cit., s. 30-32.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
15

ędzie móg ł wznosi ć na terytorium Andory zamków lub fortyfikacji bez zgody drugiej strony.
Zwierzchnicy uzyskali równie ż prawo do mianowania w Andorze swojego notariusza 42 .
Na mocy postanowie ń „Pareatges” biskup Urgell i hrabia Foix stali si ę
współksiążętami Andory. Z wielu układów tego rodzaju zawartych przez przedstawicieli
domu Foix, te odnoszące si ę do Andory były najbardziej wyjątkowe. Ich unikalno ść polegała chyba na tym, że pomimo nieuchronnych zmian społeczno-politycznych, w warunkach
dokonującego si ę permanentnie rozwoju, przetrwały przez siedem wieków bliskie
oryginałowi, dając podstawy ustroju politycznego Księstwa Andory. Ich długowieczno ść była spowodowana gotowości ą współskiążąt do kompromisu oraz tolerancj ą i głęboko zakorzenionym szacunkiem dla prawa samych Andorczyków, którzy pomimo tego, że
nie
brali udziału w przygotowaniu „Pareatges”, potrafili od samego początku identyfikowa ć si ę z
tymi układami, kończącymi długi okres walk dwóch potężnych feudał ów o prawa do Andory.
Struktura społeczna, która wyłoniła si ę w średniowieczu uległa konsolidacji w
kolejnych wiekach. W tym czasie polityczna i ekonomiczna siła czołowych andorskich rodów
uległa znacznemu wzmocnieniu. Jednak społeczeństwo andorskie jako cało ść było raczej
ubogie, pozbawione znaczą cych zasobów materialnych.
Sytuacj ę t ą determinowały głównie czynniki geograficzne, przede wszystkim surowy klimat i
niekorzystne ukształtowanie terenu. Wszystko to sprawiło, że Andora nie doświadczyła eksplozji demograficznej, która miała miejsce na zachodzie Europy między XI a XIII
wiekiem. W końcu XVII stulecia liczba mieszkańców księstwa oscylowała zaledwie wokó ł 3
43
tysięcy .
W tym czasie społeczeństwo andorskie dzieliło si ę na dwie odrębne grupy. Grup ę tzw.
„focs” tworzyli przedstawiciele domów głów najbardziej znaczących rodów, z których
wywodzili si ę wszyscy spadkobiercy ( hereus) i spadkobierczynie (pubilles). Drug ą grup ę,
tzw. „Casalers”, stanowi ł z reguły ubogi lud i osoby nie dziedziczące, które musiały opuści ć
44
dom rodzinny i gdzie indziej szuka ć warunków do życia
.
U schyłku średniowiecza nastąpiła równie ż stabilizacja ustroju politycznego Andory.
W październiku 1428 r. biskup Francis
Tovia i hrabia Jan I Foix wspólnie wyrazili wol ę
respektowania postanowie ń „Pareatges” i zadeklarowali, że nie będ ą podejmowa ć żadnych
45
działa ń skierowanych przeciwko sobie .
42
Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 20.
43
Tamż e, s. 21.
44
Tamże, s. 21-22.
45
L. Armengol Vila, op. cit., s. 38.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
16

W XV w. narodziły si ę równie ż tradycje andorskiego parlamentaryzmu. Wiąże si ę to z
wystąpieniem Andreu d’Alas, który przedłoży ł biskupowi Urgell pismo, w którym
najznakomitsi obywatele księstwa wyrazili wol ę spotkania si ę w celu rozwiązania niektórych
problemów dręczących wszystkich mieszkańców Andory. Petycja przewidywała także wybór
syndyków (Síndics), którzy mieli mie ć możliwo ść podejmowania kroków idących w kierunku
przestrzegania decyzji podjętych przez zgromadzenie. W skład owego zgromadzenia miało wchodzi ć dwóch lub trzech przedstawicieli każ dej parafii. Ostatecznie biskup Tovia 11
lutego 1419 r. wyrazi ł zgod ę na zwołanie zgromadzenia, które przyjęło nazw ę Consell de la
Terra, czyli Rada Ziemi. Jedynym warunkiem postawionym przez biskupa było uzyskanie
zapewnienia, że Rada nie będzie podejmowa ć działa ń skierowanych przeciw niemu
i jego
46
następcom . Pod koniec 1419 r. decyzj ę biskupa uzna ł hrabia Foix. Rada Ziemi, zwana
niekiedy równie ż Rad ą Dwudziestu Czterech stanowiła zalążek parlamentu Księstwa Andory,
obecnej Rady Generalnej.
Kiedy prawie sto lat później Ferdynand Katolicki podbi ł Królestwo Nawarry,
opanowa ł równie ż hrabstwa Castellbó i Foix oraz sam ą Andor ę. Później przekaza ł prawa do
tych ziem swojej drugiej małżonce, Germaine Foix, która scedowała je na rzecz Ludwika
Olivera. Ten za ś zwróci ł je Henrykowi I Foix. Jego wnuk, Henryk II Foix, w 1589 r., jako
47
Henryk IV, zosta ł królem Francji .
Na tronie francuskim by ł on następc ą Henryka III, czyli Henryka Walezego, który w
czerwcu 1574 r. potajemnie opuści ł Polsk ę, by zosta ć królem Francji. Za objęciem tronu
przez Henryka IV przemawiały więzy dynastyczne, chocia ż tak naprawd ę by ł on krewnym po
48
mieczu Henryka III dopiero w 21 stopniu pokrewieństwa . Przeciwko niemu świadczyło natomiast jego wyznanie. Profesor Jan Baszkiewicz, tymi słowami opisa ł perypetie religijne
Henryka IV: „(...) nowy dziedzic korony by ł kalwinem. Zmuszony do przejścia na katolicyzm
podczas rzezi św. Bartłomieja, powróci ł potem do wiary kalwińskiej, w której wychowała go
matka Joanna d’Albret. By ł daleki od protestanckiego fanatyzmu, ale sw ą kalwińsk ą wiar ę
49
uważa ł za symbol lojalności wobec przyjació ł i towarzyszy broni” . Ostatecznie nowy
monarcha zosta ł zmuszony dokona ć aktu abjuracji, czyli wyrzeczenia si ę kalwinizmu. W
dwudziestym piątym dniu lipca 1593 r., w St. -Denis, Henryk IV złoży ł katolickie wyznanie
wiary. Jemu te ż przypisuje si ę słynne słowa: „Pary ż wart jest mszy”.
46 Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 38-39.
47 Zob. L. Armengol Vila, op. cit., s. 41.
48 Zob. J. Baszkiewicz, Historia Francji, Ossolineum 1978, s. 252.
49
Tamż e.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
17

Syn Henryka IV, Ludwik XIII, przeniós ł na koron ę francusk ą prawa domów Caboet,
Castellbó, Foix i Bearn. Tym samym monarcha francuski sta ł si ę współksięciem Andory.
Odtąd nie musia ł ju ż więcej składa ć hołdu biskupowi Urgell. Jak si ę okazało by ł to początek ewolucji współzwierzchnictwa ze strony francuskiej. Fakt, że prawa i tytu ł współksięcia przeszły na głow ę państwa francuskiego mia ł ogromne znaczenie dla dalszych losów Andory.
Siedemnasty i osiemnasty wiek były bodaj najtrudniejszym okresem w dziejach
księstwa. Ju ż za panowania Henryka IV dało si ę zauważy ć, że
francuski monarcha, jako
współksi ążę Andory, ograniczy ł swoje zainteresowanie tym skrawkiem Pirenejów. Kiedy w
1608 r. sami Andorczycy prosili Henryka IV o interwencj ę, ten ograniczy ł si ę do przysłania hrabiego Carenay, który mia ł go reprezentowa ć.
W ten sposób nieoficjalnie ustanowiona
została instytucja stałego delegata współksięcia francuskiego, któr ą ujęto w ramy formalne
dopiero pod koniec XIX w. 50
Ogromne trudności przeżywała w tym czasie gospodarka księstwa. Można powiedzie ć, że Andorczycy przetrwali ten dramatyczny okres dzięki skromnej wymianie
handlowej, która byłaby niemożliwa bez zwolnie ń fiskalnych, uzyskanych ze strony
Francji,
takich jak np. rozporządzenie parlamentu Tuluzy z 4 sierpnia 1604 r., czy decyzja Ludwika
XIV z 1644 r. Znaczącym obciążeniem dla mieszkańców księstwa były natomiast płatności należne bezpośrednio współksiążętom. W ciągu XVII w. wysoko ść podatków
„questia” i
„manjaria”, płaconych biskupowi Urgell wzrosła z 260 do 319 liwrów barcelońskich i
czterech sous. Za ś „ questia” należna współksięciu francuskiemu wynosiła 1870 liwrów
W latach 1635-1659 Andorczycy ponosili dotkliwe konsekwencje wojny francusko-
hiszpańskiej. Musieli bowiem udziela ć schronienia oddziałom francuskim i płaci ć kilka
wysokich kontrybucji wojennych. Dopiero 2 marca 1655 r. król Francji, Ludwik XIV, zwolni ł
mieszkańców księstwa z tych obowiązków. Dodatkowo potwierdzi ł przywileje przyznane
Andorze przez jego poprzedników 52 .
Na początku XVIII w. Andora doświadczyła poważnego wstrząsu ekonomicznego,
spowodowanego głównie niepokojami w sąsiedniej Hiszpanii, m. in. wojn ą sukcesyjn ą (1702-
1715). W 1728 r. wprowadzony w życie zosta ł dekret
„Nova Planta”, który ustanawia ł nowy
system podatkowy w Hiszpanii. Andora utraciła wówczas wszystkie przywileje fiskalne, jakie
uzyskała niegdy ś ze strony swego południowego sąsiada. Andorscy kupcy, podobnie jak cała 50 Zob. L. Armengol Vila, op. cit., s. 41-43.
51 Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 22.
52
Tamż e, s. 21.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
51 .
18

eszta handlowców z pań stw trzecich, stanęli przed konieczności ą płacenia dziesięcioprocentowego podatku od wartości towarów eksportowanych do Hiszpanii. By ł to
ogromny cios dla gospodarki księstwa. Nic więc dziwnego, że w ciągu kilku następnych lat
Andorczycy próbowali wynegocjowa ć korzystniejsze
dla siebie warunki handlu z Hiszpani ą.
Ostatecznie ich starania zostały uwieńczone sukcesem w 1738 r. Na mocy porozumienia
53
„Sentencia Manutenció”, towary pochodzące z Andory zostały zwolnione z opłat .
Przykład ten ilustruje jednak słabo ść ówczesnej gospodarki księstwa i jej całkowit ą zależno ść
od woli politycznej są siadów.
W końcu nastąpiła jednak poprawa społeczno-ekonomicznej sytuacji Andory. Przełom ten by ł możliwy intensywnej eksploatacji złó ż rud żelaza znajdujących si ę na terytorium
księ stwa. Złoża te były znane ju ż w średniowieczu, jednak dopiero począwszy od drugiej
połowy XVII w. surowiec ten sta ł si ę bardziej ceniony w Europie Zachodniej, w związku z
czym jego wydobycie zaczęło przynosi ć spore korzyści. W XVIII stuleciu w Andorze działało pi ęć lub sze ść hut żelaza. Hutnictwo stało si ę głównym sektorem, wokó ł którego rozwijały si ę
inne dział y gospodarki, jak handel czy transport. Dzięki przemianom gospodarczym nastąpiły równie ż doniosłe zmiany w strukturze społ ecznej Andory. Przede wszystkim zwiększyła si ę
liczba ludności księstwa. Szczególnie za ś ciekaw ą tendencj ą by ł wzrost liczby rodzin
zaliczanych do grupy tzw. „Casalers”, co świadczyło w pewien sposób o rosnącym w
Andorze dobrobycie 54 .
Prawdziwym wstrząsem dla Andory były wydarzenia związane
z Wielk ą Rewolucj ą
Francusk ą. Radykalizacja nastrojów społecznych we Francji doprowadziła do upadku
monarchii: 21 stycznia 1793 r. wykonano wyrok śmierci na Ludwiku XVI. Tak si ę akurat
złożyło, że w 1793 r. Andorczycy mieli zapłaci ć współksięciu francuskiemu
tradycyjny
podatek, tzw. „questia”. W ogarniętej niepokojami Francji zwyczaj ten by ł postrzegany jako
relikt feudalizmu, który by ł przecie ż przez rewolucj ę zwalczany. Nic zatem dziwnego, że
„questia” nie została przyjęta. Było to równoznaczne z utrat
ą przez Andor ę wszystkich
55
przywilejów i zwolnie ń podatkowych uzyskanych niegdy ś ze strony francuskiej .
Wydarzenie to miało równie ż doniosłe konsekwencje polityczne. Andora utraciła bowiem swój unikalny status współksięstwa. Kilka następnych trudnych lat
Andora
przetrwała z biskupem Urgell, jako jedynym zwierzchnikiem. W końcu jednak Andorczycy,
53
Tamż e, s. 23.
54
Tamż e, s. 24.
55
Zob. L. Armengol Vila, op. cit., s. 44.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
19

wspierani zreszt ą przez biskupa, podjęli działania na rzecz przywrócenia status quo
określonego jeszcze w „Pareatges”. Ich godna podziwu determinacja i nieustępliwo ść zostały nagrodzone, kiedy 27 marca 1806 r. Napoleon I wyda ł dekret, który przywraca ł dawne więzy łączące Andor ę z Francj ą. Ustala ł on równie ż, że „ questia” należna współksięciu francuskiemu będzie wynosi ć 960 franków. Odtąd Andorczycy mogli ponownie cieszy ć si ę
56
uzyskanymi w przeszłości przywilejami handlowymi .
Za symboliczne zakończenie tego niezwykle burzliwego okresu w historii Andory
można uzna ć list, jaki 7 czerwca 1806 r. biskup Urgell, La Duen ̃ a y Cisneros , przesła ł na
ręce prefekta Ariege. Biskup wyrazi ł w nim swoje wielkie zadowolenie z możliwości bycia
57
współksięciem Andory wespó ł z cesarzem Napoleonem .
Ustalenia i zobowiązania powzięte przez Napoleona względem Księstwa Andory
nigdy nie były kwestionowane przez jego następców. Pomimo zmian ustrojów państwowych we Francji, instytucja współksięcia Andory zachowała ciągło ść zarówno w okresie Drugiej
Republiki, jak i Drugiego Cesarstwa. Równie ż wszyscy prezydenci III, IV i V Republiki byli
lub s ą, jak Jacques Chirac, współksiążętami Andory. Nawet
w okresie „Państwa Francuskiego” (1940-1944) marszałek Pétain nie wnosi ł zastrzeże ń do postanowie ń
58
napoleońskiego dekretu .
Nie znaczy to bynajmniej, że Andora stała si ę nagle spokojnym krajem, w którym nie
występuj ą poważ ne zawirowania polityczne. W XIX w. księstwo wielokrotnie odczuło wpływ niepokojów społecznych, które miał y miejsce w Hiszpanii.
Na początku 1825 r. około dwudziestu zwolenników systemu konstytucyjnego,
oskarżanych o spisek przeciw królowi Ferdynandowi, uzyskał o azyl polityczny w Andorze.
Jednak udzielanie schronienia hiszpańskim dysydentom nie znajdowało zrozumienia u
wszystkich Andorczyków. Niektórzy głośno wyrażali swój sprzeciw wobec zaistniałej sytuacji. Rząd francuski za ś tylko przygląda ł si ę tym wydarzeniom. Poszukując wyjścia z
kłopotliwej sytuacji biskup Urgell wyda ł dekret regulujący kwestie pobytu obcokrajowców w
Andorze, ale na skutek francuskich protestów zosta ł on anulowany. W sierpniu 1825 r. rząd w
Madrycie wystąpi ł z propozycj ą do rzą du francuskiego, aby oba kraje wspólnie rozwiązały problem jaki powsta ł na terytorium księstwa. Jednak Pary ż nie przysta ł na t ą propozycj ę,
jakby wyczekując co zrobi ą sami Andorczycy. Ci za ś poprosili o ochron ę ze strony
56 Zob. J. Duursma, op. cit., s. 318-319.
57 L. Armengol Vila, op. cit., s. 47.
58 Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 26-27.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
20

współksięcia francuskiego, który poprzez swego ministra wojny przesła ł odpowiednie
instrukcje francuskim wojskom, stacjonującym wówczas we Wschodnich Pirenejach i w
Katalonii 59 .
Wpływ hiszpańskich zawirowa ń politycznych na sytuacj ę w Andorze objawi ł si ę
ponownie w czasie pierwszej wojny karlistowskiej. Kiedy zwolennicy regentki Marii
Krystyny opanowali główne miasta Hiszpanii, sprzyjający raczej karlistom, biskup Urgell,
musia ł opuści ć swoj ą siedzib ę. Wydarzenie to wywołało poważne obawy po stronie
francuskiej. Świadczy o tym datowany na 26 wrześ nia 1834 r. list, jaki Adolf Thiers,
wówczas jeszcze minister spraw wewnętrznych Francji, napisa ł do prefekta Ariege.
Czytamy w nim między innymi: „nie może pan przesta ć czuwa ć nad tym, aby mieszkańcy 60
Andory utrzymali neutralno ść, co stanowi ich obowiązek wobec rządu Francji i Hiszpanii” .
Dziewiętnasty wiek by ł także czasem dynamicznych przemian społecznych w
Andorze. Zetknięcie z prądami myślowymi Rewolucji Francuskiej sprawiło, że nie uniknięto dramatycznych sporów i konfliktów, fundamentalnych z punktu widzenia ustroju księ stwa.
Jednym z takich sporów była kwestia płacenia biskupowi dziesięciny. Jeszcze w
grudniu 1840 r. kilku członków Rady Ziemi zaproponowało zniesienie tego podatku.
Naturalnie fakt ten spotka ł si ę z ostrym sprzeciwem ze strony biskupa Urgell. Pomimo tego 7
marca 1842 r. Rada zgodziła si ę na zniesienie dziesięciny. Zastąpiono j ą podatkiem ziemskim
w wysokości 1860 liwrów barcelońskich. Suma ta została podzielona między współksięcia biskupa, który mia ł otrzymywa ć 1140 liwrów oraz między księży sześciu andorskich parafii,
61
z których każdemu należnych było 120 liwrów .
Biskup, który przebywa ł wówczas na wygnaniu w Montpellier zmuszony by ł przyj ąć te
warunki. Uważa ł je jednak za uczyniony mu afront, który jak si ę wkrótce miało okaza ć,
mocno zaciąży ł na stosunkach Andorczyków z biskupem.
W XIX w. następowały równie ż intensywne przemiany w obrębie struktury
gospodarczej Andory. Z jednej strony była to struktura tradycyjna, bowiem na bazie
zwyczajowych zawodów, takich jak drwal, kowal, krawiec, młynarz czy stolarz, rozwijały si ę
małe przedsiębiorstwa rodzinne. Z drugiej za ś strony zaczęły powstawa ć pierwsze
nowoczesne fabryki włókiennicze, jak te w Escaldes, które produkowały towary z wełny. W
drugiej połowie XIX w. zakładano równie ż pierwsze manufaktury tytoniowe. Wówczas te ż
59 Zob. L. Armengol Vila, op. cit., s. 47-48.
60 M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 33.
61 Por. L. Armengol Vila, op. cit., s. 48; M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 33,
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
21

powstały zręby bazy turystycznej księstwa. We wspomnianym ju ż Escaldes atrakcj ą
przyciągając ą podróżnych było źródło wody termalnej, zwane Roc del Metge, które osiągało temperatur ę siedemdziesięciu stopni Celsjusza. W Andorra La Vella funkcjonowały ju ż
pierwsze hotele 62 .
Jednak w innych gałęziach gospodarki modernizacja przebiegała z pewnymi
trudnościami. Tak było między innymi w przypadku przemysł u rozrywkowego.
W 1842 r. francuski przedsiębiorca, Louis Langlois, ubiega ł si ę o pozwolenie na budow ę
kasyna w la Solana. Andorczycy cho ć przychylnie ustosunkowali si ę do tych planów, to
podzielili si ę w kwestii lokalizacji kasyna. Jedni popierali projekt jego budowy w la Solana,
drudzy za ś woleli aby kasyno powstało w Escaldes. Spór ten sta ł si ę bezprzedmiotowy wobec
kategorycznego sprzeciwu obu współksiążą t wobec planów uruchomienia kasyna.
Decyzj ę króla Ludwika Filipa uzasadniały czynniki ekonomiczne. Nowe kasyno w Andorze
mogłoby stanowi ć konkurencj ę dla wybudowanego właśnie w oddalonym o 50 kilometrów od
księ stwa Ax-les-Thermes, w departamencie Ariege. Natomiast biskup Urgell broni ł swego
63
stanowiska trosk ą o zdrowie moralne Andorczyków . Trudno jednak przyj ąć, że
jego decyzja
nie nosiła znamion odwetu powziętego na mieszkańcach księstwa za odmow ę płacenia mu
dziesię ciny.
Sprawa kasyna była tylko precedensem, który ujawni ł silne podziały tkwiące głęboko w andorskim społeczeństwie. Niektórzy badacze dziejów Andory wysuwaj ą tez ę,
jakoby
podziały te sprowadzały si ę do opozycji między grup ą „reformatorów” a
„konserwatystami” 64 .
Meritxell Mateu i François Luchaire uważaj ą natomiast, że sprawa ta była o wiele
bardziej skomplikowana. Zdaniem tych autorów zwolennicy budowy kasyn pochodzili
głównie z grupy „Casalers”, a więc raczej z ubogich warstw społeczeństwa. Szczerze
opowiadali si ę za wszystkim co mogłoby przyczyni ć si ę do dynamicznego rozwoju
gospodarki Andory, w czym upatrywali szansy na popraw ę własnej sytuacji materialnej. A ta
w połowie XIX w. nie była godna pozazdroszczenia. Ale wśród osób wspierających modernizację kraju znajdowali si ę równie ż młodzi Andorczycy, pochodzący z bogatych
65
rodów („focs”), którzy chcieli uczyni ć z księstwa swoiste „eldorado” .
62
Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 27.
63
Tamże, s. 28-29.
64
L. Armengol Vila, op. cit., s.49.
65
Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 29.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
22

Procesom społecznym i gospodarczym towarzyszy ł wzrost liczby ludności Andory,
która w 1852 r. liczyła 4130 mieszkańców.
Przyrost ten by ł spowodowany systematycznym
powiększaniem si ę liczby rodzin należących do grupy „Casalers”. Przemiany te nie znalazły jak dotąd odzwierciedlenia w systemie reprezentacji księstwa. „Casalers” stanowili pod tym
względem upośledzon ą czę
ść społeczeństwa, która czuła si ę pozbawiona wpływu na sytuacj ę
w swoim kraju. Należy bowiem pamięta ć, że w Consell de la Terra, jedynym wówczas
organie przedstawicielskim w Andorze, uczestniczyły jedynie głowy wielkich rodów,
66
należących do „focs” . Aby zrozumie ć istot ę i znaczenie narastającej niezgody między „focs” a „Casalers” musimy cofn ąć si ę do jej korzeni, które sięgaj ą siedemnastego wieku.
Początki tego konfliktu wi ążą si ę z wprowadzonymi wówczas do Andory uprawami tytoniu.
Po ustanowieniu w 1634 r. w Hiszpanii monopolu tytoniowego, w Andorze zaczęła rozwija ć si ę kontrabanda. Szczególn ą popularności ą proceder ten cieszy ł si ę między ubogim
ludem, czyli wśród „Casalers”, którzy upatrywali w nim sposobu na wyjście z biedy. Jednak
przemyt zosta ł zakazany przez obu współksiążąt. Daleko posunięt ą inicjatyw ą w tym zakresie
wykaza ł si ę biskup Urgell, który w 1735 r. rozkaza ł spali ć wszystkie plantacje tytoniu w
Andorze 67 .
Zamożne domy andorskie bez słowa protestu akceptowały wymierzone przeciw
swoim rodakom działania współksiążąt. Ich członkowie obawiali si ę bowiem, że
kontrabanda
może zaszkodzi ć interesom „focs”, którzy upodobali sobie zwłaszcza wysoce dochodowy
handel bydłem. Taka postawa jedynie pogłębiała różnice między „Casalers” a wielkimi
rodami. Jej potwierdzeniem było zarządzenie Rady Ziemi z 23 grudnia 1772 r., zgodnie z
którym każda Andorka, która wyszłaby za m ąż za przemytnika miała by ć wydalona z
68
księstwa . Postanowienie to najlepiej pokazuje brak woli zrozumienia przez „focs”
rzeczywistych motywów, jakimi kierowali si ę uczestnicy kontrabandy. Przez następne sto lat
pod tym względem nic si ę nie zmieniło. W 1896 r. pewien przemytnik zosta ł skazany na kar ę
pieniężn ą w wysokości 800 hiszpańskich peset. Jak na tamte czasy była to suma
przewyższająca znacznie
korzyści, jakie móg ł odnie ść z nielegalnego procederu przemytnik i
jego rodzina 69 .
Wszystkie tego rodzaju wydarzenia pogłębiały tylko konflikt między „focs” a
„Casalers”. Przez bardzo długi okres czasu nie podejmowano natomiast żadnych działa ń,
66
Tamż e, s. 30.
67
Tamż e, s. 31.
68
Tamż e.
69
Tamż e, s. 32.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
23

które mogłyby ów konflikt łagodzi ć. Skutkiem tych zaniedba ń było systematyczne
pogarszanie si ę nastrojów społecznych. Dopiero jednak gwałtowny wybuch niezadowolenia
wśród niższych warstw w 1866 r. doprowadzi ł do podjęcia istotnych reform. Zostały one ujęte w tekście, który przeszed ł do historii pod nazw ą „Nova Reforma”. Jednym z jej największych zwolenników by ł Guillem Plandolit y D’Areny, który projekt reform przedłoży ł obu
współksiążętom. „Nova Reforma” zakładała zniesienie Consell de la Terra i zastąpienie jej
przez Rad ę Generaln ą, w której każda parafia miała mie ć czterech przedstawicieli. W jej
skład wchodziło więc dwudziestu czterech deputowanych, wybieranych na czteroletni ą
kadencj ę. Co dwa lata miała by ć odnawiana połowa składu Rady. Jednak najważ niejszym z
postanowie ń, jakie niosła ze sob ą „Nova Reforma” było przyznanie praw wyborczych
wszystkim mężczyznom uznanym za głow ę rodziny. Do tej pory prawo to przysługiwało jedynie głowom wielkich rodów. Dzięki temu uprawnionych do głosowania w całym kraju
70
było 781
osób spośród około 5 tysięcy mieszkańców ówczesnej Andory . Osoby te stanowiły równie ż ciało wyborcze, które miało prawo wybierania władz lokalnych, tzw. comú, w każdej parafii.
„Nova Reforma” nie umniejszała w żaden sposób zakresu uprawnie ń przysługujących współksiążętom. Dlatego te ż biskup Urgell bardzo szybko, bo ju ż 22 kwietnia 1866 r.
usankcjonowa ł jej postanowienia. Współksi ążę francuski, Napoleon III, uczyni ł to znacznie
71
później, bo dopiero 12 kwietnia 1868 r.
W ciągu tych niespełna dwóch lat, jakie
minęły od zgody biskupa do dnia, kiedy
aprobat ę dla reform wyrazi ł cesarz, okazało si ę, że
nie wszyscy w Andorze z zadowoleniem
przyjęli zmiany, które niosła ze sob ą „Nova Reforma”. Kiedy jej zwolennicy zażądali rezygnacji członków urzędującej Rady, ci
odmówili argumentując że nie mog ą by ć zmuszani
do dymisji. Wobec tej odmowy doszło do zajęcia sali posiedze ń i wyznaczenia nowego,
tymczasowego składu Rady przez entuzjastów reform. Przewodniczący ( Síndic) odwołanej w
ten sposób Rady zbieg ł do La Massana,
gdzie zgromadzi ł ma łą grupk ę zwolenników i
opublikowa ł manifest potępiający postaw ę obrońców „Nowej Reformy”. Ci za ś otwarcie
prosili wszystkich mężczyzn z poszczególnych parafii, aby razem stawili czoła małej grupce z
La Massana. Wobec masowego odzewu z jakim spotka ł si ę ów apel, grupa ta szybko si ę
poddała. Przywódca obozu reformatorskiego, Guillem Plandolit y D’Areny, wyda ł 31 maja
1866 r. proklamacj ę, w której nieco pojednawczym tonem stwierdza ł, że władze andorskie
70
Tamż e, s. 40.
71
Tamże, s. 32-33.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
24

powinny pracowa ć na rzecz pokoju i ładu oraz stopniowo wykorzenia ć zło i nadużycia, 72
zagrażające porządkowi społecznemu .
W obfitującym w ważne dla Andory wydarzenia 1866 r. znów aktualny sta ł si ę
problem kasyn. Kiedy kolejny przedsiębiorca wyraża ł ch ęć zbudowania takiego obiektu,
wśród mieszkańców
księstwa ponownie zarysowały si ę podziały. Spór ten okaza ł si ę na tyle
poważny, że doprowadzi ł do rozłamu w łonie Rady Generalnej. Przy okazji wyszło na jaw, że
w spraw ę t ą by ł zaangażowany wikariusz („Veguer”) biskupa Urgell. Niedł ugo potem został
on zdymisjonowany przez swego zwierzchnika. Rada Generalna nie chciała jednak
zaakceptowa ć nowego „Veguer”. Z tego powodu doszło nawet do ulicznych zamieszek. Z
drugiej za ś strony Rada chciała za wszelk ą cen ę unikn ąć jakiego ś poważnego konfliktu ze
współksięciem biskupem. Dlatego zdecydowała si ę wysła ć do Urgell swoj ą delegacj ę,
aby
wspólnie z nim wyjaśni ć zaistnia łą sytuacj ę. Kiedy przedstawiciele Rady opuścili ju ż pałac hierarchy, zostali aresztowani przez hiszpańskich żołnierzy, których madrycki rząd odda
ł do
dyspozycji biskupa Urgell. Delegacja została uwięziona w cytadeli. Na prośb ę Andorczyków,
francuski rząd interweniowa ł w Madrycie, żądając zwolnienia więźniów. Później jeszcze
73
prosi ł arcybiskupa Tarragony, aby wszcz ął śledztwo
w tej sprawie .
Wkrótce jednak wydarzenia te poszły w niepami ęć wobec nowych niepokojów, jakie
miały miejsce w Andorze na początku lat osiemdziesią tych XIX w. W 1880 r. grupa około czterystu mężczyzn, zdegustowanych ponownym roztrząsaniem przez Rad ę Generaln ą
kwestii budowy kasyn, zajęła jej siedzib ę, „ Casa de la Vall”. Rada została rozwiązana, a w jej
miejsce mianowano tymczasowo nowych deputowanych. Nowa Rada rozwiązała wszystkie
władze lokalne w parafiach, za ś wobec tych, które si ę opierały, użyto siły. Wol ą zbuntowanej
Rady było przeprowadzenie w dniu 8 marca 1881 r. nowych wyborów. Jednak
przedstawiciele współksiążąt uznali, że
wobec nielegalnego charakteru Rady, wybory nie
będ ą miały mocy prawnej. W tej sytuacji Rada utraciła poparcie większości Andorczyków i
musiała ostatecznie
ustąpić 74 .
Przełom wieków obfitowa ł bardziej w wydarzenia natury gospodarczej ni ż
politycznej. Zrealizowano w tym czasie wiele ważnych dla kraju inwestycji, przede
wszystkim wybudowano nowoczesne drogi łączące księstwo z Francj ą i Hiszpani ą. Wszelkie
zmiany społeczne i ekonomiczne dokonywały si ę jednak w średniowiecznych
ramach
72
Zob. L. Armengol Vila, op. cit., s. 51-52.
73
Tamże, s. 52-53.
74
Tamże, s. 53-54.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
25

politycznych, nieznacznie tylko zmodyfikowanych w 1866 r. Dwudziesty wiek zapowiada ł
si ę więc jako czas walki o unowocześnienie instytucji i demokratyzacj ę systemu
politycznego. Trudno powiedzie ć na ile Andorczycy byli ju ż wówczas świadomi stojących przed nimi wyzwa ń. Z pewności ą jednak pragnienie dokonania czego ś wielkiego musiało zaprząta ć umysły przynajmniej niektórych z nich. Pierwsze tak ważne i wielce symboliczne
wydarzenie miało miejsce 8 września 1921 r., kiedy to w Sanktuarium Meritxell, świętej patronki Andory, po raz pierwszy zosta ł odegrany hymn księ stwa:
„El gran Carlemany, mon Pare, dels alarbs em deslliura.
i del cel vida em dona de Meritxell la gran Mare.
Princesa masquí i Pubilla entre dos nacions neutral;
sols resto l’única filla de l’imperi Carlemany.
Creient i lliure onze segles, creient i lliure vull ser.
!Siguem els furs mos tutors i mos Prínceps defenders!” 75
75 Himne Andorra, cyt. za: D. C. Lindley, Guia de Flors d’Andorra (Parroquia de Canillo), Comú de Canillo
1994, s. 9.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
26

§ 2. Przemiany demokratyczne w XX wieku
To że dzi ś Andorczycy s ą pełnoprawnymi członkami rodziny wolnych narodów jest w
ogromnej mierze zasług ą ich przodków, którzy w latach trzydziestych dwudziestego wieku
weszli na drog ę przemian wiodących ku demokracji. A nie była to łatwa droga. Utrudniały j ą
liczne zagrożenia, zarówno wewnętrzne jak pochodzące z zewnątrz. Jedne i drugie dały zna ć
o sobie w latach 1931-1933, stwarzając w Andorze klimat politycznego niepokoju i
niepewnoś ci.
Kiedy wieczorem 14 kwietnia 1931 r. Alfons XIII opuszcza ł pałac królewski,
udając si ę na wygnanie, upadek monarchii w Hiszpanii sta ł si ę faktem. Republikanie niemal z
marszu przystąpili do rozprawy z hiszpańskim kościołem. Ju ż 10 maja, czyli w niespełna miesiąc po proklamowaniu republiki, w Madrycie spłonęło dziesi ęć budynków
kościelnych i
klasztornych. Manuel Azan ̃ a y Díaz , przyszły premier Hiszpanii, skwitowa ł te wydarzenia
pogardliwym w swej wymowie stwierdzeniem: „Wszystkie klasztory w Madrycie nie s ą warte
76
jednego życia
republikanina” . Narastający konflikt między republikanami
a hiszpańskim kościołem mia ł bezpośredni wpływ na położenie Andory. Rząd republikański wystąpi ł
bowiem z żądaniem do biskupa Urgell, aby ten przekaza ł mu swoje prawa do księstwa. Na
szczęście dla Andorczyków, biskup nie ugi ął si ę pod presj ą hiszpańskiego
rządu. W
postanowieniu tym utwierdzało go poparcie jakie otrzyma ł ze strony współksięcia francuskiego 77 . W ten sposób udało si ę uchroni ć Andor ę przed konsekwencjami zawirowa ń
politycznych w są siedniej Hiszpanii.
Równolegle jednak występował y pewne napięcia w porządku wewnętrznym księstwa. Ich osi ą były konflikty między współksiążętami a Rad ą Generaln ą. Przybrały one na sile na
początku 1931 r., kiedy niczym bumerang powróciła sprawa budowy kasyn. Wówczas Rada
Generalna, pomimo obowiązują cego zakazu zakładania w Andorze domów gier, upoważniła przedsiębiorstwo „Broom Syndicat” do otwarcia takiego właśnie obiektu. Współksiążęta anulowali t ę decyzj ę, wobec czego Rada 26 maja 1931 r. gwałtownie zaprotestowała. Jeszcze
w tym samym roku, jakby w odwecie, Rada Generalna zamknęła szko łę kościeln ą w Sant
Juliá de Lória i konsekwentnie odmawiała jej ponownego otwarcia, mimo że stały delegat
biskupa unieważni ł t ą decyzj ę, uznając j ą za bezprawną
78 .
76 B. Gola, F. Ryszka, Hiszpania, Warszawa 1999, s. 126.
77 Zob. J. Duursma, op. cit., s. 319.
78 Zob. L. Armengol Vila, op. cit., s. 57.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
27

