str. 105 - Fabrika knjiga

KRUNA OD TRNJA 

DEJAN ILIĆ 

Da li postoji veza između preovlađujućih kulturnih 

obrazaca u Jugoslaviji i Srbiji u poslednjim 

decenijama 20. veka i seksualnog zlostavljanja muških 

zatvorenika u logorima u Hrvatskoj i u Bosni i 

Hercegovini tokom ratnih '90-ih? Na to pitanje naveo 

me je roman Ministarstvo boli Dubravke Ugrešić; 

preciznije, jedan segment tog romana, koji možda i 

nije presudan za razumevanje postupaka njegove 

glavne junakinje i središnjeg toka priče. Pitanje sam 

formulisao na način na koji to čine studije koje se 

bave unekoliko sličnim zlodelima: planskim, masovnim 

silovanjem žena jedne etničke grupe od strane 

pripadnika druge etničke grupe u sukobima koji 

su izbili po raspadu savezne države. 

Opšte je mesto tih studija: sistematskim 

seksualnim zlostavljanjem telo žene tretira se kao etničko 

žensko telo. 1 Žena se tu vidi kao mesto mogućeg 

prljanja patrilinearno određene etničke grupe, to 

jest prodora tuđe krvi u nju. Zato su žene iz vlastite 

grupe pod posebnom zaštitom i strogim nadzorom, 

a žene iz tuđe etničke grupe u slučaju sukoba postaju 

– meta napada. Žene tako otelovljuju granicu patrilinearne 

etničke zajednice. 2 Masovnim silova- 

1 Vidi, na primer, Dubravka Žarkov, “Gender, Orientalism 

and the History of Ethnic Hatred in the Former 

Yugoslavia”, u Helma Lutz, Ann Phoenix i Nira Yuval- 

Davis (ur.), Crossfires. Nationalism, Racism and Gender in Europe 

(London: Pluto Press, 1995) – “... silovanje je ‘prirodni’ 

element ‘etničkog rata’. ‘Prirodni’ je element muške 

moći da se odredi granica sopstvene ‘etničke grupe’ tako 

što će se žene ‘Drugog’ obeležiti silovanjem, što žensko 

telo određuje kao etničko žensko telo” (str. 113). 

2 Vidi, na primer, Nira Yuval-Davis, Gender & Nation 

(London: Sage Publications, 1997) – “... raznovrsni 

kulturni, pravni i politički diskursi koriste se za uspo-

106 

njem žena tuđe zajednice simbolički se osporava pravo te zajednice na određenu 

teritoriju i ugrožava njeno potomstvo, koje se silovanjem hoće preoteti, baš kao i 

teritorija. 

U javnosti se o sistematskom seksualnom zlostavljanju muškaraca u logorima 

u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini govorilo i pisalo znatno manje nego o 

seksualnom zlostavljanju žena u postjugoslovenskim ratovima. Tom temom nije se 

previše bavila ni stručna literatura. O vezi između muškog tela, seksualnosti i shvatanja 

nacije pisalo se mnogo i ozbiljno: 3 međutim, to znanje gotovo uopšte nije primenjeno 

u analizi seksualnog nasilja nad zatočenim muškarcima u ratovima iz devedesetih 

na prostoru Jugoslavije. 4 Ovaj tekst nudi skicu mogućeg odgovora na pi- 

stavljanje granice nacije”, a “granica se podiže da bi ljudi mogli da se 

podele na ‘nas’ i ‘njih’ i da se to protegne s generacije na generaciju”; 

stoga je pitanje reprodukcije, s naročitim naglaskom na “čistoću” 

potomstva nacije, centralno u oblikovanju specifičnih etničkih i 

rodnih odnosa (str. 26, 27). 

3 Vidi, na primer, George L. Mosse, Nationalism and Sexuality. Respectability 

and Abnormal Sexuality in Modern Europe (New York: Howard Fertig, 

1985); Klaus Theweleit, Muške fantazije, prevela Vilma Ožbolt (Zagreb: 

Grafički zavod hrvatske, 1983). 

4 Iz ove ocene treba izuzeti istraživački i analitički rad Dubravke Žarkov. 

Ona već godinama poziva stručnu javnost da usmeri pažnju i na 

proučavanje seksualnog zlostavljanja muškaraca tokom ratova na 

prostoru Jugoslavije s kraja dvadesetog veka. Tim pitanjem i sama se 

ozbiljno bavila. Iako se na njih može osloniti, što u ovom tekstu i činim, 

njeni zaključci ipak ne objašnjavaju neke bitne aspekte fenomena 

planskog seksualnog zlostavljanja muškaraca u logorima u Hrvatskoj 

i u Bosni i Hercegovini. Mislim da su njenom pogledu promakli 

izvesni opštiji kulturni obrasci etničkog samopoimanja, unutar 

kojih su se ti zločini dogodili, što je delom posledica analitičkog 

konteksta koji je izabrala za svoj rad. Otuda, rekao bih, imaju ograničeno 

važenje njeni uvidi kako se seksualno zlostavljanje zatvorenika 

prećutkuje jer se stid žene podnosi lakše od stida muškarca, to jest 

da “u rodnoj podeli uloga, muškarcu ne pripada uloga Žrtve Silovanja”. 

Vidi Dubravka Žarkov, “Silovanje tokom rata u Bosni”, Temida, 

maj 1998; takođe i verziju ovog teksta, u kojoj je dat mnogo razrađeniji, 

ali možda ne i adekvatan, teorijski kontekst za analizu seksualnog 

nasilja nad muškarcima na prostoru Jugoslavije – “The Body of 

the Other Man”, u Dubravka Žarkov, The Body of War (Durham i London: 

Duke University Press, 2007), str. 155–169. 

Reč no. 78/24, 2009.

tanje: šta nam sistematsko seksualno zlostavljanje muškaraca, po analogiji sa masovnim 

silovanjima žena, govori o kulturi počinilaca tih zločina? 

Ni u proznoj, kao ni u stručnoj, literaturi koja tematizuje raspad Jugoslavije 

i sukobe koji su mu usledili, nisam često nailazio na pokušaje da se to pitanje 

artikuliše i narativnim sredstvima ukaže na moguće odgovore. U tom pogledu, roman 

Dubravke Ugrešić jeste izuzetak. 

1. OTAC I SIN 

Jedna epizoda romana Ministarstvo boli odvija se u sudnici Tribunala u Hagu. Glavna 

junakinja, ujedno i naratorka – nastavnica srpskohrvatske književnosti na odseku za 

slovenske jezike Univerziteta u Amsterdamu – došla je u Hag da vidi oca jednog od 

svojih đaka, upravo đaka koji se nedavno ubio. Njegov otac okrivljen je za zlostavljanje 

zatvorenika u jednom koncentracionom logoru u Bosni: 

To dugo i dosadno redanje detalja, koji za nas nisu imali nikakva smisla, trebalo 

je dokazati da je Urošev otac u slobodno vrijeme, zajedno s još dvojicom, 

skakao u obližnju baraku, gdje su bili zatvoreni njegovi sumještani, Muslimani, 

i tjerao ih na ponižavajuće seksualne igre, od kojih je, navodno, njegova 

omiljena bila “otac sa sinom” ili “sin s ocem”, a zatim ih rukama koje su smrdjele 

po ribi prebijao na smrt i potapao njihove leševe u mrijestilištu. 5 

Naratorka Ugrešićkinog romana neposredno povezuje samoubistvo svoga đaka 

Uroša sa zlodelima za koja je okrivljen njegov otac: Uroš se naprosto stideo svoga oca 

i nije mogao da podnese tu sramotu. 6 Međutim, pred kraj romana, naratorka uvodi 

još jedan mogući motiv za samoubistvo: Uroš je imao homoseksualni odnos nekoliko 

dana pre nego što se ubio. 7 

U romanu se homoerotske naznake uvode razornim ismevanjem hrvatskog 

i srpskog ljubavnog pesništva: “I još nekaj, ti naši pjesnici jako vole posvećivat 

pjesme jedan drugom, ono, kad frajer lira drugom frajeru. To ne bi ni komentiral. 

