SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

78
Næst er greint frá því að helstu skrifuðu heimildir um nám lands hérlendis séu í landnámabókum
sem í heildarútgáfu nefnist Landnáma. Þá segir að benda megi á fjölmörg dómafordæmi
Hæstaréttar þar sem stuðst sé við heimildir þaðan þegar skera þurfi úr um inntak eignarréttar.
Um landnámsmörk á því svæði sem til umfjöllunar er sé því vísað til Landnámu auk rits Einars
Ó. Sveinssonar, „Landnám í Skaftafellsþingi“ frá árinu 1948.
Fullyrt er að glöggt komi fram í heimildum um landnám í Öræfum að hálendi, fjöll, öræfi og
jöklar hafi ekki verið numin til eignar og að Hæstiréttur virðist gera ríkari sönnunarkröfur um
beinan eignarrétt að slíku landi en öðru landi á mörkum byggðar. Í þessu tilliti hafi Hæstiréttur litið
til atriða eins og staðhátta, víðáttu og gróðurfars. Í því sambandi skipti hæðarlínur auðvitað miklu
máli enda í rökréttu samhengi við ofangreint. Af löggjöf og dómum Hæstaréttar megi ráða að þessi
atriði skipti mestu þegar ákveða skuli mörk jarða gagnvart óbyggðum og til þeirra því litið við
kröfugerð íslenska ríkisins.
Þá sé það talið skipta meginmáli að samkvæmt gildandi rétti, verði landeigandi að sanna eignarheimildir
sínar. Það sé því hans að sanna, að nám, raunveruleg og eðlileg nýting tiltekinnar jarðar
eða önnur atriði, hafi tekið til stærra svæðis, en kröfulína ríkisins gefi til kynna.
Af dómum Hæstaréttar megi jafnframt ráða, að tengsl verði að vera milli eldri og yngri landréttar.
Því eru eldri heimildir eins og vísitasíur bornar saman við nýrri landamerkjabréf. Nýrri heimildir
um merki verði auðvitað að víkja fyrir eldri eða upprunalegum heimildum.
Íslenska ríkið telur glöggt koma fram í Hæstaréttardómum varðandi Kalmanstungu og Sandfellshaga
í Öxarfirði (H 1975 55 og H 1999 2006), að innan landamerkjalýsingar jarðar geti verið
tvenns konar land. Heimaland sem er í heilsársnotum og síðan afréttarland sem er í sumarnotum. Í
fleiri málum eins og dómi Hæstaréttar um Jökuldalsheiði hafi verið reynt að varpa ljósi á hversu
mikinn hluta fjalljarðarinnar Gilsár mætti nýta á heilsársgrundvelli og hversu mikill hluti væri
aðeins í sumarnotum. Skilgreiningin á því hvaða hluti jarðar teljist heimaland sé því sú að heimaland
sé það land innan landamerkja sem sé í heilsársnotum. Þegar svo þetta heimaland sé í aðaldráttum
í samræmi við heimildir um upphaflegt nám blandist engum hugur um að beinn eignarréttur
jarðeiganda nái til alls heimalandsins.
Með tilvísun í ofangreint er því haldið fram að kröfulínu um þjóðlendumörk í Öræfum í samræmi
við kröfulýsingu ríkisins skuli taka til greina þar sem með kröfulínunni sé búið að finna út í
samræmi við tilteknar heimildir mörk heimalanda jarðanna við óbyggðir. Landamerkjabréf jarðanna
hafi ekkert um þetta að segja enda hefði ekki þurft að stofna til þessa máls og skipa óbyggðanefnd
ef landamerkjabréf væru heimild um þjóðlendumörk, jafnvel þótt þinglýst séu.
Þá er fullyrt að samningur eins og landamerkjabréf bindi einungis aðila samningsins og
íslenska ríkið eigi engan hlut að þeim samningum sem í íslenskum landamerkjabréfum felast.
Sammerkt sé það öllum landamerkjabréfum fjalljarða að þau séu einhliða ákveðin inn til óbyggða
og óbyggðamörkin oftast geðþóttaákvörðun jarðeiganda á líðandi stund frekar en að þau styðjist við
eldri rétt. Á það megi jafnframt benda að við engan hafi verið að semja árið 1882 og það var ekki
fyrr en 116 árum síðar að slíkt var hægt eftir að íslenska ríkinu hafði með lögum verið fenginn
eignarétturinn að þjóðlendum.
Í framhaldi af þessu er vikið að hefð. Greint er frá því að talið hafi verið, að hefðarréttur hafi
ekki verið til í okkar fornlögum alla vega ekki í þeirri mynd sem við þekkjum hann. Lagaákvæði í
bæði Grágás og Jónsbók um að almenningar skyldu vera sem að fornu hafa verið hafi verið nefnd
sem óræk sönnun þess að nám landa utan byggðar hafi verið óheimilt og sömuleiðis hafi verið andstætt
þessu lagaákvæði að til hefðaréttar stofnaðist til slíkra landsvæða.
Í þessu sambandi er jafnframt vísað til ákvæða Norsku laga frá árinu 1687 um hefð og hefðarlaga,
nr. 46/1905, sem leystu ákvæði hinna fyrr nefndu af hólmi. Samkvæmt þeim sé hvorki unnt
að vinna hefð á afréttum né almenningum. Þessu til stuðnings er vísað til síðari dóms Hæstaréttar
um Landmannaafrétt. Þessi regla hafi nú verið lögfest, sbr. ákvæði 3. gr. þjóðlendulaga.