Konflikt między współksiążętami a Rad ą Generaln ą stale przybierał
na sile ze
wszystkimi tego konsekwencjami. Obie strony prowadziły swoist ą gr ę, usiłując podważa ć
wzajemnie legalno ść swoich decyzji. We wrześniu 1932 r. stali delegaci współksiążąt próbowali wykonanie postanowienia Rady Generalnej o usunięciu z jej składu jednego z
deputowanych. W rewanżu w 1933 r. ta sama Rada wyraziła swój sprzeciw wobec
mianowania przez biskupa Urgell nowego notariusza 79 .
Taka postawa Rady musiała wzbudza ć niezadowolenie współksiążąt. Równie ż sami
Andorczycy nie okazywali bynajmniej entuzjastycznego poparcia dla poczyna ń Rady.
Napięcie sięgnęło zenitu, kiedy mieszkańcy księstwa zaczęli domaga ć si ę przyznania
powszechnego prawa wyborczego dla mężczyzn. Dlatego 5 kwietnia 1933 r. grupa młodych Andorczyków włamała si ę do sali posiedze ń Rady Generalnej i zażądała wydania
odpowiedniej decyzji w tej sprawie. Ostatecznie po dwugodzinnych obradach zamknięci w
80
Casa de la Vall członkowie Rady przystali na postulaty mieszkańców .
Mimo że członkowie Rady robili wszystko, co było w ich mocy, aby do tego
nie
dopuści ć, 6 czerwca 1933 r. swoj ą sesj ę otworzy ł Tribunal de Corts. W oparciu o
przysługujące mu prawo ferowania wyroków skierowanych przeciwko Radzie Generalnej,
gdy ta podejmowała działania sprzeczne z wol ą współksiążąt, 10 czerwca trybuna ł zarządzi ł
rozwiązanie Rady. Stali delegaci współksiążąt potwierdzili t ą decyzj ę 17 lipca 1933 r., a dzie ń
później zarządzili zastąpienie rozwiązanej Rady przez Rad ę Tymczasow ą, w skład której
81
weszło dwunastu członków, po dwóch z każdej parafii .
Kiedy 29 lipca 1933 r. Rada Tymczasowa rozpoczynała swoje urzędowanie, zwołane zostało równie ż tzw. Wielkie Zgromadzenie ( Assemblea Magna). Początkowo, aby nie
pogarsza ć i tak bardzo ju ż napiętej sytuacji wikariusze współksiążąt nie zdecydowali si ę na
użycie siły, ale zadeklarowali,
że wszelkie decyzje i działania zgromadzenia będ ą uznawane
za pozbawione mocy prawnej. Jednak ju ż w sierpniu 1933 r. sami współksiążęta, aby
przywróci ć ład i porządek w kraju, zgodzili si ę na wejście do Andory
pięćdziesięcioosobowego oddziału francuskiej
żandarmerii
Kiedy ochłonęły nieco rozpalone umysły i serca Andorczyków, 19 sierpnia 1933 r.
wikariusz współksięcia francuskiego podpisa ł dekret przyznający prawo wybierania
deputowanych do Rady Generalnej wszystkim mężczyznom, którzy ukoń czyli 25 lat i na stałe 79
Tamż e.
80
Tamż e, s. 59.
81
Tamże, s. 59-61.
82
Tamż e, s. 61.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
82 .
28

mieszkali w Andorze. Natomiast bierne prawo wyborcze dekret przyznawa ł mężczyznom w
wieku powyżej 30 lat, stale przebywającym na terytorium księstwa. W 1941 r., kiedy Francja
znajdowała si ę pod rządami Vichy, a Hiszpania pod panowaniem generała
Franco, cz ęść
Andorczyków, przejawiająca bardziej konserwatywne poglądy, doprowadziła do
przywrócenia systemu wyborczego z 1866 r., w którym prawa wyborcze przysługiwały jedynie mężczyznom uznanym za głow ę rodziny. Jednak ju ż po zakoń czeniu drugiej wojny
83
światowej Andorczycy powrócili do regu ł wyborczych z 1933 r.
W oparciu o nowe przepisy wyborcze, 31 sierpnia 1933 r. odbyły si ę wybory. Ich
przebieg nie zosta ł zakłócony poważniejszymi incydentami, mimo że pi ęć dni wcześniej wybuch ł strajk wśród pracowników
przedsiębiorstwa energetycznego FHASA. Dzięki temu
ju ż 9 października 1933 r. francuscy żandarmi mogli opuści ć Andorę
84 .
Kiedy w latach 1936-1939 w Hiszpanii rozszalała si ę wojna domowa, współksiążęta zdecydowali si ę na ponowne przysłanie do Andory
oddziałów francuskiej żandarmerii.
Ich
celem było zapewnienie poszanowania neutralności księstwa. Zasada neutralności Andory
85
została z reszt ą potwierdzona w osobnym porozumieniu z Hiszpani ą w 1940 r.
Równie ż w czasie drugiej wojny światowej neutralno ść Andory była przestrzegana.
Nie znaczy to jednak, że jej mieszkańcy nie angażowali si ę na różne sposoby w walk ę z
hitlerowskim agresorem. Ojciec obecnego premiera księstwa, który ocali ł życie, uciekając do
Andory przed reżimem generała Franco, by ł czł onkiem siatki, pracującej dla brytyjskiego
wywiadu. Do jego zada ń należało między innymi przeprowadzanie przez Pireneje polskich
żołnierzy, którzy pozostali we Francji po jej klęsce w 1940 r. Właśnie przez Andor ę,
najpierw
do Hiszpanii, a stamtąd do Afryki dotarło
około dwa i pó ł tysiąca Polaków
Po zakończeniu wojny Andora rozkwitła. Księstwo nie doznało dotkliwych zniszcze ń
wojennych, które stały si ę udziałem większości państw europejskich. Po 1945 r. możliwy by ł
zatem szybki rozwój ekonomiczny księstwa. Andorczycy
odkryli wielkie możliwości, jakie
stwarza wymiana handlowa. Złośliwi powiadaj ą nawet, że
niegdysiejsi andorscy górale zeszli
w doliny i zamienili si ę w naród sklepikarzy. Stwierdzenie to, jakkolwiek w pewnym sensie
jest prawdziwe, to jednak w dużym stopniu
upraszcza pojmowanie społeczno-kulturowej specyfiki Andory. Ta za ś wynika przede wszystkim z faktu, i ż jest to kraj pogranicza. Prawd ą
jest zatem i to, że ów pograniczny charakter księstwa uzewnętrznia ł si ę w wielu innych
83 Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 41.
84 L. Armengol Vila, op. cit., s. 61-62.
85 J. Duursma, op. cit., s. 320.
86 Zob. Supermarket w Pirenejach, op. cit., s. 35.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
86 .
29

przypadkach. W swojej długiej historii Andora wielokrotnie okazywała si ę by ć azylem dla
prześladowanych żołnierzy, polityków i różnego rodzaju buntowników. Za ś po drugiej wojnie
światowej, kiedy Hiszpania, przynajmniej w teorii, była izolowana na arenie
międzynarodowej przez zachodnioeuropejskie
demokracje, z uwagi na swój dyktatorski
ustrój, to właśnie przez Andor ę docierało do Hiszpanii wszystko, co było jej niezbędne. A
Europa przymykała na to oczy. Zachowując wszelkie proporcje można więc powiedzie ć, że
Hiszpania korzystała z Andory,
a Andora z Hiszpanii – i na tym właśnie polega jej specyfika,
jako kraju pogranicza 87 .
Między innymi z tych właśnie powodów rozwijająca si ę w szybkim tempie
gospodarka Andory zaczęła oddziaływa ć nawet na przygraniczne obszary Francji i Hiszpanii.
Równie szybko wzrastała liczba ludności księstwa. Nie było to jednak rezultatem naturalnych
procesów demograficznych. Od lat sześćdziesiątych minionego wieku kraj zalewała fala
imigrantów z całego niemal ś wiata.
Tabela 1. Ludno ść Księstwa
Andory w latach 1920-2004
Rok 1920 1950 1960 1970 1980 1990 1994 1995 1996 1997 1998 2004
Liczba
Ludnoś ci
4309 6176 8392 19545 35460 54507 64311 63859 64479 65306 65877 76875
Źródł o: 1) Andorra in Figures 2005, op. cit., s. 17
2) Economic Report 1998, Cambra de Comerç Indústria i Serveis d’Andorra 1998, s. I
Podstawow ą gałęzi ą gospodarki stawa ł si ę stopniowo przemys
ł turystyczny: w 1986 r.
blisko dziesi ęć milionów turystów przekroczyło granice księ stwa.
Powoli następowała równie ż zmiana położenia Andory w sferze stosunków
międzynarodowych. W 1952 r. Andora przystąpiła do Powszechnej Konwencji o Prawie
Autorskim, a w 1954 r. do Konwencji o Ochronie Dóbr Kulturalnych podczas Konfliktu
Zbrojnego. Jej delegaci aktywnie uczestniczyli w konferencjach przygotowujących podpisanie wymienionych wyżej umów. Od 1973 r., za wiedz ą i zgod ą obu współksiążąt, przedstawiciele Andory uczestniczyli w konferencjach organizowanych pod auspicjami
87
Tamż e, s. 34.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
30

UNESCO 88 . W przeciwieństwie do innych europejskich państw karłowatych, Andora nie
wzięła udziału w pracach
Konferencji Bezpieczeństwa i Współ pracy w Europie.
W latach siedemdziesiątych miała za to miejsce kolejna faza procesu poszerzania
prawa wyborczego. Jej przejawem było stopniowe przyznawanie praw wyborczych kobietom.
Czynne prawo wyborcze kobiety w Andorze uzyskały dopiero 14 kwietnia 1970 r. Na bierne
prawo wyborcze musiały a ż do 8 września 1973 r. Formalna równo ść kobiet i mężczyzn wobec prawa w Andorze została wprowadzona dopiero w 1975 r. Demokratyzacja prawa
wyborczego dokonywała si ę równie ż poprzez
obniżanie cenzusu wieku. W 1971 r. zosta ł on
zmniejszony do dwudziestu jeden, a w 1985 r. do osiemnastu lat 89 .
Lata siedemdziesiąte dwudziestego wieku w historii Andory to równie ż kolejny etap
unowocześniania jej systemu prawnego. Donios łą rol ę w zakresie
prawa karnego odegra ł
dekret wikariuszy z 30 grudnia 1975 r., na mocy którego ustanowiono urząd oskarżyciela 90
publicznego oraz funkcj ę obrońcy w procesach sądowych .
W połowie lat siedemdziesiątych miało miejsce wydarzenie, które wywarło ogromny
wpływ na dalszy przebieg demokratycznych przemian w Andorze. Chodzi tutaj o konflikt,
jaki zaistnia ł między Rad ą Generaln ą a współksiążętami, a dokładniej mówiąc ich
wikariuszami. Przedmiotem sporu by ł wydany właśnie przez wikariuszy dekret określający warunki, jakie musieli spełni ć obcokrajowcy, którzy pragnęli osiedli ć si ę w Andorze. Dekret
ten pozostawia ł Radzie Generalnej jedynie prawo do ustalenia liczby zezwole ń, jaka mogła by ć wydana każdego roku. Spotkało si ę to ze zdecydowanym sprzeciwem Rady, która odtąd
opowiadała si ę za przeprowadzeniem gruntownej reformy instytucjonalnej, dokonującej 91
jasnego i precyzyjnego podziału kompetencji między Rad ą Generaln ą a współksiążętami .
W latach 1975-1977 wyborcy wywierali naciski na Rad ę Generaln ą,
aby projekt
reformy instytucjonalnej podda ć pod osąd samych Andorczyków. Ostatecznie 6 grudnia 1977
r. odbyło si ę głosowanie nad jednym z projektów. Mając za sob ą społeczne poparcie, na
początku 1978 r. Rada Generalna wydała dwa niezwykle ważne dokumenty. Pierwszym była „nota odnosząca si ę do reformy konstytucjonalnej”, w której proponowano jasny podzia ł
kompetencji między Rad ą Generaln ą a współksiążętami. Drugim ze wspomnianych aktów
była przyjęta jednogłośnie uroczysta deklaracja Rady Generalnej z 31 marca 1978 r. Miała 88 Zob. European Court of Human Rights in the case of Drozd and Janousek v. France and Spain (Judgment),
(dalej: Case of Drozd and Janousek…), Strasbourg, 26 czerwca 1992 r., pkt 72-73.
89 Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 41.
90 Zob. Case of Drozd and Janousek..., op. cit., pkt 48.
91 Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 61.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
31

ona symboliczne znaczenie. Z jednej bowiem strony przez to, że nie kwestionowała zasady
współksięstwa, dawała wyraz poszanowania i przywiązania Andorczyków do tradycji, z
drugiej za ś domagała si ę włą czenia do andorskiego systemu prawa Powszechnej Deklaracji
92
Praw Człowieka i Obywatela z 1948 r., czym wpisywała si ę w nurt głębokich przemian .
Istota obu tych dokumentów dotyczyła jednak podmiotowości międzynarodowej Andory. Andorczycy pragnęli uzyska ć możliwo ść samodzielnego uczestnictwa w sferze
stosunków międzynarodowych. Rada Generalna zdążała jednocześnie w kierunku
prowadzenia przez Andor ę własnej polityki ekonomicznej, a więc równie ż samodzielnego
negocjowania porozumie ń handlowych. Aby zrealizowa ć wspomniane cele konieczne było dysponowanie czynnikiem rządowym, wyposażonym w uprawnienia wykonawcze. Na ca łą t ą
sytuacj ę cieniem kładła si ę postawa francuskiego ministra spraw zagranicznych, który z
nieskrywan ą wrogości ą patrzy ł na wszelkie próby uzyskania podmiotowości międzynarodowej przez Księstwo Andory. Uważa
ł bowiem, że
francuskie ministerstwo spraw
zagranicznych jest doskonale predysponowane do reprezentowania go na arenie
93
międzynarodowej .
Na szczęście dla Andorczyków współksi ążę francuski nie musia ł kierowa ć si ę
opiniami swego ministra i by ł bardziej od niego otwarty na wszystko, co mogło przyczyni ć
si ę do modernizacji księ stwa.
W rezultacie tych wydarze ń 15 stycznia 1981 r. wikariusze i stali delegaci z
wyraźnego upoważnienia obu współksiążąt podpisali dekret, na mocy którego powołano organ rządowy, czyli Rad ę Wykonawcz ą. Słusznie przypisuje si ę temu dekretowi doniosłe znaczenie, poniewa ż wyposaża ł on Andor ę w prawdziwy rząd. Tym samym zwalnia ł
Syndyka, czyli przewodniczącego Rady Generalnej, z obowiązków wykonawczych w
stosunku do jej uchwa ł .
Dekret uściśla ł także kompetencje Rady Generalnej, pozostawiając jej między innymi prawo
uchwalania budżetu księstwa. Natomiast jego wykonanie, podobnie jak równie ż
egzekwowanie innych praw przez ni ą stanowionych, należało ju ż do Rady Wykonawczej.
94
Ponadto obie Rady dzieliły ze sob ą prawo inicjatywy ustawodawczej .
Pierwszy andorski rząd rozpocz ął urzędowanie 8 stycznia 1982 r., a jego premierem zosta ł
Óscar Ribas Reig.
92
Tamże, s. 58, 61-62.
93
Tamż e, s. 62.
94
Tamże, s. 42-43.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
32

Cho ć powołanie rządu było najważniejsz ą decyzj ą dekretu z 15 stycznia 1981 r., to nie
należy zapomina
ć o innych jego postanowieniach. Autorzy dekretu określając zakres
kompetencji wspomnianych wyżej organów starali si ę uwzględnia ć specyfik ę księstwa. Świadczy o tym chociażby fakt, że w opisie motywów, którymi kierowali si ę sygnatariusze
dekretu, używane jest sformułowanie „federacja parafii andorskich”. Można si ę domyśla ć, że
wyrażenie to zostało ukute przez wzgląd na powsta łą trzy lata wcześniej, siódm ą z andorskich
parafii, Escaldes-Engordany. Wiadomo, że cech ą charakterystyczn ą każdego systemu
federalnego jest autonomia jego części składowych. Nic zatem dziwnego, że
omawiany dekret
nie zezwala ł na interwencj ę innych władz w wewnętrzne sprawy parafii, które leżały w gestii
rad lokalnych, czyli tak zwanych comú 95 . Nie znaczy to bynajmniej, że comú były bezkarne. Ich decyzje można było zaskarża ć przed Rad ą Wykonawcz ą .
Równie ważnym postanowieniem interesującego nas dekretu było ustanowienie trybunału administracyjnego i podatkowego. Można było wnosi ć do niego zażalenia, które miały zastąpi ć skargi składane dotychczas w trybie queixa do współksiążąt. Trybuna ł nie mia ł
jednak dostatecznie dużo czasu aby okrzepn ąć i umocni ć swoj ą pozycj ę.
Zwyczaj wnoszenia
skarg na działalno ść władz andorskich w trybie queixa przetrwa ł więc a ż do wejścia w życie
konstytucji 96 .
Szeroki zakres unormowa ń objętych moc ą dekretu z 15 stycznia 1981 r. sprawi ł, że
czasami jest on uważany za quasi-konstytucj
ę Andory. Jednak na konstytucj ę z prawdziwego
zdarzenia mieszkańcy księstwa musieli zaczeka ć a ż do 1993 r. Pomimo tego nie powinno
si ę
umniejsza ć znaczenia dekretu, dzięki któremu w Andorze można było mówi ć o realizowaniu
si ę demokratycznej zasady trójpodziału wł adzy.
95
Tamż e, s. 42.
96
Tamż e, s. 43.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
33

§ 3. Ustrój polityczny Księ stwa przed uchwaleniem konstytucji
Nawet pobieżny przegląd literatury dotyczącej
Andory może sprawi ć kłopot, jeśli chodzi o klasyfikacj ę jej ustroju politycznego przed 1993 r. Z jednej strony mówi si ę bowiem
o księ stwie,
z drugiej za ś nierzadko można spotka ć si ę z określeniem republika 97 .
Próby wyjaśnienia tego swoistego nieporozumienia
podj ął si ę profesor Tadeusz
Jasudowicz. Jego zdaniem, uwzględniając ustrój wewnętrzny, w wąskim tego pojęcia znaczeniu, ograniczając je wyłącznie do instytucji czysto andorskich, możemy przypisywa ć
Andorze miano republiki. Jeśliby jednak wzi ąć pod uwag
ę „(...) Andor ę w jej podwójnym
splocie z Co-Princes (...), zwłaszcza gdy si ę zważy na ich ważkie kompetencje właśnie „wewnętrzne”, w szczególności te ż, jeśli si ę ustali, że stosunki andorsko-francuskie
i
andorsko-hiszpańskie wcale nie maj ą charakteru stosunków
stricte międzynarodowych i nie
mieszcz ą si ę w płaszczyźnie regulowanej przez prawo międzynarodowe, tedy zasadne jest
98
mówi ć wyłącznie o Księstwie” .
Przed uchwaleniem pierwszej w dziejach Andory konstytucji podstawy jej ustroju
politycznego były okreś
lane przez postanowienia zawarte w „Pareatge” z 1278 i 1288 r.
Na ich mocy biskup Urgell i hrabia Foix stali si ę współksiążętami Andory. Było to o
tyle istotne, że gdyby stała si ę rzecz odwrotna i Andora była własności ą jednego tylko feudała lub lennem dwóch feudałów, ale w ramach jednego państwa, prawdopodobnie stałaby si ę z
czasem jednostk ą administracyjn ą Francji lub Hiszpanii.
Tak si ę jednak nie stało, a doniosłe znaczenie w tym zakresie miała sformułowana właśnie w „Pareatges” zasada równości współksiążą
t.
Nie budziła ona wątpliwości dopóki funkcje te pełnili hrabia i biskup. Wiemy jednak, że
w
następnych wiekach ta specyficzna równowaga została zachwiana. Prawa hrabiów Foix do
Andory przeszły najpierw na francuskich monarchów, a później, wraz z ustanowieniem
we
Francji republiki, na jej każdego kolejnego prezydenta. Ewolucj ę sposobu wykonywania
współzwierzchnictwa po stronie francuskiej ułatwia ł z pewności ą fakt, że tytuły współksiążąt nigdy nie były związane z konkretn ą osob ą, lecz ze sprawowaniem
określonego stanowiska
czy godnoś ci.
97
Terminu księ stwo uż ywał
m. in. Edmund Jan Osmańczyk; pojęcie republika bardzo często występuje w
zbiorowych opracowaniach encyklopedycznych. Zob. E. J. Osmańczyk, Encyklopedia ONZ i stosunków
międzynarodowych, Warszawa 1986, s. 36; Encyklopedia „ Świat w przekroju” 1988, Warszawa
1989, s. 11;
Kronika ludzkoś ci, Warszawa 1993, s. 1089.
98
T. Jasudowicz, Przeoczone narodziny państwa-podmiotu, op. cit., s. 161.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
34

Zasada równości współksiążąt wyrażała si ę między innymi w tym, że ich działania miały by ć podejmowane wspólnie. W praktyce nierzadko zdarzało si ę, że decyzje dotyczące tej samej sprawy zapadały dwukrotnie w różnych terminach.
Sytuacja taka miała miejsce np.
w 1448 r., kiedy Andorczycy starali si ę o zgod ę współksiążąt na organizowanie dwudniowego
jarmarku w Andorra la Vella, w każdy poniedziałek i wtorek po świętach wielkanocnych.
Biskup Urgell podj ął decyzj ę w tej sprawie
2 kwietnia 1448 r., za ś hrabia Foix zgod ę sw ą
99
wyrazi ł nieco później, bo 13 kwietnia tego samego roku .
Jak pisz ą M. Mateu i F. Luchaire miały miejsce i takie sytuacje, kiedy decyzj ę w danej
sprawie podejmowa ł tylko jeden ze współksiążąt, a milczenie drugiego
było uznawane za
zgodę 100 .
Zasada równości współksiążąt przetrwała a ż do lat poprzedzających uchwalenie
konstytucji i systematycznie obejmowała coraz to nowe pola aktywności politycznej, nie
wyłączając sfery mię dzynarodowej. W orzeczeniu Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 26 czerwca 1992 r. w sprawie „Drozd i Janousek przeciwko Francji i Hiszpanii” czytamy
między innymi: „przyjęta w ostatnich latach praktyka sugeruje, i ż istnieje obecnie między współksiążętami porozumienie co do uważania siebie za
równych w prowadzeniu spraw
101
międzynarodowych Andory” .
Przestrzeganie zasady równości w XX w. było swego rodzaju ewenementem w skali
całego globu. Z jednej strony funkcj ę współksięcia pełni ł prezydent Francji, a więc szef
jednego z najpotężniejszych państw świata, z drugiej za ś biskup kościoła katolickiego, który
nie sprawowa ł żadnych funkcji państwowych w samej Hiszpanii. Na mocy porozumienia
zawartego 19 sierpnia 1976 r. przez Stolic ę Apostolsk ą z Królestwem Hiszpanii mianowanie
biskupa Urgell leżało w wyłącznej kompetencji papieża. Pomimo tego w sprawowaniu
zwierzchnictwa nad Andor ą biskup korzysta ł z przywilejów i immunitetów, które prawo
102
międzynarodowe przypisywało głowom państw .
Przejawem poszanowania zasady równości było równie ż w pewnym sensie wzajemne
uznawanie mechanizmów następstwa współksiążąt, uwzględnianych przez francuski system
prawny i prawo kanoniczne. Unikano dzięki temu przerw w normalnym funkcjonowaniu
pozostałych instytucji księstwa. Zwyczaj ten nabiera ł niezwykłej wagi w najmniej
spodziewanych sytuacjach, takich jak na przykład wydarzenia z 1969 r., kiedy Andora niemal
jednocześnie utraciła obu swoich współksiążąt. Genera ł de Gaulle ustąpi ł za stanowiska
99 L. Armengol Vila, op. cit., s. 39.
100 M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 55-56.
101 Case of Drozd and Janousek…, op. cit., pkt 67.
102
Tamż e, pkt 34.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
35

prezydenta Francji 28 kwietnia 1969 r., a dzie ń później papie ż Pawe ł VI przyj ął dymisj ę
biskupa Urgell, Ramona Iglesias Navarri. To swoiste „bezkrólewie” trwało bardzo krótko,
gdy ż tymczasowym prezydentem
Republiki Francuskiej został A. Poher, a ju ż 15 czerwca
stanowisko to obj ął demokratycznie wybrany Georges Pompidou. Za ś 19 czerwca papie ż
mianowa ł biskupem Urgell Ramona Malla-Call,
dotychczasowego biskupa hiszpańskiej Leridy 103 .
Oprócz wspólnych uprawnie ń każdy ze współksiążąt posiada ł równie ż pewne
kompetencje indywidualne. Do najważniejszych z nich należało prawo wyznaczenia swojego
wikariusza („Veguer”) i stałego delegata. Drug ą z tych instytucji ujęto w ramy formalne pod
koniec XIX wieku. Funkcja stałego delegata współksięcia francuskiego została ustanowiona 3
czerwca 1882 r. w osobie podprefekta Prady. Później kompetencje i uprawnienia
z funkcji tej
wynikające przekazano prefektowi departamentu Wschodnich Pirenejów. Współksi ążę biskup
104
mianowa ł swego stałego delegata nieco wcześniej, bo 25 lipca 1881 r. Delegaci, którzy nie
urzędowali na terytorium Andory, posiadali pewne uprawnienia
z zakresu prawodawstwa,
są downictwa i administracji.
Znacznie starsz ą instytucj ą, o której wspominały ju ż „Pareatges”, byli wikariusze,
którzy reprezentowali współksiążąt bezpośrednio w Andorze. Współksi ążę francuski
wyznacza ł zwykle swego wikariusza spośród dyplomatów, za ś wikariuszem biskupim
zostawa ł najczęściej hiszpański lub andorski prawnik. „Veguers” byli mianowani na czas
nieokreślony, a podczas pełnienia urzędu musieli posiada ć andorskie obywatelstwo.
Wikariusze posiadali znaczące uprawnienia legislacyjne, dotyczące organizacji sądownictwa karnego i cywilnego, kwestii imigracyjnych, bezpieczeństwa i porządku publicznego, jak
równie ż ochrony dobrych obyczajów. „Veguers” dysponowali te ż kompetencjami o
charakterze wykonawczym: kierowali między innymi
andorsk ą milicj ą, która obejmowała wszystkich mężczyzn między 16 a 60 rokiem życia,
wydawali pozwolenia na
długoterminowy pobyt obcokrajowców w Andorze, zatwierdzali andorskie paszporty.
Wikariusze posiadali równie ż pewne uprawnienia w sferze sądownictwa, np. prawo do
zasiadania w Tribunal de Corts 105 .
103
Zob. B. Sikorska, op. cit., s. 35.
104
W dostępnej literaturze występuj ą rozbieżne stanowiska co do tego, kto sprawowa ł funkcj ę stałego delegata
biskupa Urgell. W cytowanym ju ż orzeczeniu Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 26 czerwca 1992 r.
znajdujemy informacj ę, i ż delegatem biskupim by ł wikary generalny diecezji Urgell. Pogląd ten podzielaj ą w
swojej pracy M. Mateu i F. Luchaire. Natomiast L. Armengol Vila twierdzi, i ż co prawda obowiązki stałego delegata spadły na osob ę z otoczenia
biskupa lecz osob ą t ą nie by ł jak si ę powszechnie sądzi wikary generalny
Urgell. Zob. Case of Drozd and Janousek…, op. cit., pkt 39; M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 56; L. Armengol
Vila, op. cit., s. 69.
105
Zob. Case of Drozd and Janousek..., op. cit., pkt 37-38.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
36

Oprócz instytucji związanych ze współzwierzchnictwem w ustroju
przedkonstytucyjnym księstwa można było wskaza ć elementy typowo andorskie. Na
poziomie krajowym tak ą instytucj ą była od 1419 r. Rada Ziemi ( Consell de la Terra), zwana
niekiedy Rad ą Dwudziestu Czterech. W 1866 r. na mocy postanowie ń, jakie niosła ze sob ą
106
„Nova Reforma”, jej miejsce zajęła Rada Generalna .
W XX w. Rada Generalna stała si ę najbardziej reprezentatywnym zgromadzeniem
politycznym w Andorze. Wiązało si ę to z poszerzeniem liczby uprawnionych do głosowania. O ile w 1866 prawo to przysługiwało tylko mężczyznom uznanym za głow ę rodziny, to w
1933 r. przyznano je wszystkim mężczyznom, za ś dopiero w 1970 r. prawo wyborcze objęło równie ż kobiety.
W 1985 r. obniżony zosta ł z dwudziestu jeden do osiemnastu lat próg
pełnoletności. Początkowo Rad ę tworzyło dwudziestu czterech deputowanych, wybieranych
na czteroletni ą kadencj ę. Wraz z utworzeniem parafii Escaldes-Engordany
liczba jej
członków wzrosła
do dwudziestu ośmiu. Każda parafia musiała mie ć bowiem czterech
przedstawicieli w Radzie. Jej członkowie wybierali Syndyka ( Síndic), który przewodniczy ł
obradom Rady oraz jego zastępc ę ( Sub-Síndic). Wybór następowa ł w tajnym głosowaniu. Zwycięża ł w nim kandydat, który zgromadzi ł absolutn ą większo ść głosów. T ę sam ą
107
procedur ę stosowano przy wyborze zastępcy Syndyka .
W całym swym składzie Rada Generalna zbierała si ę zwykle trzy lub cztery razy do roku: w
kwietniu, czerwcu, listopadzie (tylko w latach, kiedy odbywały si ę wybory) i grudniu. Z kolei
w codziennym funkcjonowaniu Rady istotnym elementem były komisje. Spośród nich
donios łą rol ę odgrywała Stała Komisja Legislacyjna. Deputowani mieli równie ż prawo
powoływania innych komisji. W końcu lat osiemdziesiątych
w Radzie Generalnej istniały komisje do spraw: gospodarki i finansów, służb publicznych, edukacji i kultury, rolnictwa,
zdrowia i opieki społecznej, handlu i przemysłu, czy turystyki i sportu. Komisje składały si ę z
siedmiu członków, po jednym z każdej parafii, którzy wyznaczali przewodniczącego komisji i
jej sekretarza 108 . Rada Generalna stanowiła prawa, zatwierdzała budżet i sprawowała kontrol ę
nad rządem, który mogła odwoła ć większości ą dziewiętnastu gł osów.
Ostatni ą z tych kompetencji Rada nabyła dopiero
gdy ustanowiony zosta ł rząd Andory, co nastąpiło 15 stycznia 1981 r., na mocy dekretu stałych delegatów i wikariuszy obu
współksiążąt. Pierwszy rząd rozpocz ął urzędowanie dopiero w styczniu 1982 r. Rada
wybierała na czteroletni ą kadencj ę premiera, który
móg ł pochodzi ć spoza grona jej członków. 106
Zob. L. Armengol Vila, op. cit., s. 71.
107
Tamż e.
108
Tamż e, s. 73.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
37

Kandydat aby zosta ć premierem musia ł uzyska ć poparcie absolutnej większości członków Rady. W tym trybie mogły odby ć si ę nawet dwie tury głosowania. Jeżeli żaden
z kandydatów
nie uzyska ł w nich wymaganego poparcia,
w trzeciej turze do zwycięstwa wystarczała ju ż
większo ść zwykła. Po wyborze premier składa ł uroczyst ą przysięg ę przed Rad ą Generaln ą.
Premier móg ł sprawowa ć swój urząd przez dwie pełne kadencje. Jego prawem było mianowanie członków swego gabinetu, w skład
którego wchodziło zwykle od czterech do
sześciu osób. Resorty ministerialne odpowiadały zwykle profilom komisji działających w
109
łonie
Rady Generalnej .
Rząd zwany równie ż Rad ą Wykonawcz ą posiada ł różne kompetencje: wdraża ł decyzje
Rady Generalnej, przygotowywa ł projekty jej uchwa ł, przygotowywa ł i wykonywa ł budżet księstwa, kierowa ł oraz nadzorowa ł administracj ę i służby publiczne. Decyzje rządu oraz
postanowienia Rady Generalnej nie były ostateczne. Mieszkańcy księstwa mieli możliwo ść
odwoływania si ę od nich w formie skargi (queixa) adresowanej do współksiążąt. W
rzeczywistości działania i decyzje związane skargami składanymi w trybie queixa były 110
podejmowane w imieniu współksiażąt przez ich wikariuszy .
Andora wypracowała równie ż przed 1993 r. specyficzny
system władzy lokalnej. Jego
podstaw ą by ł podzia ł terytorium księstwa na parafie. Tradycyjnie wyróżniano sze ść parafii:
Canillo, Encamp, Ordino, La Massana, Andorra la Vella i Sant Julia de Loria. W 1978 r.
wyodrębniono siódm ą parafi ę, Escaldes-Engordany.
Każda z parafii była administrowana przez lokaln ą rad ę, tzw. comú, w skład której
wchodziło od dziesięciu do czternastu osób, wybieranych przez mieszkańców parafii na
czteroletni ą kadencj ę. Na czele każdej comú sta ł Consol Major wraz ze swoim zastępc ą
(Consol Menor). Rady parafialne posiadały zarówno kompetencje administracyjne jak
równie ż prawo dokonywania lokalnych uregulowa ń prawnych. Ich decyzje mogły by ć
zaskarżane przed Rad ą Wykonawcz ą . Niektóre parafie dodatkowo dzieliły si ę na tzw. kwarty,
odpowiadające danej miejscowości lub wiosce. Posiadały one własne rady złożone z
przedstawicieli każdego domu ( casa). Członkowie tych rad miały prawo wyznaczania
swojego reprezentanta, zwanego llevador. Rady kwart wykonywały podstawowe funkcje
administracyjne 111 .
Instytucj ą o wyjątkowym charakterze było Wielkie Zgromadzenie ( Assemblea
magna), zwoływane dla podjęcia nadzwyczaj istotnych decyzji. Tworzyli je członkowie Rady
109
Tamże, s. 74-75.
110
Zob. Case of Drozd and Janousek..., op. cit., pkt 36, 38, 44.
111
Tamże, pkt 42-43.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
38

Generalnej i rad parafialnych oraz dodatkowi przedstawiciele każdej parafii, wybierani na
tzw. zgromadzeniach ludowych 112 .
Specyfika przedkonstytucyjnego ustroju Andory przejawiała si ę równie ż w organizacji
wymiaru sprawiedliwości i budowie systemu prawnego księ stwa.
Podstaw ą andorskiego systemu prawnego przed 1993 r były „Pareatges”, które stanowiły
podłoże dla tradycyjnego „prawa sprawiedliwości”, przysługującego w równym stopniu obu
współksiążętom. Badając źródła andorskiego prawa należy mie ć na uwadze rozróżnienie kwestii dotyczących prawa cywilnego, karnego i administracyjnego. Jeśli chodzi o te
pierwsze, decydując ą rol ę odgrywało prawo zwyczajowe, za ś funkcje posiłkowe przypisywano prawu rzymskiemu, prawu katalońskiemu i prawu kanonicznemu. W sprawach
karnych największe znaczenie miały dekrety wikariuszy oraz prawo zwyczajowe, które
zostało skodyfikowane
dopiero w 1984 r. 113 Za ś w kwestiach administracyjnych du żą wag ę
miały akty rad parafialnych i Rady Generalnej, a także decyzje stałych delegatów obu
współksiążąt 114 .
Podstawow ą instytucj ą andorskiego wymiaru sprawiedliwości byli tzw. Batlles, którzy
w pierwszej instancji sprawowali zarówno jurysdykcj ę karn ą jak i cywiln ą. Batlles prowadzili
śledztwa i nadzorowali wykonywanie orzecze ń sądowych. Poza tym mieli prawo zasiadania
w Tribunal de Corts, ale jako pozbawieni głosu asesorowie. Dekret wikariuszy
z 6 sierpnia
1977 r. stanowi ł, że w Andorze miało by ć czterech Batlles. Obaj wikariusze mianowali po
dwóch sędziów, wybierając ich spośród siedmiu kandydatów przedstawionych przez Rad ę
Generaln ą. Batlles musieli posiada ć obywatelstwo andorskie
Przed 15 października 1990 r. najwyższym sądem karnym w księstwie by ł
wspomniany wyżej Tribunal de Corts. Zgodnie z drugim artykułem andorskiego kodeksu
postępowania karnego mia ł on zajmowa ć si ę przestępstwami popełnionymi na terytorium
Andory, jak równie ż przestępstwami
popełnionymi przez Andorczyków poza granicami
księstwa. Tribunal de Corts stanowi ł instancj ę odwoławcz ą od orzecze ń wydanych przez
Batlles. W jego skład wchodzili wikariusze i sędzia apelacyjny, którym asystowało dwóch
112
Tamż e, pkt 45.
113
Zanim andorskie prawo zwyczajowe uległo kodyfikacji,
funkcjonowało w oparciu o swego rodzaju
systematyzacj ę dokonan ą w 1748 r. przez Antoniego Fiter i Rossel w opracowaniu zatytułowanym „Manual
Digest de les Valls Neutras de Andorra”. Praca została wykonana na zamówienie Rady Generalnej (wówczas
jeszcze Rady Ziemi), stając si ę swoistym kompendium wiadomości o historii, obyczajach, prawach
zwyczajowych i ustroju politycznym Andory. W 1763 r. powstało inne opracowanie „Politar Andorra”,
które
uczyniło treści zawarte w „Manual Digest” bardziej przystępnymi. Zob. L’edat moderna a Andorra: del segle
XVI al. XVIII, op. cit., s. 57-58.
114
Zob. T. Jasudowicz, Andorski wymiar sprawiedliwości…, op. cit., s. 48-49.
115
Zob. Case of Drozd and Janousek..., op. cit., pkt 49.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
115 .
39

