SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

76
7. SJÓNARMIÐ ÍSLENSKA RÍKISINS
7.1. Málavextir
Af hálfu íslenska ríkisins er í upphafi rakinn aðdragandi að setningu laga nr. 58/1998, um þjóðlendur
og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta, og í því sambandi vísað til ítarlegri
umfjöllunar í greinargerð með frumvarpi til nefndra laga. Þá er tekið fram að það hafi lengi verið
samdóma álit manna að ekki væri hægt að ákveða annað í lögum varðandi eignarhald á landi en að
það land, sem enginn ætti beinan eignarrétt að, væri ríkisland. Eftir gildistöku framangreindra laga
nefnist slíkt land þjóðlenda.
Um eignarréttarlega stöðu þjóðlendna sé það að segja að hér sé um að ræða sérstakt form á
eignarhaldi að landi sem sé að mörgu leyti ólíkt beinum eignarrétti. Þjóðlendum verði þannig aldrei
líkt við aðrar lendur ríkisins. Eignarréttur að þjóðlendum byggi ekki á námi heldur settum lögum.
Íslenska ríkið hafi því engin eignarskjöl fyrr en fyrir liggi úrskurður óbyggðanefndar og eftir
atvikum niðurstaða dómstóla.
Tekið er fram að ríkið eigi ekki öll réttindi í þjóðlendum heldur geti þau verið á hendi margra
aðila vegna upphaflegrar afnotatöku eða venjuréttar. Eignarhald ríkisins sé eins konar forræði yfir
tilteknum heimildum sem skapi aðild. Hlutverk ríkisins sé að fara með sameiginleg málefni þjóðarinnar
og rétt eins og ríkið fari með stjórn auðlinda í hafinu innan ramma, sem settur er um þau málefni
í lögum, fari ríkið með forræði þess lands og landsréttinda á Íslandi sem enginn getur sannað
eignarrétt að.
Það liggi ágreiningslaust fyrir að Ísland skiptist nú í þjóðlendur og eignarlönd. Dómstólar hafi
í nokkrum tilvikum hafnað grunneignarrétti einstaklinga og lögaðila að ákveðnum svæðum á landinu
og gagnályktun frá þeim niðurstöðum leiði til þeirrar úrlausnar að slík svæði séu þjóðlendur.
Áður hafi hins vegar ekki verið fjallað um mörk eignarlanda og þjóðlendna. Þessi mörk hafi verið
til í landinu frá lokum landnáms en aldrei verið skilgreind.
7.2. Málsástæður og lagarök
Lögð er áhersla á það að kröfugerð íslenska ríkisins um þjóðlendumörk í Öræfum sé að meginstefnu
til byggð á því að mörk eignarlanda á kröfusvæðinu séu þau sömu og landnámsmörk. Utan
þjóðlendulínu séu eignarlönd sem numin voru til eignar en innan þjóðlendulínu sé þjóðlenda sem
aðliggjandi jarðeigendur hafi í einhverjum mæli haft afnot af.
Landnám hafi verið grundvöllur frumstofnunar eignarréttar að landi hérlendis og eini gjörningurinn
sem leitt hafi af sér beinan eignarrétt. Um landnámið séu glöggar heimildir í íslenskum fornritum,
aðallega Landnámu. Við námið og eftirfarandi aðgerðir landnámsmannsins við að brjóta land
til ræktunar og gera landið að bújörð hafi stofnast honum til handa beinn eignarréttur að þessum
hluta náttúrunnar. Í íslenskri lögfræði sé þessi beini eignarréttur nefndur ýmsum nöfnum, eins og
grunneignarréttur, eignarland, fullkomið eignarland, einkaeign og land undirorpið einstaklingseignarrétti.
Í nýjustu lögum sé um þetta aðallega notað orðið eignarland eða landareign með sérstökum
orðskýringum og sá réttur að einstaklingar geti átt hlut af náttúrunni sé nefndur séreignarréttur.
Fyrir utan skriflegar heimildir um landnámið hérlendis hafi fornleifar og búsetusaga staðfest
fyrir okkur nútímamönnum að byggð hafi í stórum dráttum haldist á þeim svæðum sem numin voru
til eignar. Sums staðar hafi byggð dregist saman en í örfáum undantekningartilvikum hafi byggð
sótt á eftir að eiginlegu landnámi lauk.
Jafnhliða náminu er byggt á því að annar háttur á réttindatöku yfir landi hafi verið viðurkenndur
í öndverðu, en það var taka til afnota. Óbeinn eignaréttur eins og beitarréttur hafi grundvallast á
töku í upphafi og síðan venjurétti. Byggt sé á því af hálfu fjármálaráðherra í þjóðlendumálum í
Austur-Skaftafellssýslu að land utan numdra eignarlanda hafi verið tekið afnotatöku einstakra