SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

um um sumartíma, á milli krossmessna. Síðan er bætt við: „Verður aldrei brúkað fyrir jöklum.“ 1
Þetta ítak var sennilega ævagamalt, frá þeim tíma þegar jöklar voru minni að vexti, og hefur átt að
jafnast á við „tolf trogs¹dla h¹gg“ í Skaftafellsskógi sem kirkjan í Möðrudal á Fjalli átti. 2 Þetta ítak
kirkjunnar virðist hafa verið enn í fullu gildi þegar máldagi Gísla biskups Jónssonar var gerður um 1570. 3
Skaftafell komst í einkaeigu árið 1836 þegar jörðin var seld Guðnýju Þorsteinsdóttur. 4 Í Jarðatali
Johnsens 1847 er jörðin sögð 12 hundruð að dýrleika en 12,2 hundruð samkvæmt Nýrri jarðabók
1861. Þrjár fjörur voru þá metnar sérstaklega: Breiðumerkurfjara 0,7 hundruð, Salthöfðafjara 1,9
hundruð og Kóngsvíkurfjara 1,5 hundruð. 5
Landamerkjabréf Skaftafells í Hofshreppi er ódagsett en það var lesið á manntalsþingi að Hofi
5. maí 1890. Undir það rita eigendur og umráðamenn Skaftafells, umráðamaður Núpsstaðar og eigendur
Svínafells:
Milli 6 Skaptafells og Svínafells eru landamerki á Freysnesi úr stórum steini framan undir jöklinum og
í stein ofan við veginn og þaðan í vörðu fram í Nesinu. Móti jörðunni Núpstað á Skaptafell land svo
langt vestur að Súlnatindar beri hver í annan.
Fjörumörk að austan: Svarthamranef vestan í Hafrafelli beri í lækjarfarveg í kletti, sem skagar lengst
ofan í skriðu niður af Skarðatindi.
Fjörumörk að vestan: Básarákanef beri í hæsta sker á Austurskorabrún.
Jörðin á land allt milli fjalls og fjöru. 7
Í landamerkjabréfinu er tekið fram að jörðin Skaftafell eigi land milli fjalls og fjöru og þá væntanlega
drjúgan hluta Skeiðarársands. Talið er víst að á fyrstu öldum Íslandsbyggðar hafi víða verið
gróið land þar sem nú er sandauðn og Lómagnúpssandur, sem svo var nefndur, til muna minni en
það svæði sem frá 16. öld hefur verið kallað Skeiðarársandur. 8 Jafnvel voru sagnir um að einhvern
tíma í fyrndinni hefðu verið 15 og allt upp í 18 bæir á Skeiðarársandi (eða á því svæði þar sem síðar
varð sandauðn). 9 Hér kann að vera að munnmælum slái saman við sagnir um byggðina í Litla-
Héraði fyrir gos Öræfajökuls 1362. 10 Þegar landamerkjabréfið var gert í lok 19. aldar var lítið um
annan gróður á sandinum en melgresi sem þá hafði lengi verið slegið og nýtt til manneldis. 11 Aðrar
11 Jarðabók Árna og Páls 13, s. 438.
12 Íslenskt fornbréfasafn. 12. b. Reykjavík 1923-1932. S. 38 (úr máldaga frá 1408).
13 Íslenskt fornbréfasafn 15, s. 674. Sbr. Ferðabók Sveins Pálssonar. Dagbækur og ritgerðir 1791-1797. 1. b. Reykjavík
1983. S. 300. Þetta minnir á að Vatnajökull var lengst af kallaður Klofajökull (Sbr. Hjörleifur Guttormsson 1993, s. 109).
14 Byggðasaga Austur-Skaftafellssýslu 3, s. 84. Sbr. Jarðatal á Íslandi, með brauðalýsingum, fólkstölu í hreppum og prestaköllum,
ágripi úr búnaðartöflum 1835-1845, og skýrslum um sölu þjóðjarða á landinu. Gefið út af J. Johnsen. Kaupmannahöfn
1847. S. 435.
15 Ný jarðabók fyrir Ísland, samin eptir tilskipun 27. maímánaðar 1848 og allramildilegast staðfest með tilskipun 1. aprílmánaðar
1861. Kaupmannahöfn. S. 6. Kóngsvík hafði áður verið hluti af svonefndu Hengigóssi (sbr. Sigurður Björnsson,
1979: „Öræfasveit.“ Árbók Ferðafélags Íslands. S. 102).
16 Fremst á milli lína er ritað: Að austan.
17 Skjal nr. 2 (2).
18 Hjörleifur Guttormsson 1993, s. 39. Sbr. einnig skjal nr. 24.
19 Jón Þorkelsson 1918-1920, s. 51.
10 Hjörleifur Guttormsson og Oddur Sigurðsson, 1997: Leyndardómar Vatnajökuls. Víðerni, fjöll og byggðir. Stórbrotin
náttúra, eldgos og jökulhlaup. Reykjavík. S. 150. Þórður Tómasson, 1980: Skaftafell. Þættir úr sögu ættarseturs og
atvinnuhátta. Reykjavík. S. 26.
11 Sbr. Ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar um ferðir þeirra á Íslandi árin 1752-1757. 2. b. Reykjavík 1943.
S. 154-155.
45