SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

Talið er vafalaust að við landnám hafi gróðurþekja í Öræfum verið mun meiri að víðáttu og
grósku en nú er og jöklar minni. Um gróðurfar við landnám og þær breytingar sem á því hafa orðið
síðan er fjallað í kafla 5.2. og um jöklabreytingar á sögulegum tíma er fjallað í kafla 5.4.
6.2. Skaftafell
Elsta heimild um byggð í Skaftafelli er Njálssaga, rituð á seinni hluta 13. aldar, en hún greinir frá
atburðum í lok 10. aldar.
Skaftafell hálft var eign kirkjunnar á Hofi í Héraði (Öræfum) eftir því sem stendur í máldaga
hennar frá fyrri hluta 14. aldar. 1 Árið 1482 voru eignir kirkjunnar á Eyrarhorni lagðar til
Hofskirkju. 2 Um sama leyti var hálft Skaftafell selt undan kirkjunni og fékk hún í staðinn hálfa
jörðina Svínafjall (Svínafell). 3 Aðrar heimildir greina frá því að kirkjan á Hofi hafi fengið stærri
hlut í heimalandi í stað þess sem selt var í Skaftafelli. 4 Ári síðar (1483) seldi Magnús biskup
Eyjólfsson Kirkjubæjarklaustri jarðirnar Skaftafell og Haukafell í Hornafirði í makaskiptum fyrir
jarðirnar Eyjar og Þverhamar í Breiðdal og Guðmundarnes í Stöðvarfirði. 5 Skaftafell komst eins og
aðrar klausturjarðir síðar í eigu konungs eftir siðaskiptin. 6 Skaftafell var metið á 30 hundruð árið
1686 en 12 hundruð árið 1697. 7
Skaftafell var 12 hundruð að dýrleika samkvæmt Jarðabók Ísleifs Einarssonar 1709. Þar er einnig
greint frá því að eyðijarðirnar Jökulfell og Freysnes hafi verið lagðar til Skaftafells og landskuld
hækkað við það í tvö hundruð (úr 1½ hundraði). 8 Dýrleiki Skaftafells virðist þó hafa haldist óbreyttur
og bendir það til þess að jarðirnar tvær hafi ekki verið „innlimaðar“ („inkorporeraðar“) í Skaftafell.
Í skrá Ísleifs frá 1712 um eyddar jarðir í Öræfum er komist svo að orði að Jökulfell og Freysnes,
hvor jörð um sig, séu leigðar „frá Skaptafelli fyrir 30 álnir“. 9 Hér mun átt við að Skaftafell hafi
fengið jarðirnar til leigu (ekki leigt þær öðrum) og leigugjaldið þá lagst við landskuldina af heimajörðinni.
Af því má álykta að einn og sami eigandinn hafi verið að jörðunum þremur, þ. e. konungur.
Jökulfells er getið í máldaga Rauðalækjarkirkju sem talinn er frá 1179 en þar mun trúlega átt
við fjallið sjálft fremur en bæinn. 10 Í máldaga kirkjunnar að Hofi frá um 1343 fer hins vegar varla
á milli mála að átt sé við bæinn Jökulfell: „hofsmenn eigu helming allra þeirra fiarna sem liggia til
jokulfells“. 11 Í öðrum máldaga frá sama tíma kemur fram að hálfkirkja var að Jökulfelli. 12 Jörðin
mun hafa lagst í eyði á síðari hluta 14. aldar því að í máldaga frá 1397 segir að Gyrðir biskup Ívarsson
(1350-1360) hafi lagt til Lómagnúps (Núpsstaðar) 12 ær og kú frá Jökulfelli og hefur það trúlega
verið eign hálfkirkjunnar. 13 Bærinn Jökulfell stóð í Morsárdal þar sem síðar var kallað í Bæjar-
11 Íslenskt fornbréfasafn. 2. b. Kaupmannahöfn 1893. S. 774. Sbr. einnig Íslenskt fornbréfasafn. 3. b. Kaupmannahöfn
1896. S. 401 (máldagi frá 1387).
12 „Eyrarhorn segist heitið hafi að fornu kirkjustaður úti í leirunum fyrir utan Hof“ (Jarðabók Árna Magnússonar og Páls
Vídalíns.13. b. Reykjavík 1990. S. 436). Ekki er minnst á Eyrarhorn í kirknaskrá Páls biskups frá um 1200.
13 Íslenskt fornbréfasafn. 6. b. Reykjavík 1900-1904. S. 443.
14 Íslenskt fornbréfasafn. 7. b. Reykjavík 1903-1907. S. 37.
15 Íslenskt fornbréfasafn 6, s. 482-483.
16 Sbr. Björn Lárusson, 1967: The Old Icelandic Land Registers. Lundi. S. 333 og 335.
17 Björn Lárusson 1967, s. 333.
18 Jarðabók Árna og Páls 13, s. 437.
19 Jón Þorkelsson, 1918-1920: „Skrá Ísleifs sýslumanns Einarssonar frá 1712 um eyddar jarðir í Öræfum, ásamt skrá Jóns
sýslum. Helgasonar um eyðijarðir 1783 í Lóni, Nesjum og Fellshverfi.“ Blanda. Fróðleikur gamall og nýr. 1. b.
Reykjavík. S. 43.
10 Íslenskt fornbréfasafn. 1. b. Kaupmannahöfn 1857-76. S. 248.
11 Íslenskt fornbréfasafn 2, s. 774.
12 Íslenskt fornbréfasafn 2, s. 777.
13 Íslenskt fornbréfasafn. 4. b. Kaupmannahöfn 1897. S. 199. Sbr. Íslenskt fornbréfasafn 2, s. 777. Íslenskt fornbréfasafn 3, s. 199.
43