SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

eru einnig fyrir Fjallsjökli, sem kann að flýta fyrir hopi hans um tíma. Líkur eru á að þar verði
stöðuvötn eða lón til frambúðar.
Lengi hafa gengið sagnir um að Vatnajökull hafi áður fyrr verið slitinn sundur um miðju. Eru
það helst heimildir um að Norðlendingar hafi sótt í ver í Suðursveit án þess að þurfa að fara með
ströndum fram. Sömuleiðis er sagt að Skaftafellsbændur hafi átt samskipti við Möðrudalsbændur
sem vart voru hugsanleg ef ekki væri greiður gangur skemmstu leið milli byggðanna. Skjalfestar
heimildir fyrir þessu eru úr Möðrudalsmáldaga Gísla biskups Jónssonar frá 1575 sem segir að
Möðrudalskirkja eigi „12 trogsöðla högg í Skaftafellsskógi“ og í Jarðabók Ísleifs Einarssonar frá
1709 segir svo: „Beit 14 hrossum á Möðrudalsöræfum er jörðunni [Skaftafelli] eignuð um sumartíma,
krossmessna á milli. Verður aldrei brúkað fyrir jöklum.“ Er svo að skilja að þessi ítök hafi átt
að mætast. Oddur Sigurðsson jarðfræðingur telur að ekki verði að svo komnu máli sannað að nokkurn
tíma hafi verið gengt norður um úr Öræfum án þess að stíga þyrfti á jökul en af ofangreindum
gögnum og fleiri munnmælum verður það alls ekki fortekið heldur. Þá megi benda á gömul munnmæli
um Grímsvötn sem ekki verði með nokkru móti skilin öðruvísi en að þangað hafi menn komið
fyrr á öldum.
Athyglisvert er að Eggert Ólafsson segir í Ferðabók sinni að Skeiðarárjökull hafi myndast á 14.
öld sem bendir til að á þeim tíma hafi jöklar farið mjög stækkandi. Ekki er heldur úr vegi að túlka
ummæli Eggerts þannig að jökullinn hafi komið í sjónmál við byggð um það leyti. Þá hefur hann
vart verið framar en við Færnes á fyrstu öldum Íslandsbyggðar. Sigurður Þórarinsson hefur bent á
að Breiðamörk, sem Brennu-Flosi gaf Kára Sölmundarsyni, hafi ekki getað verið kotbýli er Njálssaga
var skrifuð eins og síðar varð áður en jökull gekk yfir staðinn (um aldamótin 1700). Hafi vart
verið minna en 10 km að jökulsporðinum til að gefa slíku býli nægilegt svigrúm.
Þá hefur Helgi Björnsson ritað um framskrið Breiðamerkurjökuls. 1 Þar kemur m.a. fram sú
kenning að Breiðamörk gæti hafa legið beint austur af Breiðamerkurfjalli um 5 km norður fyrir núverandi
Breiðárlón en teygst austan við Kárahrygg allt að 10 km frá jökuljaðri og loks 15 km, jafnvel
enn norðar undir svokölluðum Austurstraumi Breiðamerkurjökuls sem liggur austan Esjufjalla
frá Breiðubungu.
5.4.3. Vitneskja um jökuljaðra á liðnum öldum
Mjög örðugt er að segja til með vissu um legu jökuljaðars í Skaftafellssýslum á landnámsöld.
Óvissan er allt frá fáeinum kílómetrum á jöklunum sem ganga niður úr Öræfajökli upp í marga kílómetra
(jafnvel meira en 10 km) á stóru jöklunum Skeiðarárjökli og Breiðamerkurjökli.
Árin 1903-1904 lét herforingjaráð Dana mæla fyrir kortum í Austur-Skaftafellssýslu og má
treysta þeim mælingum á jökuljöðrum svo víða skakkar ekki meiru en 100 m.
Jón Eyþórsson veðurfræðingur hélt úti árlegum mælingum á jökulsporðum víða um land frá 1930
og er þessum mælingum nú haldið áfram í umsjá Jöklarannsóknafélags Íslands og er hægt að afla
upplýsinga úr gögnum félagsins um breytingar á sporðum á Skeiðarárjökli, Morsárjökli, Skaftafellsjökli,
Svínafellsjökli, Virkisjökli, Falljökli, Kvíárjökli, Hrútárjökli, Fjallsjökli og Breiðamerkurjökli.
Af þessum mælingum má í mörgum tilvikum sjá breytingar á jökulsporðunum upp á fáeina metra.
Árið 1945 og aftur 1946 voru teknar loftmyndir af öllu landinu á vegum hers Bandaríkja
Norður-Ameríku (AMS) og síðar gerð eftir þeim kort allnákvæm þótt mistök komi fram í þeim í
nokkrum landshlutum. Á þeim ætti lega jökuljaðars í Öræfum ekki að skakka meiru en um 100 m
að jafnaði. Á Orkustofnun var gert kort af útlínum Vatnajökuls eftir gervihnattamyndum frá 1991
og 1992. Á þeim kortum ætti stöðu jökuljaðars í Öræfum ekki að skakka miklu meira en 50 m að
jafnaði. Slík kort má gera eftir eldri og nýrri gervihnattamyndum og fá þannig stöðu og breytingar
jökla eftir hentugleikum.
1 Helgi Björnsson, Frá Breiðumörk til jökulsands: mótun lands í þúsund ár. Kvískerjabók. Höfn í Hornafirði 1998. Skjöl
nr. 19 (8)-19 (12).
39