Sve je jasno.” 8 Dok: “Naši ti o ženskama mogu pisat tek kad su one u grobu, ozbilj- 

5 Dubravka Ugrešić, Ministarstvo boli (Beograd: Fabrika knjiga, 2004), 

str. 151. 

6 Ibid., str. 136. 


8 Ibid., str. 81. George Mosse izdvaja homoerotizam kao ključni agens 

nacionalne obnove kada govori o krugu muških sledbenika koji je 

oko sebe formirao nemački pesnik Stefan George. Mosse, međutim, 

Časopis za književnost i kulturu, i društvena pitanja 

107

108 

no ti velim. Ko da jedva čekaju da komad odapne, pa da mogu bacit neku tužnu pismu, 

ko da su Dalmoši, jebomepas...” 9 

Specifično zlostavljanje zatvorenika za koje je okrivljen Urošev otac, 

Uroševo homoseksualno iskustvo, te njegovo samoubistvo, i isticanje homoerotske 

prirode domaće ljubavne poezije pripadaju različitim narativnim i značenjskim nivoima 

romana. Ljubavno pesništvo ismejano je u školskom radu jednog od studenata, 

koji i sam opet kaže da su to uvidi jednog njegovog prijatelja: taj dvostruki odmak 

od naratorke može se čitati i kao namera autorke da ismevanju umanji značaj. 10 

Četiri izdvojena narativna elementa ne slede neposredno jedan za drugim, 

ni u sižejnom, ni u uzročno-posledičnom nizu: naprotiv, motivacijska veza između 

procesa koji se vodi protiv Uroševog oca i Uroševog samoubistva uspostavlja se 

naknadno, da bi joj se onda ponovo umanjio značaj detaljem o Uroševom homoseksualnom 

iskustvu. Homoerotski motivi u srpskom i hrvatskom pesništvu ne mogu 

se neposredno povezati sa događajima o kojima pripoveda naratorka: njihovo iz- 

naglašava da se tu homoerotizam mora jasno razlučiti od homoseksualnosti. 

Georgeove poetske ekstaze treba, smatra Mosse, tumačiti 

kao sublimaciju seksualnog nagona. Ali, ipak ostaje središnja veza 

koju George vidi između lepog muškog tela i lepe duše – prvo je odraz 

drugoga. Uz to, George nikada nije oprostio onim svojim sledbenicima 

koji su se oženili. Mosse zaključuje: “Neobično je da su 

gotovo svi koji su pisali o Stefanu Georgeu i njegovom krugu prenebregli 

značaj njegovog očitog homoerotizma i umesto toga se usredsredili 

na Georgeovo pesništvo i njegovu ljubav prema Grčkoj, što je 

samo po sebi zanimljiv primer za to kako se postupa sa homoertskim 

muškarcem koji je nacionalni junak” (G. L. Mosse, Nationalism and..., 

str. 60). Za skicu koju ovde predlažem, i veze između lepih muških 

duša, koje bi se mogle nazvati i homosocijalnim muškim sponama, 

i sublimisana homoseksualnost podjednako su bitne. 

19 D. Ugrešić, Ministarstvo... str. 83. 

10 S druge strane, taj školski rad napisao je Igor, najpronicljiviji student, 

sa kojim će nastavnica stupiti i u ljubavnu vezu, i sa kojim će 

posetiti Hag. Njegovo povlašćeno mesto u pripovednom sklopu neupitno 

je. Štaviše, rad je napisan u okviru zajedničkog pokušaja nastavnice 

i studenata da ožive prošlost koju nastoje da izbrišu ideolozi 

novih država. Rad tako funkcioniše kao bitan element u sklapanju 

mozaika nekadašnjeg svakodnevnog života, to jest njegovog razorenog 

okvira. S obzirom na to, učinak uspostavljene distance može se 

razumeti i kao isticanje objektivnosti ponuđenih uvida. 

Reč no. 78/24, 2009.

laganje ne utiče na tok priče. Kakva je onda uloga homoerotskog provodnog motiva, 

i u kakvoj je on vezi sa opisanim iživljavanjem nad zatvorenicima u logoru, i sa 

homoseksualnim iskustvom i samoubistvom jednog od junaka romana? 

Ti segmenti svakako učestvuju u formiranju značenja pripovedne celine. 

Oni čine narativnu nit što opisuje kontekst kojim su delom oblikovani i unutar 

koga deluju junaci romana. Štaviše, kratki esej o domaćoj lirici može se čitati kao 

prozna naznaka svodnog obrasca pod koji se smeštaju ostali homoerotski elementi 

naracije, među njima, u svom izopačenom vidu, i seksualno zlostavljanje zatvorenika. 

“Kad frajer lira drugom frajeru” sažeta je formula kojom se ukazuje na onaj oblik 

nacionalizma koji reprodukciju nacionalnog duha vezuje za kulturu koju stvaraju 

uglavnom muškarci; tom formulom istovremeno je uspostavljen i ironijski odmak 

od jedne takve kulture. 

Privilegovanje homosocijalnih muških spona u sferi kulturne produkcije 

svojstveno je zajednici koja je opsednuta održavanjem sopstvene čistoće. Potreba 

za čistoćom normativna je i za patrilinearnu biološku reprodukciju te zajednice. 

Heteroseksualni muškarac ovlašćen je, ujedno i primoran, da ispuni zahtev čiste biološke 

reprodukcije grupe. Tako je nadziranju, pored ženske, izložena i muška seksualnost. 

“Frajer” može i treba da “lira drugom frajeru”, jer se time u duhovnoj 

sferi sankcioniše i snaži muška moć, ali ne sme sa njim imati seksualni odnos, jer to 

ugrožava čistu biološku reprodukciju zajednice. Pa ipak, opna koja razdvaja homosocijalne 

muške spone od homoseksualnosti, plemenite muške duše od lepih muških 

tela, izrazito je porozna i mora se čuvati po svaku cenu. 11 Stid zbog iživljavanja 

nad zatvorenicima za koje je okrivljen otac, s jedne strane, i homoseksualno iskustvo, 

s druge, unutar takvog kulturnog sklopa dovoljno su jaki motivi da se počini 

samoubistvo. 