Batlles, dwóch notariuszy działających jako urzędnicy sądowi, dwóch reprezentantów Rady
Generalnej, tzw. rahonadors oraz woźny sądowy. Sędzia apelacyjny przewodniczy ł pracom
Tribunal de Corts. Zwykle by ł nim francuski lub hiszpański sędzia mianowany na zmian ę
przez współksiążąt na pięcioletni ą kadencj ę. Wśród warunków jakie musia ł spełni ć kandydat
na to stanowisko była znajomo ść prawa andorskiego i umiejętno ść posługiwania si ę językiem katalońskim. Wikariusze cho ć mieli tytu ł do zasiadania w Tribunal de Corts, w zasadzie nie
korzystali z tego przywileju 116 .
Nie bez przyczyny 15 października 1990 r. jest jedn ą z najważniejszych dat w historii
andorskiego wymiaru sprawiedliwości. Właśnie tego dnia wszed ł w życie
dekret wikariuszy z
12 lipca 1990 r., na mocy którego zosta ł ustanowiony Tribunal Superior de Corts. Tworzyło go czterech sędziów mianowanych przez współksiążąt na pięcioletni ą kadencj ę. Tribunal
Superior de Corts rozpatrywa ł apelacje, tzw. recursos de suplicació, od postanowie ń
sądu niższej instancji, czyli Tribunal de Corts 117 .
Organizacj ę andorskiego wymiaru sprawiedliwości w zakresie spraw karnych
uzupełniały jeszcze trzy nie wymienione wcześniej elementy: Tribunal de Visura, Trybuna ł
Drobnej Przestępczości oraz urząd oskarżyciela publicznego. Tribunal de Visura zajmowa ł
si ę rozstrzyganiem
sporów sąsiedzkich i by ł odpowiedzialny wobec Rady Generalnej. W
1988 r. współksiążęta ustanowili Trybuna ł Drobnej Przestępczości, który w pierwszej
instancji orzeka ł w drobnych sprawach karnych. Od jego decyzji przysługiwało odwołanie do
Tribunal de Corts. Natomiast urząd oskarżyciela publicznego składa ł si ę z jego szefa i osoby
mu asystującej, mianowanych na pi ęć lat przez tego ze współksiążąt, który akurat nie
powoływa ł sędziego apelacyjnego w Tribunal de Corts 118 .
Struktura sądownictwa w sprawach
cywilnych wyglądała nieco odmiennie. W
pierwszej instancji funkcjonowali Batlles, którzy jak ju ż zostało powiedziane, sprawowali
jurysdykcj ę zarówno w sprawach cywilnych jak i karnych. Stopie ń wyżej umiejscowiono
instytucj ę sędziego apelacyjnego, który
rozpatrywa ł odwołania od decyzji podjętych przez
Batlles. Najwyższ ą instancj ą w sprawach cywilnych by ł Tribunal Superior, składający si ę z
dwóch „senates”, których role pełniły: Wyższy Sąd w Perpignan i Wyższy Sąd Mitry. W
skład tego pierwszego wchodziły
dwie osoby mianowane przez współksięcia francuskiego
oraz ex officio Prezydent Sądu Wyższej Instancji w Perpignan i wikariusz francuski.
Natomiast Wyższy Sąd Mitry składa ł si ę z mianowanych przez biskupa czterech sędziów 116
Tamże, pkt 51-52.
117
Tamż e, pkt 54.
118
Tamż e, pkt 46, 50, 53.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
40

(vocals) oraz przewodniczą cego i jego zastępcy. Siedzibami obu „senates” były odpowiednio
Perpignan i Urgell 119 .
119
Tamże, pkt 63-66.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
41

Rozdzia ł II
Andora – nowoczesne pań stwo czy relikt feudalizmu?
§ 1. Geneza ustawy zasadniczej Księ stwa Andory
Pierwszy andorski rząd rozpocz ął urzędowanie 8 stycznia 1982 r. Jego premier,
Óscar Ribas Reig, dawa ł jasno do zrozumienia, że
jest zwolennikiem opracowania i
uchwalenia konstytucji księstwa. Jednak pierwsze lata funkcjonowania rządu przyniosły znaczący zastój w kwestii dalszych reform. Zapoczątkowany
w latach siedemdziesiątych proces głębokich przemian wytraci ł jakby swoj ą pierwotn ą dynamik ę. Wynikało to między innymi ze swoistej gry na słowa, jak ą w tym czasie prowadzili Andorczycy i Francuzi.
Zarówno jedni, jak i drudzy posługiwali si ę pojęciem pań stwo prawa,
ale jego rozumienie w
przypadku każdej ze stron było odmienne. Pierwsi żądali państwa-podmiotu uznanego przez
prawo międzynarodowe. Drudzy za ś promowali budow ę państwa opartego na nowoczesnych
prawach 120 .
W geście protestu przeciwko powolności procesu przemian, w 1984 r. Óscar Ribas
Reig, a wraz z nim cały gabinet, poda ł si ę do dymisji. Tym samym zosta ł zapoczątkowany kryzys, który rzutowa ł na całokształt andorskich stosunków politycznych i nie sprzyja ł
podejmowaniu trudnych dyskusji o przyszłej konstytucji. Z dwudziestu ośmiu deputowanych
do Rady Generalnej, tylko jeden, Jordi Farras, domaga ł si ę w tym czasie rozpoczęcia debaty
konstytucyjnej. Spośród polityków znajdujących si ę wówczas poza parlamentem księstwa największym zwolennikiem
przyjęcia ustawy zasadniczej by ł przyszły Syndyk Rady
Generalnej, Josep Maria Beal 121 .
W latach 1984-1989 Rada Generalna i rząd, na czele którego sta ł wówczas
nieprzerwanie Josep Pintat Solans, koncentrowały swe zainteresowania na zagadnieniach
ekonomicznych. Szczególnie duży nacisk zosta ł położony na próby nawiązania współpracy z
najważniejszymi instytucjami europejskimi, zwłaszcza z Europejsk ą Wspólnot ą Gospodarcz ą .
Wydaje si ę, i ż w dużej mierze było to podyktowane przystąpieniem Hiszpanii do
EWG w 1986 r. Okazało si ę wtedy, że dwaj wielcy sąsiedzi Andory nie mog ą ju ż dłużej 120 Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 63.
121
Tamż e, s. 64.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
42

prowadzi ć wobec niej różnych polityk handlowych, poniewa ż wi ążą ich w tym zakresie
uregulowania wspólnotowe. Stawało si ę jasne, że niezbędne jest nawiązanie bezpośrednich kontaktów między Wspólnotami Europejskimi a Księ stwem Andory.
Po trwających kilka lat negocjacjach, 28 czerwca 1990 r., zawarto w formie wymiany
listów porozumienie między Europejsk ą Wspólnot ą Gospodarcz ą a Andor ą. Weszło on w
życie z dniem 1 lipca 1991 r., a wię c przed uchwaleniem konstytucji księstwa. Na jego mocy
122
Andora stała si ę części ą europejskiej unii celnej .
Oprócz negocjowania porozumienia z EWG rząd i parlament księstwa równie
intensywnie zajmowały si ę kwesti ą przejęcia przez państwo przedsiębiorstwa Fhasa,
spółki, która od 1933 r. zarządzała energi ą elektryczn ą. Nic więc dziwnego, że
debata konstytucyjna
zeszł a w tym czasie na dalszy plan.
Szanse na ponowne przyspieszenie tempa reform pojawiły si ę w pierwszej połowie 1989 r., kiedy to zaszły niebagatelne
zmiany w ustawodawstwie Andory. Dzięki przychylności francuskiego prezydenta 16 lutego 1989 r. zmieniono kodeks karny, za ś 29
marca przedstawiciele obu współksiążąt złożyli podpisy pod nowym kodeksem
123
administracyjnym księstwa . Symboliczne znaczenie miało równie ż włączenie do
andorskiego systemu prawnego Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, co ostatecznie
nastąpił o 5 kwietnia 1989 r.
Jednak dopiero wybory do Rady Generalnej z grudnia 1989 r. przyniosły zwycięstwo stabilnej większości, która była zdecydowana
podj ąć kroki idące w kierunku uchwalenia
ustawy zasadniczej. To właśnie po tych wyborach Syndykiem Rady Generalnej zosta ł Josep
Maria Beal, który ju ż kilka lat wcześniej da ł si ę pozna ć jako zwolennik konstytucji.
Sukcesowi reformatorów sprzyja ł odnotowany
jesieni ą 1989 r. znaczący postęp w
kwestii uzyskania zgody oraz współdziałania Francji i Hiszpanii w dziele opracowywania
konstytucji. Dwa lata później prezydent Mitterrand tymi słowy wspomina ł tamt ą pamiętn ą dla
Andorczyków jesie ń : „Podczas naszego ostatniego spotkania w 1989 r. zapadły decyzje
rozstrzygające o przyszłości Księstwa. Chodzi o konstytucj ę, której nadania życzyli
sobie
przedstawiciele andorscy. (...) dał em [wówczas – przyp. mój] wyraz naszej gotowości poparcia ewolucji w porządku wewnętrznym
i międzynarodowym, tak aby odpowiadało to
aspiracjom ludu Andory. W tym duchu naturalnie wyraziłem zgod ę i poparcie prośby Rady
122 Agreement in the form of Exchange Letters between the European Economic Community and the Andorra –
Joint Declarations, Official Journal, L 374, 31.12.1990, s. 14-32.
123 M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 44.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
43

Generalnej Dolin dotyczącej opracowania konstytucji
w porozumieniu ze współksięciem Biskupem i przy aktywnym udziale przedstawicieli andorskich (...) Porozumienie zostało osiągnięte co do metod pracy, celów i struktury projektu konstytucji.”
124
Nie sposób przy tym nie dostrzec, że równie ż współksiąże hiszpański na przemiany
polityczne w Andorze spogląda ł przychylnym okiem, cho ć i on nie by ł wolny od pewnych
obaw, o których będzie jeszcze okazja powiedzie ć. Ju ż 8 września 1988 r., w dniu święta patronki Andory, Pani Meritxell, przedstawiciel biskupa Urgell oświadczy ł, że
prawdziwym
125
suwerenem księstwa musi by ć naród .
Nie bez znaczenia w tym zakresie było równie ż stanowisko Rady Europy, która nie
była obojętna wobec przemian dokonujących si ę w Andorze. Jej postaw ę można uzna ć nawet
za jeden z czynników wspierających te przemiany. W 1990 r. Zgromadzenie Parlamentarne
Rady Europy przyjęło rezolucj ę, w której zwracało si ę do współksiążąt i Rady Generalnej z
prośb ą o uchwalenie pisanej konstytucji, gwarantującej poszanowanie fundamentalnych praw
i wolności człowieka i obywatela. Zgromadzenie zasugerowało równie ż przyjęcie ustawy
zasadniczej przez samych Andorczyków w trybie referendum 126 .
Nic ju ż zatem nie stało na przeszkodzie, aby prace nad ustaw ą zasadnicz ą ruszyły z
miejsca. Uchwalając 18 czerwca 1990 r. specjaln ą rezolucj ę Rada Generalna oficjalnie
poprosiła współksiążąt o wyrażenie zgody na rozpoczęcie prac nad konstytucj ą . Współksi ążę
francuski odpowiedzia ł na rezolucj ę pozytywnie 2 października 1990 r., za ś biskup Urgell
uczyni ł to 10 stycznia 1991 r. Trzy miesiące później, 12 kwietnia 1991 r., powołano do życia
komisj ę trójstronn
ą, w skład której weszli przedstawiciele obu współksiążąt i delegaci Rady
Generalnej. Trójkątny stó ł, będący miejscem obrad komisji mia ł symbolizowa ć równo ść
trzech delegacji 127 .
Francois Mitterrand, który konsekwentnie sprzyja ł toczącym si ę rozmowom uważ ał,
że przyszła
konstytucja powinna opiera ć si ę na poszanowaniu trzech fundamentalnych zasad:
demokracji, podziału władz i praw człowieka. W mowie wygłoszonej 26 listopada 1991 r. na
uroczystości przyjęcia questia, wspołksi ążę francuski odniós ł si ę między innymi
do
przygotowywanego projektu konstytucji: „Tak więc w projekcie zostały ju ż zapisane (...) tak
fundamentalne zasady jak ustanowienie demokratycznego suwerennego państwa prawa,
124
Case of Drozd and Janousek…, op. cit., pkt. 76.
125
M. Mateu F. Luchaire, op. cit., s. 65.
126
Report on the application by the Principality of Andorra for membership of the Council of Europe,
Parliamentary Assembly of the Council of Europe, 15th September 1994, (Doc. 7152), s. 4.
127
Tamż e.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
44

uznanie suwerennoś ci ludu, poszanowanie organizacji terytorialnych parafii (...), gwarancje
praw i wolności, instytucje systemu parlamentarnego z regułami zapewniającymi władz ę
rządu i efektywn ą kontrol ę Rady Generalnej Dolin. Podobnie jesteście zdecydowani uprości ć
i ujednolici ć organizacj ę systemu prawnego (...) W pełni zgadzam
si ę z tymi zasadami i jestem
128
zachwycony rezultatami osiągniętymi do tej pory.”
W końcu udało si ę te ż rozwia ć wszelkie wątpliwości i nieporozumienia dotyczące pań stwa prawa i państwa uznanego przez prawo międzynarodowe. Przedstawiciele
współksięcia francuskiego
przedłożyli pismo, w którym stwierdzono, że przyszła konstytucja
będzie musiał a „poświęci ć ” suwerenno ść Andory w wymiarze wewnętrznym na rzecz
129
korzyści w wymiarze
zewnętrznym . Można domniemywa ć, że było to wyrazem
ostatecznego pogodzenia si ę Francuzów
z myśl ą o uzyskaniu przez Andor ę podmiotowości i
uznania międzynarodowego. Świadcz ą o tym między innymi fragmenty przytaczanej ju ż
mowy Mitterranda: „Francja i bez wątpienia Hiszpania, jako wasi sąsiedzi, z pewności ą jako
pierwsze ustanowi ą stosunki przyjaźni
i współpracy z przyszłym państwem Andory.”
To wszystko sprawiło, że 22 listopada 1991 r. komisja trójstronna mogła ogłosi ć, że
wstępny projekt konstytucji jest ju ż gotowy. Dalszy przebieg prac zosta ł zakłócony przez
kryzys polityczny, spowodowany opublikowaniem 4 stycznia 1992 r. projektu konstytucji
przez andorski dziennik Diari d’Andorra. W Radzie Generalnej powstała sytuacja patowa, w
której rząd nie mia ł większości ale i opozycja nie była w stanie doprowadzi ć do jego obalenia.
Dlatego 30 stycznia 1992 r. Rada Generalna podjęła decyzj ę o samorozwiązaniu. W rezultacie
nowych wyborów zdecydowan ą większo ść w parlamencie uzyskali zwolennicy uchwalenia
ustawy zasadniczej. Szefem rządu ponownie zosta ł Óscar Ribas Reig, równie ż sprzyjający konstytucji 131 . Wówczas nic ju ż nie stało na przeszkodzie, aby sfinalizowa ć prace nad
konstytucj ą księstwa. Najistotniejsze
kwestie zostały uzgodnione ju ż w maju 1992 r., jednak
prace redakcyjne potrwały jeszcze przez sze ść miesię cy. Co ciekawe, 5 czerwca 1992 r., Rada
Generalna ogłosiła si ę „rad ą konstytucyjn ą”, mimo że to przecie ż komisja trójstronna
132
redagowała tekst konstytucji .
Naturalnym zjawiskiem towarzyszącym pracom konstytucyjnym były ujawniające si ę
od czasu do czasu lęki i obawy drzemiące w andorskim społeczeństwie. Należy jednak
128 Case of Drozd and Janousek…, op. cit., pkt. 76.
129 M. Mateu F. Luchaire, op. cit., s. 65.
130 Case of Drozd and Janousek…, op. cit., pkt. 76.
131 M. Mateu F. Luchaire, op. cit., s. 66.
132
Tamż e.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
130
45

zauważy ć, że większo ść argumentów, którymi posługiwali si ę przeciwnicy konstytucji była bezpodstawna. Chociażby teza głosząca, że konstytucja spowoduje zniknięcie współksiążąt. Nie miała ona racji bytu, poniewa ż w żadnym momencie prac
nad konstytucj ą, jak równie ż w
okresie je poprzedzającym, nie kwestionowano instytucji współksiążąt. Nie uważano wcale,
i ż uzyskanie podmiotowości międzynarodowej wymaga zniesienia tej instytucji, znajdującej silne oparcie w andorskiej tradycji. Współksiążęta zawsze byli postrzegani jako gwarancja
niepodległości Andory wobec Francji i Hiszpanii. Chocia ż w toku prac nad konstytucj ą nie
dokonano w tym zakresie żadnych pisemnych uzgodnie ń, dla wszystkich było jasne, że
konstytucja musi utrzyma ć zasad ę współksięstwa
133 .
Przeciwnicy konstytucji obawiali si ę ponadto ograniczenia roli parafii. Konstytucja
jednak nie tylko nie zmniejszyła ich znaczenia, ale nadała im wiele znamion nowoczesnego
samorzą du terytorialnego. Niektórzy żywili także obawy o to, że konstytucja,
dopuszczając większ ą ni ż do tej pory aktywno ść międzynarodow ą andorskich instytucji, stanie si ę źródłem nowych wydatków. Istotnie, wzrost wydatków musia ł nastąpi ć. Wiązało si ę to bowiem
chociaż by z przystąpieniem Andory do organizacji międzynarodowych. Z drugiej za ś strony
Andora, jako dynamicznie rozwijające si ę państwo jest w stanie wywiąza ć si ę z podjętych zobowiąza ń oraz zapewni ć swoim obywatelom odpowiednio wysoki standard życia.
Niechaj
świadczy o tym fakt, że Andora należy do tych nielicznych krajów,
które terminowo
wywiązuj ą si ę ze swoich zobowiąza ń finansowych wobec Organizacji Narodów
Zjednoczonych 134 . Poza tym w sytuacji, kiedy wol ą większości obywateli jest budowanie
niezależnego państwa, konieczna jest akceptacja wszystkich bez wyjątku wynikających
z tego
faktu konsekwencji. Wiąże si ę to bowiem nie tylko z przyjęciem niemałych w końcu korzyści, ale równie ż z gotowości ą ponoszenia wszelkich niezbę dnych kosztów.
Stosunkowo najbardziej uzasadnione obawy przed uchwaleniem ustawy zasadniczej
mógł żywi ć współksi ążę hiszpański. Cho ć jeszcze w 1991 r., biskup Urgell składając Andorczykom życzenia z okazji świąt Bożego Narodzenia zwróci ł uwag ę, że konstytucja
135
powinna gwarantowa ć „suwerenno ść, neutralno ść i niepodległo ść kraju” , to z czasem
nabiera ł coraz
więcej wątpliwoś ci. Wbrew temu, co można by pomyśle ć współksi ążę
hiszpański nie stara ł si ę uczyni ć z Andory państwa katolickiego. Biskup nie protestowa ł w
133
Tamż e, s. 65.
134
Godny uwagi jest fakt, że księstwo płaci jedn ą z najwyższych per capita składek spośród wszystkich
członków ONZ. W 1998 r. każdy Andorczyk wpłaci ł do budżetu tej organizacji 5,08 dolarów amerykań skich.
Zob. Andorran-US Relations: common hopes, commnon ties, [w:] A Special International Report Prepared by
The Washington Times Advertising Department, May 28, 1999, s. 1.
135 Zob. M. Mateu F. Luchaire, op. cit., s. 65.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
46

jaki ś specjalny sposób nawet wtedy, kiedy rząd dokona ł zmian w sferze matrymonialnej,
zastępują c szeroko stosowane dotychczas postanowienia prawa kanonicznego nowoczesnymi
uregulowaniami cywilnoprawnymi, które dopuszczały między innymi rozwody oraz
zawieranie ślubów cywilnych. By ć może postąpi ł w ten sposób dlatego, że Kośció ł w
Andorze zachowa ł parę
innych, równie ważnych dla niego przywilejów, jak na przykład 136
finansowanie szkó ł katolickich przez państwo .
Niepokój odczuwany przez biskupa Urgell dotyczy ł jednak czego ś innego. Obawia ł
si ę on, że strona francuska zgadzając si ę na uchwalenie andorskiej konstytucji, zechce
sprowadzi ć współksięcia hiszpańskiego wyłącznie do roli suwerena duchowego. Zdawa ł
sobie bowiem spraw ę z tego, że cho ć od czasów „Pareatges” zasada równości współksiażąt była przestrzegana, to jednak współcześnie tylko współksi ążę francuski
by ł uznanym
autorytetem na arenie międzynarodowej. Dlatego te ż 12 listopada 1992 r. biskup zdoby ł si ę na
publiczne wyrażenie swoich trosk, co wielu obserwatorów odczytało jako swego rodzaju
ultimatum 137 .
Obawy biskupa ostatecznie znalazły odbicie w przygotowywanym
tekście konstytucji, w którym obu współksiążętom przyznano identyczne uprawnienia zarówno w
sferze stosunków międzynarodowych, jak i w każ dej innej dziedzinie. Dzięki temu, 19
grudnia 1992 r., udało si ę osiągn ąć ostateczne porozumienie zamykające
około dwudziestomiesięczny cykl prac komisji trójstronnej. Wreszcie móg ł si ę rozpocz ąć proces
zatwierdzania konstytucji. Jako pierwsza uczyniła to Rada Generalna w dniu 2 lutego 1993 r.
Następnie tekst konstytucji
zosta ł poddany osą dowi Andorczyków.
W referendum, które odbyło si ę 14 marca 1993 r. a ż 74,2 proc. obywateli
opowiedziało si ę za ustaw ą zasadnicz ą. Odtąd dzie ń 14 marca jest w Andorze uroczyście obchodzonym świętem państwowym, jako rocznica uchwalenia konstytucji.
Z dat ą 28
kwietnia 1993 r. swoje podpisy pod konstytucj ą złoż yli: Prezydent Republiki Francuskiej –
Francois Mitterrand, biskup Urgell – Joan Marti Alanis oraz Przewodniczący Rady
Generalnej – Jordi Farras Forne. Z formalnego punktu widzenia konstytucja weszła w życie
4
maja 1993 r., po jej opublikowaniu w Oficjalnym Biuletynie Księ stwa Andory.
W porządku wewnętrznym każdego nowoczesnego państwa konstytucja zajmuje
szczególne miejsce. Współcześnie pojęcie to jest najczęściej używane dla oznaczenia aktu
136
Tamż e, s. 67.
137
Tamż e, s. 68.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
47

prawnego, określają cego ustrój polityczny danego państwa. Należy jednak zauważy ć, że
termin konstytucja może występowa ć w róż nych znaczeniach.
Często wyróżnia si ę konstytucj ę w sensie materialnym oraz w sensie formalnym. W
pierwszym przypadku konstytucja to całokształt norm prawnych, włącznie
z normami prawa
zwyczajowego, regulujących ustrój państwa. Natomiast pod pojęciem konstytucji w sensie
formalnym rozumie si ę zwykle „ (…) zespó ł norm prawnych zwartych w jednym akcie
prawnym, różniącym si ę od ustaw zwykłych pod wzglę dem mocy prawnej oraz szczególnej
nazwy” 138 .
Z zaprezentowanym rozróżnieniem konstytucji w ujęciu materialnym i formalnym
związany jest podzia ł na konstytucj ę pisan ą i niepisan ą .
Podejmując prób ę zdefiniowania terminu konstytucja przy wykorzystaniu dwóch
przedstawionych wyżej podziałów, można powiedzie ć za Wiesławem Skrzydło, że
interesujące nas poję cie oznacza: „ (…) ustaw ę zasadnicz ą w państwie, zawierając ą normy
wyposażone w najwyższ ą moc prawn ą, regulujące podstawy ustroju politycznego państwa. Jest to definicja konstytucji w znaczeniu formalno-prawnym, nie chodzi bowiem o faktycznie
istniejący ustrój państwa, ale o akt prawny, a więc dokument pisany, który w systemie źróde ł
prawa każdego państwa spełnia fundamentaln ą rolę.”
139
Tak ą właśnie konstytucj ą jest uchwalona 14 marca
1993 r. ustawa zasadnicza
Księstwa Andory. Tworzy j ą jeden dokument pisany, regulujący podstawy porządku polityczno-prawnego księstwa, co sprawia, że może by ć uznana za konstytucj ę w sensie
formalnym.
Biorąc pod uwag ę zakres przedmiotowy uregulowa ń zawartych
w ustawie zasadniczej
Andory, można z ca łą pewności ą stwierdzi ć, i ż jest to konstytucja pełna. Pierwsza w dziejach
księstwa konstytucja należy bowiem do tych aktów konstytucyjnych, które w odróżnieniu od
tzw. konstytucji fragmentarycznych, zawierają unormowania wszystkich podstawowych
zasad i instytucji ustroju pań stwa.
Ustawa zasadnicza Andory określa kto jest podmiotem najwyższej władzy w państwie i odnosi si ę do form sprawowania władzy przez suwerena (tytu ł I), definiuje podstawowe
prawa i wolności obywateli (tytu ł II), wyznacza struktur ę organów państwa oraz ogólne ramy
zachodzących między nimi relacji (tytuły III-VIII),
a ponadto zawiera postanowienia
138
S. Bożyk, Konstytucja,
Biał ystok 1995, s. 4.
139
W. Skrzydło, Ustrój polityczny RP w ś wietle Konstytucji z 1997 roku, Zakamycze 2000, s. 27.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
48

gwarantujące tym normom najwyższ ą moc prawn ą i określające mechanizmy zmiany
konstytucji 140 .
Uwzględniając spotykany w literaturze podzia ł konstytucji na sztywne i elastyczne,
czyli na takie, które mog ą by ć zmieniane tylko w szczególnym trybie oraz te, które można zmienia ć w trybie przewidzianym dla ustaw zwykłych, ustaw ę zasadnicz ą Andory należy zakwalifikowa ć do tych pierwszych. Procedura rewizji konstytucji została opisana w tytule
dziewiątym. Prawo zainicjowania zmiany ustawy zasadniczej przysługuje współksiążętom 141
oraz jednej trzeciej członków Rady Generalnej . Sama zmiana konstytucji wymaga zgody
większości dwóch trzecich deputowanych do Rady Generalnej. Po wyrażeniu zgody przez
parlament, projekt zmiany konstytucji, tak szybko jak to tylko możliwe powinien zosta ć
poddany ratyfikacji w drodze referendum. Zaraz po tym jak tylko procedura ta zostanie
wykonana, współksiążęta sankcjonuj ą now ą konstytucję
142 .
Stosując kryterium trybu uchwalania ustawy zasadniczej, według Andrzeja
Antoszewskiego, możemy wskaza ć konstytucje oktrojowane, czyli nadane społeczeństwu przez władców oraz obywatelskie, uchwalone bąd ź przez demokratycznie wyłonione zgromadzenia przedstawicielskie bąd ź w drodze referendum, bąd ź przez kombinacj ę obu tych
sposobów 143 .
Konstytucja Andory jest więc jak najbardziej konstytucj ą obywatelsk ą. Nie została bowiem narzucona przez współksiążąt, ale
była uchwalona przez parlament księstwa, by
później uzyska ć aprobat ę znaczącej większości społeczeństwa, wyrażon ą w referendum.
Wreszcie odnosząc si ę do dokonanego przez Konstantego A. Wojtaszczyka podziału konstytucji ze względu na okres ich obowiązywania, należy stwierdzi ć, że jak większo ść
obowiązujących współcześnie ustaw zasadniczych konstytucja Andory jest konstytucj ą sta łą,
144
poniewa ż nie zostały ustanowione żadne końcowe terminy jej obowiązywania .
140 L’Organització política: l’Estat, Govern d’Andorra, Minister d’Educació, Joventut i Esports, Andorra la Vella
1998, s. 12.
141 Constitució del Principat d’Andorra, art. 105.
142
Tamże, art. 106-107.
143
Zob. Leksykon politologii, pod red. A. Antoszewskiego i R. Herbata, Wroc aw 1998, s. 169.
ł
144
Zob. K. A. Wojtaszczyk, Kompendium wiedzy o państwie współ czesnym, Warszawa 1998, s. 73.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
49

§ 2. Ustawa zasadnicza wobec niepodległości i niezależnoś ci Andory
Ostatnie dekady dwudziestego wieku przyniosły wiele radykalnych i zaskakujących przemian politycznych i prawnych w Europie jak i na całym świecie.
Wydarzenia takie jak
upadek komunizmu czy wojna w byłej Jugosławii, skupiły na sobie uwag ę światowej
opinii
publicznej. W niczym nie zmienia to faktu, że
w tym samym czasie w europejskiej mikroskali
zachodziły równie ważne i przełomowe zmiany, które pozostały jednak niedostrzeżone. Z
tego rodzaju sytuacj ą mamy do czynienia właśnie w przypadku
Księstwa Andory. Warto
poświęci ć mu nieco więcej uwagi, choćby z tego tylko powodu, że nie na co dzie ń możemy obserwowa ć pojawienie si ę nowego pań stwa – podmiotu prawa międzynarodowego w
pełnym tego sł owa znaczeniu.
W pierwszym artykule ustawy zasadniczej księstwa znalaz ł si ę zapis stwierdzający między innymi, że Andora jest niepodległym, demokratycznym i socjalnym pań stwem prawa.
W nauce klasycznym i najszerszym ujęciem państwa jest definicja zaproponowana przez G.
Jedlinka, która akcentuje jedno ść trzech
elementów: wyodrębnionego terytorium,
zamieszkującej go ludności oraz rządu sprawującego władz ę zwierzchnią
145 .
Jednak wydaje si ę, że takie tradycyjne rozumienie państwa nie jest w pełni słuszne. Jest ono bowiem do ść szerokie i nie zawsze umożliwia wyeliminowanie
tworów, które nie s ą
państwami w rozumieniu prawa międzynarodowego. Konwencja o prawach i obowiązkach państw przyjęta w Montevideo w 1933 r. do trzech wspomnianych wyżej atrybutów
państwowoś ci dodaje jeszcze czwarty – zdolno ść do utrzymywania stosunków
z innymi
146
państwami . Piątym formalnym kryterium podmiotowości prawnomiędzynarodowej, występującym w literaturze, jest suwerenno ść. Suwerenno ść państwa jest zwykle rozumiana
jako pełnia władzy w sprawach wewnętrznych oraz jako zewnętrzna niezależnoś ć od innych
podmiotów 147 .
Konstytucja z 14 marca 1993 r. jest pierwsz ą ustaw ą zasadnicz ą w dziejach Andory.
Aby spisa ć pełn ą i rzeczywist ą konstytucj ę księstwa, jej twórcy musieli zatem jako pierwsi
zmierzy ć si ę z zasygnalizowanymi wyżej problemami. Warto więc
zastanowi ć si ę czy Andora
spełnia pi ęć przytoczonych kryteriów oraz w jaki sposób ustosunkowała si ę do nich ustawa
zasadnicza księ stwa?
145
Leksykon politologii, op. cit., s. 270.
146
R. Bierzanek, J. Symonides, op. cit., s. 124.
147
S. M. Grochalski, Pojęcie, cechy, ewolucja suwerenności państwa, [w:] Niepodległo ść,
pod red. W.
Piątkowskiej-Stepaniak i L. Rubisza, Opole 1999, s. 27.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
50

