SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

40
Í máli þessu hefur verið lagt fram kort sem sýnir útlínur jökla í Öræfum skv. kortum 1903-1904
(herforingjaráðskort), loftljósmyndum 1945-1946 (AMS), og Landsat gervihnattamynd 1991. 1
5.5. Vatnabreytingar á Skeiðarársandi
Að tilhlutan óbyggðanefndar hefur Freysteinn Sigurðsson jarðfræðingur tekið saman greinargerð
um vatnabreytingar á Skeiðarársandi. 2 Athugun hans bendir til þess að Jökulsá á sandi hafi legið
vestarlega á núverandi Skeiðarársandi eða um hann miðjan, framan af öldum. Þar hafi hún sennilega
legið við landnám og gæti þess vegna hafa legið á svipuðum slóðum og sjónhending fjörumarka
Skaftafells upp í Súlutinda. Jökulvötn hafi farið vaxandi og sennilega orðið illfærari eftir því
sem Skeiðarárjökull gekk lengra fram í aldanna rás. Jafnframt hafi þungi þeirra færst austar á
sandinn, Jökulsá lagst í byggðavatnið Skeiðará og meginvatnið síðan legið að jafnaði í Skeiðará á
svipuðum slóðum og nú er, a.m.k. frá því á 18. öld en þó líklega þegar á 16.-17. öld. Bendir flest
til þess að allvæn vötn hafi legið frá örófi alda á svipuðum slóðum og Skeiðará og Núpsvötn nú á
dögum þó að þau hafi ekki endilega verið mikil jökulvötn á landnámstíð. „Jökulsá á Sandi“, sem
um getur í fornum ritum og bréfum gæti því hafa átt við vatnsfall nærri landamerkjum og e.t.v.
landnámsmerkjum milli Skaftafells og Núpsstaðar en Skeiðará verið þá þegar til sem jökulskotið
byggðavatn undan Öræfunum. Þáverandi Skeiðarársandur hét Lómagnúpssandur og þarf ekki að
hafa verið auðn ein, svo að eftir eignargildi gæti hafið verið að slægjast á honum. Skeiðarárhlaup
færðust í aukana eftir því sem jökull þykknaði í Grímsvötnum og Skeiðarárjökull gekk lengra fram
á sandinn. Gæti því í tímans rás hafa tekið af gróðurflesjur, sem gætu hafa verið á sandinum,
einkum austanverðum (samanber Lómagnúpssand), og gefið hafi á landnámsöld efni til að slá á
eign sinni eða umráðum í landnámi.
Framangreindar líkur benda því frekar til þess, að Skeiðará og Jökulsá hafi á landnámsöld verið
tvö vötn og Jökulsá þá legið vestur á sandi. Hins vegar hefur frásögn Landnámu af landnámi
Þorgerðar verið talin benda til þess að Jökulsá hafi fallið undir Kiðjakletti og hún þá verið sama
vatn og Skeiðará síðar þar eð landnámshelgunin sjálf er ekki rakin lengra. Þar á móti kemur að þá
hefði ekki þurft að taka fram um landnám Þorgerðar vestur að Jökulsá því að það hefði verið
sjálfgefið eins og vatnsföll deila. Því bendir þessi frásögn Landnámu jafnvel frekar en hitt til þess
að Jökulsá hafi ekki legið undir Jökulfelli heldur einhvers staðar vestur á sandi. Vatnabreytingar
hafa verið verulegar á sandinum síðustu aldirnar eins og heimildir frá þeim tíma greina. Gildir það
ekki síst um meginvötnin ofan sandinn. Gæti svo og hafa verið um aldaskeið þar áður og víst er það
að nú fellur engin „Jökulsá“ ofan sand þó að ár með því heiti sé getið þar í Landnámu. Hefur nafn
hennar vikið fyrir nafni Skeiðarár en verulegar líkur eru á að svo hafi því eina getað gerst að fyrir
hafi verið vatn með því heiti. Heiti Skeiðarár og máldagalýsingar frá því fyrir 1362 benda raunar
til þess að hún gæti hafa verið byggðavatn fram á 14.- 15. öld.
Heimildir eru mjög rýrar um þessi efni þó að vera megi að ítarleg könnun og leit gæti dregið
eitthvað fram til viðbótar því sem hér er sagt. Því er ekki hægt að fullyrða með neinum yfirgnæfandi
líkum hvernig vötn hafi legið á Skeiðarársandi til forna en það sem hér hefur verið tínt til
bendir þó snöggtum heldur til þess að Jökulsá sú, sem um getur í Landnámu sem landnámsmarka,
hafi legið vestur á sandi en ekki verið sama á og nú heitir Skeiðará sem hafi verið byggðavatn í
Öræfum og haft sitt nafn frá upphafi landnáms.
5.6. Náttúruminjar, friðland og þjóðgarður
Eftirtaldir hlutar þess svæðis, sem hér er til umfjöllunar, eru á náttúruminjaskrá, sbr. nánari skilgreiningu
þar: „Skaftafell“, sbr. reglugerð nr. 319/1984 um þjóðgarð í Skaftafelli, „Breiðamerkursandur,
Jökulsárlón, jökulöldur við Kvíárjökul og Eystrihvammur“. Þá voru „Salthöfði og Salt-
1 Sbr. skjal nr. 19 (7).
2 Sjá skjal nr. 24.