11 Vidi Eve Kosofsky Sedgwick, Between Men. English Literature and Male Homosocial 

Desire (New York: Columbia University Press, 1985). Povlačenje 

granice između homosocijalnosti i homoseksualnosti u engleskoj kulturi 

Sedgwick uočava u periodu druge polovine osamnaestog i prve 

polovine devetnaestog veka i stoga ne prihvata kao opštevažeća, vanvremena 

objašnjenja po kojima je, unutar patrijarhalne strukture, 

“obavezna heteroseksualnost” ugrađena u srodničke veze kojima dominiraju 

muškarci, te da je homofobija nužna posledica patrijarhalnih 

ustanova poput heteroseksualnog braka. Ali ne poriče održivost 

tih objašnjenja kada je reč o modernim evropskim društvima. I pored 

toga, Sedgwick tvrdi da i u modernom društvu zapravo nema jasnog 

prekida kontinuuma između homosocijalnog i homoseksualnog. 


109

110 

2. SLIKE IZ PAKLA 

Masovna silovanja Muslimanki od strane pripadnika srpskih oružanih snaga u postjugoslovenskim 

etničkim sukobima u Bosni i Hercegovini dokumentovana su i pažljivo 

razmotrena. Sistematska seksualna zlostavljanja muškaraca, koja su se dogodila 

u isto vreme, uglavnom su prećutana, pa neupućeni čitalac Ministarstva boli 

može pomisliti da je Dubravka Ugrešić naprosto izmislila zločinačke detalje iz priče 

o Uroševom ocu, bivšem oficiru Jugoslovenske narodne armije, kako bi konstruisala 

odgovarajući prozni kontekst i unutar njega ponudila uverljive razloge za Uroševo 

samoubistvo. Međutim, biće da je autorka u sklapanju svoje priče koristila prava 

svedočenja iz haške sudnice. Iskaz koji sledi odnosi se na zločine počinjene u Domu 

kulture u Čelopeku, malom mestu na bosanskohercegovačkoj obali Drine: 

Postoji mnogo svedoka, ali ovde ću pomenuti slučaj jednoga koji govori o nizu 

silovanja muškaraca, seksualnom zlostavljanju muškaraca. On je rekao da 

je to bilo stravično. Tamo je bilo oko 170 zatvorenika. Tamo je bilo muškaraca 

u uniformama koji su prozivali po osam zatvorenika, očeva i sinova. Naš 

svedok nije bio sa svojim ocem, pa su ga izveli sa stricem. Prisilili su ih da se 

popnu na binu i skinu se. Zatim su ih prisilili da čine razna seksualna zlostavljanja. 

Posle toga, zatvorenike su prisilili da jedni drugima odgrizu penis, a 

sve to su nadgledali muškarci u uniformama na bini. Kada su videli da tri zatvorenika 

nisu ispunili zadatak, osudili su ih na smrt. 12 

Zašto ove “slike iz pakla, gde je jedina granica zlostavljanja zatvorenika bila granica 

imaginacije njihovih čuvara”, 13 nisu dospele u središte pažnje javnosti poput slučajeva 

silovanih žena? 14 Da li, za razliku od masovnog silovanja žena, sistematsko sek- 

12 www.icty.org/x/cases/slobodan_milosevic/trans/en/030310 ED.htm 

13 www.un.org/icty/transe3940/021218IT.htm 

14 Devetog prosinca 2004. godine, Feral Tribune objavio je razgovor sa 

Mladenom Lončarom iz Medicinskog centra za prava čovjeka, veštakom 

Suda u Hagu, o masovnom fenomenu seksualnog zlostavljanja 

muškaraca u Hrvatskoj, te u Bosni i Hercegovini – “najvećoj 

javnoj tajni minuloga rata”. Tokom sedam godina istraživanja, 

Lončar je došao do podataka o četiri hiljade slučajeva seksualnog 

nasilja nad muškarcima – Hrvatima koji su bili u srpskom zatočeništvu. 

On zaključuje, “po nekim elementima koji su proizašli iz rekonstrukcije”, 

da je gotovo “sigurno da je mučenje bilo sastavni dio 

plana”. 

Reč no. 78/24, 2009.

sualno nasilje nad muškarcima ne može da uzbuni javnost, izazove moralno zgražanje, 

nametne potrebu da se nešto u vezi sa tim učini? Jedan incident iz 1985. godine 

i ono što je za njim usledilo razlog su što se na prethodno pitanje načelno ne 

može odgovoriti potvrdno. 

Prvog maja 1985. godine, zastavnik Jugoslovenske narodne armije 

Đorđe Martinović, zaposlen u Domu kulture u Gnjilanu, došao je u lokalnu bolnicu 

sa ozbiljnim unutrašnjim povredama koje je izazvalo silovito nabijanje staklene 

boce u njegov rektum. Martinović je objasnio da su ga dok je radio u polju napala 

dva muškarca koji su govorili albanski. Nedelju dana kasnije pokrajinski zvaničnici 

saopštili su da je Martinović samoga sebe povredio dok se samozadovoljavao. Među 

Srbima se, naprotiv, formiralo uverenje da su vlasti priču o samopovređivanju izmislile 

da bi od javnosti prikrile pravu meru nasilja nad kosovskim Srbima. S vremenom, 

slučaj Martinović, “u kome su spojene snažne slike o stradanju Srba pod 

Turcima i o srpskoj muškosti koju oskrnavljuje primitivan, surov i seksom opsednut 

Albanac, postao je centralni simbol kosovskog pitanja”. 15 

Šta se zaista dogodilo 1. maja 1985. godine – više nikoga nije zanimalo. 

Ljudi su se odlučivali za jednu od dve verzije događaja vođeni vlastitim stavom o srpskoalbanskom 

pitanju. Đorđe Martinović umro je u septembru 2001. godine. Povodom 

njegove smrti, beogradske novine ponovo su rekonstruisale čitav slučaj: 

Martinović je radio u Domu kulture Jugoslovenske narodne armije u Gnjilanu; dok 

je bio u polju napali su ga i povrede mu naneli Albanci; pokrajinski i viši zvaničnici 

pokušali su da zataškaju čitav slučaj optuživši Martinovića za samopovređivanje; 

slučaj Martinović bio je i ostao metafora srpskog stradanja. 16 

Godine 1986, beogradski OOUR za izdavačku delatnost Partizanske 

knjige iz Ljubljane u štampariji BIGZ-a štampa 50.000 primeraka knjige Slučaj 

Martinović. Godine 1989. najupečatljiviju sliku Martinovića kao srpskog mučenika 

naslikao je Mića Popović. Pošto je izabran za redovnog člana Srpske akademije nauka 

i umetnosti, Popović je akademicima poklonio svoje delo “1. maj 1985”. 

Ovo platno je ne samo najveća slika koju je on ikada naslikao, već i jedna od 

najvećih u jugoslovenskom posleratnom slikarstvu. Inspirisan slikom “Mučeništvo 

sv. Vartolomeja” Hosea de Rivere iz sedamnaestog veka, on prikazuje 

15 Jasna Dragović-Soso, “Spasioci nacije”. Intelektualna opozicija Srbije i oživljavanje 

nacionalizma, prevela Ljiljana Nikolić (Beograd: Fabrika knjiga, 

2004), str. 200. 