Jeśli chodzi o kwesti ę terytorium, nie można mie ć pod tym względem żadnych
wątpliwości. Andora zajmuje największ ą powierzchni
ę spośród wszystkich europejskich
państw karłowatych. Jeśli zatem wspólnota międzynarodowa nie poddawała w wątpliwo ść
państwowości Lichtensteinu, Monako czy San Marino przez wzgląd na ich szczupłe terytorium, to można wnioskowa ć, że równie ż Andora
speł nia ten wymóg.
Ponadto, jak trafnie zauważy ł J. Duursma, ani Francja ani Hiszpania nie rościły sobie nigdy
praw do uznawania Andory za cz ęść ich własnego terytorium. Co więcej oba sąsiadujące z
Andor ą kraje, podpisując w czerwcu 1993 r. trójstronny układ
sąsiedzki, podjęły si ę
148
poszanowania integralności terytorialnej Andory .
Konstytucja nie odnosi si ę bezpośrednio do andorskiego terytorium. Wskazuje jednak,
że księstwo składa si ę siedmiu parafii, które wymienione s ą z nazwy w artykule pierwszym
ustawy zasadniczej.
Rozwijając si ę prawo międzynarodowe dokonało pewnych przewartościowa ń we
wzajemnych relacjach między elementami składowymi państwa. Jeszcze w okresie
absolutyzmu ludno ść była traktowana wyłącznie jako dodatek do terytorium i biernie dzieliła
jego los. Współcześnie jest inaczej. W wyniku uznania zasady samostanowienia rola ludności poważnie wzrosła. Lud (naród) sta ł si ę nosicielem suwerenności, a suwerenno ść państwa jest
w istocie przejawem zwierzchnictwa ludu (narodu) 149 .
Andora jest najludniejszym spośród europejskich państw karłowatych, jednak jej sytuacja
ludnościowa jest bardzo specyficzna i unikalna w skali europejskiej. Jej wyjątkowo ść polega
na tym, że ludno ść autochtoniczna Andory jest liczebnie mniejsza od ludności napływowej. Według danych z końca 2004 r. rodowici Andorczycy stanowili 36,65 proc. ogółu mieszkańców księstwa. Jeszcze w 1998 r. wskaźnik ten wynosi ł zaledwie 21,67 proc. Obecnie
największ ą grup ę mieszkańców księstwa stanowi ą Hiszpanie (38,27 proc.), a po nich
Portugalczycy (11,49 proc.) i Francuzi (6,52 proc.). Inne narodowości stanowi ą 7,06 proc.
150
mieszkańców Andory .
Dysproporcja ta stała si ę przedmiotem troski obserwatorów przygotowujących raport
poświęcony wnioskowi Andory o przystąpienie do Rady Europy. W raporcie tym podkreślano wielokrotnie, że sytuacja ta może komplikowa ć kwestie związane z obywatelstwem księstwa. Reprezentanci Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy dawali władzom andorskim do
148 J. Duursma, op. cit., s. 366-367.
149 R. Bierzanek, J. Symonides, op. cit., s. 125.
150 Andorra en Xifres 2005, Andorra la Vella 2005, s. 19.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
51

zrozumienia, że oczekuje si ę od nich rozwiązania tego problemu poprzez ułatwienie
151
rezydentom dostępu do otrzymania andorskiego obywatelstwa . Kwestie związane z
nabywaniem, posiadaniem i utrat ą andorskiego obywatelstwa, na mocy artykułu siódmego
konstytucji, przekazano do uregulowania w drodze stosownej ustawy kwalifikowanej.
Prawodawstwo andorskie w zakresie obywatelstwa miało zawsze na względzie ochron ę tożsamości narodowej, niezbędnej z punktu widzenia istnienia państwa. Fala
imigracji, z jak ą zetknęła si ę Andora w drugiej połowie dwudziestego wieku, doprowadziła do zmiany jej struktury demograficznej.
Powstała silna dysproporcja liczebności między ludności ą rodzim ą a napływow ą.
Uznano, i ż dysproporcja ta może stanowi ć wręcz zagrożenie dla fundamentów państwa. Zakładano, że po uchwaleniu konstytucji sytuacja ta ulegnie poprawie,
dzięki podjęciu działa ń idących w kierunku pokrycia si ę populacji rzeczywistej z populacj ą prawn ą księstwa. Prawodawstwo w tym zakresie rozwija ł si ę stopniowo, a ż do momentu, kiedy została zgłoszona propozycja umożliwienia cudzoziemcom nabywania
obywatelstwa andorskiego
poprzez naturalizację 152 .
Zgodnie z postanowieniami pierwszego tytułu ustawy kwalifikowanej z 5
października 1995 r. o obywatelstwie narodowo ść andorsk ą posiada dziecko urodzone w
księstwie, którego co najmniej jeden z rodziców jest Andorczykiem.
Andorczykiem jest
równie ż dziecko urodzone za granic ą,
którego co najmniej jeden z rodziców jest
153
Andorczykiem urodzonym w księstwie . Andorczykiem staje si ę także dziecko znalezione w
księstwie lub urodzone w księ stwie z rodziców nieznanych. Ten stan rzeczy trwa dopóki nie
zostanie ustalone pochodzenie dziecka i jego pokrewieństwo względem obcokrajowca, pod
warunkiem, że pokrewieństwo to zostanie ustalone przed osiągnięciem przez dziecko
pełnoletnoś ci.
Andorczykiem jest dziecko urodzone w księstwie z rodziców bezpaństwowych lub
obcokrajowców, którym kraj pochodzenia odmawia przyznania obywatelstwa. Obywatelstwo
to można utraci ć, jeśli w trakcie niepełnoletności dziecka, zostanie mu przyznane
obywatelstwo jednego z rodziców, zgodnie z prawem krajowym tego ostatniego 154 . Ponadto
za Andorczyka zostaje uznane dziecko urodzone w księstwie z obcokrajowców, jeśli jedno z
151
Report on the application by the Principality of Andorra for membership of the Council of Europe, op. cit., s.
2, 10-11.
152
Zob. Loi qualifiée sur la nationalité, 5 octobre 1995, Exposé des motifs.
153
Tamż e, art. 1, 2.
154
Tamż e, art. 4, 5.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
52

odziców, pod opiek ą którego znajduje si ę dziecko, przebywa w na terytorium księstwa w
dniu narodzin dziecka od co najmniej osiemnastu lat 155 .
Obywatelstwo andorskie może uzyska ć dziecko adoptowane przez osob ę narodowości andorskiej, pod warunkiem, że adopcja odbyła si ę przed ukończeniem przez dziecko
156
czternastego roku życia
. Obywatelstwo andorskie mog ą uzyska ć dzieci urodzone za granic ą
z rodzica Andorczyka równie ż urodzonego za granic ą, a także wnuki osoby narodowości 157
andorskiej, jeśli udokumentuj ą swój ciągły pobyt w księstwie przez okres osiemnastu lat .
Obywatelstwo andorskie może uzyska ć obcokrajowiec, który poślubia Andorczyka, o
ile potwierdzi swój ciągły pobyt w księstwie przez okres trzech lat przed lub po zawarciu
158
małżeństwa oraz dowiedzie swej asymilacji w Andorze . Obywatelem Andory można sta ć
si ę równie ż w drodze naturalizacji, o której decyduje w sposób dyskrecjonalny rząd księstwa.
Obcokrajowiec, który o to prosi, musi udowodni ć swój ciągły pobyt w Andorze przez 25 lat,
159
poprzedzających dzie ń złożenia prośby oraz dowiedzie swej asymilacji .
Stopie ń asymilacji jest określany przez odpowiednie służby administracyjne
utworzone przez rząd. Zostały one zobowiązane do opublikowania regulaminu dotyczącego problemów asymilacji, który ma zawiera ć obiektywne kryteria, unikające brania pod uwag ę
takich czynników jak płe ć, pochodzenie etniczne, religia, światopogląd, narodowo ść i
sytuacja ekonomiczna zainteresowanego. Przeciwnie ustawa angorskie 5 października 1995 r.
angorskie obywatelstwie przewiduje, że angorskie rzeczonym zakresie winny by ć brane pod
160
uwag ę takie elementy, jak znajomo ść języka katalońskiego oraz instytucji andorskich .
Obywatelstwo andorskie nabywa równie ż dziecko małoletnie wówczas, kiedy jedno z
rodziców lub krewny, pod którego prawn ą opiek ę jest oddane, otrzymuje obywatelstwo
andorskie. Dziecko musi by ć jednak urodzone w Andorze lub mie ć taki sam czas pobytu
ciągłego w księstwie,
jak jego opiekun. Ta sama zasada dotyczy dziecka adoptowanego, w
przypadku nabycia obywatelstwa przez osob ę adoptującą 161 .
Na okres wykonywania swych funkcji obywatelstwo otrzymuj ą: osobiści przedstawiciele współksiążąt w Andorze, sekretarz generalny
służb współksięcia biskupa i
dyrektor gabinetu osobistego przedstawiciela współksięcia francuskiego, sędziowie 155
Tamż e, art. 6.
156
Tamż e, art. 8.
157
Tamż e, art. 9.
158
Tamze, art. 10.
159
Tamż e, art. 11.
160
Tamż e, art. 36.
161
Tamze, art. 12.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
53

Trybunału Konstytucyjnego oraz księża wykonujący posług ę w parafiach księstwa. Obywatelstwo nabyte w ten sposób nie jest przekazywane ani przez małżeństwo ani
pokrewień stwo i nie zapewnia nabycia praw politycznych. Ponadto Rada Generalna może większości ą dwóch trzecich głosów nada ć tytu ł honorowego Andorczyka każdemu obcokrajowcowi, w uznaniu jego zalet i zasług dla Księstwa Andory. Równie ż i ten
sposób
nabycia obywatelstwa nie zapewnia praw politycznych. Podobnie obywatelstwa nabytego t ą
162
drog ą nie można przekazywa ć przez związek małżeński i pokrewieństwo .
Ustawa określa równie ż przypadki utraty obywatelstwa andorskiego. Traci je osoba
163
pełnoletnia, która posiada lub nabywa dobrowolnie obywatelstwo państwa obcego . Może zrzec si ę obywatelstwa andorskiego osoba, która poślubia obywatela obcego państwa, jeśli przyjmuje obywatelstwo swojego współmałżonka, zgodnie z prawem krajowym tego
ostatniego 164 . Podobnie traci obywatelstwo osoba niepełnoletnia, która w wyniku adopcji
przechodzi pod władz ę rodzicielsk ą obywatela obcego państwa, którego obywatelstwo
otrzymuje 165 . Obywatelstwo andorskie trac ą równie ż osoby, które bez uprzedniej zgody rządu księstwa zaciągnęły
si ę do obcej armii, piastuj ą urzędy publiczne w obcym państwie oraz
osoby, które składaj ą fałszywe zeznania w celu nabycia, zachowania lub odzyskania
obywatelstwa Andory. W ostatnim z wymienionych przypadków utrata następuje z chwil ą
stwierdzenia przez rząd nieprawdziwości złożonych zeznań
166 .
Odzyska ć obywatelstwo andorskie mog ą osoby, które utraciły je na skutek
małżeństwa z obcokrajowcem. Dotyczy to równie ż niepełnoletnich, którzy utracili
obywatelstwo w trybie przewidzianym w artykule 20 ustawy o obywatelstwie z 5
października 1995 r., a także dzieci, które utraciły obywatelstwo w przypadkach określonych 167
artykule czwartym i piątym tej ustawy .
Aby uzyska ć obywatelstwo andorskie, powołując si ę na artyku ł 8, 9, 10, 11 lub 12
ustawy o obywatelstwie, bąd ź odzyska ć je w oparciu o jej art. 26, zainteresowany jest
obowiązany przedłoży ć szereg dokumentów. Ustawa określa, że
we wszystkich przypadkach
musz ą znale źć si ę wśród nich: wyciąg z aktu urodzenia, potwierdzenie stałego zameldowania
wydane przez odpowiedni ą comú lub właściw ą służb ę rządow ą, zaświadczenie o poprzednim
miejscu zamieszkania, potwierdzenie niekaralności z kraju pochodzenia, jak i stosowne
162
Tamże, art. 14-15.
163
Tam e, a
ż rt. 17-18.
164 Tam e, art. 19.
ż
165 Tam e, art. 20.
ż
166 Tam e, art. 21
ż -22, 24.
167
Tamż e, art. 26.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
54

zaświadczenie z rejestru karnego Andory, świadectwa potwierdzające lata odbytej nauki,
pisemn ą deklaracj
ę wyrażając ą wol ę przyjęcia obywatelstwa andorskiego i wol ę zachowania
niepodległości Andory, jej porządku konstytucyjnego, praw, zwyczajów oraz wypełniania 168
obowiązków obywatelskich .
W stosunku do osób ubiegających si ę o uzyskanie obywatelstwa z mocy artykułów 2,
3, 4, 5, 6 lub 35 rzeczonej ustawy obowią zuje procedura uproszczona. Po analizie
otrzymanych dokumentów wydawana jest decyzja rządu w formie rozporządzenia, mające rang ę decyzji administracyjnej. Ewentualna decyzja negatywna musi by ć właś ciwie
umotywowana. Od decyzji odmownej zainteresowanemu przysługuje odwołanie w trybie
169
przewidzianym w kodeksie administracyjnym księstwa .
Skomplikowane kwestie narodowościowe i zawiła problematyka obywatelstwa nie
przeszkodziły jednak w tym, aby w ustawie zasadniczej
suwerenem Andory móg ł zosta ć
ustanowiony jej lud. Ju ż w preambule do konstytucji zapisano, że lud andorski z pełn ą
wolności ą i niezależności ą wykonuje swoj ą własn ą suwerenno ść ( El Poble Andora, amb
plena llibertat i independendecia, i en exercici de la seva propia sobirania).
Lud Andory wykonuje sw ą suwerenno ść za pośrednictwem instytucji ustanowionych
170
w konstytucji oraz poprzez różne formy uczestnictwa w życiu publicznym księstwa .
Od dnia wejścia w życie ustawy zasadniczej, Andora posiada skodyfikowany
system
prawny, którego konstytucja jest najwyższym i najważniejszym elementem wiążącym zarówno jednostki jak równie ż instytucje publiczne. Władza każdego z konstytucyjnych
organów państwa została jasno i precyzyjnie zdefiniowana. W Andorze w praktyczny
sposób
realizuje si ę zasada trójpodziału władzy. Stanowi to fundament dla funkcjonowania
demokratycznego rządu, który w oparciu o przejrzyste reguły prawne sprawnie i skutecznie
wykonuje powierzone mu zadania. Jak pisze J. Duursma, ponad wszelk ą wątpliwo ść rząd 171
Andory w szerokim tego słowa znaczeniu sprawuje efektywn ą władz ę na jej terytorium .
Zachowanie tradycyjnej instytucji współksiążąt w żaden sposób nie działa na nie
korzy ść efektywności andorskich władz, ani nie godzi w suwerenno ść Andory. Ewentualne
wpływy współksiążąt, mające miejsce choćby w sferze wymiaru sprawiedliwości, należy postrzega ć w kategoriach niezbędnej sąsiedzkiej pomocy międzynarodowej, zrozumiałej i
168
Tamż e, art. 29.
169
Tamż e, art. 31.
170
F. Luchaire, La sobirania en el món europeu, [w:] Memoria 1999, Tribunal Constitucional del Principat
d’Andorra, s. 30.
171 Zob. J. Duursma, op. cit., s. 367.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
55

uzasadnionej w przypadku państwa karłowatego, jakim jest Andora. Warto w tym miejscu
raz
jeszcze podkreśli ć, że w toku prac nad ustaw ą zasadnicz ą księstwa nigdy nie podejmowano
prób zniesienia tej tradycyjnej instytucji.
W artykule pierwszym konstytucji znalaz ł si ę równie ż zapis mówiący, że
systemem
politycznym Andory współksięstwo parlamentarne (Coprincipat parlamentari). Zakłada si ę
więc współistnienie tradycyjnej instytucji współksiążąt z demokratycznie wybieranymi
ciał ami przedstawicielskimi. Przed 1993 r. władza współksiążąt teoretycznie nie była czymkolwiek ograniczona. Współcześnie źródłem ich uprawnie ń stała si ę ustawa zasadnicza
księstwa. Każdy ze współksiążąt ślubuje wykonywa ć swe funkcje w zgodzie z obowiązując ą
konstytucją 172 .
Współksiążęta s ą symbolem i gwarantem trwałości i ciągłości Andory, jak równie ż jej
niepodległoś ci. Zgodnie z konstytucj ą ich obecno ść ma sprzyja ć utrzymaniu ducha równości w tradycyjnie zrównoważonych stosunkach Andory z Francj ą i Hiszpanią
173 .
Wchodząc jako podmiot na aren ę międzynarodow ą, Andora urzeczywistniła si ę więc w zgodzie z wymaganiami zasady efektywnego rządu. Co więcej, jak twierdzi T. Jasudowicz,
księstwo pojawiło si ę w systemie stosunków mię dzynarodowych „ (…) zgodnie z
wymaganiami legalizmu czy wręcz legitymizmu, skoro wszystko si ę dokonał o lege artis – za
zgod ą i przy ścisłym współdziałaniu dotychczasowych współzwierzchników, ze zgodnym
wypracowaniem niezbędnych imponderabiliów państwowości, z zapewnieniem
równoważących si ę w ich trójpodziale władz najwyższych, opartej na zgodnie wypracowanej i
odpowiadającej standardom europejskim konstytucji.”
174
Dokonując tego Andora uzyskała równie ż międzynarodow ą zdolno ść do działania, co
udowodniła poprzez uczestnictwo w uniwersalnych i regionalnych organizacjach
międzynarodowych oraz uzyskując niekwestionowane uznanie międzynarodowe, poczynając od traktatowego uznania przez Francj ę i Hiszpani ę .
Warto podkreśli ć, że akurat t ą zdolno ść Andora rozwijała na długo przed uzyskaniem
podmiotowości prawnomiedzynarodowej. Ju ż w 1952 r. księstwo przystąpiło do Powszechnej
Konwencji o Prawie Autorskim, a w 1954 r. do Haskiej Konwencji o Ochronie Dóbr
Kulturalnych podczas Konfliktu Zbrojnego. Delegacja Andory brała udzia ł w stosownych
konferencjach służących przygotowaniu i podpisaniu tych umów, podobnie jak w konferencji
172
Constitució del Principat d’Andorra, art. 43.
173
Tamż e, art. 44.
174
T. Jasudowicz, Przeoczone narodziny państwa-podmiotu, op. cit., s. 168.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
56

zajmującej si ę rewizj ą pierwszej z nich (Paryż,
1971 r.) oraz w konferencji poświęconej ochronie nagra ń fonograficznych (Genewa, 1971 r.). Ponadto ju ż od 1973 r., za zgod ą obu
współksiążąt, przedstawiciele księstwa mogli uczestniczy ć w konferencjach organizowanych
pod auspicjami UNESCO 175 .
Współcześnie nie można ju ż mie ć wątpliwości co do tego, że Andora jest państwem suwerennym. Jednak suwerenności, rozumianej zarówno jako pełnia władzy w sprawach
wewnętrznych, jak i niezależno ść od innych podmiotów, nie wolno absolutyzowa ć.
Owa
pełnia władzy jest bowiem
ograniczona chociażby konieczności ą poszanowania praw
człowieka. Równie ż w wymiarze zewnętrznym suwerenno ść państwa jest ograniczona.
Czynnikiem ograniczającym jest suwerenna władza innego państwa, poniewa ż państwa jako
podmioty s ą w stosunku do siebie równorzędne 176 .
Si łą rzeczy do zasad tych musi stosowa ć si ę równie ż Księstwo Andory. Wyrazem tego
s ą stosowne postanowienia jej konstytucji. Ustawa zasadnicza księstwa deklaruje, że działania państwa andorskiego s ą inspirowane wol ą poszanowania i promowania takich wartości jak
177
wolno ść, równo ść, sprawiedliwo ść, tolerancja oraz prawa człowieka . W artykule piątym andorskiej konstytucji zapisano, że postanowienia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka obowiązuj ą na terytorium księ stwa.
Andora zobowiązała si ę do przestrzegania powszechnie uznanych zasad prawa
międzynarodowego publicznego, deklarując inkorporowanie ich do swojego systemu
prawnego. W konstytucji znalazły si ę równie ż zapisy zapewniające o tym, że
traktaty i
porozumienia międzynarodowe, do których przystępuje
księstwo, s ą włączane do jego
systemu prawnego, a ich postanowienia nie mog ą by ć zmieniane ani uchylane przez ustawy
krajowe 178 .
W rezultacie przeprowadzonych reform i uchwalenia konstytucji, Księstwo Andory
stało si ę suwerennym pań stwem, podmiotem prawa międzynarodowego. Andora wprowadziła na swoim terytorium nowoczesny system prawny oparty na poszanowaniu zasad demokracji i
przestrzeganiu praw człowieka, odpowiadający europejskim standardom. Jakkolwiek w
przeszłości niepodległo ść i niezależno ść księstwa,
a co za tym idzie jego aktywno ść na arenie
międzynarodowej, mogły by ć ograniczane, to uchwalenie konstytucji i uzyskanie szerokiego
uznania przez społeczno ść międzynarodow ą, w zasadzie zlikwidowało tego rodzaju
175
Tamż e, s. 164.
176
S. M. Grochalski, op. cit., s. 27.
177
Constitució del Principat d’Andorra, art. 1.
178
Tamż e, art. 3.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
57

zagrożenia. Co więcej, stworzyło Andorze
możliwo ść aktywnego poszukiwania właściwego dla niej miejsca we współczesnym ś wiecie.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
58

§ 3. Wewnętrzne i zewnętrzne konsekwencje
uchwalenia konstytucji
Pierwsza w dziejach Księstwa Andory ustawa zasadnicza ostatecznie weszła w życie
4
maja 1993 r. Wydarzenie to wywołało zasadnicze zmiany w prawnomiędzynarodowym położeniu Andory, jak równie ż w jej porządku wewnętrznym. W rezultacie
przeprowadzonych reform, których zwieńczeniem było uchwalenie konstytucji Andora
stała się podmiotem prawa międzynarodowego w pełnym tego sł owa znaczeniu. Zdaniem
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka „(...) bez względu na położenie, jakie miała [Andora] dotychczas – jest to obecnie „Państwo” z punktu widzenia prawa
międzynarodowego publicznego”
179 .
Równie ż w aktach Rady Europy możemy znale źć opinie potwierdzające
to
stanowisko. W raporcie na temat wniosku złożonego przez księstwo w sprawie członkostwa w Radzie czytamy między innymi: „ 4 maja 1993 r. weszła w życie Konstytucja Księstwa Andory nadająca temu pirenejskiemu krajowi cechy państwa prawa i wyrażająca zasady,
zgodnie z którymi każda osoba znajdująca si ę pod andorsk ą jurysdykcj ą może cieszy ć si ę
poszanowaniem praw człowieka i fundamentalnych wolnoś ci”
180 .
Niemal natychmiast po uchwaleniu konstytucji pojawiły si ę nowe elementy w
płaszczyźnie stosunków między Andor ą a jej dotychczasowymi współzwierzchnikami. Chodzi tu oczywiście o trójstronny traktat o stosunkach sąsiedzkich, przyjaźni i współpracy między Republik ą Francusk ą, Królestwem Hiszpanii
i Księstwem Andory. Zosta ł on
podpisany 1 czerwca 1993 r. przez ministrów spraw zagranicznych Francji i Hiszpanii, a 3
czerwca 1993 r. przez premiera Andory. W tym fundamentalnym z punktu widzenia księstwa traktacie, Francja i Hiszpania uznały Andor ę za
suwerenne państwo, ustanowiły z ni ą stosunki
dyplomatyczne i zobowiązały si ę do służenia jej pomoc ą w ułatwieniu udziału w
181
konferencjach, organizacjach i umowach międzynarodowych .
Waga tego traktatu staje si ę jeszcze większa, jeśli uwzględni si ę fakt, że przed 1993 r.
stosunki andorsko-francuskie i andorsko-hiszpańskie nie miały wcale charakteru stosunków
179
European Court of Human Rights in the Case of Iribarne Pérez v. France (Judgment), Strasbourg, 24
października 1995, pkt 22.
180
Report on the application by the Principality of Andorra for membership of the Council of Europe, op. cit.
181
Zob. T. Jasudowicz, Przeoczone narodziny państwa-podmiotu. O ewolucji prawnomiędzynarodowego statusu
Andory, op. cit., s. 166.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
59

międzynarodowych i nie mieściły si ę w sferze regulowanej przez prawo międzynarodowe. Europejski Trybuna ł Praw Człowieka analizując w 1992 r. relacje łączące Andor ę z Francj ą
stwierdzi ł jednoznacznie, że „ stosunki między Andor ą i Francj ą nie wchodz ą w zakres
stosunków między państwami suwerennymi. Nigdy nie przybierały one form porozumie ń
międzynarodowych, poniewa ż francuskim współksięciem jest prezydent Republiki
Francuskiej, a rząd Francji zawsze odmawia ł uznania państwowości księ stwa”
182 .
Sytuacja ta mogła ulec jakościowej zmianie dopiero po uchwaleniu i wejściu w życie
andorskiej ustawy zasadniczej.
Hiszpania była pierwszym państwem, które wysłało swojego
ambasadora do Andory,
w osobie Jego Ekscelencji José Maria Paz Agüeras, 28 sierpnia 1993 r. Co prawda Francja
mianowała swego ambasadora, Jego Ekscelencj ę M. Gérard Julienne, ju ż 30 lipca, jednak
faktycznie obj ął on swoje stanowisko dopiero 5 września 1993
r. Trzecim w kolejności państwem, ustanawiającym stosunki dyplomatyczne z Andor ą była Holandia, która 14
grudnia 1993 r. akredytowała swojego ambasadora z siedzib ą w Paryżu 183 .
Francja i Hiszpania pozostaj ą do dnia dzisiejszego jedynymi państwami, które posiadaj
ą
ambasadorów stale rezydujących w Andorze. Inne kraje akredytowały swoich ambasadorów
albo w Paryżu albo w Madrycie. Ponadto w Andorze rezyduje kilku konsuli honorowych,
reprezentujących Niemcy czy te ż Wielk ą Brytani ę .
Ważnym i symbolicznym wydarzeniem
było równie ż nawiązanie stosunków
dyplomatycznych między Andor ą i Stolic ą Apostolsk ą, co nastąpiło 16 czerwca 1995 r.,
podczas wizyty premiera Marca Forné Molné u Papieża Jana Pawła II. Dzięki temu nuncjusz
apostolski, rezydujący w Madrycie, 4 kwietnia
1996 r. móg ł przedstawi ć listy
uwierzytelniają ce współksięciu biskupowi, a 11 kwietnia 1996 r. przedstawicielom
184
współksięcia francuskiego . Andora wykorzystując wzory przyjęte w łacińskim kręgu kulturowym uczyniła nuncjusza apostolskiego dziekanem swojego
korpusu dyplomatycznego.
W latach 1994-1998 księstwo nawiązało stosunki dyplomatyczne z osiemdziesięcioma państwami, albo w formie wymiany listów albo poprzez podpisanie stosownych umów w
Nowym Jorku, Paryżu, Madrycie czy Brukseli. Jest to imponujące osiągnięcie
jak na kraj,
182
Case of Drozd and Janousek v. France and Spain, op. cit., pkt 68.
183
M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 112.
184
Ambasadorzy przyjmowani w Andorze musz ą przedstawi ć listy uwierzytelniające każdemu ze współksiążąt w ich własnych siedzibach. Aby przedstawi ć je współksięciu biskupowi należy więc uda ć si ę do Urgell. By
przedłoży ć je współksię ciu francuskiemu trzeba pojechać
do Paryża, do Pałacu Elizejskiego. Ambasador może wykonywa ć swe funkcje warunkowo, jeśli złoży listy uwierzytelniające tylko jednemu ze współksiążąt, ale w
terminie późniejszym musi dopełni ć wszelkich wymogów proceduralnych. Tamż e, s. 113.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
60

który przed 1993 r. nie posiada ł własnego ministerstwa spraw zagranicznych. Nawet teraz
andorska służba dyplomatyczna znajduje si ę jeszcze we wczesnej fazie rozwoju. W 1997 r.
ministerstwo spraw zagranicznych miało jeden z najmniejszych
budżetów w księstwie, wynoszący 0,93 proc. wydatków państwa. Si łą rzeczy znajduje to swoje przełożenie na
stosunkowo nikłe zasoby ludzkie znajdujące si ę w dyspozycji tego ministerstwa. Z tego te ż
powodu księstwo otworzyło tylko pi ęć placówek dyplomatycznych:
w Paryżu, Madrycie,
Nowym Jorku, Strasbourgu i Brukseli. Jego ambasadorzy działaj ą:
w Hiszpanii, Francji,
Belgii, Portugalii, Holandii, Luksemburgu, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Watykanie,
Włoszech, Maroku, Finlandii, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii,
Niemczech, Danii, Irlandii,
Austrii, Grecji oraz przy organizacjach międzynarodowych jak: Organizacja Narodów
Zjednoczonych, Rada Europy, UNESCO, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w
Europie i Unia Europejska. Zazwyczaj andorskie placówki dyplomatyczne prowadzi
ambasador wraz ze swoim zastępc ą. Wyjątkiem pod tym względem s ą istotne dla Andory
miejsca, takie jak Pary ż, Madryt czy ONZ, gdzie ambasador może mie ć jeszcze dodatkowych
185
współpracowników .
Uznanie międzynarodowe Andory, które było konsekwencj
ą uchwalenia i wejścia w
życie jej pierwszej konstytucji, nie ograniczyło si ę przychylnego stanowiska
dotychczasowych współzwierzchników, ani te ż do nawiązywania stosunków w układzie bilateralnym. Ju ż 24 czerwca 1993 r. ówczesny premier Andory, Oscar Ribas Reig, złoży ł w
trybie pilnym w Nowym Jorku, na ręce Sekretarza Generalnego ONZ, Boutrosa Boutrosa
Ghali, prośb ę o przyjęcie księstwa w poczet Narodów Zjednoczonych. Dzięki temu 28 lipca
1993 r. Andora stała si ę 184 członkiem Organizacji Narodów Zjednoczonych
186 .
Wydarzenie to było czynnikiem niezwykle ważnym dla faktycznego uznania Andory
na arenie międzynarodowej. Towarzyszy ł mu niespodziewany oddźwięk medialny. Poniewa ż
językiem oficjalnym Andory jest kataloński, to sąsiadująca z ni ą hiszpańska Katalonia
wykorzystała t ą okazj ę i nadała przekaz telewizyjny w całości poświęcony mowie
187
wygłoszonej przez premiera Andory w Stanach Zjednoczonych .
W dalszej kolejności księstwo stało si ę członkiem UNESCO (20 października 1993
r.), Międzynarodowego Związku Telekomunikacyjnego
(12 listopada 1993 r.), Światowej
Organizacji Własności Intelektualnej (28 października 1994 r.), Organizacji Bezpieczeństwa i
185
Tamże, s. 115-116.
186
Tamż e, s. 112.
187
Tamż e, s. 113.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
61

Współpracy w Europie (25 kwietnia 1996 r.), Światowej
Organizacji Turystyki (10 maja 1996
r.), Światowej Organizacji
Zdrowia (15 stycznia 1997 r.). Ponadto Andora jest członkiem Międzynarodowego Centrum Studiów nad Konserwacj ą i Odnow ą Dóbr Kulturalnych,
UNICEF, Konferencji Narodów Zjednoczonych do spraw Współpracy i Rozwoju
Ekonomicznego oraz Wspólnoty Pracy Pirenejów. Dodatkowo andorscy parlamentarzyści s ą
członkami Stowarzyszenia Parlamentarzystów Języka Francuskiego, Unii
188
Międzyparlamentarnej i Związku Państw Europy Zachodniej . W 1998 r. w ostatniej z
wymienionych tutaj organizacji przedstawiciel Andory sprawowa ł funkcj
ę przewodniczącego. Natomiast w 1997 r. ambasador księstwa w ONZ by ł wiceprzewodniczącym Zgromadzenia
Ogólnego Narodów Zjednoczonych.
Andora przywiązuje jednak największa wag ę do relacji wiążących j ą z organizacjami
europejskimi. Jej udzia ł we współpracy międzynarodowej w wymiarze europejskim jest
przeto szczególnie interesujący. Położenie w Europie dla tak małego państwa, jakim jest
Księstwo Andory, ma zupełnie inne znaczenie ni ż, dajmy na to dla dużych i silnych
gospodarczo Niemiec czy Francji. Dlatego właśnie Andorczycy pragn ą odnale źć należne im
miejsce w jednoczącej si ę Europie. Albert Pintat, minister spraw zagranicznych w rządzie Marca Forné Molné uważa, że bez cienia wątpliwości jednocząca si ę Europa jest miejscem,
gdzie Andora powinna rozwijać swój potencjał 189 .
Pierwsze próby nawiązania współpracy ze strukturami europejskimi zostały podjęte jeszcze przed uzyskaniem przez Andor ę prawnomiędzynarodowej podmiotowości. Jak łatwo
si ę domyśle ć znacząc ą rol ę w tej sytuacji odegra ł czynnik ekonomiczny. Po przystąpieniu Hiszpanii do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej okazało si ę, że wielcy sąsiedzi Andory
nie mog ą ju ż prowadzi ć wobec niej różnych polityk handlowych, poniewa ż wi ążą ich w tym
zakresie uregulowania wspólnotowe. Stało si ę jasne, że niezbę dne s ą bezpośrednie kontakty
Księ stwa Andory ze Wspólnotami Europejskimi. Po trwających kilka lat negocjacjach, 28
czerwca 1990 r., w formie wymiany listów zawarto porozumienie między Europejsk ą
Wspólnot ą Gospodarcz ą a Andor ą, które weszło w życie z dniem 1 lipca
1991 r. Na jego
mocy księstwo zostało włączone do europejskiej unii celnej. Na podstawie tego porozumienia
między Andor ą a EWG możliwy sta ł si ę swobodny obrót towarami przemysłowymi. Nie
dotyczy on jednak produktów rolnych 190 .
188
Tamż e, s. 114.
189
Finding Andorra’s place in the world, [w:] A Special International Report Prepared by The Washington
Times Advertising Department, May 28, 1999, s. 1 - 2.
190
Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 51-53, 117; Andorra. Press release, s. 12.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
62

Każdy kolejny andorski rząd
przykłada wielk ą wag ę do odpowiedniego ułożenia stosunków swego kraju z Uni ą Europejsk ą. Stosunkowo niedawno w Andorze dostrzeżono potrzeb ę odnowienia porozumienia zawartego w 1990 r. ze Wspólnot ą Europejsk ą.
W
styczniu 1998 r. zakończono negocjacje w sprawie
Porozumienia o Współpracy, obejmującego bardzo szeroki zakres spraw, m. in. środowisko naturalne, komunikacj ę,
wymian ę informacji, kultur ę, transport, współprac ę regionaln ą i transgraniczn ą oraz kwestie
socjalne. Jak dotąd to Porozumienie nie został o podpisane 191 .
Poprzedni rząd księstwa nie widział
potrzeby dalszego zacieśniania stosunków z Uni ą,
zwłaszcza poprzez przynależno ść swego kraju do struktur unijnych. Zdaniem byłego ju ż
premiera Andory, Marca Forné Molné, Bruksela powinna zmieni ć swoje podejście
do państw karłowatych. Uważa on, i ż członkostwo w Unii Europejskiej pociągnie za sob ą duże koszty, a
jego kraj aktualnie nie dysponuje środkami, które mogłyby posłuży ć do „utrzymywania
brukselskiej biurokracji” 192 .
Pewne napięcia w stosunkach między Unią
Europejsk ą a Andor ą wywołuje kwestia
tytoniu, który jest podstaw ą andorskiego rolnictwa. Pomimo regularnych podwyżek ce ł na
tyto ń, ceny tej używki w Andorze pozostaj ą wci ąż na znacznie niższym poziomie ni ż w
państwach członkowskich Unii. Różnice cen oraz położenie geograficzne Andory sprzyjaj ą
przemytowi tytoniu. W 1997 r. Hiszpania zażądała od Andory drastycznej redukcji produkcji
tytoniu. Równie ż Wielka Brytania wywierała naciski na rząd księstwa, aby ten w większym ni ż dotychczas stopniu kontrolowa ł produkcj
ę i handel wyrobami tytoniowymi. Wszystko to
dało rządowi do zrozumienia, że niezależnie od tego, czy księstwo będzie członkiem Unii,
czy te ż nie, jego polityka gospodarcza musi uwzględnia ć interesy silniejszych partnerów. Rok
1998 by ł w Andorze rokiem
wielkiego kryzysu tytoniowego. Produkcja tytoniu za rok 1998
193
wyniosła zaledwie 62,5 proc. produkcji z 1997 r.
Kryzys tytoniowy by ł jednym z najtrudniejszych momentów we współczesnej historii
Andory. Jednak z drugiej strony kryzys i towarzyszące mu naciski
ze strony Unii Europejskiej
zachęcały rząd księstwa do uregulowania spraw tego sektora gospodarki. W 1999 r.
podniesione zostały ceny tytoniu. Ustanowiono równie ż prawne podstawy walki z jego
przemytem. Problem oczywiście nie zosta ł rozwiązany ostatecznie,
ale udało si ę znale źć
podstaw ę porozumienia, co zawsze w takich przypadkach dobrze rokuje na przyszło ść .
191 Zob. http://europa.eu.int/comm/external_relations/andorra/intro/index.htm
192 Finding Andorra’s place in the world, op. cit., s. 2.
193 Zob. Economic Report 1998, op. cit., s. 33.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
63

