SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

86
Fells og lands Breiðármerkur á Breiðamerkursandi. Samið hafi verið þannig að allar grasnytjar og
virkilegur eignarréttur skyldi þá eftir tilheyra Felli í Suðursveit allt að austurmörkum Fjallsfjöru
sem hafi verið á milli Breiðumerkurfjöru og Fjallsfjöru og „skuli þaðan af fjörunni sjónhending
tekin beina stefnu í Svörturák, sem er á jöklinum uppundir Breiðá og norðan hvar hún rennur. Svo
skuli og Hofs eigendur og ábúendur njóta alls vestanmegin við nefnda Breiðá og til greindrar stefnu
inn á fjall og fjöru á milli“.
Af hálfu íslenska ríkisins er á það bent að við heimildir, sem jarðeigendur hafa lagt fram, sé
ýmislegt að athuga. Í fyrsta lagi hafi jörðin skipst í heimaland og annað land ef vitnað er til máldagans
1343. Ekki er vitað hvernig sú afmörkun hefur verið. Fram til 1525, er Ögmundur biskup
seldi jörðina, hafi hún verið öll eign sama aðila og ítakalaus. Eftir 1525 hafi jörðin sjálf verið í
einkaeign en stórviðarreki á fjörunni eign Skálholts. Þessu ítaki Skálholts sé svo afsalað 7/3 1857
til Gísla Þorsteinssonar, Uppsölum. Árið 1670 kaupi Brynjólfur biskup Sveinsson fjórðung úr
jörðinni en hún var þá talin 6 hundruð. Þetta sé fyrsta dæmið um skipt eignarhald og ekki er vitað
hvað verður um þennan fjórðung Brynjólfs. Árið 1698 sé jörðin orðin óbrúkandi vegna ágangs
jökuls og vatna og er hún þá yfirgefin. Í framhaldi af því sé á því byggt að beini eignarétturinn sem
var að heimalandinu hafi fallið niður með tímanum. Í þessu sambandi megi benda á ákvæði í Nýbýlatilskipuninni
1776 en þar segi þetta: „það álíst eigi að vera nein sérleg eign, þó að þeir í kring
búandi hafi verið vanir að reka sitt kvikfé á svoddan land, svo lengi sem, og vegna þess að það hefur
legið í eyði, því það skal einasta álítast sem almenningur.“ Í Vilborgarkotsdómi Landsyfirréttar varð
niðurstaða um þrætuland á þennan veg og einnig í Geitlandsdómi Hæstaréttar. Í sambandi við
fasteignir, sem enginn getur sannað beinan eignarrétta að, hvort sem þær hafa áður verið háðar
eignarrétti eða ekki, sé einnig rétt að benda á reglur um erfðafjársjóð, sbr. 1. mgr. 55. gr. laga nr.
8/1962, sbr. 1. gr. laga nr. 12/1952, sem leiði til þess að eignir manns, sem enga erfingja á, renni í
erfðafjársjóð til ráðstöfunar ríkisins og þannig sé það íhugunarefni eins og segir í greinargerð með
þjóðlendulögunum, hvort sams konar reglur gildi slíkar fasteignir.
Fyrstu heimildir um jörðina eftir eyðingu hennar sé í jarðabók Ísleifs 1709. Þar segi að jörðin
sé hálf bændaeign og hálf konungseign. Hvernig þessi skipting varð skortir heimildir um og hvort
í bændahlutnum felist fjórðungur Brynjólfs sé ekki vitað. Í samræmi við kenninguna um brottfall
beins eignaréttar sé ekki ólíklegt að með orðum jarðabókarinnar sé við það átt að konungseignin sé
stórrekinn sem tilheyrði Skálholti en bændaeignin sé annar reki og eftir atvikum beit ef annað hefur
ekki verið eftir. Verði að ætla að Breiðármörk hafi verið jörð 1670 er Brynjólfur kaupir sinn
fjórðung því biskupinn hafði mikið vit á jarðakaupum. Megi því reikna með að eyðilegging
jarðarinnar hafi orðið með skjótum hætti 1698 er jörðin var yfirgefin. Konungur hafi tekið undir sig
eignir Skálholts eftir siðskipti eins og kunnugt sé og glöggt komi fram í stólsjarðauppboðunum á
Suðurlandi á 18. öld.
Ljóst sé af lögfestu Hofs frá 1851 að Hofsbændur telji Breiðármörk ná allt að Jökulsá og svo
hitt að ekki sé lögfestur beinn eignarréttur að Breiðármörk heldur ítaks eða afnotaréttur. Þegar búið
sé að lögfesta Hof eru lögfest ítök sem Hofsjörðu eigi að fylgja. Eitt þessara ítaka sé hálf eyðijörðin
Breiðumörk með tilheyrandi fjöru, veiðistöðum og öllum landsnytjum.
Næstu heimildir um þetta þrætuland og reyndar land utan kröfusvæðis þessa máls allt að Jökulsá
sé frá árunum 1853 og 1854. Þá séu eigendur Fells og Hofsbændur að deila og geri með sér
samkomulag um land og fjörumörk. Aðild Hofsbænda að þessari þrætu byggist vafalaust á lögfestunni
og ekki sé ólíklegt að lögfestan hafi verið gerð í tilefni af deilunni. Samkvæmt lögfestunni hafi
Hofsbændur einungis átt hálfa eyðijörðina og geti þá ekki gert bindandi samninga fyrir alla jörðina.
Enn fremur komi þeir ekki fram sem fulltrúar annars en óbeins eignarréttar og geti því ekki gert
samning um framsal beins eignarréttar.
Í þessu sambandi sé rétt að benda á að hvergi sé á Hof minnst í neinum eignarskjölum nema í
bréfi 31/3 1876 frá Einari Gíslasyni þar sem segi að Gísli sálugi í Njarðvík hafi átt ½ Breiðumörk