16 http://www.glaskim.co.yu/glasnik/brojevi/broj23.htm 


111

112 

Martinovića na krstu koji podižu Albanci (prepoznatljivi po svojim kečeima), 

s flašom koja je preteći uperena prema njemu. O saučesništvu režima govori 

lik policajca koji posmatra raspinjanje srpskog Hrista. 17 

Mesecima je Popovićeva slika stajala u izlogu galerije u glavnoj beogradskoj ulici. 

Srpski pesnici su o Martinoviću pevali kao o mučeniku sa krunom od trnja, ili su 

svoje pesme posvećivali “flaši Đorđa Martinovića”. 18 

Slučaj Đorđa Martinovića jasno pokazuje da se seksualno zlostavljanje 

muškarca može iskoristiti za oblikovanje predstava i mišljenja – u konkretnom slučaju, 

za oblikovanje upečatljive slike stradanja nacije i poimanja sopstvene nacije 

kao žrtve. Mitologizacijom jednog incidenta, Martinović je preobražen u moćan 

simbol patnji srpske zajednice na Kosovu. Njegove povrede prizivaju u svest predstave 

o nabijanju na kolac kao stravičnom opredmećenju svireposti otomanskih vlasti 

i petovekovnoj patnji Srba pod takvom vlašću. 19 Ali, zbog čega je onda izostala 

slična instrumentalizacija seksualnog nasilja nad muškarcima u etničkim sukobima 

u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini? Zašto, na primer, jezive slike seksualnog zlostavljanja 

zatvorenih Srba nisu ponovo iskorišćene da se učvrsti predstava o sopstvenoj 

etničkoj grupi kao žrtvi? 20 

17 J. Dragović-Soso, “Spasioci...”, str. 201. 

18 Stevan Raičković, “Krvava brazda” (1986) i “Kapija Šumadije” 

(1988), u Suvišna pesma (Beograd: Srpska književna zadruga, 1991), 

str. 29-35; Milan Komnenić, Izgon (Beograd: BIGZ, 1986), str. 

72. Navedeno prema J. Dragović-Soso, “Spasioci...”, str. 201. 

19 Činjenica da se istorijski Drugi promenio, da reč više nije o Turcima, 

nego je o Albancima, ne ugrožava delotvornost prizvane simbolike 

sukoba “krsta protiv polumeseca”. “To znači da prvobitna 

retorika u kojoj se na Turke ukazuje kao na ‘druge’ još uvek važi, te 

da simboličko prizivanje krsta ili polumeseca stvara mogućnost povezivanja 

sa sadašnošću na prividno poznat način, što ima za rezultat 

pojavu koju je Bahtin svojevremeno okarakterisao kao ‘ignorisanje 

onoga što je sadašnje u sadašnjosti i prošlo u prošlosti’” – Milica 

Bakić-Hayden, Varijacije na temu Balkan (Beograd: Institut za filozofiju 

i društvenu teoriju/“Filip Višnjić”, 2006), str. 126. 

20 U nekadašnjoj kasarni Jugoslovenske narodne armije u Splitu pripadnici 

hrvatskih oružanih snaga seksualno su zlostavljali zatočene 

Srbe. Međutim, nisam naišao na ni jedan pokušaj da se žrtve tog 

zlostavljanja uporede sa Đorđem Martinovićem niti da se one prikažu 

kao stradalnici koji simbolički oličavaju stradanje nacije. 

Reč no. 78/24, 2009.

Okolnosti iz druge polovine osamdesetih, u kojima je jedan incident 

bilo moguće preobraziti u metaforu stradanja nacije, bitno se razlikuju od prilika s 

početka devedesetih, kada se o nizu seksualnih zločina nad muškarcima naprosto 

ćuti. Promena prilika, međutim, ne znači i promenu preovlađujućih kulturnih 

obrazaca. 

3. HOMOEROTIKA ILI “OTAČASTVOLJUBLJE” 

Kada govori o muškoj dominaciji, Pierre Bourdieu ističe da je “prodiranje, naročito 

prodiranje u muškarca, jedna od potvrda za libido dominandi, koji nikada nije sasvim 

odsutan iz muškog libida”. Sa tog stanovišta, koje povezuje seksualnost i moć, 

“najgore poniženje za jednog muškarca jeste to da se sa njim postupa kao sa ženom”, 

tako što se u njega penetrira. 21 Aspekt “najgoreg poniženja” ključan je za transformaciju 

slučaja Martinović u metaforu nacije koja strada. On je fizički povređen, ali 

tako da mu je sa povredama naneto i najgore poniženje, i kao muškarcu i kao Srbinu, 

što stvara prostor za metonimijski pomak ka čitavoj naciji: Srbi na Kosovu stradaju 

i trpe najveće poniženje – polaganje prava na teritoriju Kosova od strane Albanaca 

ujedno je i prodiranje u njihovo etničko muško telo. 

U drugoj polovini osamdesetih često se govorilo i o Srpkinjama koje su 

silovali kosovski Albanci. Međutim, samo je Đorđe Martinović u preradi incidenta 

u metaforu zadržao ime i prezime. Ženama je u sličnom procesu transformisanja 

oduzeto ime, i na njih se upućuje zbirno. Iz perspektive opšte ugroženosti nacije, 

veza između seksualnosti i moći nije dovoljna da objasni razliku između etničkog muškog 

tela, koje pored grupnog može zadržati i lični identitet, i bezimenog etničkog ženskog 

tela, koje ima samo grupni identitet. 22 

21 Pierre Bourdieu, Masculine Domination, preveo Richard Nice (Cambridge: 

Polity Press, 2001), str. 21-22. 

22 Ovde se rukovodim proširenjem koje je učinila Katherine Verdery 

u analizi rumunskog nacionalizma. Naime, ona tvrdi da uvid Georgea 

Mossea, kako se svaki nacionalizam “dobrim delom zasniva na 

homosocijalnim muškim sponama”, nije dovoljan da se shvati specifična 

priroda rumunskog nacionalizma. Taj nacionalizam upućuje 

na “jednu posebnu vrstu genealogije, koja se reprodukuje bez 

učešća žena, pa čak i seksa”. Naglasak je, dakle, “prvenstveno na nacionalnom 

duhu i njegovoj reprodukciji kroz kulturu (koju stvaraju 

muškarci) ili kroz plodotvornu smrt muškaraca – što znači da žene 

mogu stvarati život u ovom svetu, ali da je za kontinuitet nacije 

važniji večni život, koji se postiže kulturom, herojskim delima i od- 


113

114 

Ovde je dakle reč o tipu kulture zasnovane na tradiciji koja se shvata kao 

neprekidno stvaranje i prenošenje plodova plemenitih muških duša. Nacionalni 

duh reprodukuje se u takvoj zajednici čuvanjem imena i dela velikih muškaraca. U 

velika lična dela tu se broji i patnja i stradanje, pod uslovom da pati i strada muškarac, 

koji onda ostaje upamćen po imenu. 

Primer takvog shvatanje nacionalnog duha i kulture, što i danas preovlađuje 

na prostorima Jugoslavije, i u Srbiji posebno, jeste Istorija stare srpske književnosti 

Dimitrija Bogdanovića. Bogdanović tu poseže za slikom knjige kao (muškog) semena 

kako bi objasnio i ujedno uspostavio sinhrono i dijahrono jedinstvo srpske 

nacije: 

... †knjiga‡ povezuje i objedinjava razdvojene delove naroda i održava njegovo 

duhovno jedinstvo i njegovu istorijsku svest. 

