SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

landamerkjabréfs jarðarinnar og landamerkjabréfa aðliggjandi jarða. Eignarréttur Kvískerjabræðra
byggist á þinglýstu afsali til föður þeirra frá Björgvini Vigfússon sýslumanni á Efra-Hvoli. Eignartilkall
Björgvins hafi byggst á hefð, auk þess sem hann hafi fengið þessa jörð með konu sinni.
Kvískerjamenn hafi verið með hálfa Breiðumörk undir frá 1876, fyrst á leigu en samkvæmt afsali
frá 1937. Í sáttargerð Hofs- og Fellsmanna 1854 hafi falist að Fellsmenn eigi helming Breiðármerkur.
Hreppstjórar hafi haft fullt umboð til að ganga frá landamerkjabréfum, þeim hafi verið
þinglýst og þau ágreiningslaus í 80 ár, bæði sem hreppamörk og landamerki. Enn fremur er vísað
til landnáms, skipulags smölunar og venjuréttar.
Saga afmörkunar, ráðstafana að eignarrétti og nýtingar að Breiðármörk er rakin í kafla 6.10. Þar
kemur fram að Breiðármerkur er getið í heimildum allt frá 14. öld. Af þessum heimildum verður
ráðið að upphaflega hefur verið um sjálfstæða jörð hefur verið að ræða, sbr. umfjöllun um hugtakið
jörð í almennum niðurstöðum óbyggðanefndar. Jafnframt eru fremur líkur til þess að landsvæði
það, sem hér er til umfjöllunar, sé innan upphaflegs landnáms í Austur-Skaftafellssýslu og að numið
hafi verið frá sjávarmáli að þáverandi jökulbrún, að minnsta kosti, sbr. kafla 10.2.
Framskrið Breiðamerkurjökuls og ágangur vatna, svo sem að framan er lýst, hefur valdið því að
þrjár jarðir undan jöklinum hafa farið í eyði, Breiðármörk fyrir lok 17. aldar, Fjall örugglega í lok
17. aldar en trúlega fyrr og Fell í Suðursveit í lok 19. aldar.
Elstu heimildir um Breiðármörk lýsa ekki merkjum en af heimildum um jörðina Fjall, næstu
jörð austan Breiðármerkur, má ráða að Fjallsfit og Breiðármerkurfjall hafi talist til hinnar síðarnefndu.
Eftir að þessar tvær jarðir fóru í eyði virðist land þeirra hafa verið nytjað annars staðar frá
en mörk jarðanna orðið óljós ekki síðar en á 17. öld. Þannig eru Fjall og Fjallsfit t.d. sögð upp af
Breiðamerkurfjöru í vísitasíum Brynjólfs Sveinssonar og Jóns Vídalíns 1641 og 1706. Í Jarðabók
Ísleifs Einarssonar 1709 eru Fjall og Fjallsfit sögð í Breiðármerkurlandi en fjara fyrir landinu nefnd
Fjallsfjara. Sökum framskriðs jökuls og ágangs vatna var lítið orðið eftir af þessum jörðum svo sem
áður greindi og helst að not mætti hafa af fjörunni auk beitar.
Fyrstu lýsingar á merkjum Breiðármerkur er að finna í lögfestum Hofs- og Fellsmanna frá 1851
og samningi sömu aðila 1854. Vorið 1851 lögfestu Hofsmenn þannig rétt sinn til jarðarinnar Fjalls
og hálfrar jarðarinnar Breiðumerkur, sem þeir sögðu liggja austur að Fellslandi, vestan Jökulsár,
með tilheyrandi fjöru o.s.frv. Eðlilegt er að skilja lögfestu Hofsmanna þannig að þeir hafi talið land
og fjöru jarðarinnar Breiðármerkur ná austur að Jökulsá þar sem land Fells hafi tekið við og að
Hofsmenn hafi talið sig eiga helming jarðarinnar Breiðármerkur, í óskiptu. Þá um sumarið brugðust
Fellsmenn við með því að lögfesta rétt sinn til landsvæðisins á milli Jökulsár og vestur að Breiðá.
Jörðin Breiðármörk er ekki nefnd á nafn en gert ráð fyrir að land Fells nái vestur að „Breiðamerkur
á“. Sama áin skyldi skilja á milli Fjallsfjöru, að vestanverðu, og Breiðamerkurfjöru að austanverðu,
jafnframt því að skipta löndum milli „Fellsins og Öræfa“.
Samkvæmt því sem að framan er rakið greindi Hofsmenn og Fellsmenn á um landamerki Fells
og Breiðármerkur og fjörumörk sömu jarða. Samkvæmt lögfestu Hofsmanna skyldu landamerki
Fells og Breiðármerkur vera í Jökulsá en samkvæmt lögfestu Fellsmanna skyldu þau vera vestar,
þ.e.a.s. í Breiðá. Samsvarandi ágreiningur var um fjörumerki jarðanna. Samkvæmt lögfestu Hofsmanna
var Breiðamerkurfjara fyrir landi Breiðármerkur, austurmerki fjörunnar í Jökulsá en vesturmerki
ótilgreind. Samkvæmt lögfestu Fellsmanna var Breiðármerkurfjara hins vegar ítak fyrir landi
Fells og vesturmerki hennar í Breiðá en ekki kemur fram hvort Fellsmenn töldu austurmerki fjörunnar
í Jökulsá eða annars staðar.
Ágreiningi þessum lyktar með því að árið 1854 semja eigendur jarðanna Fells og Hofs um að
Felli í Suðursveit skuli tilheyra „öll grasnit initjar og virkilegur eignarréttur“ austan við mörk
Fjallsfjöru og Breiðamerkurfjöru, beina stefnu úr fjörunni og í Svörturák á jöklinum, upp undan
Breiðá og undan hvorri hún rennur. Á þessu svæði eru aurrákir í jöklinum og má telja líklegt að
Svartarák sé ein þeirra. Samkvæmt sáttargerðinni var Breiðármerkurfjara þannig fyrir landi Fells
151