Integracja z Uni ą Europejsk ą wymagałaby od Andory wielu poświęce ń. Fakt, i ż
obecnie dobrze prosperująca gospodarka Andory promieniuje na północne regiony
Hiszpanii,
a nawet na południowe obszary Francji, sprzyjałby kolejnej fali imigracji do tego kraju.
Ewentualne stosowanie przez Andor ę ogranicze ń w tym zakresie byłoby pogwałceniem zasady swobodnego przepływu osób. Z drugiej za ś strony pełne otwarcie
na wolny ruch
osobowy, mogłoby zachwia ć i tak z trudem utrzymywan ą równowag ą demograficzn ą
księ stwa.
Unia Europejska wymaga równie ż od swoich członków zgody na swobod ę przepływu kapitału. Tymczasem w Andorze obowiązuj ą pod tym względem poważne obostrzenia.
Obecnie kapita ł zagraniczny ma prawo do maksymalnie 33 procent udziałów w firmie
andorskiej 194 . Poprzedni rzą d Andory, kierowany przez Marca Forné Molné, przygotowywa ł
nowe przepisy w tym zakresie, które umożliwiłyby inwestorom zagranicznym kontrolowanie
miejscowych firm w stu procentach. Ale i tu postawiono warunek: nie mog ą to by ć firmy typu
off – shore, zarządzane z zagranicy.
Jedn ą z najważniejszych cech odróżniających Andor ę od jej sąsiadów i reszty krajów
Unii Europejskiej jest podejście do spraw podatkowych. Sprawia to, i ż często kraj ten jest
postrzegany jako raj podatkowy, albo pralnia brudnych pieniędzy. Rzeczywiście, w Andorze
występuj ą rzadko spotykane przywileje, czy ulgi fiskalne. W systemie podatkowym księstwa 195
nie obowiązuje ani podatek dochodowy ani podatek VAT .
Jak twierdzi Marc Forné Molné, jest to jednak w pewnym sensie skutkiem procesu
dziejowego: „Nasz kraj – mówi ł były premier księ stwa – nie powsta ł w stary, klasyczny
sposób, to znaczy: nie potrzebowa ł a ż tylu dochodów bezpośrednich, móg ł si ę zadowoli ć
jedynie podatkami pośrednimi... Dlaczego? Bo skoro mamy 10 milionów gości rocznie, a
wszyscy kupi ą tu choćby
tańsz ą ni ż u siebie benzyn ę, o innych produktach nie wspominając, to
pozwala to państwu całkiem sprawnie funkcjonowa ć , a jego obywatelom – ży ć w
dobrobycie.” 196
Nikt w Andorze raczej nie wątpi w to, że pewnego dnia kraj ten zostanie członkiem Unii, jednak zdaje si ę, że wszyscy chc ą odsun ąć ten dzie ń w bliżej nieokreślon ą przyszło ść.
Na chwil ę obecn ą zbyt wiele różni Księstwo Andory od krajów Unii Europejskiej. Różnice te
194 Shaping a fiscal paradise to fit the times, [w:] A Special International Report Prepared by The Washington
Times Advertising Department, May 28, 1999, s. 3.
195 Andorra. Press release, s. 11.
196 Zob. Supermarket w Pirenejach, op. cit., s. 35.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
64

w dużej mierze konstytuuj ą tożsamo ść andorsk ą. Nie powinno zatem nikogo dziwi ć, że próby
zacierania tych różnic mogłyby zosta ć odebrane jako zamach na tożsamo ść Andorczyków.
Ukoronowaniem dotychczasowych stosunków Andory z Uni ą Europejsk ą stało si ę
wprowadzenie do obiegu w księstwie wspólnej europejskiej waluty. Zostało to podyktowane
przystąpieniem Francji i Hiszpanii do unii monetarnej i przyjęcia przez te kraje nowego
pieniądza, czyli euro. Tym samym znajdujące si ę do tej pory w obiegu frank francuski i
hiszpańska peseta zniknęły. Uzasadnione więc było przyjęcie nowej waluty przez Andor
ę,
197
która przecie ż nie posiada własnego pieniądza .
O wiele dalej wstecz sięga historia stosunków Księstwa Andory z Rad ą Europy.
Przedstawiciele księstwa aktywnie uczestniczyli w Konferencji Regionów Pirenejskich,
zorganizowanej przez Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy i Sta łą Konferencj ę Władz Lokalnych i Regionalnych Europy w czerwcu 1982 r. W rezolucji nr 791 z 1983 r.,
poświęconej tej konferencji, Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy wyraziło życzenie,
aby współpraca transgraniczna w regionie Pirenejów
objęła równie ż Księstwo Andory.
Życzenie si ę spełniło, odkąd Andora zaczęła uczestniczy ć w pracach Wspólnoty Roboczej
198
Regionu Pirenejów, wespó ł z siedmioma regionami pirenejskimi Francji i Hiszpanii .
Rada Europy nie pozostawała obojętna wobec przemian
zachodzących wówczas w
Andorze. Jej postawa była jednym z czynników wspierających te przemiany. W 1990 r.
Zgromadzenie Parlamentarne przyjęło rezolucj ę, w której zwracało si ę do wspołksiążąt i
Rady Generalnej z prośb ą o uchwalenie pisanej konstytucji, gwarantującej
poszanowanie
fundamentalnych praw i wolności człowieka i obywatela. Zgromadzenie zasugerowało 199
równie ż przyjęcie ustawy zasadniczej przez Andorczyków w drodze referendum . Nie
sposób nie dostrzec, że postulaty te w większości zostały speł nione. Wydaje si ę jednak, że
w
większym stopniu było to podyktowane wol ą samych Andorczyków ni ż nacisków ze strony
Rady Europy. Nie mniej jednak trudno nie zgodzi ć si ę ze stwierdzeniem, że
stanowisko Rady
Europy miało pewien wpływ na sytuacj ę wewnętrzn ą Andory. Wpływ ten da ł si ę zauważy ć
nie tylko w okresie wieńczącym andorskie przemiany, ale równie ż tu ż po uchwaleniu
konstytucji księ stwa.
W pierwszej klauzuli przejściowej uzupełniającej andorsk ą ustaw ę zasadnicz ą
zapisano, że 8 września 1993 r., w dniu święta Pani
Meritxell, patronki księstwa, Síndic
197 Zob. Two sides to every coin, „The Economist”, March 9th, 2002, s. 35.
198 Zob. Report on the application by the Principality of Andorra for membership of the Council of Europe, op.
cit., s. 4.
199
Tamż e.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
65

General zwoła wybory parlamentarne, które winny odby ć si ę w pierwszej połowie grudnia
tego ż roku. Tak te ż si ę stało i 12 grudnia 1993 r. w Andorze odbyły si ę pierwsze po
uchwaleniu konstytucji wybory do Rady Generalnej.
Dwa miesiące wcześniej, 7 października 1993 r., ówczesny Síndic General, Jordi
Farras Forné, zaprosi ł przedstawicieli Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy do
obserwowania przebiegu wyborów. Biuro Zgromadzenia zadecydowało 3 listopada 1993 r. o
przyjęciu tego zaproszenia i utworzeniu komitetu ad hoc, w skład którego weszli
200
reprezentanci różnych grup politycznych . Obserwatorzy z ramienia Rady Europy nie
zgłosili jakichkolwiek zastrzeże ń co do przebiegu wyborów i realizacji demokratycznych
procedur w Andorze. Bez wątpienia element ten ułatwi ł podjęcie decyzji o zaproszeniu
Andory do członkostwa w Radzie Europy, co ostatecznie stało si ę faktem 10 listopada 1994 r.
W Zgromadzeniu Parlamentarnym dla reprezentantów Andory zarezerwowano dwa
miejsca 201 .
Wszystkie wybory, które odbyły si ę w Andorze po uchwaleniu konstytucji
charakteryzowała wysoka frekwencja. W wyborach do Rady Generalnej w 1997 r. wyniosła ona 81,6 proc. w skali całego kraju. W poszczególnych parafiach frekwencja wyborcza była zróżnicowana, aczkolwiek
kształtowała si ę na równie wysokim poziomie. Najniższy wskaźnik uczestnictwa w wyborach parlamentarnych w 1997 r. zanotowano w parafii Canillo,
gdzie wyniós ł on 78,8 proc. Natomiast najwyższ ą frekwencj ę odnotowano w parafii Sant Julia
de Loria – 84,6 proc. 202
W tym kontekście niezwykle ciekawy
jest fakt, i ż w wyborach, które odbyły si ę 4
marca 2001 r., w skali całego księstwa odnotowano identyczn ą jak cztery lata wcześniej frekwencj ę. Ponownie wyniosła ona 81,6 proc. Odmiennie natomiast wyglądało jej
zróżnicowanie przestrzenne. Najwyższ ą frekwencj ę,
88,3 proc., zanotowano tym razem w
Canillo, czyli w parafii, w której w 1997 r. wskaźnik ten by ł najniższy. Natomiast w 2001 r.
203
najniższa frekwencja, 77,9 proc., wystąpiła w parafii Andorra la Vella . W 2005 r.
frekwencja nie była dużo niższa i wyniosł a 80,40 proc.
Jak pokazuj ą wyniki wyborów z lat 1997-2005
na scenie politycznej Andory
wykrystalizowały si ę trzy ugrupowania, które mog ą aspirowa ć do miana głównych si ł
politycznych księstwa. Z tego chociażby powodu warto poświęci ć im nieco uwagi.
200
Tamż e, s. 5.
201
Tamż e, s. 3.
202
Tamż e.
203
Tamż e.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
66

Tabela 2. WYNIKI WYBORÓW DO RADY GENERALNEJ KSIĘ STWA ANDORY
W LATACH 1997 – 2005
1997 2001 2005
CN CP RG CN CP RG CN CP RG
Unió Liberal (UL) 6 10 16
Agrupament Nacional Democratic (AND) 4 2 6
Iniciativa Democrática Nacional (IDN) 2 0 2
Nova Democracia (ND) 2 0 2
UPd’O 0 2 2
Partit Liberal d’Andorra (PLA) 7 8 15 6 8 14
Partit Socialdemocrata (PS) 4 2 6 6 6
Partit Democrata (PD) 3 2 5
Unió Laurediana (UL) 0 2 2
Partit Socialdemocrata (PS)
6 6
+ Renovació Democratica (RD)
Centre Democrata Andorra + Segle 21 2 2
RAZEM 14 14 28 14 14 28 14 14 28
FREKWENCJA 81,60 % 81,60 % 80,40 %
Legenda:
CN – Okręg krajowy ( Circumscripció Nacional)
CP – Okręgi parafialne ( Circumscripció Parroquial)
RG – Wyniki ogólne (Resultats Globals)
Źródło: http://www.eleccions.ad/
Należy jednak w tym miejscu zwróci ć uwag ę, że działalno ść partii politycznych jest
zjawiskiem stosunkowo nowym w Księstwie Andory. Prawo tworzenia partii Andorczycy
otrzymali dopiero na mocy konstytucji z 1993 r. Ich organizacja i funkcjonowanie musz ą by ć
oparte na poszanowaniu prawa i zasad demokracji 204 . Poniewa ż przed 1993 r. działalno ść
partii w Andorze nie była zalegalizowana, jej system partyjny nie okrzep ł jeszcze na tyle, aby
możliwe było poddawanie go wnikliwym analizom. Rezultaty wyborów do Rady Generalnej,
jakie odbyły si ę po uchwaleniu ustawy zasadniczej, wskazuj ą jednak na to, że układ ten może ewoluowa ć w kierunku systemu partii predominującej, gdyby posłuży ć si ę typologi ą
systemów partyjnych Giovanniego Sartoriego. Co prawda według tego sławnego politologa
„dominacja jednej partii i stabilizacja systemu partii predominującej następuje wówczas, gdy
trwa co najmniej przez okres funkcjonowania kolejnych czterech parlamentów” 205 .
204
Constitució del Principat d’Andorra, Art. 26.
205
Demokracje zachodnioeuropejskie, pod red. A. Antoszewskiego i R. Herbuta, Wrocł aw 1997, s. 167.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
67

Po uchwaleniu konstytucji w Andorze odbyły si ę jak dotąd tylko trzy elekcje z udziałem partii
politycznych. Jednak przewaga, z jak ą Partia Liberalna zwyciężała w dwóch ostatnich
wyborach do Rady Generalnej, może świadczy ć o rysowaniu si ę takiej właśnie tendencji.
Początki działania tej partii sięgaj ą 1992 r. Od 1994 r. partia aktywnie uczestniczy w
pracach międzynarodowych organizacji liberalnych, takich jak International Liberal, czy
International Network of Liberal Women. Na piątym Kongresie, 7 maja 2000 r., partia
przyjęła swój manifest ( Manifest Sobre El Liberalisme a Andorra), który określa jej aktualn ą
lini ę polityczn ą. Andorscy liberałowie zapewniaj ą w tym dokumencie o swoim poszanowaniu
dla tradycji oraz postępu, jaki dokona ł si ę w księstwie, począwszy od 1866 r., a skończywszy na przyznaniu praw wyborczych kobietom i uchwaleniu konstytucji w 1993 r. Partia
Liberalna w swoim manifeście deklaruje wol ę obrony podstawowych praw i wolności człowieka i obywatela oraz przywiązanie do zasad demokracji. PLA akceptuje idee
propagowane przez europejskich liberałów, akcentując zwłaszcza takie elementy jak: zasada
subsydiarności, decentralizacja i autonomia wspólnot regionalnych i lokalnych, Szczególny
nacisk PLA kładzie na edukacj ę oraz postęp naukowy i technologiczny,
w którym upatruje
szans ę na pomyślny rozwój Andory w przyszłości 206 . W statucie partii przyjętym w maju
2000 r. znalazła si ę między innymi deklaracja o woli promowania Andory przez liberałów jako państwa prawa i umacniania jej pozycji mię dzynarodowej. PLA jest nowoczesn ą,
dobrze
zorganizowan ą i sprawnie
funkcjonując ą w warunkach andorskich
parti ą polityczn ą.
Najwyższ ą władz ą partii jest Kongres ( El Congrés). Na poziomie krajowym organami partii
s ą równie ż Rada Narodowa ( El Consell Nacional) oraz Komitet Wykonawczy (El Comité
Executiu). Organizacja terenowa PLA oparta jest na Radach Parafialnych (Els Consells
Parroquials) oraz Komitetach Parafialnych (Els Comités Parroquials) 207 . PLA potwierdziła sw ą dominując ą pozycj ę na andorskiej scenie politycznej w wyborach
2005 r.
Drug ą si łą polityczn ą w Andorze po wyborach 4 marca 2001 r. stała si ę Partia
Socjaldemokratyczna. W deklaracji politycznej socjaldemokratycznej grupy parlamentarnej z
11 lipca 2001 r. zapisano między innymi, że w wyniku ostatnich wyborów Partia
Socjaldemokratyczna stała si ę pierwsz ą parti ą opozycyjn ą w księstwie. Andorscy
socjaldemokraci w swoich dokumentach programowych szczególnie du żą wag ę przywiązuj ą
do właściwych relacji Andory z integrując ą si ę Europ ą. W Deklaracji Zasad ( Declaració de
Principis) Partii Socjaldemokratycznej znalazły si ę zapisy potwierdzające jej przywiązanie do
206 Zob. http://www.partitliberal.ad
207
Tamż e.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
68

takich zasad jak wolno ść, sprawiedliwo ść społeczna, godno ść człowieka, równy status kobiet
i mężczyzn, dobrobyt i solidarno ść. Socjaldemokraci akcentuj ą równie ż rol ę edukacji, jako
208
fundamentu rozwoju nowoczesnego, demokratycznego i tolerancyjnego społeczeństwa .
Jednym z elementów odróżniających andorskich socjaldemokratów od liberałów jest
odmienny pogląd na system fiskalny księstwa. Zdaniem Partii Socjaldemokratycznej
podatki
pośrednie jak i bezpośrednie powinny służy ć redystrybucji bogactwa oraz mie ć charakter
powszechny i progresywny. Atrakcyjno ść fiskalna Andory powinna, według socjaldemokratów, polega ć nie na braku podatków, ale na zróżnicowaniu typów obciąż eń
fiskalnych. Najwyższym organem Partii Socjaldemokratycznej jest Kongres ( El Congrés). W
okresach pomiędzy kongresami najwyższ ą władz ę w partii sprawuje Komitet Kierujący ( El
Comite Directiu), na czele którego stoj ą Prezydent oraz Pierwszy Sekretarz partii.
Komitet ten
funkcjonuje pod postaci ą plenum lub Komitetu Wykonawczego ( El Comite Executiu).
209
Członkowie obu komitetów s ą wybierani na kongresie partii . Partia Socjaldemokratyczna
umocniła swoj ą pozycj ę drugiej siły politycznej w Andorze po ostatnich wyborach,
które
odbyły si ę w 2005 r.
Trzeci ą si łą na andorskiej scenie politycznej od marca 2001 r.
poza wszelk ą
wątpliwości ą był a Partia Demokratyczna. Ugrupowanie to miał o ambicj ę sta ć si ę klasyczn ą
parti ą centrow ą na mapie politycznej księstwa, zarówno z programowego punktu widzenia,
jak równie ż przez wzgląd na rol ę jak ą chciałaby odgrywa ć w stabilizowaniu rządów w
Andorze. Partia Demokratyczna bardzo często odwoływał a si ę w swoim programie do hase ł
takich jak postęp, reformy, nowoczesno ść. Głębokie przywiązanie
do zasad demokratycznych
przejawia si ę nie tylko w nazwie, ale równie ż w sposobie organizacji życia wewnętrznego partii. Jej najwyższym organem jest Kongres. W czasie pomiędzy kongresami
władz ę w partii
sprawował a Rada Narodowa (El Consell Nacional). Za ś w przerwach, mogących mie ć
miejsce w funkcjonowaniu Rady, jej zadania przejmowała Egzekutywa (l’Executiva) partii.
We wszystkich parafiach Andory, w których dział ali członkowie Partii
Demokratycznej,
funkcjonował y rady lokalne (Els Consells Locals) 210 . Mówienie o Partii Demokratycznej w
czasie przeszłym jest uzasadnione o tyle, że ugrupowanie to nie zaistniało pod t ą nazw ą w
wyborach 2005 r. Jej spadkobierc ą stała si ę częściowo Renovació Democratica, która w
ostatnich wyborach do Rady Generalnej Księstwa Andory stworzyła sojusz z części ą
polityków Partii Socjaldemokratycznej.
208
Zob. http://www.psa.ad
209
Tamż e.
210
Zob. http://www.partitdemocrata.ad
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
69

Powstawanie i funkcjonowanie partii politycznych, a więc zjawisko nieznane
w
Andorze przed 1993 r., nie mogłoby mie ć miejsca bez przemian w systemie prawnym
księstwa w zakresie przestrzegania
i ochrony szeroko rozumianych praw człowieka i
obywatela, których nieodłączn ą części ą s ą prawa polityczne.
Jedn ą z konsekwencji uchwalenia ustawy zasadniczej było równie ż przyznanie
Andorczykom prawa do stowarzyszania si ę w innych formach ni ż partie polityczne.
Konstytucja uznaje prawo obywateli do tworzenia i utrzymywania związków zawodowych,
co nie było możliwe przed 1993 r. W art. 17 konstytucja przewidziała utworzenie specjalnego
rejestru stowarzysze ń. Rejestr taki powsta ł w 1996 r.
Konstytucja Andory poświęca dużo miejsca problematyce praw i wolności. Cały drugi
tytu ł ustawy zasadniczej księstwa zawiera postanowienia odnoszące si ę do fundamentalnych
praw człowieka, praw politycznych, ekonomicznych, socjalnych i kulturowych obywateli
andorskich, jak równie ż zapisy będące ich gwarancją
211 .
W tym kontekście nie sposób pomin ąć kontekstu europejskiego. Przystępując do Rady
Europy i podpisując równolegle Europejsk ą Konwencj ę Praw Człowieka oraz Protokó ł XI do
niej, Andora wkroczyła w europejski system
ochrony praw człowieka. Wiązało si ę z tym
przyjęcie przez księstwo szeregu standardów prawnych, z których większo ść została zapisana
uprzednio w ustawie zasadniczej księ stwa.
211 Zob. Constitució del Principat d’Andorra, art. 4-42.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
70

Rozdzia ł III
System organów pań stwowych
§ 1. Głowa państwa:
Współksiążę ta
Najwyższym organem władzy państwowej, mającym szczególn ą pozycj ę i znaczenie
w systemie politycznym każdego kraju oraz w sferze stosunków międzynarodowych jest
głowa państwa. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego nie ma większego znaczenia
to,
212
czy głowa państwa jest jedno, dwu czy wieloosobowa . Jednak w większości współczesnych państw mamy do czynienia z jednoosobow ą głow ą pań stwa.
Pod tym względem Andora należy do wyjątków. Głow ą państwa s ą tutaj dwaj
współksiążęta: Prezydent Republiki Francuskiej oraz biskup hiszpańskiego miasta Urgell.
Przypadek Andory, cho ć szczególny, nie jest odosobniony. Z dwuosobow ą głow ą państwa mamy równie ż do czynienia w innym europejskim państwie karłowatym, w San Marino. Z t ą
jednak różnic ą, że w republice funkcje
te pełni ą dwaj Kapitanowie Regenci mianowani przez
213
parlament San Marino na okres sześciu miesięcy .
Przed wejściem w życie pierwszej andorskiej konstytucji współksiążęta dysponowali
teoretycznie suwerenn ą i nieograniczon ą władz ą. Dopiero ustawa zasadnicza
zmieniła t ą
sytuacj ę. Jak twierdz ą M. Mateu i F. Luchaire, konstytucja przyznała im miejsce
214
porównywalne z pozycj ą monarchów, takich jak królowie Hiszpanii czy Belgii .
Artyku ł 44 andorskiej konstytucji stanowi, że współksiążęta s ą symbolem i gwarantem
trwałości i ciągłości Andory, jak równie ż jej niepodległości oraz utrzymania tradycyjnego
ducha równości w relacjach z państwami są siednimi.
Zakres uprawnie ń przypisanych obu współksiążętom jest równy. Źródłem ich władzy jest
obowiązująca ustawa zasadnicza
księstwa. Każdy ze współksiążąt przysięga lub przyrzeka
215
wykonywa ć swe funkcje w zgodzie z postanowieniami konstytucji .
Współksiążęta pełni ą role arbitrów i moderatorów funkcjonowania władz publicznych
i instytucji politycznych Andory. Tym samym głowa państwa nie ingeruje w bieżąc ą polityk ę
212
R. Bierzanek, J. Symonides, op. cit., s. 162.
213
J. Duursma, op. cit., s. 212.
214
M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 84.
215
Kiedykolwiek Andorczyk składa ślubowanie, może to zrobi ć przed krucyfiksem lub uczyni ć to wobec
konstytucji księstwa. W pierwszym przypadku uważa si ę, że została złożona przysięga, za ś w drugim –
przyrzeczenie. Tamż e, s. 86.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
71

księstwa. Był y premier Andory, Marc Forné Molné uj ął to bardzo trafnie uznają c,
że
współksiążęta „panuj ą ale nie rządz ą” 216 .
Współksiążęta nie ponosz ą odpowiedzialności politycznej za wykonywane czynności. Wynika to z faktu, i ż z mocy konstytucji większo ść podejmowanych przez nich działa ń
wymaga kontrasygnaty premiera lub kiedy to konieczne Przewodniczącego Rady Generalnej.
Odpowiedzialno ść polityczn ą ponosi więc szef rządu lub Síndic General. Dotyczy to w
szczególności: zwoływania wyborów do Rady Generalnej, rozpisywania referendum,
mianowania szefa rządu, dekretów rozwiązujących parlament księstwa, delegowania
przedstawicieli dyplomatycznych Andory do innych państw, akredytowania obcych
dyplomatów, obsadzania innych ważnych urzędów w państwie, sankcjonowania i ogłaszania 217
ustaw, wyrażania zgody na przystępowanie Andory do traktatów międzynarodowych .
Niektóre działania współksiążąt nie wymagaj ą niczyjej kontrasygnaty. Chodzi tu o
takie czynności jak: stosowanie prawa
łaski, organizowanie służb niezbędnych dla
właściwego wykonywania swoich funkcji, mianowanie członków Najwyższej Rady
Sądownictwa, mianowanie członków Trybunału Konstytucyjnego, występowanie do
Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności ustawy
lub traktatu
międzynarodowego z ustaw ą zasadnicz ą księstwa oraz o rozstrzygnięcie ewentualnego
konfliktu kompetencyjnego z innym organem konstytucyjnym 218 .
Ponadto współksiążęta uczestnicz ą w negocjowaniu traktatów międzynarodowych, odnoszących si ę do terytorium księstwa bąd ź dotykających jego bezpieczeństwa i obrony, a
także umów z zakresu przedstawicielstwa dyplomatycznego lub współpracy w dziedzinach
wymiaru sprawiedliwości i więziennictwa. Andorska delegacja zajmująca si ę negocjowaniem
tego rodzaju umów, powinna by ć złożona z osób wyznaczonych przez rząd, jak równie ż z
członków wskazanych przez każdego ze współksiążąt. Dla uzgodnienia traktatu lub umowy
konieczna jest zgoda zarówno przedstawicieli rządu jak i delegatów współksiążąt 219 .
Współksiążę ta, co zrozumiałe, nie przebywaj ą w Andorze. Każdy rezyduje we
właściwym dla siebie mieście. Prezydent Republiki Francuskiej urzęduje w Paryżu, za ś
współksi ążę biskup w Urgell. O ile temu drugiemu dotarcie do stolicy księstwa zajmuje około dwudziestu minut, to pierwszy z wymienionych musi poświęci ć na to znacznie więcej czasu.
Trudno te ż byłoby oczekiwa ć by współksiążęta poświęcali ca łą swoj ą uwag ę sprawom
216 Zob. A young country with an ancient history. Andorra’s transformation from feudal state to modern nation
[w:] Andorra. A Special International Report Prepared by The Washington Times Advertising Department, May
28, 1999, s. 1.
217 Constitució del Principat d’Andorra, art. 45.
218
Tamż e, art. 46.
219
Tamż e, art. 66.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
72

Andory. Dlatego te ż każdy z nich ma swojego osobistego przedstawiciela, który jednak
rezyduje przy swoim współksięciu. Dopiero ci przedstawiciele posiadaj ą współpracowników, 220
którzy przebywaj ą w Andorra la Vella . Konstytucja zniosła zatem instytucje wikariuszy
oraz stałych delegatów, które funkcjonował y przed 1993 r.
Kolejna zmiana w tradycyjnej pozycji współksiążąt, jak ą wniosła pierwsza w dziejach
księstwa ustawa zasadnicza, ma charakter stricte finansowy. Na mocy artykułu 47 andorskiej
konstytucji współksiążęta otrzymuj ą z budżetu państwa w równej wysokości środki,
z których
opłacane jest funkcjonowanie podległych
im służb. Przed wejściem w życie
ustawy
zasadniczej biskup Urgell otrzymywa ł fundusze z Hiszpanii, za ś wydatki Prezydenta Francji
221
związane z jego działaniami jako współksięcia Andory pokrywało państwo francuskie .
Wyrazem przestrzegania zasady równości współksiążąt jest równie ż artyku ł 49
konstytucji księstwa. Na jego podstawie możliwe jest wzajemne uznawanie mechanizmów
następstwa współksiążąt, które przewidziane s ą w odpowiednim dla każdego z nich systemie
prawnym. Dzię ki poszanowaniu stosownych regulacji francuskich oraz postanowie ń prawa
kanonicznego możliwe jest uniknięcie przerw w prawidłowym funkcjonowaniu andorskich
instytucji 222 .
Obok identycznych kompetencji oraz równego statusu francuskiego prezydenta i
biskupa Urgell, między współksiążętami występuj ą pewne różnice wynikające z funkcji, jakie
pełni ą oni poza Andor ą .
Zgodnie z konstytucj ą księstwa osobistym i wyłącznym prawem Prezydenta Republiki
Francuskiej jest wypełnianie funkcji współksięcia Andory. Z racji andorskiego porządku prawnego, francuski prezydent, kiedy występuje jako współksi ążę jest uważany za andorsk ą
władz ę publiczn ą, która jest związana jedynie konstytucj ą.
Z formalnego punktu widzenia
obecno ść francuskiego państwa i pozycja francuskiego współksięcia w nim zdaj ą si ę by ć
nieistotne dla statusu prawnego Andory 223 . Ani francuska konstytucja ani żadna
inna
francuska ustawa nie określa ram prawnych, w których mog ą by ć wykonywane prawa
Prezydenta Republiki wobec Andory. Konstytucja Francji z 1958 r. określa szczegółowo kompetencje prezydenta, zarówno te wymagające kontrasygnaty premiera lub odpowiedniego
224
ministra, jak i te, które s ą zwolnione z obowiązku jej uzyskania .
220
M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 84.
221
J. Duursma, op. cit., s. 322.
222
Constitució del Principat d’Andorra, art. 49.
223
Zob. J. Duursma, op. cit., s. 342.
224
Zob. Konstytucja Francji z 4 października 1958 r. (art. 19). Wstęp i tłumaczenie W. Skrzydło, Warszawa
1997, s. 39.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
73

Nie ma pośród nich odniesie ń do działa ń Prezydenta Republiki jako współksięcia Andory.
Okazuje si ę więc, że relacje
między francuskim współksięciem a francuskim państwem s ą
całkowicie oparte na praktyce. W związku z tym można domniemywa ć, i ż państwo francuskie
uznało, że kiedy jego prezydent podejmuje decyzje jako współksi ążę Andory nie stanowi to
przedmiotu kontrasygnaty, z jednym wyjątkiem, który dotyczy działa ń pociągających za sob ą
ewentualne obciążenia dla francuskiego budżetu. Wydaje si ę jednak, że
tego rodzaju decyzje
podejmowane s ą najrzadziej odkąd służby współksięcia francuskiego nie s ą opłacane przez
225
Francj ę, ale z racji postanowie ń andorskiej konstytucji, przez budżet księstwa .
Nasuwa si ę równie ż pytanie o to, czy francuski prezydent określając swoj ą pozycj ę w
stosunku do księstwa jest zobligowany do dostosowywania jej do polityki prowadzonej przez
państwo francuskie wobec Andory. Zgodnie z konstytucj ą to rząd Republiki określa polityk ę
zagraniczn ą Francji, jakkolwiek ratyfikacja traktatów międzynarodowych należy do jej
prezydenta. Z mocy artykułu 5 francuskiej ustawy zasadniczej jest on gwarantem
niepodległości narodowej, integralności terytorialnej i przestrzegania traktatów. Rząd francuski nie może więc narzuca ć prowadzonej przez siebie polityki zagranicznej
prezydentowi. Nie jest on zatem niczym związany w podejmowaniu decyzji dotyczących Andory. Jak dotąd, nie zdarzyło si ę by francuski współksi ążę przyj ął stanowisko sprzeczne z
pozycj ą francuskiego rządu wobec Andory. Wynika ć to może poniekąd z faktu, że może on w
226
praktyce wpływa ć na określanie ogólnych ram polityki zagranicznej swego państwa .
Osobisty przedstawiciel francuskiego współksięcia w Andorze jest francuskim dyplomat ą,
mianowanym na czas nieokreślony. Nie otrzymuje on jednak żadnych polece ń od
francuskiego ministra właś ciwego do spraw zagranicznych.
W przeszłości francuski współksi ążę nierzadko
korzysta ł z pomocy francuskich
czynników rządowych. W tym kontekście warto wspomnie ć o przypadku Radia Andora. Ta
funkcjonująca od 1939 r., na podstawie koncesji przyznanej przez obu współksiążąt, radiostacja używała częstotliwoś ci zarezerwowanych dla nadawców z innych krajów. Kiedy
w 1947 r. państwa te wystąpiły w tej sprawie przeciw Francji, francuski współksi ążę cofn ął
koncesj ę bez zgody biskupa Urgell. Poniewa ż radio kontynuowało nadawanie programu,
francuska rada ministrów pod przewodnictwem francuskiego współksięcia Andory podjęła decyzj ę o zagłuszaniu jego transmisji. W tym przypadku nie było rozbieżności opinii między prezydentem i rządem, ale trzeba zwróci ć uwag ę, że rada ministrów mogła równie dobrze
podj ąć tak ą decyzj ę bez zgody prezydenta. Uważa
si ę, że cofnięcie tej koncesji ogłoszone 225
Zob. J. Duursma, op. cit., s. 342.
226
Tamże, s. 342-343.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
74

przez prezydenta występującego jako współksi ążę Andory, nie stanowiło decyzji władz francuskich. Stanowisko to zostało podzielone przez francuskie sądy w wielu innych
sprawach 227 .
Zasadna jest więc teza, że relacje
między francuskim współksięciem Andory a
państwem francuskim oparte s ą w pierwszym rzędzie na praktyce. Jednak brak jakichkolwiek
tekstów prawnych określających prawa i przywileje francuskiego współksięcia we francuskim
prawie publicznym, stwarza prawn ą niepewno ść co do osobistego i wyłącznego charakteru
jego pozycji w Andorze. W przeszłości suwerenne prawa francuskiego współksięcia były transferowane od rodziny Caboet do Prezydenta Republiki Francuskiej według regu ł sukcesji,
które przecie ż nie były regułami
angorskimi. Stąd te ż, jak twierdzi J. Duursma, nie można wykluczy ć, że ewentualne dalsze transfery praw lub jakie ś zmiany we francuskiej konstytucji,
wpływające na pozycj ę francuskiego prezydenta, mogłyby mie ć reperkusje dla statusu
francuskiego współksięcia w Andorze. Obowiązek kontrasygnaty przez premiera może zawsze zosta ć rozszerzony na każd ą decyzj ę francuskiego prezydenta w zakresie jego
uprawnie ń jako współksięcia Andory. We francuskim prawie publicznym nie ma bowiem
takiej zasady, która wykluczałaby tego rodzaju reformę
228 .
Podpisany w czerwcu 1993 r. traktat sąsiedzki z Andor ą nałoży ł na Francj ę obowiązek poszanowania jej suwerenności i niepodległości. Tym samym państwo francuskie nie może postawi ć francuskiego współksięcia w sytuacji, w której
będzie on musia ł działa ć ze szkod ą
dla andorskiej niepodległości. W tym sensie francuskie prawo publiczne jest ograniczone
229
zobowiązaniami międzynarodowymi .
W przeciwieństwie do swego francuskiego odpowiednika, współksi ążę biskup nie
sprawuje w swoim kraju żadnych funkcji politycznych. Jego stosunki z państwem hiszpańskim s ą więc zupełnie innej natury. Prawa i obowiązki biskupa Urgell w Hiszpanii s ą
definiowane przez prawo kanoniczne, konkordat zawarty przez Stolic ę Apostolsk ą i
Hiszpani ę oraz porozumienie
andorsko-hiszpańskie, zawarte 6 grudnia 1994 r. Przyznaje ono
biskupowi Urgell immunitet sądowy w wykonywaniu funkcji współksięcia Andory. Jego
przedstawiciele nie ponosz ą odpowiedzialności za działania wykonywane w jego imieniu.
Prywatna rezydencja biskupa oraz lokale związane z jego współksiążęc ą działalności ą s ą
nienaruszalne 230 .
227
Tamż e, s. 343.
228
Tamż e, s. 344.
229
Tamż e, s. 345.
230
M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 86.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
75

Obecny biskup Urgell Joan Enric Vives obj ął swój urząd współksięcia, zgodnie z
procedur ą zapisan ą w konkordacie z 1953 r. , zastępując mianowanego w 1971 r. biskupa
Joana Marti Alanisa. Nuncjusz apostolski, mając zgod ę hiszpańskiego rządu zaprezentował
wówczas sze ść kandydatur Papieżowi. Ten wybra ł trzy osoby, spośród których głowa państwa hiszpańskiego desygnowała biskupa, którego ostatecznie mianowa ł Papie ż. Wpływ
hiszpańskich władz cywilnych na mianowanie biskupa znikn ął w drugiej połowie lat
siedemdziesiątych, na mocy porozumienia zawartego między Hiszpani ą a Stolic ą
Apostolską 231 . Porozumienie to będzie te ż determinowało mianowanie następców obecnego
biskupa Urgell w przyszłości. W stosunkach miedzy biskupem Urgell a państwem hiszpańskim, prócz relacji
kościelno-świeckiej, nie sposób pomin ąć odniesie ń między państwem a jego obywatelem.
Jako hiszpański obywatel biskup Urgell nie jest obligowany do realizowania hiszpańskiej polityki wobec Andory. Hiszpania oficjalnie uznała biskupa Urgell, w zakresie jego
uprawnie ń współksięcia Andory, jako posiadającego status osoby chronionej prawem
międzynarodowym. Jego osoba jest nietykalna i cieszy si ę karnym, cywilnym i
administracyjnym immunitetem na terytorium Hiszpanii. Jego dom, dokumenty służbowe i
232
korespondencja równie ż podlegaj ą ochronie .
Nie można zaprzeczy ć, że w pewnych okresach Hiszpania próbowała wywiera ć
naciski na biskupa Urgell, by uzyska ć wpływy w Andorze, choćby po to, ż eby zrównoważy ć
oddziaływania francuskie. W 1934 r., pomimo sprzeciwu biskupa, rząd hiszpański ustanowi ł
swoj ą delegacj ę w Urgell, która miała za zadanie powiększa ć jego wpływy w księstwie. Hiszpański delegat pisa ł wówczas do ministra stanu, że z historycznych
powodów Hiszpania
musiała powiększa ć swe wpływy w Andorze poprzez biskupa Urgell, którego działanie nie
zawsze jednak postrzegano jako pożyteczne dla hiszpańskich interesów. W 1941 r. hiszpański minister właściwy do spraw zagranicznych wyda ł okólnik dotyczący
traktowania
233
Andorczyków w Hiszpanii. Dokument ten odnosi ł si ę do Andory jako do kraju nie obcego .
Dopiero po epoce Franco pozycja Hiszpanii wobec Andory uległa zmianie i wsparła ona
biskupa Urgell w jego argumentacji, że Francja nie ma wyłącznego prawa
do reprezentowania
księstwa na arenie mię dzynarodowej.
231
W dostępnej literaturze występuj ą pewne rozbieżności co do daty zawarcia porozumienia w tej
sprawie. W
wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Drozd i Janousek przeciwko Francji i Hiszpanii
czytamy, że zostało ono zawarte 19 sierpnia 1976 r.. Z kolei J. Duursma podaje dat ę 3 stycznia 1979 r. Zob.:
Case of Drozd and Janousek…, op. cit., pkt. 34; J. Duursma, op. cit., s. 348.
232
J. Duursma, op. cit., s. 349.
233
Tamż e.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
76