†...‡ 

Kao rastureno seme, nosile su †knjige‡ sa sobom klicu žive, podmlađene 

svesti, verno predanje o prošlosti, autentičan sadržaj srednjovekovne kulture. 

Nije se bez razloga svaka stara knjiga u srpskom narodu XVIII i XIX veka 

nazivala “starostavnikom”, “knjigom starostavnom”, iz koje su se iščitavala 

znanja, makar i maglovita, ali nesumnjiva, o vremenima slobode i sjaja. 23 

Za Bogdanovića, “svest o 'otačastvu'” ili “otačastvoljublje” objedinjuje jedan narod 

u “trajniju kulturnu zajednicu”, što se najsnažnije izražava upravo u književnosti. 24 

Istorijska, otačastvena svest srpskog naroda prirodno se razvija i neguje “razvijanjem 

i negovanjem nemanjićkih i svetosavskih kultova vladara i arhiepiskopa srpskih”. 

Pošto je reč o duhovnim kvalitetima, dakle semenu koje je pohranjeno u knjizi, smrt 

je uklonjena kao pretnja trajnijem identitetu zajednice; 25 štaviše, srpski mana- 

likama duha, što sve spada u područje muškaraca” – Ketrin Verderi, 

“Od države roditelja do porodičnih patrijarha: rod i nacija u savremenoj 

Istočnoj Evropi”, u Šta je bio socijalizam i šta dolazi posle njega, 

preveo Veselin Kostić (Beograd: Fabrika knjiga, 2005) str. 145. 

Slično razmišlja i Rada Iveković (vidi napomenu 25). 

23 Dimitrije Bogdanović, Istorija stare srpske književnosti (Beograd: Srpska 

književna zadruga, 1991), str. 45, 47. 


25 Nije samo smrt prepreka koju ovakvo razumevanje nacije pokušava 

da prevlada. Ono je ujedno i pokušaj da se iz shvatanja nacije, bar iz 

onoga njenog uzvišenog, duhovnog područja isključe žene. “Os- 

Reč no. 78/24, 2009.

stiri mogu biti “škola hrišćanske i narodne tradicije” zato što je skoro svaki s “moštima 

ponekog člana svetorodne dinastije ili kakvog predvodnika narodne crkve” 26 

– osveštano mrtvo muško telo garant je autentičnosti duhovnog nasleđa. 

Nekih pola veka pre Bogdanovića, o duhovnom jedinstvu i trajanju 

srpske zajednice slično razmišlja i Vladimir Velmar-Janković, što svedoči o kontinuitetu 

etničkog samopoimanja, koje ipak ne seže u davnu prošlost – počeci mu se 

jasno vide u devetnaestom stoleću. 27 I Velmar-Janković duhovnu reprodukciju kao 

čistiju nadređuje biološkoj reprodukciji zajednice. O potonjoj on gotovo i ne govori, 

budući da se sasvim posvetio objašnjavanju “samotvornosti srpskog obnovnog 

pokreta” i njegovom “samooživotvoravanju”. 28 Za njega je “veza ponosa i slave” takoreći 

“krvna” i počiva na “vaskrsavanju poštovanja predaka”. 29 Izvor “duhovnoga 

jedinstva srpske duhovne, narodne, državne i društvene zajednice” on vidi u istim 

onim osnovama “koje su spasle Srpstvo nemanjićske i ostalih srpskih država i održale 

ga do danas kroz vekove”. 30 Jedna od tih osnova je i “predanje o staroj srpskoj dr- 

novni princip (muškog) nacionalizma kao uklanjanja Drugog tako 

predstavlja poricanje izvorne veze sa drugim. To je zahtev za čistotu i istovetnost, 

kako nacionalnu tako i polnu” – Rada Iveković, Captive Gender. 

Ethnic Stereotypes & Cultural Boundaries (New Delhi: Women Unlimited, 

2005), str. 18. Muškarac je samim svojim rođenjem povezan sa 

drugim polom, te je dobar deo psihoanalize zasnovan na tumačenju 

ove jednostavne činjenice: “muška fantazija” zaokupljena je predstavama 

o tome koliko je opasan za muškarca, za samu muškost, kao 

i za društvo, prelazak granice ka Drugom (Ibid., str. 10-11). Pored 

predstave o bezgrešnom začeću, i ideju o čistoj i večnoj reprodukciji 

posredstvom kulture, u kojoj knjiga jeste seme i klica nacionalne 

svesti, treba razumeti kao pokušaj da se izbegne ili umanji prisustvo 

žene kao mesta mogućeg prljanja. 

26 D. Bogdanović, Istorija..., str. 96. 

27 O prizivanju, to jest izmišljanju srednjovekovnog imaginarija slave 

i čestitosti u devetnaestovekovnoj Evropi, George Mosse govori kao 

o formiranju i nametanju skupa vrednosti i pravila ponašanja za 

muškarce, građane novostvorenih ili nacionalnih država u nastajanju, 

i određuje ga kao novu meru dostojnosti (respectability), kojom se 

disciplinuju ti građani. Vidi G. L. Mosse, Nationalism and... 

28 Vladimir Velmar-Janković, Pogled s Kalemegdana. Ogled o beogradskom čoveku 

(Beograd: Prosveta, 1992; prvo izdanje 1938), str. 47. 




115

116 

žavi, naročito o nemanjićskoj, o kraljevskim i junačkim delima, o stvaraocima države 

na čelu naroda, o duhovnim vođama naroda”; 31 tu su i neminovne “mošti posvećenih 

vladara”, koje su bile “s narodom, ili su izgnanički lutale s narodom u nemilosrdnoj 

tragičnoj seobi i bekstvu”. 32 

Zasnivanje duhovne suštine nacije na patrilinearnim i homosocijalnim 

muškim sponama, koje ujedno jemče i njenu čistu reprodukciju, moglo je na izopačen 

način pružiti i obrazac za izdvajanje očeva i sinova među seksualno zlostavljanim 

zatvorenicima. Time bi se svirepo pervertovala logika večnog niza koji čuva i 

prenosi identitetsko jezgro tuđe etničke grupe i prekinuo sled simboličkih prenošenja 

s oca na sina. 33 Surova je ironija to što se i u slučaju Martinović i u zločinima 

u Čelopeku pojavljuju domovi kulture – u potonjem, zlostavljanje se dogodilo 

upravo na samoj pozornici Doma. 

