SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

undan jöklinum fram á sand. Á korti Náttúrufræðistofnunar 1 , sem er hugmynd að gróðurþekju Íslands
um landnám, er áætlað að nær allt undirlendi Öræfa hafi verið gróið; birkiskóglendi á miklum
hluta þess og í dölum allt inn undir jökul en votlendisgróður á neðri hluta undirlendis í hreppnum.
Fjalllendi hafi víða verið gróið inn undir jökul. Kortið sýnir hins vegar nánast engan gróður á
Skeiðarársandi um landnám. Ekki er þó óvarlegt að draga þá ályktun að hann og ýmsir aðrir sandar
hafi verið grónari um landnám en nú, sbr. greinargerð Freysteins Sigurðssonar jarðfræðings,
,,Vatnabreytingar á Skeiðarársandi“. 2
Í Öræfum hefur orðið mikil rýrnun gróðurs og jarðvegs og þar með landgæða eins og í öðrum
byggðum landsins. Orsakirnar eru samverkandi áhrif versnandi veðurfars, náttúruhamfara og búsetu.
Mikil áhrif hafði eyðing skóg- og kjarrlendis en í kjölfar hennar eyddist annar gróður og jarðvegur
hans. Í Öræfum hefur Vatnajökull, með hinum tveimur stóru eldfjöllum, Öræfajökli og
Grímsvötnum, verið hinn mikli örlagavaldur með eldvirkni, framhlaupi skriðjökla og jökulhlaupum.
Öræfasveit hét upphaflega Ingólfshöfðahverfi en nefndist síðar Hérað eða Litlahérað til aðgreiningar
frá Fljótsdalshéraði. Hérað var blómleg sveit fram á 14. öld. Þar munu hafa verið eigi
færri en 24 bæir samkvæmt máldögum frá miðri öldinni og fjórar alkirkjur: Maríukirkjur á Breiðá,
Hnappavöllum og Rauðalæk og Klemenskirkja á Hofi. Að auki voru hálfkirkjur í Sandfelli og Jökulfelli
og samtals 11 bænhús í héraðinu. 3 Árið 1362 varð mikið eldgos í Knappafellsjökli. 4 Þeim
atburðum er lýst með svofelldum orðum í annálsbrotum frá Skálholti:
Elldr uppi i iij stodum fyrir sunnan ok hellz þat fra fardogum til hauz med sua myklum bysnum at
eyddi allt Litla herad ok mikid af Hornafirdi ok Lons huerfi sua at eyddi .v. þingmanna leidir her med
hliop Knappafellz iokull fram i sio þar sem uar xxxt diup med griotfalli aur ok saur at þar urdu sidan
slettir sanndar. tok ok af ij. kirkiu soknir med ollu at Hof ok Rauda læk. Sanndrin tok i midian legg a
slettu en rak saman i skafla sua at uarla sa husin. oskufall bar nordr um land sua at sporrækt uar þat
fylgdi ok þersu at uikrinn saz reka hronnum fyrir Uestfiordum at uarla mattu skip ganga fyrir. 5
Heiti héraðsins breyttist eftir þetta í Öræfi og Knappafellsjökull hlaut nafnið Öræfajökull. Talið
er að þetta hafi verið mannskæðasta eldgos hér á landi þótt heimildum beri ekki saman um fjölda
þeirra sem týndu lífi. 6 Öræfasveit hefur síðar orðið fyrir búsifjum af völdum náttúruhamfara. Árið
1727 gaus Öræfajökull öðru sinni eftir landnám og einnig má nefna að árið 1698 fór jörðin Breiðá
í eyði vegna ágangs vatna og jökla. 7
Litlar upplýsingar eru fyrir hendi um útbreiðslu, ástand og nýtingu skóglenda á jörðum í Öræfum,
og í Austur-Skaft. í heild, frá fyrri tíð. Þær er þó að finna í Ágripi af Jarðabók Ísleifs Einarssonar, sýslumanns
á Felli, sem hann tók saman á árunum 1708-1709 að beiðni Árna Magnússonar og Páls Vídalíns.
8 Þar eru upplýsingar um skóglendi hverrar jarðar miklu knappari en yfirleitt gerist í Jarðabókinni.
Þar er lítið getið um ástand skóglenda nema helst ef þau höfðu spillst eða eyðst af framgangi jökla.
1 Eyþór Einarsson og Einar Gíslason, 2000: Handrit að korti Náttúrufræðistofnunar Íslands (1:500 000). Hugmynd um
gróðurfar á Íslandi við landnám.
2 Skjal nr. 24.
3 Sigurður Þórarinsson, 1957: „Hérað milli sanda og eyðing þess.“ Andvari. Tímarit Hins íslenska þjóðvinafélags. 82. ár.
Reykjavík. S. 39. Hjörleifur Guttormsson, 1993: „Við rætur Vatnajökuls. Byggðir, fjöll og skriðjöklar.“ Árbók Ferðafélags
Íslands. S. 54. Íslenskt fornbréfasafn 15, s. 713.
4 Nafnið Knappafellsjökull mun dregið af þrem hnöppum sem rísa upp af suðurbarmi gígsins (sbr. Sigurður Þórarinsson
1957, s. 36).
5 Islandske Annaler indtil 1578. Útg. Gustav Storm. Kristianía 1888. S. 226.
6 Hjörleifur Guttormsson 1993, s. 55.
7 Hjörleifur Guttormsson 1993, s. 55-56, 81-91. Byggðasaga Austur-Skaftafellssýslu. 3. b. (Sigurður Björnsson: Öræfi.
Bjarni Bjarnason og Gísli Björnsson: Hafnarhreppur). Reykjavík 1976. S. 53. Sbr. Ferðabók Sveins Pálssonar.
Dagbækur og ritgerðir 1791-1797. 2. b. Reykjavík 1983. S. 531-538.
8 Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns. 13. b. Fylgiskjöl. Reykjavík 1990. S. 417-438.
35