Mówiąc o współksięciu biskupie, nie sposób uciec całkowicie od religijnego i
kościelnego wymiaru jego osoby. Biskup Urgell jest bowiem jednocześnie biskupem Andory.
Z tego tytułu jest on głow ą wspólnoty
katolickiej w księstwie. Zdaniem pary francuskich
autorów, M. Mateu i F. Luchaire, błędem byłoby jednak zaliczanie Andory do krajów
katolickich. Andorczycy nie s ą zreszt ą bardziej lub mniej religijni od innych narodów.
Prawd ą jest, że do 1994 r. w sali
posiedze ń Rady Generalnej, pomiędzy portretami
współksiążąt znajdowa ł si ę portret Papieża. Jednak po uchwaleniu konstytucji zosta ł on
stamtąd zdjęty 234 . Niemniej w ustawie zasadniczej księstwa zostały zapisane na rzecz
Kościoła Katolickiego pewne przywileje
i udogodnienia. W artykule 11 czytamy między innymi, że konstytucja gwarantuje Kościołowi Rzymskokatolickiemu prawo do wolnego i
publicznego prowadzenia swej działalności oraz do utrzymywania specjalnych relacji z
państwem, w zgodzie z andorsk ą tradycją.
Konstytucja uznaje równie ż cywilnoprawne skutki
235
ślubów kościelnych . Ponadto katoliccy księża s ą wynagradzani przez państwo. Jeśli nie s ą
Andorczykami z pochodzenia, z urzędu otrzymuj ą obywatelstwo księstwa na okres pełnienia posługi. Miar ą uprzywilejowanej
pozycji Kościoła Rzymskokatolickiego w Andorze jest
236
równie ż fakt finansowania przez państwo wielu szkó ł wyznaniowych .
Biskup Urgell podczas wykonywania swoich obowiązków wobec Andory nie jest
zależny od kogokolwiek. Jedynie Papie ż jest władny położ yć
kres działalności biskupa, co
automatycznie kończy jego funkcjonowanie jako współksię cia Andory. Pozycja współksięcia biskupa jest te ż osi ą relacji między Księstwem Andory a Stolic ą Apostolsk ą.
Jest to
rezultatem uwarunkowa ń historycznych. Przypomnijmy tylko,
że
oba „Pareatges”, dokumenty
leżące u podstaw tradycyjnego feudalnego statusu Andory, zostały potwierdzone przez
Papieża, który czyniąc to, da ł swoj ą zgod ę na wykonywanie władzy przez ówczesnego
biskupa Urgell i jego sukcesorów na terytorium Andory. Współcześnie Stolica Apostolska
może w trojaki sposób oddziaływa ć na status biskupa Urgell: poprzez jego mianowanie,
definiowanie jego praw i obowiązków oraz okreś lanie jego pozycji hierarchicznej. Jest
możliwe, że Papie ż mianując biskupa Urgell bierze pod
uwag ę, że jednocześnie będzie on
współksię ciem Andory. Poprzedni biskup powiedzia ł, że nawet jeśli ma to miejsce, to
papieskie rozważania na ten temat kończ ą si ę wraz z mianowaniem, bowiem Papie ż nie daje
237
biskupowi żadnych
instrukcji w tej materii .
234 M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 85-86.
235 Constitució del Principat d’Andorra, art. 11, 13.
236 M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 85-86.
237 J. Duursma, op. cit., s. 351.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
77

Druga domena, w której Stolica Apostolska może wywiera ć pewien wpływ na pozycj ę
współksięcia episkopalnego, dotyczy eklezjalnych praw i obowiązków biskupa. Andorskie
terytorium jest włączone do diecezji Urgell. Biskup Urgell jest więc jednocześnie biskupem
Andory. Prawo kanoniczne stanowi, że biskupi w swoich diecezjach sprawuj ą ca łą władz ę,
która jest niezbędna dla wykonywania ich zada ń pastoralnych, z wyjątkiem uprawnie ń
zarezerwowanych dla Papieża lub innych władz kościelnych. Biskup Urgell, kiedy występuje jako współksi ążę Andory, wykonuje „ziemsk ą” władz ę, która w zasadzie nie jest związana z
obowiązkami nakładanymi na niego z racji prawa kanonicznego. Biskup, realizując zadania
wynikające z jego kompetencji współksiążęcych, musi kierowa ć si ę poszanowaniem prawa
238
bożego i nie powinien występowa ć przeciw prawu kanonicznemu .
Po trzecie wreszcie Stolica Apostolska dysponuje pewnym zakresem sankcji
dyscyplinarnych, których ewentualne użycie mogłoby wpływa ć na pozycj ę hierarchiczn ą
biskupa Urgell. Watykan może obniży
ć rang ę biskupa lub nawet przekaza ć jego tytu ł do innej
diecezji, może te ż zwyczajnie mianowa ć nowego biskupa. Mechanizmy te s ą jednak używane jedynie w sytuacjach nadzwyczajnych 239 .
238
Tamż e.
239
Tamż e, s. 352.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
78

§ 2. Parlament: Rada Generalna
W systemie politycznym każdego demokratycznego państwa donios łą rol ę odgrywa
parlament, czyli ciało reprezentujące interesy ogółu obywateli, wyłonione w rywalizacyjnych
wyborach, wyposażone w wiele funkcji, spośród których najistotniejsz ą jest bez wątpienia stanowienie prawa. W Księstwie Andory takim ciałem jest Rada Generalna ( Consell
General). Jest ona kontynuatork ą andorskich tradycji parlamentarnych zapoczątkowanych przez Rad ę Dwudziestu Czterech ( Consell de Ventiquatre) i Rad ę Ziemi ( Consell de la
terra) 240 .
Do 1978 r. Rada Generalna liczyła dwudziestu czterech członków. Wraz z powstaniem
siódmej parafii, Escaldes-Engordany, postanowiono zwiększy ć jej skład do dwudziestu ośmiu osób, tak aby każda parafia była reprezentowana przez czterech deputowanych. W trakcie
prac nad pierwsz ą w dziejach Andory konstytucj ą uznano, i ż nie było to rozwiązanie demokratyczne, poniewa ż nie brało ono pod uwag ę znaczenia dysproporcji w wielkości populacji poszczególnych parafii. Zniesienie tego bardzo specyficznego ale te ż równego dla
wszystkich parafii przedstawicielstwa byłoby równoznaczne z postawieniem pod znakiem
zapytania wielowiekowej tradycji. Przyjęcie wówczas takiego rozwiązania stanowiłoby równie ż realn ą groźb ę, że mieszkańcy słabiej zaludnionych parafii opowiedz ą si ę w
referendum przeciwko konstytucji. Z drugiej za ś strony zdawano sobie spraw ę z tego, że
w
takim państwie jak Andora nie ma racji bytu parlament dwuizbowy, w którym jedna izba
reprezentowałaby cało ść populacji, a w drugiej zasiadaliby przedstawiciele parafii. Warto w
tym miejscu zwróci ć uwag ę, że pozostałe europejskie państwa karłowate równie ż posiadaj ą
jednoizbowe parlamenty. Dlatego te ż w Andorze musiano znale źć rozwiązanie kompromisowe, które przynajmniej w części zadowalałoby wszystkich zainteresowanych.
Konstytucja przyjęła rozwiązanie zgodnie z którym połowa członków Rady Generalnej jest
wybierana w równej liczbie w każdej z siedmiu parafii, za ś drug ą połow ę wybiera si ę w
ramach okręgu narodowego ( circumscripció nacional), obejmującego cały kraj. Dzięki temu
w Radzie Generalnej jest zapewniona mieszana i równa liczbowo reprezentacja populacji
narodowej i siedmiu parafii 241 . Warto te ż zauważy ć, że chocia ż obecnie w skład Rady
Generalnej wchodzi dwudziestu ośmiu deputowanych, to zgodnie z ustaw ą zasadnicz ą
księstwa możliwe jest
powiększenie jej składu do czterdziestu dwóch osób
240 A. Fiter i Rossel, op. cit., s. 370.
241 Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 89.
242 Constitució del Principat d’Andorra, art. 52.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
242 .
79

Rysunek 1. Okręgi wyborcze w wyborach do parlamentu Księ stwa Andory
14
2 2
2
Członkowie Rady Generalnej s ą wybierani w powszechnym, bezpośrednim i tajnym
głosowaniu na czteroletni
ą kadencj ę. Przy podziale mandatów w okręgu narodowym stosuje
si ę system proporcjonalny, zbliżony do tego, który jest wykorzystywany przy wyborach do
comuns.
Tabela 3. Przykładowy sposób przeliczania głosów na mandaty w okrę gu narodowym
(circumscripció nacional)
Gł osy oddane: 8350
Głosy waż ne: 8000
8000 głosów waż nych
Kwota wyborcza = = 571
(quocient electoral) 14 mandatów
Lista wyborcza „A” „B” „C” „D”
Gł osy otrzymane 4000 2000 1500 500
Uzyskane mandaty 7 3 2 0
Reszta + 3 + 287 +358 0
Mandaty uzyskane
dzię ki resztom
Uzyskane mandaty
RAZEM
Okrę g narodowy
Okrę gi parafialne
(circumscripció nacional)
0 1 1 0
7
4
Źródło: oprac. wł asne na podstawie: L’Organizació política: l’Estat, op. cit. , s. 24.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
2
3
2
2
2
0
80

W okręgach parafialnych ma zastosowanie system większościowy. Lista na któr ą
243
zostanie oddana największa liczba głosów, zdobywa oba mandaty .
Różne sposoby wybierania deputowanych nie maj ą wpływu na ich późniejsz ą pozycj ę
w Radzie Generalnej, w której wszyscy maj ą równy status.
Czynne prawo wyborcze przysługuje wszystkim obywatelom Andory, którzy
ukończyli osiemnasty rok życia i w pełni korzystaj ą z praw obywatelskich i politycznych.
Bierne prawo wyborcze posiadaj ą wszyscy pełnoletni obywatele nie pozbawieni
praw
obywatelskich i politycznych, którzy figuruj ą na spisach wyborców. Wyjątkami od tej reguły s ą sędziowie Trybunału Konstytucyjnego, członkowie Najwyższej Rady Sądownictwa, Batlles i funkcjonariusze urzędu oskarżyciela publicznego ( Ministeri Fiscal) 244 .
Zgodnie z art. 51 pkt. 2 konstytucji wybory parlamentarne winny odbywa ć si ę
pomiędzy trzydziestym a czterdziestym dniem po upływie kadencji Rady Generalnej.
Ogłoszenie terminu wyborów należy formalnie do kompetencji wspóksiążąt. Jednak czynno ść
ta jest wykonywana za kontrasygnat ą szefa rządu, co sprawia, że w praktyce decydujący głos przy podejmowaniu tej decyzji należ y do premiera.
Listy kandydatów do parlamentu księstwa mog ą by ć zgłaszane, jeśli uzyskaj ą poparcie
245
co najmniej 0,5 proc. wyborców zarejestrowanych we właściwym okręgu wyborczym .
Zgodnie z ustaw ą kwalifikowan ą z 3 września 1993 r. o systemie wyborczym i
referendum, wykonywania mandatu deputowanego do Rady Generalnej nie można łączy ć z
funkcjami: premiera, ministra, członka lub sekretarza
comú oraz innymi, które s ą sprawowane
246
z nominacji parlamentu lub rządu .
Członkowie Rady Generalnej nie mog ą by ć pociągani do odpowiedzialności za sposób
głosowania i wypowiadane opinie w trakcie wykonywania swojego mandatu. Nie ponosz ą
więc odpowiedzialności
politycznej. Natomiast zasady odpowiedzialności karnej andorskich
parlamentarzystów s ą precyzyjnie określone w konstytucji. Członek Rady Generalnej może zosta ć zatrzymany lub aresztowany jedynie w przypadku popełnienia oczywistego
przestępstwa ( delicte flagrant). Poza tym przypadkiem o zatrzymaniu i ewentualnym
oskarżeniu członka parlamentu decyduje na posiedzeniu plenarnym sąd karny pierwszej
243 L’Organizació política: l’Estat, op. cit., s. 23.
244 Llei qualificada del regim electoral i del referendum, 3 de setembre de 1993, Butlletí Oficial del Principat
d’Andorra, Núm. 51 – any 5 – 28.9.1993, art. 15-16.
245 Zob. S. McGee (ed.), The ECPRD: Electoral systems in Europe. An overview, Brussels 2000, s. 45.
246 Llei qualificada del regim electoral i del referendum, op. cit., art. 63.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
81

instancji, czyli Tribunal de Corts. Jednak sądzenie deputowanych należy ju ż do Najwyższego 247
Sądu Andory .
Nowo wybrana Rada Generalna zbiera si ę zawsze w południe piętnastego dnia po
ogłoszeniu rezultatów wyborów. Siedzib ą Rady Generalnej jest zabytkowy obiekt, zwany
Casa de la Vall, wzniesiony w 1580 r. Pierwotnie należa ł do rodziny Busquets, a w 1702 r.
zosta ł zakupiony przez andorski parlament.
Sesja inauguracyjna Rady Generalnej jest prowadzona przez najstarszego wiekiem
deputowanego z parafii Canillo, któremu asystuje Sekretarz Generalny parlamentu (Secretari
General del Consell General). Deputowany – senior z parafii Canillo, jako tymczasowy
Przewodniczący Rady, ogłasza otwarcie sesji i wszczyna procedur ę wyboru Syndykatury ( la
248
Sindicatura), zgodnie z zasadami określonymi w regulaminie Rady Generalnej .
Syndykatura jest ciałem do którego należy organizowanie
i koordynowanie prac Rady
Generalnej. Tworzy j ą Przewodniczący Rady, czyli Síndic General, jego zastę pca – Subsíndic
Genaral oraz dwóch Sekretarzy. Jedna piąta członków Rady Generalnej może przedstawi ć
kandydatury do objęcia tych funkcji, przy czym każdy
członek Rady może udzieli ć poparcia
tylko jednemu kandydatowi. W głosowaniu zwycięża zawsze ten, kto uzyska absolutn ą
większo ść głosów. Jeśli żaden z kandydatów nie uzyska ł takiego poparcia, przeprowadza si ę
drugie głosowanie. Uczestnicz ą w nim dwie osoby,
które w pierwszej turze uzyskały 249
największ ą liczb ę głosów. Zwycięża ten kandydat, który otrzyma więcej głosów .
Syndykatura podejmuje decyzje większości ą głosów. W przypadku równowagi
rozstrzygający głos ma Síndic Genaral. On te ż reprezentuje Rad ę w stosunkach
zewnętrznych, przewodniczy w sposób bezstronny jej posiedzeniom, czuwa nad
przestrzeganiem jej regulaminu i rozstrzyga ewentualne wątpliwości związane z jego
stosowaniem 250 . Síndic Genaral i Subsíndic Genaral nie mog ą pełni ć swych funkcji dłużej ni
ż
przez dwie kolejne pełne kadencje. Síndic i Subsíndic Genaral nie mog ą równie ż pełni ć
innych funkcji publicznych.
W ciągu roku kalendarzowego Rada Generalna zbiera si ę na dwóch sesjach posiedze ń
plenarnych. Sesje te trwaj ą od pierwszego marca do trzydziestego
czerwca oraz od
247 Por. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 91; Constitució del Principat d’Andorra, art. 53.
248 Zob. Reglament del Consell General, de 3 setembre 1993, Butlletí Oficial del Principat d’Andorra, Núm. 51 –
any 5 – 28.9.1993, art. 1-2.
249
Tamż e, art. 21.
250
Tamże, art. 14-15.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
82

pierwszego września do trzydziestego pierwszego grudnia. Sesje zwyczajne zwołuje Síndic
General 251 .
W okresie pomiędzy sesjami oraz kiedy parlament zostaje rozwiązany, ciągło ść prac
Rady Generalnej zostaje zapewniona przez tzw. Stałą Komisj ę ( Comissió Permanent), której
przewodniczy Síndic General. Jej skład winien odzwierciedla ć układ si ł politycznych w
Radzie Generalnej danej kadencji 252 . Z inicjatywy Stałej Komisji może zosta ć zwołana nadzwyczajna sesja Rady. Ponadto na mocy artykuł u 51-2 regulaminu andorskiego
parlamentu z wnioskiem o zwołanie sesji nadzwyczajnej mog ą wystąpi ć: szef rządu, dwie
grupy parlamentarne lub jedna czwarta czł onków Rady Generalnej.
Sesje parlamentu s ą jawne. Z inicjatywy Syndykatury, dwóch grup parlamentarnych
lub jednej czwartej swoich członków, Rada Generalna absolutn ą większości ą głosów może 253
zadecydowa ć o zwołaniu tajnego posiedzenia .
Rada Generalna może funkcjonowa ć poprzez obrady plenarne oraz komisje. Zgodnie z
artykuł em 34 regulaminu Rady Generalnej plenum (El Ple) jest jej najwyższym organem.
Zwołuje je Síndic General z inicjatywy własnej lub na wniosek szefa rządu, dwóch grup
parlamentarnych lub jednej piątej czł onków Rady.
Członkowie Rady pracuj ą równie ż w komisjach. Mog ą to by ć stałe komisje
ustawodawcze (Comissions Legislatives permanents) oraz komisje specjalne. Regulamin
Rady Generalnej z 3 września 1993 r. przewiduje tworzenie ośmiu stałych komisji
ustawodawczych. S ą to komisje właściwe do spraw: wewnętrznych ( Interior), polityki
zagranicznej (Política Exterior), gospodarki (Economia), finansów i budżetu ( Finances i
Pressupost), polityki terytorialnej i urbanistyki (Política Territorial i Urbanisme), zdrowia i
środowiska naturalnego ( Sanitat i Medi Ambient), spraw społecznych ( Afers Socials) oraz
edukacji, bada ń, kultury i sportu ( Educació, Recerca, Cultura i Esports).
W skład każdej stałej komisji ustawodawczej wchodzi co najmniej pięciu członków Rady Generalnej. Każdy deputowany może by ć członkiem co najwyżej trzech stałych komisji 254 . Członkowie komisji wybieraj ą spośród siebie Przewodniczącego ( President) i jego
zastępc ę ( Vice-president), którzy kieruj ą pracami komisji. Funkcji tych nie mog ą pełni ć
czł onkowie Syndykatury.
251
Tamże, art. 50-51.
252
Constitució del Principat d’Andorra, art. 56-3.
253
Reglament del Consell General, op. cit., art. 53.
254
Tamż e, art. 46.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
83

Ponadto regulamin andorskiego parlamentu dopuszcza tworzenie komisji specjalnych.
W latach 1997-2001 w Radzie Generalnej były dwie takie komisje: do spraw europejskich
oraz do spraw wymiaru sprawiedliwości 255 .
Członkowie Rady Generalnej mog ą tworzy ć grupy parlamentarne ( Grups
Parlamentaris). W skład każdej grupy musi wchodzi ć co najmniej czterech czł onków Rady.
Deputowani, którzy nie zostan ą przypisani do żadnej grupy parlamentarnej, mog ą utworzy ć
tak zwan ą grup ę mieszan ą ( Grup Mixt). Zasady członkostwa oraz reguły jej funkcjonowania
s ą analogiczne jak w przypadku innych grup. Każda
grupa parlamentarna musi przedłoży ć
Syndykaturze list ę swoich członków, regulamin wewnętrzny oraz wskaza ć swego
przewodniczącego i jego zastępcę 256 . W obecnej kadencji Rady Generalnej funkcjonuj ą trzy
grupy parlamentarne. Największ ą z nich jest Grupa Liberalna
(Grup Liberal), w skład której
wchodzi 13 deputowanych. Druga pod względem liczebności jest, składająca si ę z 12
parlamentarzystów, Grupa Socjaldemokratyczna (Social Democrata). Pozostała trójka
deputowanych tworzy Grup ę Mieszan ą ( Grup Mixt).
Wszyscy przewodniczący grup parlamentarnych tworz ą ciało zwane Junta de
Presidents. Na jej czele stoi Síndic General, któremu asystuje jeden z Sekretarzy
Syndykatury. Junta de Presidents może zwoła ć Síndic General z inicjatywy własnej lub na
wniosek dwóch grup parlamentarnych.
Do najważniejszych funkcji spełnianych przez Junta de Presidents należ y:
usprawnianie prac i przebiegu debat Rady Generalnej,
ustalanie komisji właściwej do zajmowania si ę poszczególnymi inicjatywami
parlamentarnymi,
określanie liczby przedstawicieli każ dej z grup parlamentarnych w komisjach,
wyznaczanie miejsc dla każdej z grup parlamentarnych na sali posiedzeń
257 .
Zakres kompetencji powierzonych przez konstytucj ę Radzie Generalnej jest typowy dla
większości parlamentów współczesnych państw europejskich. Parlament księstwa spełnia trzy
podstawowe funkcje: ustawodawcz ą (stanowienie praw, zatwierdzanie budżetu państwa), kreacyjn ą (wybór szefa rządu, powoływanie członków Trybunału Konstytucyjnego) oraz
kontroln ą (sprawowanie kontroli
nad działaniami rzą du).
255 Zob. http://www.consell.ad/comespecialsuk.htm
256 Reglament del Consell General, op. cit., art. 24-26.
257 Reglament del Consell General, op. cit., art. 30-33.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
84

Prawo inicjatywy ustawodawczej należy do parlamentu i rządu księstwa. Zwłaszcza ten ostatni wykazuje znacząc ą aktywno ść w zakresie tworzenia projektów ustaw ( els projectes
de llei). Inn ą kategori ą s ą natomiast propozycje ustaw (les proposicions de llei), które mog ą
by ć przedkładane Radzie Generalnej przez grup ę parlamentarn ą, trzech członków Rady, trzy
występujące wspólnie comuns lub jedn ą dziesiąt ą zarejestrowanych wyborców
Wszystkie projekty i propozycje ustaw s ą publikowane
w Biuletynie Rady Generalnej
(Butlletí del Consell General). Natomiast wszelkie przemówienia i wystąpienia oraz inne
wydarzenia mające miejsce podczas sesji parlamentu s ą przedrukowywane przez urzędowe pismo Diari Oficial del Consell General 259 .
Ustawy zwykłe mog ą by ć uchwalane zwyk łą większości ą głosów w obecności co
najmniej połowy członków Rady Generalnej. Specjalne miejsce w systemie prawnym Andory
jest zarezerwowane dla kategorii ustaw kwalifikowanych (lleis qualificades), które trybem
uchwalania przypominaj ą francuskie ustawy organiczne ( lleis organiques). Ustawy
kwalifikowane znajduj ą zastosowanie między innymi w takich dziedzinach jak organizacja
wymiaru sprawiedliwości, system wyborczy, kompetencje comuns, obywatelstwo, czy stany
wyjątkowe. Przyjęcie ustawy kwalifikowanej wymaga zgody absolutnej większości członków Rady Generalnej 260 .
Wyjątkowe pośród ustaw kwalifikowanych s ą te z nich, które dotycz ą wyborów i
referendum, jak równie ż te określające kompetencje comuns. Uchwalenie tych ustaw wymaga
zgody absolutnej większości tych członków Rady Generalnej, którzy zostali wybrani w
okręgu narodowym oraz absolutnej większości tych, którzy uzyskali swoje mandaty w
261
okręgach parafialnych .
Jest to zarazem jedyny przypadek w funkcjonowaniu parlamentu księ stwa, kiedy
istotne znaczenie maj ą różnice w sposobie wybierania czł onków Rady Generalnej.
Projekty i propozycje, które zostan ą zaaprobowane przez Rad ę Generaln ą i stan ą si ę
ustawami trafiaj ą do jej Przewodniczącego. Natomiast Síndic General, na mocy artykułu 63
andorskiej konstytucji przedstawia je współksiążętom. Ci za ś sankcjonuj ą ustawy i zarządzaj ą
ich publikacj ę w Oficjalnym Biuletynie Księstwa Andory ( Butlletí Oficial del Principat
d’Andorra).
258
Tamż e, art. 92, 102.
259
Tamże, art. 89-90.
260
M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 93.
261
Constitució del Principat d’Andorra, art. 57.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
258 .
85

W zakresie kompetencji ustawodawczych Rady Generalnej mieś ci si ę równie ż
możliwo ść nowelizowania konstytucji. Prawo zainicjowania rewizji ustawy zasadniczej
należy do współksiążąt, którzy w tym przypadku musz ą działa ć wspólnie. Jednak z
wnioskiem takim może te ż wystąpi ć jedna trzecia członków Rady Generalnej. Ewentualna
zmiana konstytucji wymaga zgody dwóch trzecich deputowanych. Następnie proponowane
zmiany musz ą uzyska ć akceptacj ę społeczn ą w referendum. Jeżeli jego wynik będzie pozytywny, to współksiążęta mog ą sankcjonowa ć nowy tekst konstytucyjny i dopiero
262
wówczas może on wej ść w życie
.
Do Rady Generalnej należy równie ż uchwalanie budżetu państwa i kontrolowanie jego
wykonania. Jednak przygotowanie projektu ustawy budżetowej leży w wyłącznej kompetencji
rządu księ stwa.
Funkcja kreacyjna Rady Generalnej sprowadza si ę do elekcji szefa rządu i dwóch
sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Tryb wyboru premiera, podobnie jak i zasady rządzące relacjami pomiędzy władz ą ustawodawcz ą i wykonawcz ą zostan ą przedstawione w dalszej
części niniejszej pracy, poświęconej rządowi Andory.
Istotn ą dziedzin ą, w której Rada Generalna posiada rozległe kompetencje jest polityka
zagraniczna księstwa. W zasadzie negocjowaniem traktatów i umów międzynarodowych zajmuje si ę rząd, który informuje o przebiegu rozmów i ich rezultatach parlament i
współksiążąt. Konstytucja przewiduje jednak, że pewne traktaty międzynarodowe, których
stron ą ma sta ć si ę Andora, wymagaj ą zgody absolutnej większości członków Rady
Generalnej. Chodzi tutaj przede wszystkim o pakty łączące Andor ę z organizacjami
międzynarodowymi, traktaty odnoszące si ę do terytorium państwa, jego bezpieczeństwa i
obronności, umowy dotyczące praw człowieka, traktaty pociągające za sob ą nowe obciążenia finansowe, porozumienia implikujące modyfikacj ę lub wypracowanie nowych ustaw oraz
ukł ady odnoszące si ę do przedstawicielstwa dyplomatycznego czy konsularnego lub
263
współpracy w zakresie sądownictwa i więziennictwa .
Jeśli chodzi o umowy międzynarodowe dotyczące innych dziedzin ustawa zasadnicza
stanowi, że rząd informuje o nich współksiążąt oraz
parlament. Jednak Rada Generalna, aby
móc ściśle kontrolowa ć poczynania rządu na polu polityki zagranicznej, przyjęła 19 grudnia
1996 r. ustaw ę kwalifikowan ą, która poszła o wiele dalej. Zgodnie z jej postanowieniami tre ść
traktatów musi zosta ć podana do wiadomości Rady i współksiążąt przed tym jak państwo 262
Tamże, art. 105-107.
263
Constitució del Principat d’Andorra, art. 64-1.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
86

formalnie wyrazi na nie swoj ą ostateczn ą zgod ę.
W ten sposób w prawie andorskim znacznie
264
zmniejszyła si ę różnica pomiędzy podpisaniem umowy lub traktatu, a jego ratyfikowaniem .
W przypadku traktatów, które zakładaj ą przekazanie organizacji międzynarodowej funkcji
ustawodawczych, wykonawczych czy sądowniczych, normalnie przynależnych państwu, 265
wymagana jest zgoda większości dwóch trzecich członków Rady Generalnej .
Zasady, na których oparta jest struktura i funkcjonowanie parlamentu Andory, s ą w
dużej mierze inspirowane regulacjami i doświadczeniami hiszpańskimi. Między Rad ą
Generaln ą a Kongresem Deputowanych, izb ą niższ ą hiszpańskich Kortezów występuje wiele
podobieństw. Ów paralelizm można by nawet odnie
ść do całych Kortezów, gdyby nie fakt i ż
hiszpański parlament jest ciałem dwuizbowym. Senat, czyli izba wyższa hiszpańskiego parlamentu, jest izb ą reprezentacji terytorialnej. O dyskusji jaka miała miejsce w Andorze, w
wyniku której Rada Generalna pozostała ciałem jednoizbowym, wspomniano na początku niniejszego paragrafu. T ą zasadnicz ą odmienno ść między parlamentami dwóch sąsiadujących ze sob ą państw można wytłumaczy ć chociażby ogromn ą różnic ą w wielkości i liczbie
ludności, jaka zachodzi między Andor ą a Hiszpani ą. Niemniej nie będzie błędem konstatacja,
że na tym zasadnicze różnice si ę kończ ą .
Natomiast podobieństwa daj ą si ę zauważy ć ju ż w sposobie, jakim konstytucje obu
państw określaj ą liczebno ść parlamentów. Zarówno w przypadku Rady Generalnej, jak i
Kongresu Deputowanych ustrojodawcy nie określili konkretnej liczby członków tych cia ł,
ale
podali wartości: minimaln ą i maksymaln ą. Jak wiemy w skład andorskiego parlamentu może wchodzi ć od 28 do 42 osób, za ś hiszpański Kongres składa si ę z co najmniej 300 i co
266
najwyżej 400 deputowanych . Kadencja parlamentów w obu krajach jest taka sama i trwa
cztery lata. Mandat hiszpańskich senatorów trwa równie ż cztery lata. Zarówno Rada
Generalna jak i obie izby Kortezów zbieraj ą si ę corocznie na dwóch sesjach zwyczajnych.
W
Andorze sesje te trwaj ą od pierwszego marca do trzydziestego czerwca oraz od pierwszego
września do trzydziestego pierwszego grudnia, podczas gdy w Hiszpanii sesja pierwsza ma
rozpoczyna si ę we wrześniu i kończy w grudniu, za ś druga trwa od lutego do
czerwca 267 .
W Hiszpanii i Andorze powołuje si ę ciała, których zadaniem jest zapewnienie
ciągłości prac parlamentu w czasie przerw między sesjami lub w wypadku gdy parlament
zosta ł rozwiązany. W obu izbach Kortezów jest to tzw. Stała Deputacja, za ś w Radzie
264
Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 95.
265
Constitució del Principat d’Andorra, art. 65.
266
Zob. Konstytucja Hiszpanii (art. 68), Warszawa 1993, s. 57.
267
Tamż e, (art. 73), s. 60.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
87

Generalnej funkcj ę t ą wykonuje Stała Komisja. W obu krajach przyjęto zasad ę, że skład tych
cia ł powinien w możliwie najlepszy sposób oddawa ć układ si ł politycznych, jaki
ukonstytuowa ł si ę w parlamencie danej kadencji.
Podobieństw między parlamentami Hiszpanii
i Księstwa Andory jest znacznie więcej. Te które zostały wyżej przytoczone stanowi ą jedynie kilka przykładów potwierdzających tez ę, że twórcy andorskiej ustawy zasadniczej w wielu jej elementach wzorowali si ę na
doświadczeniach hiszpań skich.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
88

§ 3. Rząd księ stwa
Władza wykonawcza w Księstwie Andory należy do rządu ( El Govern). Przed
uchwaleniem konstytucji t ą powsta łą w 1981 r. instytucj ę określano równie ż mianem Rady
Wykonawczej. Od 1993 r., zarówno w ustawie zasadniczej, jak i innych aktach prawnych
oraz we wszystkich dostępnych opracowaniach funkcjonuje wyłącznie termin „rzą d”.
W skład rządu księstwa wchodz ą premier ( Cap de Govern) i ministrowie (els
ministres). Obecnie premierem Andory jest Albert Pintat Santolaria. Cały gabinet za ś składa si ę z jedenastu ministerstw: finansów; urbanistyki i porządku terytorialnego; spraw
zagranicznych; sprawiedliwości i spraw wewnętrznych; zdrowia, bezpieczeństwa socjalnego i
rodziny; gospodarki; edukacji i szkolenia zawodowego; turystyki; młodzieży, szkolnictwa
268
wyższego i bada ń naukowych; sportu i wolontariatu; rolnictwa i środowiska
naturalnego .
Wyboru premiera dokonuje Rada Generalna. Elekcja szefa rządu ma miejsce na
pierwszym zwyczajnym posiedzeniu nowo wybranego parlamentu, które odbywa si ę w ciągu ośmiu dni następujących po sesji inauguracyjnej. Prawo zgłaszania kandydatów do fotela
premiera przysługuje grupie deputowanych, w sile co najmniej jednej piątej członków Rady,
przy czym każdy członek może poprze ć tylko jedn ą kandydatur ę .
Następnie kandydaci prezentuj ą swoje programy na forum Rady, która później przeprowadza dyskusj ę nad ich wystąpieniami. Po debacie ma miejsce jawne głosowanie, w
którym zwycięża ten kandydat, który uzyska absolutn ą większo ść głosów. Jeżeli żaden
z
kandydatów nie uzyska wymaganej większości, następuje druga tura. Zostaj ą do niej
dopuszczone dwie osoby, które uprzednio uzyskały najlepsze rezultaty. Ten, kto zdobędzie więcej głosów zostaje szefem rządu. Następnie Syndyk Rady Generalnej przedstawia wyniki
głosowania współksiążętom, którzy za jego kontrasygnat ą powierzaj ą osobie wybranej przez
269
parlament misj ę szefa rządu Księstwa Andory .
Tabela 4. Dotychczasowi premierzy Księ stwa Andory
Szef rzą du
Okres sprawowania urzę du
Oscar Ribas Reig 1982 - 1984
268 Zob. http://www.govern.ad
269 Constitució del Principat d’Andorra, art. 68.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
89

Josep Pintat Solans 1984 - 1989
Oscar Ribas Reig 1990 - 1994
Marc Forne Molne 1994 - 2006
Albert Pintat Santolaria 2006 - ???
Opracowanie wł asne.
Mianowanie poszczególnych ministrów należy ju ż do premiera. Konstytucja
przemilcza procedur ę nominacji członków gabinetu. Szef rządu i ministrowie maj ą ten sam
status prawny, co członkowie Rady Generalnej. Premier, podobnie jak Syndyk Rady, nie
może pełni ć swojego urzędu dłużej ni ż przez dwie pełne następujące po sobie kadencje.
Ponadto ustawa zasadnicza wprowadza zakaz łączenia funkcji rządowych z członkostwem w
Radzie Generalnej 270 .
Najważniejsze funkcje andorskiego rządu sprowadzaj ą si ę do wykonywania ustaw
przyjętych przez parlament księstwa, kierowania administracj ą publiczn ą oraz definiowaniu i
prowadzeniu polityki zagranicznej państwa. Dla efektywnej realizacji tych zada ń niezbędna jest współpraca rządu z Rad ą Generaln ą .
W Andorze istniej ą mechanizmy, które pozwalaj ą rządowi wywiera ć wpływ na
decyzje zapadające w parlamencie, bąd ź te ż stymulowa ć tempo prac Rady Generalnej. W tym
ostatnim przypadku, jeśli zachodzi pilna konieczno ść, gabinet ma prawo przedłoży ć projekt
ustawy, który musi zosta ć poddany głosowaniu w Radzie w ciągu czterdziestu ośmiu godzin
271
od chwili przedłożenia .
Wyłącznym prawem rządu jest przedkładanie
projektu budżetu księstwa. Musi on
zawsze wpłyn ąć do Rady Generalnej przynajmniej na dwa miesiące przed wygaśnięciem ważności poprzedniego budżetu. Jeśli projekt budżetu nie zostanie zaaprobowany w
pierwszym dniu nowego roku fiskalnego, to wówczas ważno ść budżetu z roku minionego jest
przedłużana automatycznie, dopóki nowa ustawa budżetowa nie zostanie przyjęta. Osobliwości ą andorskiego prawa budżetowego jest fakt, i ż w budżecie państwa nie mog ą by ć
nakładane podatki. Kontrol ą wykonania budżetu zajmuje
si ę komisja finansowa Rady
Generalnej 272 .
270
Constitució del Principat d’Andorra, art. 78.
271
Tamże, art. 60-1.
272
Tamż e, art. 61.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
90