4. NAJGORE PONIŽENJE 

Prvu polovinu devedesetih obeležili su ratni sukobi. U te sukobe etničke grupe, a 

Srbi naročito, ušle su sa već dovršenom slikom o sebi kao žrtvi. 34 Slike novih muče- 


32 Ibid., str. 67-68. Postoje i razlike, razume se, između poimanja 

nacije Vladimira Velmara-Jankovića i Dimitrija Bogdanovića. Prvi 

priznaje da pre Kosova Srbi “u svojoj državi nisu uvek znali šta da 

rade sa sobom i svojom slobodom, i grešili su feudalnom sebičnošću 

protiv samodiscipline, i kraljevi, i velikaši, a pomalo i ostali narod 

bespravni”. Tek “kad je sloboda izgubljena, počelo se sve stezati 

pod njenu misao”, koju je od kraljeva i velikaša primio “seljak-rajetin, 

srpski čovek plemenske krvne zajednice” (V. Velmar-Janković, 

Pogled ..., str. 63). Kod Bogdanovića, naprotiv, nema sumnje da 

je pre Kosova bilo vreme slobode i sjaja. Reklo bi se da kod Velmar- 

Jankovića još uvek ima traga unekoliko vukovskome demokratskom 

i populističkom zamahu, dok je kod Bogdanovića sve u vanvremenom 

feudalnom elitizmu. 

33 Slična, izopačena logika može se iščitati i iz napada čiji su cilj bile sahrane 

civila. Vidi Keith Doubt, “Etička obaveza sahranjivanja i njeno 

kršenje tokom rata u Bosni i Hercegovini”, prevela Milena Marić, 

u Sociologija nakon Bosne (Sarajevo: Buybook, 2003), str. 27-39. 

34 Slučajem Martinović u kontekstu priprema i mobilizacije Srba za 

rat bavila se Wendy Bracewell. Moj utisak je da i toj, inače korektno 

urađenoj analizi nedostaje svest o širem kulturnom kontekstu unutar 

koga se pripreme i mobilizacija odvijaju. Ona ne ide dalje od 

Reč no. 78/24, 2009.

nika, po uzoru na Đorđa Martinovića, u ratnim okolnostima mogle bi imati neželjeni 

učinak: 35 u ratu pretrpljeno najgore poniženje moglo bi izazvati malodušnost. 

Ali, naneti takvo poniženje neprijatelju, učiniti neprijatelja malodušnim, čini se 

kao opravdano, naročito ako se u vidu imaju poniženja kojima smo “mi” već bili izloženi. 

36 

Postjugoslovenski ratovi predstavljeni su – i unutar međusobno sukobljenih 

zajednica opravdani – kao etnički sukobi. To je nametnulo potrebu da se 

sukobljene zajednice etnički jasno odele jedne od drugih. U prvi plan tako su dospele 

dve rodne uloge: feminizirana, pasivna uloga žrtve, koja može biti metafora 

stradalačke nacije; i muška, aktivna uloga čuvara i branitelja nacije. Ovim obrascima 

regulisano je ponašanje pripadnika zajednice. Njima su bili obeleženi i pripad- 

isticanja opšteg shvatanja muškosti unutar dihotomije rodnih uloga 

branitelja i žrtve, koja je nesumnjivo delatna u tom periodu, ali 

nije dovoljna da objasni vezu između slučaja Martinović iz osamdesetih 

i specifičnog seksualnog zlostavljanja muškaraca u devedesetim. 

Vidi Wendy Bracewell, “Rape in Kosovo: masculinity and Serbian 

nationalism”, Nations and Nationalism, Vol. 6 (4), 2000, str. 

563-590. 

35 Razlika između okolnosti iz druge polovine osamdesetih i s početka 

devedesetih očituje se i u različitim slikama muškaraca koje u tim 

godinama dominiraju u srpskoj javnosti. Za likom raspetog Đorđa 

Martinovića usledio je – napravljen prema klasičnom romantičarskom 

obrascu negativnog junaka – lik Željka Ražnatovića, odmetnika 

i ratnika s one strane dobra i zla, gde je samo interes nacije koji 

se ne može prosuđivati univerzalnim etičkim merilima. S obzirom 

na “samotvornost” i “samooživotvoravanje”, te na opsesivnu potrebu 

za “čistoćom”, to samoizdvajanje iz univerzalnog poretka očekivano 

je i razumljivo. Radomir Konstantinović ironično ga zove 

“spasonosnim izuzimanjem srpskog sveta iz čitavog ostalog sveta”, a 

Ivan Čolović – “otpadanjem od sveta”. Vidi Ivan Čolović, Politika 

simbola (Beograd: Radio B92, 1997), posebno “Srpski politički etnomit”, 

str. 9-79; citati na str. 66. 

36 “Konstrukcija muškosti kroz heteroseksualnost i moć je, dakle, od 

takvog značaja za muškarce da sama po sebi predstavlja oružje u ratu. 

Jer kada se muškarac ne definiše samo kroz rod i seksualnost – 

kao heteroseksualni, tj. ‘pravi’ muškarac – nego i u etničkom smislu 

– kao Musliman, Hrvat ili Srbin – demaskulinizacija je višestruko 

simbolična” (D. Žarkov, “Silovanje...”, str. 7). 


117

118 

nici tuđih etničkih grupa. Plansko seksualno zlostavljanje trebalo je da muškarce iz 

tuđe etničke grupe na najgori način ponizi kao zaštitnike zajednice, čuvare čistoće, 

i aktivne agense koji prenose bitne duhovne crte svoje kulture. Logika “najgoreg 

poniženja” u ratnim okolnostima osujetila je javni govor o zločinima. 

Logika najgoreg poniženja počiva upravo na homosocijalnim i homoerotskim, 

te patrilinearnim premisama kulture počinilaca. Ta logika delatna je i u 

proizvođenju slučaja Martinović, i u silovanju žena, i u planskom seksualnom zlostavljanju 

zatočenih muškaraca, i u prećutkivanju tih zločina. Sistematsko seksualno 

nasilje nad muškarcima i njihovo ponižavanje zamislivo je unutar kulture koja 

muškim duhovnim sponama pridaje vrhovnu vrednost. Viktor Ivančić prikazuje taj 

normativni obrazac kao zagrljaj Velikog pisca i Velikog vođe: 

Priznajem da me, bez obzira što se na ovim prostorima već radi o pohabanom 

književnom klišeju, uvijek iznova fascinira taj prizor nesuzdržane muške ljubavi, 

taj znojni zagrljaj između Velikoga pisca i Velikoga vođe, sraz u kojemu 

pršte emocije, lipte suze i krckaju kosti, a ako se u toj razmjeni mužjačke strasti 

još i začuje kakvo stenjanje i cvilenje, onda to zacijelo stenje i cvili sam “narod”, 

tj. “hrvatski narod”, stiješnjen negdje u predjelu karlica dvaju velikana. 

Tamo gdje mu se jamči “opstanak, sreća i samosvijest”. 37 

5. MINISTARSTVO BOLI 

Ovde ne tvrdim da su počinioci zločina postupali u ime bilo kakvog svetonazora. 

Naprotiv, sva je prilika da njihovim postupcima nije prethodilo nikakvo ideološko 

promišljanje; bilo bi umirujuće da se može reći – nikakvo mišljenje uopšte. Barem 

jedan slučaj pokazuje da su zločine činili i ljudi sa “mentalnim problemima”. 

Prema izveštaju objavljenom u NIN-u 12. jula 2001. godine, Duško 

Vučković je suđen i osuđen za zločine koje je počinio u Čelopeku. Njegov brat Vojin 

Vučković, komandir dobrovoljačke jedinice čiji je član bio i Duško, pokazao je 

tokom istrage zgroženost nad zločinima koje je počinio njegov brat. Vojin je svedočio 

o velikom broju ubijenih Muslimana, njih sedamdeset u jednom incidentu. Pre 

nego što bi bili ubijeni, ti ljudi su primoravani na seksualne odnose između sebe. 

