SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

jarðeigenda þar sem möguleiki var til beitarafnota og sums staðar allt að jökulrönd. Byggist það á
því að engar heimildir sé að finna um að almenningar hafi verið í sýslunni en þeir voru sameiginlegt
afnotaland fjórðungsmanna og síðan þjóðarinnar. Jöklarnir hafi aldrei talist til eiginlegra
almenninga þar sem þeir voru ekki nytjaland. Jöklarnir hafi hins vegar flokkast með öræfum og
verið einskismanns land en eftir lögtöku þjóðlendulaga verði að gera kröfu til þess að þeir teljist
þjóðlenda.
Um eignarréttarlegan mun á eignarlöndum, afréttum og almenningum er vísað til dómafordæma.
Einkum er vísað til fyrra málsins um Landmannaafrétt, H 1955 108. Sá dómur styðji fullyrðinguna
um að nám þurfi til frumstofnunar eignarréttar. Dómurinn leiði enn fremur af sér þá réttarreglu í
formi dómafordæmis að notkun lands til sumarbeitar fyrir búpening og annarrar takmarkaðrar
notkunar leiði ekki til þess að afnotahafi eignist beinan eignarrétt að landinu. Í þessu sambandi eigi
ekki að skipta máli hvort land sé almenningur, lögafréttur (afréttarland sem tilheyrir tveimur eða
fleiri jörðum) eða bara annað land sem notað sé einungis til sumarbeitar án þess að hafa verið
numið. Það eigi heldur ekki að skipta máli hvort slíkt land hafi sérstakt landamerkjabréf eða sé
einhliða innlimað í landlýsingu jarðar með landamerkjabréfi. Ritun og þinglýsing landamerkjabréfs
hafi aldrei að íslenskum lögum stofnað til beins eignarréttar að landi. Einungis námið sjálft hafi
verið löglegt til loka landnámsaldar en þá hafi rétturinn til þess verið afnuminn með lögum.
Þá er vísað til fyrirkomulags hvað þetta varðar í Noregi og Norður-Ameríku. Þar sé land sem
ekki er undirorpið beinum eignarrétti talið eign krúnunnar. Jafnframt er vísað til fyrirkomulags um
hið sama á Grænlandi. Við endalok norrænnar byggðar þar í landi sé beinn eignarréttur að land talinn
hafa fallið niður. Landstjórnin sé nú talin eigandi alls lands og úthluti einstaklingum og lögaðilum
land til afnota.
Hér á landi hafi konungsvald ekki komið til fyrr en 1262 og eftir það hafi konungur eignast
jarðir en ekki landið. Með Landmannaafréttardómi Hæstaréttar hinum síðari, H 1981 1584, hafi
verið skorið úr um það að við stofnun allsherjarríkis 930 hafi ónumið land ekki orðið eign þess
heldur haldið áfram að vera eigendalaust. Á einveldistíma hafi konungur Danmerkur og Íslands, á
grundvelli nýbýlatilskipunar, haft vald til að ráðstafa eigandalausu landi og landi sem tilheyrði
öðrum á grundvelli afnotaréttar. Vald þetta hafi grundvallast á löggjafarvaldinu en ekki verið litið
svo á að konungur ætti land utan eignarlanda. Þetta vald kvað Hæstiréttur vera hjá Alþingi eftir að
eignarréttartilkalli ríkisins til Landmannaafréttar var hafnað. Með þjóðlendulögunum hafi Alþingi
svo nýtt þennan rétt til löggjafar.
Tekið er fram að örðugt sé að greina nákvæmlega mörkin á milli eignarlanda og þjóðlendna. Í
upphafi virðist ekki hafa skipt máli að skilgreina þessi mörk. Megináherslan hafi þannig verið lögð
á að greina mörk landnáma innbyrðis. Við það hafi glögg kennileiti, eins og stórar ár, verið notuð.
Í nútímanum verði því að ráða í eyðurnar. Í megindráttum virðist landnám einungis hafa náð til
láglendis en þó hafi ekki allt láglendi verið numið því almenningar voru bæði til hið efra og hið
ytra. Mjög erfitt sé að gefa sér að hálendi eða fjöll hafi verið numin þar sem skráðar landnámsreglur
beri með sér að slíkt hafi verið vandkvæðum bundið. Þó sé líklegt að helgun lands hafi náð svo
langt að tekið væri með það land sem nýta mátti á heilsársgrundvelli og gat þannig verið hluti af
jörð.
Þá er á því byggt að eignarréttur sé ekki eilífur þó til hans hafi stofnast. Talið sé að hann geti
fallið niður ef hann verður að engu eða ef hann framselst ekki með löggerningum, erfðum eða
hefðarhaldi. Þannig sé beinn eignaréttur að heimalandi jarðar talinn geta fallið niður með tímanum
ef hann framselst ekki en eigendur aðliggjandi jarða taki að nýta þar beit fyrir búfé eingöngu. Með
beitarnotunum eingöngu eru skilyrði hefðarréttar ekki uppfyllt. Um þetta sé Geitlandsdómur
Hæstaréttar skólabókardæmi. Í þessu sambandi er jafnframt bent á ákvæði Nýbýlatilskipunarinnar
frá 1776 og 1. mgr. 55. gr. erfðalaga, nr. 8/1962, sbr. 1. gr. laga um ráðstöfun erfðafjárskatts og
erfðafjár ríkissjóðs til vinnuheimila, nr. 12/1952.
77