W toku prac ustawodawczych rząd księstwa dysponuje jeszcze jedn ą ważn ą
prerogatyw ą. Otó ż może on zażąda ć by Rada Generalna odrzuciła wszelkie poprawki do
projektów ustaw, które zakładaj ą wzrost wydatków lub zmniejszenie
wpływów w stosunku do
kwot zapisanych w ustawie budżetowej. Parlament ze swej strony może odrzuci ć to żądanie,
ale tylko wówczas, jeśli taka będzie wola absolutnej większości członków Rady
Generalnej 273 .
Rząd andorski może równie ż przyjmowa ć niektóre
kompetencje ustawodawcze, które
Rada Generalna przekaże mu moc ą stosownej ustawy. Rząd realizuje takie zadania, wydając odpowiednie dekrety ustawodawcze. Jest to zatem swoista forma ustawodawstwa
delegowanego. Jego przedmiotem nie mog ą by ć jedynie sprawy
regulowane poprzez ustawy
kwalifikowane. Funkcje te nie mog ą by ć przekazywane dalej. Ustawa o delegowaniu musi
określa ć materi ę, zasady i dyrektywy, zgodnie z którymi mog ą by ć wydawane odpowiednie
dekrety rządu, jak równie ż warunki ich wykonywania. Ustawa
musi te ż określa ć
parlamentarne formy kontroli nad ustawodawstwem delegowanym 274 .
Prawem przysługującym premierowi Andory jest występowanie do współksiążąt, po
uprzednim uzyskaniu zgody większości członków Rady Generalnej, z żądaniem
rozpisania
referendum w ważnych dla państwa sprawach. Szczegółowo tryb zwołania i przeprowadzenia
referendum określa czwarty tytu ł ustawy kwalifikowanej z 3 września 1993 r. o systemie
wyborczym i referendum 275 .
Rząd jako cało ść jest politycznie odpowiedzialny przed Rad ą Generaln
ą.
Konstytucja
bowiem nie przewiduje indywidualnej odpowiedzialności ministrów, ale solidarn ą
odpowiedzialno ść całego gabinetu. Jedna piąta członków Rady Generalnej może złoży ć
wniosek o wotum nieufności dla szefa rządu. Po debacie, która odbywa si ę między
trzecim a
piątym dniem po złożeniu wniosku, ma miejsce jawne i ustne głosowanie. Wniosek może zosta ć przyjęty tylko wówczas, gdy uzyska poparcie absolutnej większości członków Rady
Generalnej. Jeśli premierowi zostanie udzielone wotum nieufności, podaje
si ę on do dymisji,
a wraz z nim czyni to cał y gabinet.
Aby zapobiec nie dającym si ę przecie ż wykluczy ć nadużyciom tej procedury andorski
ustrojodawca zapisa ł w ustawie zasadniczej księstwa, że wniosek o wotum nieufności nie
może by ć złożony w ciągu sześciu miesięcy od ostatniego wyboru szefa rządu. Jednocześnie 273
Tamż e, art. 62.
274
Tamże, art. 59, 60-2.
275
Zob. Llei qualificada del regim electoral i del referendum, op. cit., art. 76-82.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
91

sygnatariusze wniosku o wotum nieufności nie mog ą złoży ć kolejnego przed upływem 276
dwunastu miesięcy .
Z drugiej strony premier może sam wystąpi ć do Rady Generalnej z prośb ą o udzielenie
mu wotum zaufania. Wniosek taki może dotyczy ć programu, ogólnego kierunku polityki
rządu lub innej decyzji o szczególnym znaczeniu. Uważa si ę, że zaufanie zostało udzielone,
jeżeli wniosek uzyska ł poparcie zwykłej większości członków Rady Generalnej w jawnym i
ustnym głosowaniu. Jeżeli wniosek nie uzyska ł wymaganej większości, premier składa rezygnację 277 .
Istotnym elementem w relacjach na linii parlament – rząd księstwa jest równie ż
przysługujące premierowi prawo rozwią zania Rady Generalnej. Szef rządu po konsultacjach
z
własnym gabinetem i na własn ą wyłącznie odpowiedzialno ść może wystąpi ć do współksiążąt z żądaniem rozwiązania Rady Generalnej przed upływem jej kadencji. Jest to zabieg czysto
formalny. Współksiążęta musz ą nada ć bieg takiej prośbie, przy czym nie ponosz
ą w tym
zakresie żadnej odpowiedzialności 278 .
Dekret postanawiający o rozwiązaniu parlamentu musi jednocześnie zwoływa ć nowe
wybory. Równie ż i w tym przypadku twórcy andorskiej konstytucji ustanowili mechanizmy
zapobiegające ewentualnym nadużyciom. Po pierwsze
bowiem Rady Generalnej nie można rozwiąza ć, kiedy zosta ł złożony wniosek o wotum nieufności dla premiera. Nie można tego
uczyni ć także przed upływem dwunastu miesięcy od ostatnich wyborów. Parlamentu nie
można rozwiąza ć równie ż w sytuacji zagrożenia państwa,
gdy wprowadzony jest stan
279
wyjątkowy .
Warto w tym miejscu zauważy ć, że opisane tu procedury zostały ju ż użyte. W
listopadzie 1994 r. rząd straci ł zaufanie parlamentu i musia ł ustąpi ć. Za ś w styczniu 1997 r.
280
została rozwiązana Rada Generalna .
Większo ść andorskich rozwiąza ń konstytucyjnych odnoszących si ę do rządu księstwa i jego relacji z parlamentem jest wzorowana na mechanizmach hiszpańskich. Przytaczany ju ż
artyku ł 71 andorskiej ustawy zasadniczej zosta ł sformuł owany niemal identycznie jak artykuł
115 konstytucji hiszpańskiej, z tym że zamiast słów „Kortezy Generalne” czy „król”, użyto tu
zwrotów „Rada Generalna” i „współksiążęta”. Podobieństw takich jest z reszt ą o wiele
276
Constitució del Principat d’Andorra, art. 69.
277
Tamż e, art. 70.
278
Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 97.
279
Constitució del Principat d’Andorra, art. 71.
280
M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 98.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
92

więcej. Na przykład zarówno w Hiszpanii jak i w Andorze mamy do czynienia z identyczn ą
procedur ą występowania premiera do parlamentu z wnioskiem o udzielenie mu wotum
zaufania 281 .
Korzystając z doświadcze ń hiszpańskich, Andorczycy nie zapomnieli o wypracowaniu
własnych oryginalnych mechanizmów demokratycznych, odmiennych o zasad i procedur
stosowanych w Hiszpanii. Taka właśnie różnica występuje w przypadku wyrażania przez
parlament wotum nieufności wobec szefa rządu. W Hiszpanii z inicjatyw ą tak ą może wystąpi ć, nie jak w Andorze jedna piąta, ale jedna dziesiąta członków Kongresu
Deputowanych. Fakt ten można naturalnie tłumaczy ć znacząc ą różnic ą w liczebności parlamentów obydwu krajów. Ważniejsze jest jednak to, że w Księstwie Andory, w
przeciwieństwie do Hiszpanii, nie obowiązuje zasada konstruktywnego wotum nieufności. W
Andorze wybór nowego premiera ma miejsce dopiero po dymisji jego poprzednika. Oznacza
to, że wniosek o wyrażenie wotum nieufności nie musi zawiera ć nazwiska kandydata na szefa
rządu, tak jak ma to miejsce w są siedniej Hiszpanii.
281
Por. Constitució del Principat d’Andorra, art. 70; Konstytucja Hiszpanii (art. 112), Warszawa 1993, s. 74. W
obu przypadkach uważa si ę, że wotum zaufania zostało udzielone, jeżeli opowiedziała si ę za nim zwykła większo ść deputowanych.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
93

§ 4. System wł adzy lokalnej: Parafie
W artykule pierwszym andorskiej konstytucji zapisano między innymi, że księstwo składa si ę z siedmiu parafii: Canillo, Encamp, Ordino, La Massana, Andorra la Vella, Sant
Julia de Loria i Escaldes-Engordany 282 .
Z wyjątkiem ostatniej z wymienionych,
która jest tworem stosunkowo niedawnym, bo
powstałym w 1978 r., pozostałe parafie s ą starsze ni ż samo państwo. Według pochodzącego z
wieku aktu konsekracji katedry w Urgell, ju ż wtedy istniało sze ść parafii: Andorra (obecnie
Andorra la Vella), Lauredia (Sant Julia de Loria), Matrana (La Massana), Encap (Encamp),
Ordinavi (Ordino) i Canillaus (Canillo) 283 .
Pod koniec XIII wieku, czyli w okresie kiedy dobiegała końca rywalizacja między hrabi ą Foix a biskupem Urgell o prawa do Andory, pozycja poszczególnych parafii musiała by ć ju ż do ść stabilna. Ju ż wówczas parafie przejawiały aktywno ść na wielu polach, przez co
284
wcale nierzadko dochodziło między nimi do zatargów .
Uchwalona w 1993 r. konstytucja nie spowodowała zniknięcia parafii, ale przeciwnie:
przyczyniła si ę do ugruntowania ich pozycji oraz umożliwiła uporządkowanie materii
prawnej, regulującej ich funkcjonowanie. Cały tytu ł szósty konstytucji zosta ł poświęcony organizacji terytorialnej księstwa, któr ą oparto na tradycyjnych andorskich instytucjach
zwią zanych z parafiami.
O ile parafia jest jednostk ą tradycyjnego podziału terytorialnego Andory, o tyle
organem reprezentującym jej interesy jest tzw. comú. W pierwszej klauzuli przejściowej załączonej do konstytucji księstwa zapisano, że ta sama Rada Generalna,
która uchwaliła ustaw ę zasadnicz ą, powinna przed 31 grudnia 1993 r. przyj ąć szereg ustaw, włączając w to
regulacje prawne dotyczące funkcjonowania comuns. Owocem tych zapisów jest ustawa
kwalifikowana wyznaczająca kompetencje comuns z 4 listopada 1993 r. Ustawa definiuje
parafie jako jednostki polityczno-administracyjne, które tworz ą cało ść struktury terytorialnej
państwa i uczestnicz ą w kształtowaniu polityki narodowej za pomoc ą form i instytucji
ustanowionych konstytucyjnie 285 .
282
Constitució del Principat d’Andorra, Art. 1-5.
283
Zob. A. Fiter i Rossel, op. cit., s. 149.
284
Zob. relacja dotycząca sporu między parafiami Andorra la Vella i Sant Julia de Loria z 1289 r., [w:] La
divisió territorial: les parroquies, op. cit., s. 15.
285
Llei qualificada de delimitació de competencies dels Comuns, Art. 1, Butlletí Official del Principat d’Andorra
Núm. 64 – any 5 – 29.11.1993.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
94

Zatem andorskie parafie tworz ą państwo i zarazem s ą jego częściami. Jednak
pochodzenie i miejsce parafii w Andorze nie czyni ą z niej państwa federalnego. Podzia ł
kompetencji między organa centralne i parafie w rzeczywistości zbliża Andor ę do modelu
państwa zdecentralizowanego
ni ż federalnego
286 .
Kluczow ą rol ę w andorskim systemie władzy lokalnej odgrywaj ą wspomniane ju ż
comuns. Artyku ł 79 konstytucji stanowi, że comuns jako organy przedstawicielskie i
administracyjne parafii s ą korporacjami publicznymi o określonym statusie prawnym
i z moc ą
dokonywania lokalnych regulacji prawnych za pomoc ą zarządze ń, przepisów i rozporządze ń.
Na obszarze swej jurysdykcji podlegającej konstytucji, ustawom i tradycji, comuns
funkcjonuj ą zgodnie z uznan ą i gwarantowan ą w konstytucji zasad ą samorządności.
Comuns
reprezentuj ą interesy parafii, zatwierdzaj ą i wykonuj ą budżet komunalny, ustalaj ą i prowadz ą
287
własne polityki w granicach swoich terytoriów, zarządzaj ą i administruj ą mieniem parafii .
Naturalnie w tym samym duchu comuns s ą definiowane w ustawie
z 4 listopada 1993
r. W artykule 2 tej ustawy czytamy między innymi, że comuns reprezentuj ą, kieruj ą i
administruj ą parafiami. S ą korporacjami publicznymi wybieranymi demokratycznie o
osobowości prawnej, posiadającymi własne uprawnienia, które s ą wykonywane
w zgodzie z
konstytucj ą, ustaw ą o kompetencjach comuns i reszt ą porządku prawnego Andory
Członkowie comú pochodz ą z powszechnych, bezpośrednich i tajnych wyborów, w
których uczestnicz ą wszyscy Andorczycy zapisani na listach wyborców w poszczególnych
parafiach. Prawo głosowania maj ą wszystkie osoby, które ukończyły osiemnasty rok życia
i
posiadaj ą andorskie obywatelstwo. Wybory odbywaj ą si ę zwykle w pierwszych dwóch
tygodniach grudnia. Mandat członka comú trwa cztery lata. Wyborcy oddaj ą swoje gł osy na
listy, a nie na konkretnych kandydatów. Lista na któr ą oddano największ ą liczb ę głosów, otrzymuje połow ę przewidzianych do podziału mandatów. Druga połowa jest dzielona
proporcjonalnie między wszystkie zarejestrowane w parafii listy. Szczegółowy tryb podziału
mandatów w wyborach do comuns określa ustawa kwalifikowana o systemie wyborczym i
289
referendum z 2 września 1993 r.
Sposób przeliczania głosów na mandaty w andorskich wyborach komunalnych
możemy zobrazowa ć na hipotetycznym przykładzie wyborów do comú, w której obsadza si ę
dwanaście mandatów. Zakładamy, że do wyborów zgłoszono trzy listy kandydatów, na które
286 Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 78.
287 Constitució del Principat d’Andorra, art. 79.
288 Llei qualificada de delimitació de competencies dels Comuns, Art. 2.
289 Llei qualificada del regim electoral i del referendum, op. cit.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
288 .
95

oddano łącznie 1300 ważnych głosów, przy czym lista „A” uzyskał a 600, lista „B” – 300, za ś
lista „C” – 400 głosów. Zgodnie z tym, co powiedziano wyżej, lista „A” otrzymuje od razu
połow ę liczby mandatów przewidzianych do podziału. W celu rozdzielenia pozostałych sześciu mandatów oblicza si ę tzw. kwot ę wyborcz ą ( quocient electoral), któr ą otrzymuje si ę
w wyniku dzielenia liczby oddanych gł osów przez liczb ę pozostałych mandatów. W naszym
przypadku kwota ta wynosi 216 (1300 : 6). W drugim etapie podziału mandatów wykonuje
si ę dzielenie liczby głosów uzyskanych przez poszczególne listy przez obliczon ą wcześniej quocient electoral. Przy wykonywaniu tego działania Andorczycy uwzględniaj ą pozostałe w
wyniku dzielenia reszty. W naszym przypadku oznacza to, że
lista „A” uzyskuje dodatkowe
dwa mandaty (600 : 216 = 2 + 168 głosów reszty), za ś listy „B” i „C” otrzymuj ą po jednym
mandacie (lista „B” – 300 : 216 = 1 + 84 gł osy reszty; lista „C” – 400 : 216 = 1 + 184 głosy reszty). W ten sposób rozdzielonych zostało dopiero dziesi ęć z dwunastu mandatów. W
trzecim etapie bierze si ę więc pod uwag ę owe reszty. Dzięki temu pozostałe dwa fotele w
comú naszej hipotetycznej parafii zajm ą kandydaci z list „C” i „A”, poniewa ż one uzyskały największe reszty (odpowiednio 184 i 168 głosów). Łącznie więc lista „A” uzyskała 9
mandatów, lista „B” – jeden, a lista „C” – dwa mandaty 290 .
Jak wida ć jest to system, w którym zwycięzca „bierze
prawie wszystko”. Sprzyja on
dużym, silnym ugrupowaniom, które mog ą liczy ć na uzyskanie największej liczby głosów w
danej parafii.
Natychmiast po ukonstytuowaniu si ę comú, co zwykle ma miejsce w pierwszym
tygodniu stycznia, radni wybieraj ą ze swego grona
przewodniczącego, tzw. consol major,
który jest najwyższ ą władz ą w parafii. Do niego należy między innymi zwoływanie i
przewodniczenie posiedzeniom comú. W każdej comú powoływany jest równie ż zastępca przewodniczącego, tzw. consol menor. Oprócz nich w skład poszczególnych comú wchodzi
291
grupa radnych, których liczba waha si ę od ośmiu do dwunastu w zależności od parafii .
Comuns odbywaj ą w ciągu roku kilka tradycyjnych sesji, których kalendarz jest z góry
ustalony. W dzie ń św. Sebastiana, czyli 20 stycznia ma miejsce tzw. Consell de les boigues,
na której zapadaj ą zwykle decyzje dotyczące dzierżawy gruntów, stanowiących mienie
parafii. W okresie poprzedzającym święta Wielkiej Nocy odbywa si ę sesja zwana Consell de
les Talles. W czerwcu radni zbieraj ą si ę na tzw. Consell de Quinquagesima, na której
uchwalane s ą rozmaite zarządzenia obowiązujące później na obszarze całej parafii, np.
290 Zob. La divisió territorial: les parroquies, op. cit., s. 22.
291
Tamże, s. 19-20.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
96

przepisy dotyczące utrzymania dróg. W dzie ń św. Michała, 29 września, ma miejsce Consell
de Sant Miguel. Podczas tej sesji zapadaj ą równie ż decyzje o wydzierżawieniu mienia
komunalnego. Wreszcie 28 grudnia, co dwa lata, a według niektórych źróde ł tylko w roku
wyborów, odbywa si ę Consell dels Sant Innocents, na której między innymi obsadzane s ą
tradycyjne funkcje charakterystyczne dla andorskich parafii, jak np. Mustafa – urzędnik do
292
którego należy nadzór nad miarami i wagami .
Codzienne funkcjonowanie comuns oparte jest na pracy radnych w ramach komisji,
przy czym każdy radny może by ć czł onkiem kilku komisji.
Kompetencje comuns zostały opisane w artykule 80 konstytucji. Uszczegółowienie i
doprecyzowanie zakresu ich uprawnie ń zostało dokonane w przytaczanej ju ż ustawie z 4
listopada 1993 r. Ona te ż przewiduje, że wszystkie kompetencje, które nie s ą wyraźnie przypisane comuns, nale żą do prerogatyw państwa Wynika z założenia, że zadania comuns powinny by ć wykonywane w ramach ogólnej polityki
państwa. Ma to szczególne znaczenie w gospodarce i sferze fiskalnej, gdzie zgodnie z
konstytucj ą kompetencje comuns musz ą by ć realizowane z poszanowaniem
prerogatyw
294
państwa .
293 .
Na podstawie zapisów konstytucyjnych i postanowie ń ustawy z 4 listopada 1993 r.
można określi ć katalog zada ń przypisanych każdej comú. Należy do nich między innymi
kontrolowanie granic parafii. Obowiązkiem comuns jest te ż tworzenie,
kontrolowanie i
utrzymywanie aktualnych spisów mieszkańców parafii. Comuns opracowuj ą, aktualizuj ą i
publikuj ą spisy wyborców poszczególnych parafii. Wykonuj ą równie ż inne funkcje związane z prawidł owym przeprowadzaniem wyborów, o których mówi ustawa o systemie wyborczym
i referendum 295 .
Każda comú opracowuje rejestr katastralny swojej parafii. Do jej zada ń należy także administrowanie i zarządzanie mieniem komunalnym. Jest to niezwykle istotna funkcja,
zważywszy, że w Andorze około 90 proc. gruntów stanowi
własno ść komunaln ą. W księstwie wyróżnia si ę cztery kategorie gruntów komunalnych. Te które mog ą zosta ć wydzierżawione nosz ą nazw ę boigues. Jak zauważyliśmy wcześniej decyzje w tych sprawach comuns
podejmuj ą na sesji zwanej Consell de les boigues. Z kolei cortons to pastwiska przeznaczone
292 Zob. L. A. Vila, op. cit., s. 76-77; La divisió territorial: les parroquies, op. cit., s. 20.
293 Llei qualificada de delimitació de competencies dels Comuns, Art. 3–3.
294 M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 79.
295 Llei qualificada de delimitació de competencies dels Comuns, Art. 4.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
97

dla zwierząt hodowanych w danej parafii. W przeciwieństwie do nich, na tzw. conllocs można wypasa ć równie ż zwierzęta pochodzące z pozostałych parafii. Wreszcie tzw. emprius, to
grunty, które s ą własności ą jednej parafii,
ale znajduj ą si ę na terytorium należącym do
innej 296 . Do zada ń comuns należy równie ż określanie warunków i zasad prowadzenia
działalności gospodarczej na obszarze danej parafii. Każda comú w zgodzie z ogólnym
planem urbanistycznym państwa może określa ć polityk
ę urbanistyczn ą własnej parafii. Ich
zadaniem jest równie ż utrzymywanie dróg publicznych. Ustawa nakłada na comuns
obowiązek organizowania i promowania wszelkiej działalności społecznej, kulturalnej i
edukacyjnej. Ponadto comuns organizuj ą i koordynuj
ą na obszarze swojej parafii prace
297
wszelkich służb publicznych .
W celu realizacji tych zada ń comuns mog ą wydawa ć stosowne zarządzenia, przepisy i
rozporządzenia. Konstytucja wyznacza ogólne ramy finansowania ich działalności, dopuszczające ściąganie przez
comuns tradycyjnych podatków. W zakresie transferu
funduszy z budżetu państwa do poszczególnych comuns, artyku ł 81 ustawy zasadniczej
formułuje zasad ę, zgodnie z któr ą środki powinny by ć z jednej strony rozdzielane w równych
ilościach między parafie, a drugiej za ś strony podzia ł ten powinien bra ć pod uwag ę liczb ę
298
ludności i wielko ść terytorium parafii . Comuns posiadaj ą równie ż prawo inicjatywy
ustawodawczej. Trzy comuns mog ą wnie ść pod obrady Rady Generalnej projekt pożądanej przez siebie ustawy 299 . Wszystkie kompetencje i uprawnienia comuns stanowi ą przedmiot
ochrony prawnej. Spory kompetencyjne między comuns a organami centralnymi państwa s ą
rozstrzygane przez Trybuna ł Konstytucyjny. Nosi to znamiona specjalnej ochrony uprawnie ń
organów parafii, ponieważ w każdej innej sprawie mog ą one odwoływa ć si ę do rzeczonego
Trybunału jedynie wtedy, kiedy wniosek taki zło żą wspólnie co najmniej trzy comuns.
Twórcy andorskiej konstytucji w artykule 80 pkt.2 dokonali rozróżnienia pomiędzy comuns a pań stwem jako takim. Z kolei w innym miejscu (art. 82 pkt.1) jest mowa o comuns i
naczelnych organach państwa. Zdaniem M. Mateu i F. Luchaire pozwala nam to uzna ć, że
300
comuns s ą organami lokalnymi państwa . Stwarza to więc płaszczyzn ę relacji zachodzących między państwem a parafiami.
Zreszt ą związki te stanowiły w Andorze temat bardzo
ożywionych dyskusji. Miały one miejsce jeszcze w czasach funkcjonowania komisji
trójstronnej, która opracowywała tekst konstytucji. Spraw ą t ą zajmowała si ę równie ż inna
296
Zob. La divisió territorial: les parroquies, op. cit., s. 28.
297
Llei qualificada de delimitació de competencies dels Comuns, Art. 4.
298
Constitució del Principat d’Andorra, Art. 81.
299
Tamże, Art. 58-2.
300
Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 79.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
98

komisja, w skład której wchodzili
przedstawiciele Rady Generalnej, rządu i samych
najbardziej zainteresowanych, czyli parafii. Osiągnięte w jej łonie konkluzje sprawiły, że
w
ostatecznym kształcie ustawy zasadniczej poszerzono zakres gwarancji przyznanych
parafiom. Dzięki temu poł owę
składu osobowego Rady Generalnej wybiera si ę w równej
liczbie w każdej z siedmiu parafii (art. 52). Dzięki temu równie ż comuns, które reprezentuj ą
interesy parafii mog ą funkcjonowa ć w oparciu o zasad ę samorządności. Wreszcie dzięki tamtym ustaleniom przyjęcie lub ewentualne zmiany ustaw dotyczących wyborów,
referendum oraz kompetencji comuns wymagaj ą zgody absolutnej większości członków Rady
Generalnej wybranych w okręgu narodowym, jak równie ż absolutnej większości tych
deputowanych, którzy zostali wybrani w poszczególnych parafiach (art. 57 pkt.3) 301 .
Zaprezentowany sposób organizacji i funkcjonowania parafii nie jest bynajmniej w
Andorze rozwiązaniem modelowym. W parafiach Ordino, la Massana i Sant Julia de Loria
i Canillo występuj ą uwzględnione równie ż w konstytucji księstwa twory zwyczajowe, zwane
quarts i veinats. Ponadto w parafii Encamp przetrwały do dzi ś tzw. villages, które nie
pozwalaj ą si ę zaliczy ć do której ś z dwóch wymienionych wcześ niej kategorii. Konstytucja
stanowi, że ustawodawca winien brać
pod uwag ę zwyczaje i tradycj ę w celu określenia kompetencji quarts i veinats, jak równie ż ich relacji z comuns 302 .
Współcześnie quarts występuj ą ju ż tylko w parafiach Ordino, la Massana i Sant Julia
de Loria 303 . Od 1935 do 1978r. całe Escaldes-Engordany,
podkreślając w ten sposób swoj ą
odrębno ść, stanowiło quart w ramach parafii Andorra la Vella.
Quart nie jest jednostk ą podziału terytorialnego Andory. Nie jest to te ż zbiorowisko
osób. Quart to tradycyjnie określony zbiór siedzib ( cases), czy te ż raczej ognisk
domowych
(llars) w danej części parafii. Osoby uznane za głowy rodzin zamieszkałych w tej samej
okolicy tworz ą rad ę quart. Jedna z tych osób, co roku inna, pełni rol ę przewodniczącego, którego określa si ę mianem llevador. Towarzyszy mu tzw. manador, sprawujący w quart
funkcje administracyjne 304 .
Przed uchwaleniem konstytucji w comu danej parafii musia ł obowiązkowo zasiada ć co
najmniej jeden przedstawiciel każdej quart. Obowiązek ten znikn ął wraz z uchwaleniem
301
Zob. tamże, s. 79-80.
302
Constitució del Principat d’Andorra, Art. 84.
303
W parafii Ordino wyróżnia si ę pi ęć quarts: Llorts, la Cortinada, Ansalonga, Sornas i samo Ordino. W Sant
Julia de Loria jest ich siedem: de Baix, de Dalt, Nagol, Aixirivall, Aubinya, Bixessarri i Fontaneda. Równie ż
siedem quarts istnieje w parafii la Massana: Pal, Arinsal, Erts, Sispony, Anyós, l’Aldosa oraz sama La Massana.
Zob. La divisió territorial: les parroquies, op. cit., s. 33.
304
Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 81.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
99

ustawy o prawie wyborczym z września 1993 r. Niemniej
i w tym przypadku przywiązanie Andorczyków do tradycji okazuje si ę silniejsze ni ż ch ęć korzystania z możliwości jakie daje
nowoczesne prawo. Podczas wyborów parafialnych ludzie odpowiedzialni za układanie list
kandydatów z reguły zwracaj ą baczn ą uwag
ę na to, aby umieści ć na nich co najmniej jednego
reprezentanta każdej quart 305 .
Uprawnienia quarts s ą raczej skromne. Zarządzaj ą one wspólnymi dobrami swoich
mieszkańców. Wyrażaj ą równie ż swoje opinie w zakresie gospodarki nieruchomościami i
prawa budowlanego. Co prawda comuns nie maj ą obowiązku uwzględniania tych opinii, ale
w rzeczywistości nie sposób jest nie bra ć ich pod uwag ę. Współcześnie rzeczywist ą władz ę
posiadaj ą quarts w parafiach Ordino i la Massana. W dużej mierze zależy ona jednak od
stosowanych praktyk administracyjnych ni ż tradycyjnych zobowiązań 306 .
W parafii Canillo przetrwały do dzisiaj tzw. veinats, które jednak w przeciwieństwie do quarts nie posiadaj ą jakichkolwiek rzeczywistych uprawnie ń.
Prawo wyborcze z jednej
strony nie nakłada obowiązku
umieszczania przedstawicieli każdego veinat na listach
kandydatów do comuns, ale te ż z drugiej strony nie wyklucza tej możliwości. Współcześnie 307
veinats istniej ą jedynie poprzez swoje nazwy na tablicach informacyjnych i mapach .
Wreszcie jak ju ż zostało
zasygnalizowane w parafii Encamp przetrwały tzw. villages,
czyli miejscowości, które nigdy nie miały statusu quarts ani veinats. Villages nigdy te ż nie
były reprezentowane w comuns 308 .
Andora wypracowała własny oryginalny system władzy lokalnej, który w
miejscowych warunkach sprawdza ł si ę przez setki lat. Dlatego te ż twórcy uchwalonej w 1993
r. konstytucji nie uważali za stosowne zmienia ć go, a tylko dali nowoczesne podstawy prawne
temu, co do tej pory funkcjonowało w oparciu o tradycj ę i doświadczenie historyczne.
Zreszt ą, jak można było zauważy ć, z tych ostatnich Andorczycy nie zrezygnowali cał kowicie.
Modele parafii jako jednostki podziału terytorialnego i comu jako organu
sprawującego władz ę w parafii nie występuj ą ani w pozostałych europejskich państwach
karłowatych, ani w państwach sąsiadujących z Andor ą. Nie oznacza to bynajmniej, że
w tym
zakresie nie ma między Andor ą a Francj ą i Hiszpani ą żadnych podobień stw.
305
Tamże, s. 81-82.
306
Tamż e, s. 82.
307
W parafii Canillo jest dziewi ęć veinats: Meritxell, Prats, el Forn, el Vilar, l’Aldosa, el Tarter, Soldeu, Ransol i
samo Canillo – stolica parafii. Zob. La divisió territorial: les parroquies, op. cit., s. 33.
308
S ą to następujące miejscowoś ci: Vila, Mosquera, les Bons, Tremat, Pas de la Casa i samo Encamp – siedziba
władza parafii. Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 83.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
100

Organizacja wewnętrzna andorskiej parafii najbardziej chyba przypomina kształt gminy hiszpańskiej. Rada gminy ( ayuntamiento) w Hiszpanii, podobnie jak andorskie comu
składa si ę z radnych ( consejales), wybieranych przez mieszkańców gminy w wyborach
bezpośrednich i burmistrza ( alcade). Pozycja i uprawnienia tego ostatniego przywodz ą na
myśl andorskiego
consol major. Podobnie jak jego andorski odpowiednik, burmistrz
przewodniczy radzie, kieruje administracj ą gminn ą, a przede wszystkim zgodnie z hiszpańsk ą
tradycj ą stanowi on najwyższy autorytet w gminie. Hiszpańska ustawa o organizacji
wewnętrznej gmin i prowincji ustanowiła zasad ę monizmu przez domniemanie kompetencji
komunalnych korporacji przedstawicielskich 309 .
Równie ż w organizacji wewnętrznej andorskich parafii nie można wskaza ć typowego
ciała wykonawczego. Ten wielce istotny element odróżnia je od gmin francuskich, gdzie
organem wykonawczym jest mer, którego pozycja jest nieporównywalnie mocniejsza ni ż
pozycja andorskiego consol major. Zdaniem Jana Jeż ewskiego mer „ (...) w praktyce jest
czym ś więcej, jest kluczow ą postaci ą w zarzą dzaniu gminą
i odgrywa rol ę,
której znaczenie
może sięga ć dalej ni ż jego atrybucje jako organu wykonawczego. ” 310
Czynnikiem zbliżającym andorskie parafie do gmin francuskich jest przywiązanie do
miejscowej tradycji i zwyczajów, zakorzenione w historii. Jak pisze J. Rivero gminy
francuskie charakteryzuje dawno ść ( l’anciennete): „bardzo rzadkie s ą skupiska mieszkańców, które pojawiły si ę po wiekach średnich; większo ść sięga swymi początkami czasów znacznie
dawniejszych, czę sto rzymskich lub nawet przedrzymskich. ” 311
Zachowując wszelkie proporcje to samo można powiedzie ć o andorskich parafiach,
które, jak zauważono na wstępie tego paragrafu, s ą starsze ni ż samo pań stwo.
309
Zob. J. Ch. Pielow, W Hiszpanii, [w:] Samorząd terytorialny i administracja w wybranych krajach. Gmina w
państwach Europy Zachodniej, pod redakcj ą J. Jeżewskiego, Wrocław 1999, s. 206-207.
310
J. Jeżewski, We Francji, [w:] tamż e, s. 172.
311
J. Rivero, Droit administrafif, Paris 1990, s. 372, cyt. za: J. Jeż ewski, op. cit., s. 161.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
101

§ 5. Wymiar sprawiedliwości: Sądy i Trybuna ł Konstytucyjny
Sfer ą życia publicznego Andory, w której
po uchwaleniu konstytucji zaszły stosunkowo największe zmiany jest niewątpliwie wymiar sprawiedliwości. Chocia ż i tutaj nie
odżegnano si ę całkowicie od historii i tradycji, to jednak dokonano na tym polu wielu
głębokich przemian. Na tyle głębokich, ż e wysłannicy Rady Europy badający andorskie
ustawodawstwo mogli w swym sprawozdaniu napisa ć :
„Konstytucja i prawo kwalifikowane dotyczące wymiaru sprawiedliwości radykalnie
zreformowały andorski system sądowy. System opisany przez Europejski Trybuna ł Praw
Człowieka w (...) jego wyroku w sprawie Drozd i Janousek z 26 czerwca 1992 (...) należy w
konsekwencji do przeszłoś ci. ” 312
Nowa organizacja andorskiego wymiaru sprawiedliwości została oparta na
postanowieniach konstytucji, która poświęciła mu dwa tytuły (VII
i VIII) oraz na przepisach
zawartych w ustawie o wymiarze sprawiedliwości z 3 września 1993 r. Na sesji, która odbyła si ę w dniach 2-3
września 1993 r. Rada Generalna przyjęła równie ż ustaw ę kwalifikowan ą o
Trybunale Konstytucyjnym. Dzięki przeprowadzonym
zmianom organizacja andorskiego
313
wymiaru sprawiedliwości odpowiada w pełni standardom prawnym Rady Europy .
Fundamentalna przemiana, któr ą można dostrzec między innymi w artykule 85
andorskiej konstytucji, polega na tym, że sprawiedliwo ść nie jest ju ż wykonywana,
jak to
miało miejsce przed 1993 r., w imieniu współksiążąt, ale w imieniu narodu andorskiego. Jeśli chodzi o źródła andorskiego prawa, to w dalszym ciągu istotne jest rozróżnienie kwestii
dotyczących prawa cywilnego, karnego i administracyjnego. Przemiany w prawie andorskim
zachodziły stopniowo w bardzo długim przedziale czasowym. Kodeks karny księstwa zosta ł
zmieniony 11 lipca 1990 r. jeszcze na mocy dekretu wikariuszy. Za ś kodeks administracyjny
Andory, podobnie zreszt ą jak i kodeks postę powania karnego, ogłoszono w marcu 1989 r. Jak
wida ć prawa te wyprzedziły znacznie konstytucj ę. Dlatego te ż mimo, że
ich autorzy kierowali
si ę tymi zasadami, co twórcy konstytucji, to jednak w niektórych punktach kodeksy te
musiały by ć dostosowane do tekstu ustawy
zasadniczej 314 .
Nieco inaczej wygląda sytuacja w przypadku prawa cywilnego. Nie było ono poddane
procesowi legislacyjnemu jako cało ść. Znaczna jego cz ęść została zmieniona jeszcze przed
312 Case of Iribarne Pérez…, op. cit., pkt. 20.
313 Report on application by the Principality of Andorra for membership of the Council of Europe, op. cit., s. 8.
314 Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 102.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
102