Neki su bili nabijeni na kolac. Međutim, iako su navedena imena osoba koje su počinile 

te zločine, kao i mesto i vreme zločina, nijedan od slučaja, kaže se u izveštaju, 

nije dalje istraživan. 

37 Viktor Ivančić, Animal Croatica (Beograd: Fabrika knjiga, 2007), str. 

137. 

Reč no. 78/24, 2009.

Što se Duška Vučkovića tiče, on je rekao da se u Srpsku radikalnu stranku 

učlanio zato što ga – “niko drugi ne bi primio zbog mojih mentalnih problema”. 

On je lečen u mentalnoj bolnici “Laza Lazarević”, kao i u sličnim ustanovama u Kovinu, 

Vršcu i Banja Luci. Sudski veštak Svetislav Jokić zaključio je da je Vučković 

“ozbiljan psihopata sa obeležjima teškog, hroničnog alkoholizma”. Zajedno sa svojim 

stranačkim kolegama Zoranom Dražilovićem, Ljubišom Petkovićem i Zoranom 

Rankićem napravio je plan da odu na ratište i prođu vojnu obuku pod nadzorom 

Rankića i njegovog brata. Policija je uhapsila Duška posle jedne akcije u Zvorniku. 

Smešten je u zatvor u Šapcu 15. aprila 1992. godine. Iz zatvora je pušten nekoliko 

dana kasnije zahvaljujući predsedniku Srpske radikalne stranke za Loznicu i 

unajmljenom advokatu. 38 

Okriviti samo Duška Vučkovića za počinjene zločine, bilo bi jednostavno 

i pogrešno. Reći da je on te zločine počinio zato što je naprosto bio lud, bilo 

bi utešno i opet pogrešno. Nije reč samo o tome da mu je neko drugi dozvolio da 

deluje unutar stranke, koja ga je u jednom trenutku i zaštitila, ili u okviru organizovane 

oružane formacije. Zločine koje je on počinio nije zamislio samo njegov 

bolesni um. Oni su pretpostavljeni i obrascima koji uspostavljaju ključne vrednosti 

zajednice. Zato, uostalom, Vučković nije i jedini počinilac zločina; slična zlodela 

činili su i drugi. Bilo je pitanje trenutka kada će imaginarij uporno prizivan 

ponavljanjem priče o Đorđu Martinoviću i insistiranjem na posebnim otačastvenim 

vrednostima početi da se opredmećuje i u konkretnim zlodelima pojedinaca. 

39 

38 http://free.freespeech.org/ex-yupress/nin/nin115.html 

39 Sličan imaginarij delatan je u Srbiji i posle dvehiljadite: jedno lice 

Milorada Ulemeka izgradilo se u javnosti prema istom onom obrascu 

koji je poslužio i za formiranje slike Željka Ražnatovića; Bora 

Đorđević, bivši pomoćnik ministra kulture u vladi Vojislava Koštunice, 

uputio je, na dan inauguracije, sledeću molbu novoizabranom 

predsedniku Sjedinjenih Država: “Predsedniče Obama, okreni 

se ka nama. / Pogledaj nas, garavi, mi smo dobre naravi. / Nas su 

Srbe jebali i kad nisu trebali. / Mi smo se kuražili, sami k***c tražili. 

/ Molimo te, leba ti, nemoj nas i ti j****i. / Vi ste, crnci, kurati, 

nećemo izdržati!” 

www.pressonline.rs/page/stories/sr.html?id=56972&sectionId=41 

&view=story 


119

120 

 

Silovanja žena i seksualna zlostavljanja muškaraca nisu bila slučajna, sporadična 

zlodela bolesnih umova. Njihova masovnost i njihovo plansko sprovođenje nedvosmisleno 

upućuju na to da je reč o elementima ratne strategije koja za cilj ima da se 

neprijatelj – u ovom slučaju: tuđa etnička grupa – razori, fizički i duhovno. 

Postoji delimičan paralelizam između počinjenih nasilja nad muškarcima 

i nasilja nad ženama. Muškarci su bili kastrirani, udarani po genitalijama, 

prisiljavani na međusobne seksualne odnose, i, retko, silovani od strane čuvara. 

Tako im se oduzimala moć za dalju biološku, ali i simboličku, reprodukciju vlastite 

zajednice: poreknuta im je muškost kao i identitet čuvara i prenosilaca duhovne suštine 

nacije. Masovno silovanje žena takođe je trebalo da osujeti dalju biološku reprodukcije 

njihove zajednice: silovanjem je onečišćeno njihovo potomstvo. 

Ali, o silovanju žena se javno govori; seksualni zločini nad muškarcima 

mahom su prećutani. Žene su bile metafora nacije koja strada; muškarci nisu. U 

ratnim prilikama, slika “našeg” muškarca kao žrtve nepoželjna je. 

Slučaj Martinović, naprotiv, jasno pokazuje da postoje situacije – recimo, 

kada se traži legitimacijska osnova za ratno preduzeće – u kojima je moguće javno 

pokazati muškarca kao žrtvu. Da “muškarac-žrtva nije više muškarac”, jer je lišen 

svoje muške moći, 40 u tom slučaju ne važi. Bitno postaje upravo to što je žrtva 

muškarac, jer je onda stradanje – i fizičko i duhovno – najveće. 

Poistovećivanje čitave nacije sa muškarcem-žrtvom moguće je u kulturama 

koje privileguju homosocijalne muške duhovne spone, i shvataju se kao niz velikih 

muških dela. Kriterijum čistoće presudan je i za duhovnu i za biološku reprodukciju 

zajednica s takvom kulturom. Obrasci kulturne reprodukcije u kojoj ne 

učestvuju žene jemče najviši stepen čistoće. Delovanjem tih istih obrazaca, muškarac 

koji trpi najveće poniženje postaje svetac i mučenik – oličenje nacije. 41 

Različit status muškaraca i žena unutar takve kulture uslovljava i razlike 

između sistematskog seksualnog zlostavljanja muškaraca i žena iz druge zajednice. 

Za ženu iz tuđe etničke grupe podrazumeva se da će obaviti svoju reproduktivnu 

ulogu – ona će primiti i poneti seme silovatelja. Muškarcu iz tuđe etničke grupe oduzima 

se moć da obavi bilo kakvu ulogu. Ženu iz tuđe etničke grupe muškarac silu- 

40 Kao što tvrdi Dubravka Žarkov, “Silovanje...”, str. 7. 

41 Desetog juna 1985, u tekstu u Dugi, Brana Crnčević “nazvao je napad 

na Martinovića ‘Jasenovac za jednog čoveka’ i zahtevao da ga Pravoslavna 

crkva proglasi za ‘mučenika i sveca’” (J. Dragović-Soso, “Spasioci...”, 

str. 201). 

