SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

Sandfells og Svínafells nái þar inn fyrir, sbr. einnig kafla 10.4. Þessu til stuðnings má jafnframt vísa
til þess að mörkum gagnvart jökli er ekki lýst að öðru leyti.
Verður þá næst hugað að suðurmörkum. Athygli vekur að merkjum er ekki lýst alla leið til sjávar
fyrr en í landamerkjabréfi 1922 með orðalaginu „allt til enda“. Lýsingar eldri heimilda mæla
landamerkjabréfinu þó ekki í mót, enda er suðurmerkjum ekki lýst að öðru leyti en því að tiltekin
eru kennileiti til austurs og vesturs, á eða við aura ánna á Skeiðarársandi. Auk þess er merkjum lýst
með allt til sjávar í lögfestu Hofs 1851 og landamerkjabréfi Svínafells 1890. Hlaupsvæði vatnanna
á Skeiðarársandi liggur fyrst og fremst fyrir landi þriggja jarða, þ.e. Skaftafells, Svínafells og Sandfells.
Merki Svínafells og Sandfells liggja þar yfir og virðast ná rétt vestur fyrir núverandi ós
Skeiðarár. Með hliðsjón af þessum staðháttum má líklegt telja að umfjöllun um merki jarðanna á
aurum Skeiðarár og Svínár hafi þótt tilgangslítil þar sem farvegir voru breytilegir og óljósir, auk
þess sem engin not urðu höfð af landinu sem vatnið flæmdist um. Jafnframt hafa kennileiti á sandinum
verið vandfundin.
Í kjölfar þess að ný landamerkjalög taka gildi 1919 er gert landamerkjabréf fyrir jörðina Sandfell.
Lýsing landamerkja þar er um margt óljós en fyrirliggjandi gögn um merki jarða á þessu svæði
styðja þó flest sem þar kemur fram en mæla öðru ekki í mót. Óbyggðanefnd telur jafnframt að líta
verði til þess að land á þessu svæði er afmarkað af jöklum hið efra og sjó hið neðra.
Landamerkjabréf Sandfells er áritað, þinglesið, fært í landamerkjabók og á því byggt síðan um
merki jarðarinnar án þess að séð verði að komið hafi fram athugasemdir yfirvalda eða ágreiningur
við nágranna. Landamerkjabréf Hofs og Svínafells eru einnig árituð og þinglesin. Þetta bendir allt
til þess að lýsing merkja hafi verið í samræmi við það sem almennt var talið gilda.
Kemur þá til skoðunar hvort land innan framangreindra merkja jarðarinnar Sandfells hafi mismunandi
eignarréttarlega stöðu.
Staðháttum á því landsvæði, sem hér er til umfjöllunar, er lýst hér að framan. Ástæða er til að
gera einnig grein fyrir gróðurfari á síðustu áratugum. Á sunnanverðu því svæði sem samkvæmt
framangreindu telst innan landamerkja Sandfells er Skeiðarársandur. Nær óslitið gróðurlendi teygir
sig nú frá Svínanesi í vestri austur að Vestari-Kvíá. Syðst á þessu gróðurbelti, næst sjó, eru stakir
hólmar vaxnir melgresi og öðrum grastegundum. Ofar verður gróðurlendið samfelldara og þar sem
er nægur jarðraki hefur myndast vatnagróður, flóar, mýrar og hálfdeigjur. Á þurrlendi, þar sem
jarðvegur hefur myndast ofan á árframburðinum, er oftast graslendi en ofar á söndunum, þar sem
yfirborðið er gróft og þurrt og jarðvegur lítill, er landið ógróið eða þakið mosagróðri.
Svo sem fram kemur í kafla 5.2. er talið víst að á fyrstu öldum Íslandsbyggðar hafi víða verið
gróið land þar sem nú er sandauðn og Lómagnúpssandur, sem áður var nefndur svo, minni en núverandi
Skeiðarársandur.
Fjörur tilheyrandi Sandfelli eru sérstaklega tilgreindar í landamerkjabréfi jarðarinnar og þær
fara ekki saman við lýsingu landamerkja, en sá háttur er algengur í Öræfum. Jörðinni tilheyra Staðarfjara,
Höfðavík og Bakkafjara sem allar eru fyrir landi annarra jarða í Öræfum, austan við merki
Sandfells til þeirrar áttar. Í máli þessu hefur verið upplýst um þann almenna skilning jarðeigenda í
Öræfum að í fjörueign fyrir landi annarrar jarðar felist einungis óbeinn eignarréttur, þ.e.a.s. ítaksréttur,
svo sem til reka og selveiði. Skaftafellsfjara er fyrir landi Sandfells en önnur ítök virðast ekki
hafa verið í landi jarðarinnar. Engar vísbendingar eru um að fyrir landi Sandfells sé að finna svokallaða
almenningsfjöru, sbr. umfjöllun um fjörur í almennum niðurstöðum óbyggðanefndar.
Í fjalllendi Öræfa teygir mosagróðurinn sig nú oft upp í 500-600 m hæð þar sem ekki er of
mikill halli eða lausar skriður. Við bestu gróðurskilyrði í fjalllendinu, s.s. í daldrögum og í snjódældum,
er gróður fjölbreyttari og gróskumeiri. Skógur er í vesturhlíð Sandfellsheiðar og neðanverð
Sandfellsheiðin er sæmilega gróin. Sandfell er hins vegar ógróið. Talið er vafalaust að við
upphaf landnáms hafi gróðurþekja í Öræfum, sem og á Íslandi í heild, verið mun meiri að víðáttu
og grósku en nú er, sbr. kafla 5.2.
133