1993 r. Za ś pozostałe elementy, jak na przykł ad ustawy kwalifikowane o obywatelstwie, czy
te ż o zawieraniu związków małżeńskich doczekały si ę zmian dopiero po uchwaleniu
konstytucji księstwa. Prawo cywilne księstwa jest t ą gałęzi ą, która relatywnie w największym stopniu opiera si ę jeszcze na prawie rzymskim, czy wręcz andorskich
lub katalońskich zwyczajach 315 .
Na bazie tego rozróżnienia między prawem karnym, cywilnym i administracyjnym
zostało te ż zbudowane sądownictwo Andory. W pierwszej instancji działaj ą wci ąż tzw.
Batlles, których jurysdykcja obejmuje sprawy cywilne, karne jak równie ż administracyjne.
Batlles mog ą działa ć jednoosobowo w sprawach o drobne przestępstwa karne, w sprawach
cywilnych dotyczących niewielkich kwot spornych, a także w sprawach administracyjnych
związanych z problematyk ą zabezpiecze ń społecznych. W sprawach
poważniejszej rangi
sędziowie ci funkcjonuj ą jako Tribunal de Batlles, spotykając si ę plenarnie bąd ź w składach trzyosobowych 316 .
Ze starych andorskich instytucji sądowniczych przetrwa ł równie ż Tribunal de Corts,
który działa jako sąd pierwszej instancji
w sprawach o poważne przestępstwa karne. Ponadto
spełnia on rol ę sądu drugiej instancji w sprawach odwoła ń od wyroków wydanych przez
Batlles lub Tribunal de Batlles. Równie ż Najwyższy Sąd Andory zajmuje si ę odwołaniami. Można wnie ść do niego odwołanie od orzecze ń Batlles, w sprawach cywilnych i
administracyjnych oraz od orzecze ń Tribunal de Corts, w sprawach karnych 317 .
Jak wida ć w nowej organizacji andorskiego sądownictwa brakuje kilku elementów
funkcjonujących przed 1993 r. Nie ma ju ż Trybunału Drobnej
Przestępczości ani Tribunal de
Visura. Znikn ął równie ż Tribunal Superior, który zosta ł zastąpiony przez wspomniany ju ż
Najwyższy Są d Andory.
Natomiast zupełnie now ą instytucj ą w wymiarze sprawiedliwości niepodległej Andory
jest nie znana dotąd Najwyższa Rada Sprawiedliwości. Tworzy j ą pięciu członków, z których
po jednym mianuje każdy ze współksiążąt, jednego wyznacza przewodniczący Rady
Generalnej, jednego – szef rządu, a ostatni jest wybierany przez samych sędziów. Kadencja
członków Najwyższej Rady Sądownictwa
trwa sze ść lat. Rada mianuje wszystkich sędziów oraz Prokuratora Generalnego i jego zastępców, nad którymi sprawuje władz ę dyscyplinarn ą .
Do zada ń Rady należy szeroko rozumiane zarządzanie wymiarem sprawiedliwości. Poniewa ż
315
Tamż e, s. 103.
316
Case of Iribarne Pérez…, op. cit, pkt. 20.
317
T. Jasudowicz, Andorski wymiar sprawiedliwoś ci ..., op. cit., s. 55.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
103

w Andorze nie ma jako takiego ministerstwa sprawiedliwości, dlatego te ż można uzna ć, że
Najwyższa Rada Sprawiedliwości dysponuje poniekąd kompetencjami ministerialnymi. Do
jej powinności należy równie ż czuwanie nad niezależności ą sądownictwa andorskiego, co w
przeszłości było gwarantowane
przez obu wspołksiążąt 318 .
Sędziowie mianowani przez Najwyższ ą Rad ę Sądownictwa pełni ą swój urząd przez
sze ść lat. W trakcie trwania kadencji sędziowie s ą nieusuwalni. Jeśli wyjątkowo zajdzie
potrzeba odwołania sędziego, to dokona ć tego może wyższa
władza sądowa i to inna ni ż ta,
319
która prowadzi śledztwo dotyczące danego sędziego .
Funkcji sędziego nie można łączy ć z jakimkolwiek urzędem publicznym, ani te ż z
wykonywaniem innej, przynoszącej dochód, działalnoś ci zawodowej.
Obok sądów istnieje wyspecjalizowany
urząd oskarżyciela publicznego ( Ministeri
Fiscal), kierowany przez prokuratora generalnego Andory (Fiscal General). Do jego zada ń
należy czuwanie nad legalności ą działa ń i niezależności ą sądów, ochrona praw obywateli oraz
interesu publicznego. Mocno podkreślana jest niedopuszczalno ść jakiejkolwiek zależności 320
urzędu oskarżyciela publicznego od władz politycznych .
Andora posiada nie tylko sprawnie funkcjonujące instytucje sądownicze, ale równie ż
nowoczesne procedury postępowa ń , które gwarantują
ochron ę praw podstawowych obywateli
księstwa. W najbardziej ogólny sposób porusza ten problem konstytucja, która zapewnia
każdemu obywatelowi między innymi prawo do sprawiedliwego procesu przed bezstronnym
trybunałem. Ponadto artyku ł 10 ustawy zasadniczej
księstwa gwarantuje każdemu prawo do
obrony świadczonej przez kompetentnego prawnika. Osoby pragnące wykonywa ć zawód
adwokata musz ą by ć wciągnięte na list ę kolegium adwokatów Andory. Pomoc adwokata jest
fakultatywna w sprawach cywilnych o niewielkie sumy, w sprawach z zakresu ubezpiecze ń
społecznych oraz w sprawach karnych dotyczących przypadków wykrocze ń.
W sprawach
karnych adwokat może zosta ć wyznaczony z urzędu przez sędziego prowadzącego dan ą
spraw ę. Jeżeli oskarżonego nie sta ć na wynajęcie mecenasa, koszty jego pracy s ą pokrywane
321
przez państwo .
Ochronie praw obywateli w postępowaniach sądowych służy także możliwo ść
wnoszenia do Trybunału Konstytucyjnego odwoła ń w trybie skargi empara. Generalnie
318
Case of Iribarne Pérez…, op. cit, pkt. 20.
319
T. Jasudowicz, Andorski wymiar sprawiedliwoś ci ..., op. cit., s. 55.
320
M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 101.
321
Tamż e, s. 102.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
104

procedura ta służy odwołaniom przeciwko decyzjom wł adz publicznych. W wyniku jej
zastosowania Trybuna ł Konstytucyjny może równie ż uchyla ć wyroki andorskich są dów.
Rozpatrywanie tego rodzaju skarg jest jedn ą z kilku doniosłych kompetencji
Trybunału Konstytucyjnego, zupełnie nowego ciał a w systemie politycznym Andory.
Utworzenie Trybunału Konstytucyjnego wzbudzało wiele kontrowersji w łonie
komisji trójstronnej, przygotowującej projekt pierwszej andorskiej konstytucji. Niektórzy z jej
członków uważali, że Trybuna ł stanie si ę niepotrzebnym dla księstwa cięż arem.
Ale w toku
prac nad ustaw ą zasadnicz ą i ju ż po jej uchwaleniu powstawały coraz to nowe problemy
prawne. Wydawało si ę więc, że regulowanie ich przez kompetentny organ, o określonym statusie prawnym, będzie bardziej słuszne ni ż pozostawienie ich rozwiązania przypadkowym
wydarzeniom politycznym 322 .
Andorski Trybuna ł Konstytucyjny tworzy czterech sędziów mianowanych na
ośmioletni ą kadencj ę. Prawem każdego ze współksiążąt jest wskazanie jednego sędziego. Pozostałych dwóch wybiera Rada Generalna większości ą trzech
piątych głosów. Z
oficjalnego punktu widzenia nominacji wszystkich czterech sędziów dokonuj ą współksiążęta. Informacja o nominacjach jest publikowana w Oficjalnym Biuletynie Księstwa Andory
(Butlletí Oficial del Principat d’Andorra) 323 .
Co dwa lata następuje częściowe odnowienie składu osobowego Trybunału. W trakcie
kadencji każdy sędzia przez dwa lata pełni rol ę przewodniczącego Trybunału. Inny w tym
samym czasie jest wiceprzewodniczącym. Kolejno ść pełnienia tych funkcji określa si ę w
drodze losowania. Dzięki temu pozycja przewodniczącego nie jest wyższa od pozycji
pozostałych sędziów. Dlatego te ż głos przewodniczącego Trybunału nie jest głosem przeważającym przy podejmowaniu decyzji. Przywilej ten należy do sędziego referenta.
Regu łę t ę można lepiej zrozumie
ć, jeśli przyjmie si ę założenie, że
ten ostatni jest najlepiej
poinformowany o sprawach aktualnie rozpatrywanych przez Trybuna ł. Ta sama reguła zakazuje członkom Trybunału specjalizowa ć si ę w jednej kategorii spraw. Specjalista mógłby bowiem łatwo narzuci
ć swój punkt widzenia pozostałym sędziom. Z tego te ż powodu co dwa
lata, kiedy ma miejsce częściowe odnowienie składu Trybunału, w drodze losowania określa 324
si ę kolejno ść, według której sędziowie Trybunału będ ą pełni ć rol ę sędziego referenta . Do ść
istotn ą rol ę w funkcjonowaniu Trybunału odgrywa jego Sekretarz Generalny. Przygotowuje
322
Tamż e, s. 104.
323
Llei qualificada del Tribunal Constitucional, de 3 setembre de 1993, art. 10.
324
M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 104-105.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
105

on wszelkiego rodzaju dossiers i redaguje orzeczenia Trybunału. Zarówno Sekretarz, jak i
325
jego asystent, s ą wybierani przez członków Trybunału za zgod ą Rady Generalnej .
Jeś li z określonych powodów członek Trybunału Konstytucyjnego nie jest
Andorczykiem, to dzięki postanowieniom drugiej klauzuli przejściowej konstytucji oraz
zapisom ustawy o Trybunale, otrzymuje on z urzędu obywatelstwo andorskie na czas
sprawowania urzędu. Sytuacja
taka miała miejsce ju ż przy kompletowaniu pierwszego składu osobowego Trybunału. Rada Generalna nominowała Hiszpana i Francuza, współksi ążę biskup
– Hiszpana, za ś tylko współksi ążę francuski – Andorczyka. Co ciekawe zdaniem samych
Andorczyków sytuacja ta stworzyła gwarancj ę niezależności Trybunału 326 .
Kompetencje andorskiego Trybunału Konstytucyjnego s ą do ść rozległe. Pierwsz ą z
nich, w kolejności takiej, jak ą przyjęli twórcy konstytucji jest rozpatrywanie odwoła ń
dotyczących niezgodności z ustaw ą zasadnicz
ą praw uchwalanych przez Rad ę Generaln ą i
dekretów wydawanych przez rząd na zlecenie parlamentu. Odwołanie takie może by ć złożone przez co najmniej jedn ą piąt ą członków Rady Generalnej, szefa rządu lub trzy występujące wspólnie comuns. W tym trybie równie ż możliwe jest zaskarżenie regulaminu Rady
Generalnej przez jedn ą piąt ą jej członków. Wniesienie odwołania do Trybunału nie powoduje
utraty ani zawieszenia mocy prawnej danego aktu 327 . Ewentualne podjęcie przez Trybuna ł
akcji kontrolnej ma wię c charakter działa ń a posteriori, gdy ż akt prawny będący ich
przedmiotem jest ju ż w mocy. Podobna sytuacja ma miejsce kiedy andorski sąd zwraca si ę do
Trybunału z prośb ą o sprawdzenie zgodności z ustaw ą zasadnicz ą aktu prawnego, którego
328
konstytucyjno ść wydaje mu si ę wątpliwa . W obu opisanych wyżej przypadkach mamy
więc do czynienia z kontrol ą a posteriori, która ostatecznie może doprowadzi ć do anulowania
kontestowanego prawa. O ile jednak w pierwszym przypadku procedura jest zamknięta dla
zwykł ych obywateli, o tyle w drugim źródłem wszczęcia działa ń kontrolnych może by ć
obywatel, jeśli sędzia prowadzący spraw ę podzieli jego wątpliwości co do zgodności danego
aktu prawnego z ustaw ą zasadnicz ą księ stwa.
Trybuna ł jest równie ż organem kompetentnym do rozpatrywania wniosków
o wydanie
opinii wstępnej co do zgodności z konstytucj ą nie tylko ustaw wewnętrznych, ale także 329
zawieranych przez Andor ę traktatów międzynarodowych .
325
Tamż e, s. 105.
326
Report on application by the Principality of Andorra for membership of the Council of Europe, op. cit., s. 9.
327
Constitució del Principat d’Andorra, art. 99.
328
M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 106.
329
T. Jasudowicz, Andorski wymiar sprawiedliwoś ci ..., op. cit., s. 56.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
106

Kontrola wstępna dotyczy praw, które jeszcze nie weszły w życie.
Sprawdzenie ustawy
wewnętrznej może nastąpi
ć jedynie na prośb ę współksiążąt działających wspólnie lub tylko
jednego z nich. Ustawa, która zostanie uznana przez Trybuna ł za sprzeczn ą z konstytucj ą nie
może by ć promulgowana, a tym samym nie może wej ść w ż ycie.
To samo dotyczy traktatów i umów międzynarodowych, przy czym z prośb ą o opini ę
do Trybunału oprócz współksiążąt może zwróci ć si ę szef rządu lub jedna piąta deputowanych
do Rady Generalnej. Jeśli w opinii Trybunału Konstytucyjnego tekst lub sama procedura
negocjacji traktatu czy umowy międzynarodowej będzie nie zgodna z ustaw ą zasadnicz ą
330
księstwa, układ taki nie będzie móg ł zosta ć poddany ratyfikacji .
Zadaniem Trybunału jest równie ż rozwiązywanie sporów kompetencyjnych, które
mog ą powstawa ć między organami konstytucyjnymi księstwa, czyli współksiążętami,
Rad ą
Generaln ą, rządem, Najwyższ ą Rad ą Sprawiedliwości i comuns. Zgodnie z ustaw ą zasadnicz ą
Andory konflikt między organami konstytucyjnymi ma miejsce wówczas, kiedy jeden z nich
utrzymuje, że drugi bezprawnie wykonuje zadania, które konstytucyjnie
znajduj ą si ę pod
331
jurysdykcj ą tego pierwszego .
Wreszcie ostatni ą z kompetencji andorskiego Trybunału Konstytucyjnego jest
rozpatrywanie skarg konstytucyjnych, składanych we wspomnianym ju ż trybie empara. Za
poprzedniczk ę tego nadzwyczajnego środka odwoławczego można uzna ć funkcjonując ą przed
1993 r. skarg ę queixa kierowan ą do współksiążąt. Zakres stosowania skargi empara zosta ł
ograniczony do kwestii związanych z działaniami andorskich władz publicznych, które mog ą
godzi ć w podstawowe prawa i wolności
człowieka. Stało si ę tak pod wpływem negatywnych
doświadcze ń ze skarg ą konstytucyjn ą w Hiszpanii, gdzie brak takiego ograniczenia przyczyni ł
si ę do nadmiernego obciążenia Trybunału Konstytucyjnego, a w konsekwencji do wydłużenia czasu jego postępowania 332 .
W okresie między 17 grudnia 1993 a 12 grudnia 2001 r. andorski Trybuna ł
Konstytucyjny rozpatrzy ł 99 spraw. Warto podkreśli ć, że wzmożona aktywno ść Trybunału nastąpiła dopiero w latach 1999-2001,
kiedy przedmiotem jego zainteresowania stało si ę
łą cznie 66 kwestii. Za ś w początkowym okresie swego funkcjonowania, czyli w latach 1993-
333
1994 Trybuna ł rozpatrzy ł zaledwie cztery sprawy .
330 M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 106-107.
331 Constitució del Principat d’Andorra, art. 103.
332 Case of Iribarne Pérez…, op. cit, pkt. 20.
333 Zob. Memoria 2001, Tribunal Constitucional del Principat d’Andorra, Andorra la Vella 2001, s. 18.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
107

Ogromna większo ść, bo a ż 82 z 99 zagadnie ń, nad którymi pracowa ł Trybuna ł odo
momentu swego powstania do grudnia 2001 r. dotyczyła odwoła ń składanych w trybie
empara. Siedmiokrotnie członkowie Trybunału rozpatrywali odwołania dotyczące niezgodności z konstytucj ą ustaw, dekretów i regulaminu Rady Generalnej. Czterokrotnie
Trybuna ł wydawa ł opini ę wstępn ą co do zgodności z konstytucj
ą ustaw wewnętrznych na
wniosek współksiążąt. Trzy razy do Trybunału z prośb ą o sprawdzenie konstytucyjności ustaw występowały andorskie sądy. Ani razu od chwili powołania Trybuna ł nie by ł zmuszony
wszczyna ć kontroli wstępnej wobec traktatów i umów międzynarodowych zawieranych przez
Andorę 334 .
Tylko dwukrotnie, w 1998 r., Trybuna ł musia ł rozwiązywa ć spory kompetencyjne
między rządem księstwa, a comuns parafii Encamp i Ordino 335 . Zaledwie raz, w 1994 r.,
Trybuna ł rozstrzyga ł spór kompetencyjny między Najwyż szą
Rad ą Sądownictwa a rządem 336
księstwa .
Ustawa z 3 września 1993 r. nakłada na Trybuna ł obowiązek przedkładania Radzie
Generalnej corocznego sprawozdania dotyczącego sytuacji w sądownictwie konstytucyjnym
Andory 337 . Rezultatem tego zapisu s ą publikowane od 1994
r. co dwanaście miesięcy tzw.
Memoria, w których prezentowana jest działalno ść Trybunału Konstytucyjnego w danym
roku kalendarzowym.
Pewne elementy funkcjonowania andorskiego Trybunału Konstytucyjnego s ą
wzorowane na doświadczeniach hiszpańskich. Wspomniano
ju ż o modelowanej na wzór
hiszpański, aczkolwiek nieco zmodyfikowanej, skardze konstytucyjnej, zwanej empara. W
jednym i drugim przypadku do wniesienia skargi na naruszenie praw, pod pewnymi
warunkami, uprawniona jest każda osoba, której interes prawny
zosta ł naruszony. Równie ż i
to andorskie rozwiązanie, dzięki któremu organ sądowy uważający, że prawo mające zastosowanie w rozpatrywanej sprawie jest sprzeczne z konstytucj ą, może zaskarży ć je przed
Trybunałem, było wzorowane na przepisach hiszpańskich 338 .
Cech ą wspóln ą Trybunałów Konstytucyjnych Królestwa Hiszpanii i Księstwa Andory
jest równie ż ich długa kadencja: odpowiednio dziewi ęć i osiem lat. Ten element jest jednak
charakterystyczny dla organów ochrony konstytucyjnej w większości współczesnych państw
334
Tamż e.
335
Zob. Memoria 1998, Causa 97-1-CC, Causa 98-1-CC, s. 6-7.
336
Zob. Memoria 1994, Procediment 94-1-CC.
337
Llei qualificada del Tribunal Constitucional, op. cit., art. 24 e.
338
Zob. Konstytucja Hiszpanii z 27 grudnia 1978 r., art. 163.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
108

europejskich (np. kadencja francuskiej Rady Konstytucyjnej równie ż wynosi 9 lat). Ponadto
zarówno w Hiszpanii jak i w Andorze ma miejsce okresowo częściowe odnawianie składu osobowego Trybunałów. W Hiszpanii dzieje si ę to co trzy, za ś w Andorze co dwa
lata.
Jak wida ć andorski wymiar sprawiedliwości w wyniku przeprowadzonych reform
nabra ł, w porównaniu do stanu sprzed 1993 r., tak niezbędnej klarowności. Zrezygnowano z
tradycyjnych uprawnie ń współksiążąt i ich wikariuszy w zakresie określania podstaw
prawnych funkcjonowania andorskiego wymiaru sprawiedliwości. Prawd ą jest, że
zachowano
pewien wpływ współksiążąt na mianowanie sędziów na najwyższych szczeblach jego
organizacji. Jak zauważa sł usznie T. Jasudowicz „(...) nie jest to jednak wpływ rozstrzygający,
który by godzi ł w suwerenny charakter sprawiedliwości andorskiej. Należy go raczej
postrzega ć w kategoriach niezbędnej sąsiedzkiej pomocy międzynarodowej, w przypadku
minipaństwa całkowicie zrozumiałej i uzasadnionej, niź li w kategoriach tradycyjnego
zwierzchnictwa i zależności. I to pomimo zachowania symbolicznej instytucji współksiążąt 339
oraz tradycyjnej nazwy mikropaństwa pirenejskiego .”
339
T. Jasudowicz, Andorski wymiar sprawiedliwoś ci ..., op. cit., s. 57.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
109

Zakoń czenie
W rezultacie przemian, jakie zaszł y w dwóch ostatnich dekadach dwudziestego wieku
w Andorze, księstwo stało si ę w pełni suwerennym, nowoczesnym państwem. Dokonując wielu reform o doniosłym znaczeniu Andorczycy pogodzili wielowiekow ą tradycj ę z
wymogami nowoczesnoś ci.
Modernizując instytucje systemu politycznego księstwa,
udało zachowa ć si ę jego
specyfik ę i oryginalno ść. Warto podkreśli ć, i ż w żadnym
momencie prac nad opracowaniem
konstytucji ani razu nie zakwestionowano sensu istnienia instytucji współksiążąt. Obecnie
wpływ współksiążąt na bieżąc ą polityk ę księstwa jest
bardzo ograniczony. Za ś ich
ewentualne oddziaływanie na pewne sfery życia
publicznego, np. na funkcjonowanie
wymiaru sprawiedliwości należy postrzega ć raczej w kategoriach pomocy dobrosąsiedzkiej, uzasadnionej, a niekiedy wręcz koniecznej, w przypadku państwa karłowatego jakim jest
Księ stwo Andory.
Determinacja i konsekwencja Andorczyków w reformowaniu państwa sprawiła, że
dzi ś księstwo nie jest ju ż postrzegane jako osobliwy relikt czasów feudalnych, ale jako
nowoczesny, dynamicznie rozwijający si ę kraj.
Jej dobrze prosperująca gospodarka wykazuje
pozytywne oddziaływanie na północne regiony Hiszpanii, a nawet na południowe obszary
Francji.
Niemniej dla wielu istnienie we współczesnym świecie takich państw jak Andora
wci ąż wydaje si ę by ć anachronizmem. Z tego te ż powodu Andorczycy pragn ą odnale źć
właściwe dla siebie miejsce w jednoczącej si ę Europie, chocia ż położenie na tym kontynencie
ma dla ich małego kraju zupełnie inne znaczenie ni ż dla dużych i silnych gospodarczo
Niemiec czy Francji. Bez cienia wątpliwości Europa jest miejscem, gdzie nie tylko Andora,
ale i pozostałe państwa karłowate powinny rozwija ć swój potencja ł. Przedmiotem głębokiej troski wszystkich kolejnych andorskich rządów były stosunki księstwa z Uni ą Europejsk ą .
Z drugiej jednak strony dla Andory jeszcze bardziej istotne zdaj ą si ę by ć jej relacje z
bezpośrednimi sąsiadami. Da ł temu wyraz premier Andory w wywiadzie udzielonym w 1998
r. hiszpańskiemu tygodnikowi „La Trybuna”, na łamach którego powiedzia ł, że
dla niego
ważniejsze jest chociażby
podpisanie konwencji o wolnym przepływie towarów i osób z
Francj ą i Hiszpanią
340 .
340 M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 133.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
110

Nie należy przez to rozumie ć, że Marc Forné Molné nie przykłada należytej wagi do
współpracy Andory z Uni ą Europejsk ą. W swoim telewizyjnym wystąpieniu, w tym samym
1998 r., premier tłumaczy ł polityk ę swego rządu tymi słowami: „ założyliśmy, że każdy nasz
model musi zosta ć zreformowany. Oznacza to, że musimy by ć zdolni do postawienia kropki
nad „i” i pogłębi ć związek Andory z Uni ą Europejską”
341 .
Niewą tpliwie umowa handlowa z Uni ą Europejsk ą z 1990 r. była dla Andory
niezwykle istotna w kontekście uzyskania podmiotowości prawnomiędzynarodowej. By ć
może nowa, szersza umowa z Uni ą stałaby si ę czynnikiem sprzyjającym bliższej integracji
księstwa ze ś rodowiskiem europejskim.
Naczelnym zadaniem, które stawiaj ą sobie andorskie rządy, bez realizacji którego
trudno będzie mówi ć o intensyfikacji stosunków z Uni ą Europejsk ą,
jest modernizacja
struktur ekonomicznych i handlowych. Ta potrzeba, uznawana za priorytet w bieżącej polityce księstwa, znajduje powszechne zrozumienie i akceptacj ę, wyrażan ą w większym lub
mniejszym stopniu przez wszystkie siły polityczne Andory. Jeden z deputowanych opozycji,
Jaume Bartumeu, w październiku 1998 r., w kontekście kryzysu tytoniowego, jaki rok
wcześniej przeżywała Andora, powiedzia ł na łamach dziennika „Diari d’Andorra”: „ będziemy dalej pracowa ć by przygotowa ć propozycj ę przyszłości, która ponad interesami tytoniowymi,
mogłaby pokaza ć Unii Europejskiej, że Andora to poważne państwo gdzie większo ść
obywateli nie chce by gospodarka opierała si ę na oszustwie, defraudacji, ale żeby była ona
owocem pracy, solidarności i odpowiedzialnoś ci”
342 .
W kontekście uczestnictwa Andory w procesach zachodzących w Europie, kluczowe
wydaj ą si ę by ć równie ż dostosowania w zakresie
prawa podatkowego. Księstwo z
determinacj ą walczy o popraw ę swego wizerunku w tym zakresie. Powszechnie bowiem
wiadomo, że Andora jest zaliczana do krajów zwanych rajami podatkowymi. Rzeczywiście rząd podj ął intensywne starania w kierunku ograniczenia
możliwości zakładania w Andorze
przedsiębiorstw typu off-shore.
Stopniowo reformowany jest równie ż system bankowy, w którym obowiązuje coraz
więcej restrykcyjnych rozwiąza ń i regulacji sprzyjających budowaniu przejrzystych regu ł jego
funkcjonowania. Sami Andorczycy z nieskrywan ą dum ą podkreślaj ą, że
ich system bankowy
nigdy nie by ł łączony ze skandalami finansowymi, które nierzadko miały miejsce w innych
krajach europejskich 343 .
341
Tamż e, s. 134.
342
Tamż e, s. 135.
343
Shaping a fiscal paradise to fit the times, op. cit., s. 3.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
111

Poza problemami związanymi z polityk ą zagraniczn ą księstwa, trzecie tysiąclecie postawi przed Andor ą ważne i konieczne do rozwiązania kwestie wewnętrzne. Takim
zagadnieniem, na które zwracano po części uwag ę w niniejszej pracy jest budowa
nowoczesnego społeczeństwa. Mówiąc o kategorii obywatelstwa Andory nie sposób uciec od
refleksji nad problem imigracji, który dotkn ął księstwo w drugiej połowie dwudziestego
wieku. Przed andorsk ą klas ą polityczn ą stoi ogromne zadanie do wykonania. Chodzi o
włączenie ludności napływowej w życie publiczne, o umożliwienie tym ludziom korzystania
z pełni praw politycznych, które daje obywatelstwo. Patrząc na problem nieco szerzej chodzi
o wielki projekt społeczny, uwzględniający zasady zintegrowanego rozwoju, tak jednostki
ludzkiej, jak i jej środowiska. Praca trudna i wymagająca wielu poświęce ń, aczkolwiek
wcale
344
nie niemożliwa do wykonania w takim państwie jak Andora .
Niezależnie od tych problemów Andora ju ż teraz jest przykładem pokazującym, w jaki
sposób wiele nacji i wyzna ń może ży ć obok siebie w pokoju i harmonii. Zdaniem Óscara
Ribas Reiga, pierwszego premiera Andory, wiele rozwiąza ń zastosowanych w tym zakresie w
księstwie mogłoby pomóc w wysiłkach zmierzających do zaprowadzenia ładu i porządku w
345
wielu punktach zapalnych współczesnego świata
.
Cho ć przed Andor ą wci ąż stoi wiele istotnych kwestii
i dylematów do rozwiązania, to
jednak problemy, z jakimi boryka si ę księstwo s ą jakościowo inne od problemów
pozaeuropejskich państw karłowatych. Jaki ś czas temu na forum Narodów Zjednoczonych
stanęła kwestia członkostwa w tej organizacji państw takich jak
Księstwo Andory. O ile
Andora, Liechtenstein, Monako czy San Marino nie maj ą najmniejszych problemów
związanych z opłaceniem składki członkowskiej, czy pokryciem kosztów podróży i
utrzymania swoich przedstawicieli przy ONZ, to dla wielu pozaeuropejskich państw karłowatych sprawy te stanowi ą poważny kł opot. Jeszcze w 1969 r. z inicjatywy Stanów
Zjednoczonych powsta ł komitet ekspertów, który debatowa ł nad tym zagadnieniem, jednak
jego prace nie przyniosły pożądanych efektów. Proponowane rozwiązania szły w kierunku
nadania takim państwom ograniczonych praw członkowskich, np. na zasadzie członka stowarzyszonego lub stworzenia instytucji „grupowego członkostwa” dla pewnej liczby
państw karłowatych, którym przysługiwałyby uprawnienia należne normalnie jednemu
346
członkowi .
344 Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s. 135-136.
345 Statement by H. E. Mr. Óscar Ribas Reig, President of the Government of the Principality of Andorra, at the
forty-ninth session of the United Nations General Assembly (4-10-94); zob. http://www.consell.ad
346 R. Bierzanek, J. Symonides, op. cit., s. 311.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
112

Jak dotąd na forum Narodów Zjednoczonych nie udało si ę nawet precyzyjnie określi ć tego,
jakie państwa należy uznawa ć za państwa karłowate. Z pewności ą jakiekolwiek działania idące w kierunku ograniczenia i tak przecie ż mało znaczącej roli minipaństw
na forum ONZ,
czy wewnątrz każdej innej organizacji, będ ą wywoływały głośny sprzeciw takich państw jak
Księstwo Andory, które wkładaj ą naprawd ę wiele wysiłku w to, aby by ć pełnoprawnymi uczestnikami stosunków mię dzynarodowych.
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
113

1. Dokumenty i materiał y
Literatura
1) Agreement in the form of Exchange Letters between the European Economic
Community and the Andorra – Joint Declarations, Official Journal, L 374, 31.12.1990
2) Constitució del Principat d’Andorra
3) European Court of Human Rights in the case of Drozd and Janousek v. France and
Spain (Judgment), Strasbourg, 26 czerwca 1992 r.
4) European Court of Human Rights in the Case of Iribarne Pérez v. France
(Judgment), Strasbourg, 24 października 1995
5) Konstytucja Francji z 4 października 1958 r., Wstęp i tłumaczenie W. Skrzydł o,
Warszawa 1997
6) Konstytucja Hiszpanii, Warszawa 1993
7) Llei qualificada de delimitació de competencies dels Comuns, Butlletí Official del
Principat d’Andorra Núm. 64 – any 5 – 29.11.1993
8) Llei qualificada del regim electoral i del referendum, 3 de setembre de 1993,
Butlletí Oficial del Principat d’Andorra, Núm. 51 – any 5 – 28.9.1993
9) Llei qualificada del Tribunal Constitucional, de 3 setembre de 1993
10) Lloi qualifiée sur la nationalité, de 5 octobre 1995
11) Memoria 1994, Tribunal Constitucional del Principat d’Andorra, Andorra la Vella
1994
12) Memoria 1998, Tribunal Constitucional del Principat d’Andorra, Andorra la Vella
1999
13) Memoria 2001, Tribunal Constitucional del Principat d’Andorra, Andorra la Vella
2001
14) Reglament del Consell General, de 3 setembre 1993, Butlletí Oficial del Principat
d’Andorra, Núm. 51 – any 5 – 28.9.1993
15) Report on the application by the Principality of Andorra for membership of the
Council of Europe, Parliamentary Assembly of the Council of Europe, 15th September
1994, (Doc. 7152)
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
114

16) Statement by H. E. Mr. Óscar Ribas Reig, President of the Government of the
Principality of Andorra, at the forty-ninth session of the United Nations General
Assembly (4-10-94)
2. Opracowania i monografie
17) Antonowicz L., Podręcznik prawa mię dzynarodowego, Warszawa 1993
18) Antonowicz L., Uwagi prawne o mapie politycznej świata,
„Sprawy
mię dzynarodowe” 1966, nr 1
19) Armengol Vila L., Approach to the history of Andorra, Institut d’Estudis
Andorrans Centre de Perpinya 1989
20) Baszkiewicz J., Historia Francji, Ossolineum 1978
21) Berezowski C., Prawo mię dzynarodowe publiczne, cz. I, Warszawa 1966
22) Bierzanek R., Simonides J., Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1999
23) Bożyk S., Konstytucja, Biał ystok 1995
24) Das Fürstentum Liechtenstein, Vaduz 1999
25) Demokracje zachodnioeuropejskie, pod red. A. Antoszewskiego i R. Herbuta,
Wrocł aw 1997
26) Duursma J., Fragmentation and the international relations of Micro-States. Selfdetermination
and statehood, Cambridge University Press, Cambridge 1996
27) Economic Report 1998, Cambra de Comerç Indústria i Serveis d’Andorra 1998
28) Encyklopedia „ Ś wiat w przekroju” 1988, Warszawa 1989
29) Fiter i Rossel A., Manual Digest de las Valls neutras de Andorra, Andorra la Vella
2000
30) Gilas J., Prawo międzynarodowe, Toru ń 1999
31) Gola B., Ryszka F., Hiszpania, Warszawa 1999
32) Góralczyk W., Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa
1998
33) Grochalski S. M., Pojęcie, cechy, ewolucja suwerenności państwa, [w:]
Niepodległo ść, pod red. W. Piątkowskiej-Stepaniak i L. Rubisza, Opole 1999
34) Jasudowicz T., Andorski wymiar sprawiedliwości a europejski system ochrony
praw czł owieka, [w:]
Toruński rocznik praw człowieka i pokoju 1996, Zeszyt 4, Toru ń
1998
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
115

35) Jasudowicz T., Przeoczone narodziny państwa-podmiotu. O ewolucji
prawnomiędzynarodowego statusu Andory, [w:] Zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie 10. Nauki prawne – zeszyt 1, pod red. R. Sztychmilera,
Olsztyn 1998
36) Klafkowski A., Prawo mię dzynarodowe publiczne, Warszawa 1969
37) Kronika ludzkoś ci, Warszawa 1993
38) L’Andorre en chiffres 1999, Govern d’Andorra, Ministeri de Finances, Servei
d’Estudis, Andorra la Vella 1999
39) L’edat moderna a Andorra: del segle XVI al. XVIII, Govern d’Andorra, Ministeri
d’Educació Joventut i Esports, Andorra la Vella 1998
40) L’organització política: l’Estat, Govern d’Andorra, Ministeri d’Educació Joventut
i Esports, Andorra la Vella 1998
41) La divisió territorial: les parroquies, Govern d’Andorra, Ministeri d’Educació,
Joventut i Esports, Andorra la Vella 1997
42) Leksykon historii powszechnej 1900-1945, pod red. S. Sierpowskiego przy
współpracy S. Żerki, Pozna ń 1996
43) Leksykon państw ś wiata 94/95, Wyd. Kronika, Warszawa 1994
44) Leksykon politologii, pod red. A. Antoszewskiego i R. Herbata, Wrocł aw 1998
45) Lindley D. C., Guia de Flors d’Andorra (Parroquia de Canillo), Comú de Canillo
1994
46) Luchaire F., La sobirania en el món europeu, [w:] Memoria 1999, Tribunal
Constitucional del Principat d’Andorra, Andorra la Vella 1999
47) Mateu M., F. Luchaire, La Prinicipauté d’Andorre, Paris 1999
48) McGee S. (ed.), The ECPRD: Electoral systems in Europe. An overview, Brussels
2000
49) Osmańczyk E. J., Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Warszawa
1986
50) Otok S., Geografia polityczna, Warszawa 1996
51) Rocznik statystyczny 2000, GUS, Warszawa 2000
52) Roszkowski W., Pół wiecze, Warszawa 1998
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
116

53) Samorzą d terytorialny i administracja w wybranych krajach. Gmina w państwach Europy Zachodniej, pod redakcj ą J. Jeżewskiego, Wrocł aw 1999
54) Sikorka B., Sytuacja prawnomiędzynarodowa europejskich państw karłowatych (Liechtenstein, Monako, San Marino, Andora), Warszawa 1971
55) Skrzydło W., Ustrój polityczny RP w świetle
Konstytucji z 1997 roku, Zakamycze
2000
56) Śmigasiewicz M., System polityczny Księ stwa Liechtenstein, Warszawa 1999
57) Wojtaszczyk K. A., Kompendium wiedzy o państwie współczesnym, Warszawa
1998
3. Publikacje prasowe
58) A young country with an ancient history. Andorra’s transformation from feudal
state to modern nation [w:] Andorra. A Special International Report Prepared by The
Washington Times Advertising Department, May 28, 1999
59) Andorra. Press release
60) Andorran – US Relations: common hopes, common ties, [w:] A Special
International Report Prepared by The Washington Times Advertising Department,
May 28, 1999
61) Finding Andorra’s place in the world, [w:] A Special International Report
Prepared by The Washington Times Advertising Department, May 28, 1999
62) Informator polityczny PAP
63) Shaping a fiscal paradise to fit the times, [w:] A Special International Report
Prepared by The Washington Times Advertising Department, May 28, 1999
64) Supermarket w Pirenejach. Rozmowa z premierem Księstwa Andory Markiem
Forne Molne, „Polityka” 1999, nr 2 (2175)
4. Inne źródł a
65) Two sides to every coin, „The Economist“, March 9th, 2002
66) http://www.andorra.be
67) http://www.consell.ad
68) http://www.eleleccions.ad
69) http://europa.eu.int/comm/external_relations/andorra/intro/index.htm
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
117

70) http://www.partitdemocrata.ad
71) http://www.partitliberal.ad
72) http://www.psa.ad
73) http://govern.ad
Click here to get your free novaPDF Lite registration key
118