Reč no. 78/24, 2009.

je tako što penetrira u nju. Muškarci iz tuđe etničke grupe retko su bili tako silovani: 

prilikom penetracije u telo muškarca-žrtve gotovo uvek postoji neka zamena, 

neko “umetnuto telo” 42 – ili flaša, ili kolac, ili je jedan zatvorenik prisiljen da muči 

drugog zatvorenika. Iz toga se, pored ostalog, vidi da je počiniteljima seksualnog 

zlostavljanja muškaraca bitno da od sebe odagnaju homoseksualne konotacije i prenesu 

ih isključivo na svoje žrtve. 43 Reč je tu o nelagodi svojstvenoj – tek nekih par 

42 Claude Lefort uvodi sintagmu “umetnuto telo” u ogled o Orwellovoj 

1984. kako bi objasnio konačni preobražaj njegovog glavnog junaka 

od buntovnika u pokornog podanika jedne totalitarne države. 

“Umetnuto telo” više je slika nego pojam, i u njoj se stiču različite, 

čak i kontradiktorne značenjske niti. Otuda ona deluje više svojom 

konotativnom snagom, nego preciznom denotacijom. Među različitim 

značenjima i aluzijama koje joj je Lefort dao da ponese, ovde 

su bitne bar tri. “Umetnuto telo” je ono što osoba otkida i odbacuje 

od vlastitog tela i postavlja kao paravan između sebe i najveće zamislive 

strave – u konačnom slučaju: smrti – koja joj preti. Kada je 

reč o ovde prikazanom seksualnom zlostavljanju muškaraca, prestravljeni, 

dakle, nisu samo zatvorenici – koji pod najstrašnijom 

pretnjom žrtvuju ono što im je najdragocenije – nego su to, čitamo 

li ispravno Lefortov narativ o “umetnutom telu”, i sami počinioci, 

koji između sebe, svoje žrtve i onoga što joj čine umeću telo koje je, 

u simboličkoj ravni, zapravo nadomestak njihovog vlastitog tela. 

Uklanjanjem “umetnutog tela”, kao i same žrtve, počinilac zločina 

rasteruje sopstveni strah i potvrđuje svoju potpunu pokornost režimu 

(grupi, ideji), u ime kojeg je zločin počinio. Štaviše, i sam režim, 

kaže Lefort, poseže za “umetnutim telima” – to su onda izmišljeni 

neprijatelji – kako bi pod nadzorom držao seksualnost svojih 

podanika, i sprečio “prekomerno oslobađanje energije ili intenzivna 

osećanja koja bi raskomadala kolektivno telo i probudila u pojedincu 

osećaj za ono što on jeste i što poseduje kao svoje vlastito” – 

Claude Lefort, “The Interposed Body: George Orwell’s Nineteen 

Eighty-Four”, u Writing. The Political Test, preveo i uredio David Ames 

Curtis (Durham i London: Duke University Press, 2000), str. 1- 

19; citat na str. 18. 

43 “U slučaju fizičkog nasilja, muškarac koga je silovao ili zlostavljao 

drugi muškarac često se dovodi u vezu sa homoseksualnošću, pa tako 

biva dvostruko ugrožen: i po pitanju muškosti i po pitanju seksualnosti” 

(D. Žarkov, “Silovanje...”, str. 7). 


121

122 

stoleća unazad – kulturi koja počiva na homosocijalnim i homoerotskim muškim 

vezama. 44 

REFERENCE 

Milica Bakić-Hayden, Varijacije na temu Balkan (Beograd: Institut za filozofiju 

i društvenu teoriju/”Filip Višnjić”, 2006). 

Dimitrije Bogdanović, Istorija stare srpske književnosti (Beograd: Srpska 

književna zadruga, 1991). 

Pierre Bourdieu, Masculine Domination, preveo Richard Nice (Cambridge: 

Polity Press, 2001). 

Wendy Bracewell, “Rape in Kosovo: masculinity and Serbian nationalism”, 

Nations and Nationalism, Vol. 6 (4), 2000. 

Ivan Čolović, Politika simbola (Beograd: Radio B92, 1997). 

Keith Doubt, “Etička obaveza sahranjivanja i njeno kršenje tokom rata 

u Bosni i Hercegovini”, prevela Milena Marić, u Sociologija nakon Bosne 

(Sarajevo: Buybook, 2003). 

Jasna Dragović-Soso, “Spasioci nacije”. Intelektualna opozicija Srbije i oživljavanje 

nacionalizma, prevela Ljiljana Nikolić (Beograd: Fabrika knjiga, 2004), 

str. 200. 

Rada Iveković, Captive Gender. Ethnic Stereotypes & Cultural Boundaries (New 

Delhi: Women Unlimited, 2005). 

Viktor Ivančić, Animal Croatica (Beograd: Fabrika knjiga, 2007). 

Eve Kosofsky Sedgwick, Between Men. English Literature and Male Homosocial 

Desire (New York: Columbia University Press, 1985). 

Claude Lefort, “The Interposed Body: George Orwell's Nineteen Eighty- 

Four”, u Writing. The Political Test, preveo i uredio David Ames Curtis 

(Durham i London: Duke University Press, 2000). 

44 U filmu “Ničija zemlja” Danisa Tanovića, vojnik koga igra Mustafa 

Nadarević u novčaniku ima fotografiju nagog mladića. To je još jedan 

upečatljiv primer prisilnog razdvajanja homosocijalnog i homoseksualnog: 

kao neko čija je homoseksualnost sugerisana gledaocu, 

taj vojnik je mogao seksualno iskoristiti neprijateljskog vojnika 

(igra ga Filip Šovagović) koji bespomoćno leži na tlu, mogao se 

dakle prepustiti nagoveštenom homoseksualnom instinktu, ali on 

to ne čini, nego ispod ranjenog muškarca “samo” postavlja minu. 

Reč no. 78/24, 2009.

Mladen Lončar, intervju, Feral Tribune, 9. 12. 2004. 

George L. Mosse, Nationalism and Sexuality. Respectability and Abnormal Sexuality 

in Modern Europe (New York: Howard Fertig, 1985). 

Klaus Theweleit, Muške fantazije, prevela Vilma Ožbolt (Zagreb: Grafički 

zavod hrvatske, 1983). 

Dubravka Ugrešić, Ministarstvo boli (Beograd: Fabrika knjiga, 2004). 

Vladimir Velmar-Janković, Pogled s Kalemegdana. Ogled o beogradskom čoveku 

(Beograd: Prosveta, 1992; prvo izdanje 1938). 

Ketrin Verderi, “Od države roditelja do porodičnih patrijarha: rod i 

nacija u savremenoj Istočnoj Evropi”, u Šta je bio socijalizam i šta dolazi posle 

njega, preveo Veselin Kostić (Beograd: Fabrika knjiga, 2005). 

Nira Yuval-Davis, Gender & Nation (London: Sage Publications, 1997). 

Dubravka Žarkov, “Gender, Orientalism and the History of Ethnic 

Hatred in the Former Yugoslavia”, u Helma Lutz, Ann Phoenix i Nira 

Yuval-Davis (ur.), Crossfires. Nationalism, Racism and Gender in Europe 

(London: Pluto Press, 1995). 

Dubravka Žarkov, “Silovanje tokom rata u Bosni”, Temida, maj 1998. 

Dubravka Žarkov, “The Body of the Other Man”, u The Body of War 

(Durham i London: Duke University Press, 2007). 123 

Časopis za književnost i kulturu, i društvena pitanja

str. 105 - Fabrika knjiga

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?