SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

Fjall er örugglega komið í eyði í lok 17. aldar en trúlega hefur það gerst fyrr. Framskrið Breiðamerkurjökuls
og ágangur vatna, svo sem að framan er lýst, hefur valdið því að næstu tvær jarðir í
austurátt hafa einnig farið í eyði, Breiðármörk í lok 17. aldar og Fell í Suðursveit í lok 19. aldar.
Elstu heimildir um Fjall lýsa ekki merkjum en af þeim má þó ráða að hún liggi á milli Kvískerja
og Breiðármerkur og að þar megi finna Fjallsfit og Breiðármerkurfjall. Eftir að Fjall og Breiðármörk
fóru í eyði virðist það sem eftir stóð hafa verið nytjað annars staðar frá en mörk jarðanna
orðið óljós ekki síðar en á 17. öld. Þannig eru Fjall og Fjallsfit t.d. sögð upp af Breiðamerkurfjöru
í vísitasíum Brynjólfs Sveinssonar og Jóns Vídalín 1641 og 1706. Í Jarðabók Ísleifs Einarssonar
1709 eru Fjall og Fjallsfit sögð í Breiðamerkurlandi en fjara fyrir landinu nefnd Fjallsfjara. Sökum
framskriðs jökuls og ágangs vatna var lítið orðið eftir af þessum jörðum og helst að not mætti hafa
af fjörunni, auk beitar.
Næstu vísbendingu um merki Fjalls má ráða af lögfestum Hofs- og Fellsmanna 1851 og samningi
sömu aðila 1854. Vorið 1851 lögfestu Hofsmenn þannig rétt sinn til Fjalls og hálfrar jarðarinnar
Breiðumerkur. Merkjum Fjalls var ekki lýst. Þá um sumarið brugðust Fellsmenn við með því að
lögfesta rétt sinn til landsvæðis sem samkvæmt lögfestu Hofsmanna var innan merkja Breiðármerkur.
Árið 1854 gera eigendur jarðanna Hofs og Fells með sér samning um merki milli Breiðármerkur
og Fells. Í samningum er miðað við að mörk Fjallsfjöru og Breiðamerkurfjöru séu beina stefnu úr
fjörunni og í Svörturák á jöklinum, upp undan Breiðá og undan hvorri hún rennur. Á þessu svæði
eru aurrákir í jöklinum og má telja líklegt að Svartarák sé ein þeirra. Eigendur og ábúendur Hofs
„njóti alls“ vestan megin við Breiðá og framangreindrar stefnulínu, „Fjalls og fjöru á milli“ og svo
langt vestur sem „treysti sér land að helga“. Ekki kemur fram hvaða hluti landsins vestan Breiðár
sé talinn tilheyrandi Breiðármörk og hvað Fjalli. Af samningnum er hins vegar ljóst að Fjallsfjara
er talin ná alla leið að Breiðá og því fyrir landi Breiðármerkur en óljóst hversu langt til vesturs.
Hér ber þess að geta að Breiðá rann 6-7 km vestan við Jökulsá, áður en hún braut sér leið í
Fjallsá 1954 og færðist þannig vestar, eins og nú er.
Fyrsta eiginlega lýsingin á merkjum Fjalls og Breiðármerkur er í landamerkjabréfi Hofs, dags.
15. júlí 1922 og þingl. samdægur. Þar er jörðin Fjall þó ekki nefnd á nafn heldur segir að Hof eigi
„Breiðamerkurfjall alt og land á Breiðamerkursandi“. Fjörumörk „Fjallsfjöru“ og landamerki gagnvart
Breiðármörk eru sögð þau sömu: „Hærri þúfan á Máfabygðum skal bera austan í Múlahöfuðið
sem er fremst austan á Breiðamerkurfjalli ...“ Múlahöfuðið liggur við jaðar Breiðamerkurjökuls.
Samkvæmt þessu eru Fjallsfit og Breiðamerkurfjall Fjallsmegin við merkin. Bréf Hofs er áritað af
Ara Hálfdánarsyni vegna merkja „Fjallslands og Breiðármerkurlands“. Ekki kemur fram í hvaða
umboði Ari Hálfdánarson áritar bréfið að þessu leyti en hann var hreppstjóri Hofshrepps og ábúandi
á Fagurhólsmýri. Jafnframt mun hann hafa verið meðal eigenda Kvískerja og skrifar upp á
þetta sama bréf vegna fjöru- og landamerkja Kvískerja og Fjallslands sem slíkur ásamt tveimur
meðeigendum sínum. Í „landamerkjaskrá milli Fells í Borgarhafnarhreppi og Breiðumerkur í Hofshreppi“,
dags. 13. maí 1922 og þingl. 13. og 15. júlí sama ár, er engin lýsing á mörkum Breiðármerkur
við Fjall. Bréfið er þó áritað af framangreindum Ara Hálfdánarsyni, í embættisnafni sem
hreppstjóra Hofshrepps.
Landamerkjum þess sem í landamerkjabréfi Hofs heitir „Breiðamerkurfjall alt og land á Breiðamerkursandi“
til vesturs, þ.e. gagnvart Kvískerjum, er þannig lýst í landamerkjabréfi Hofs 1922:
„Toppurinn á Miðaftanstindi á Breiðamerkurfjalli sem beri í skarðið á Eiðnatindi í sama fjalli.“
Miðaftanstindur liggur við jaðar Fjallsjökuls. Fjörumörkum Fjallsfjöru til vesturs er lýst á sama
hátt. Fyrirsvarsmenn Kvískerja árita bréf Hofs um samþykki sitt að því er varðar „fjöru og landamörk
milli Tvískerja og Fjallslands“. Landamerkjum og fjörumörkum milli Fjalls og Kvískerja er
lýst með sama hætti í landamerkjabréfi Kvískerja, dags. 28. apríl 1890 og þingl. 5. maí 1890, sem
fyrirsvarsmenn Hofs árita „að því er snertir fjörumörk milli Tvískerjafjöru og Fjallsfjöru...“ Eldri
lýsingar á austurmörkum Kvískerja eru ekki fyrir hendi. Þá ber þess að geta að sama lýsing á merkj-
147