SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

132
Smjörsteinn er stór steinn í grashvammi framan undir hól í Langafellsjökli sem eru urðarhólar með
fram Virkisá að vestan. Fjallið ofan við Smjörstein er Svínafellsfjall. Í vísitasíu Brynjólfs Sveinssonar
frá 1654 og Þórðar Þorlákssonar 1677 er getið um Hrakdælu og Tjörn þar fyrir ofan.
Hrakdæla var mýri en er nú aftekin. Hún lá á milli Hrakdeildarhóla [Hrakdæluhóla] sem nú eru
einnig horfnir, tveggja lágra hóla á aurunum nokkuð fyrir neðan Rasshóla en hinir síðarnefndu
liggja við brúna á Virkisá. Vesturmörkum Sandfells er næst lýst í vísitasíu frá 1800 þar sem miðað
er við Hrakdæluhóla og miðjan Réttarfalljökul, þaðan austanvert við Svínafellsfjall. Réttarfalljökull
er annað nafn á Markhól samkvæmt því sem greinir í landamerkjabréfi Svínafells 1890.
Í landamerkjabréfi Sandfells, dags. 15. júlí 1922 og þingl. 9. júlí 1923, eru merki til vesturs
dregin úr Rauðakambi í lægð í Markhól, þaðan í lægðina milli Hrakdæluhóla og loks ræður sama
stefna mörkum „til enda“. Í landamerkjabréfi Svínafells 1890 er efsti tilgreindi punktur til austurs
„lækjarfarvegur í miðjum Markhól“. Austurmörkum Svínafells er lýst til sjávar með stefnu „vestan
við Eyrartagl“. Eyrartagl mun hafa verið austast á graslendi neðan við Virkisáraur, vestan Virkisár,
ofar landavötnum. Það mun nú undir sandi. Engar eldri heimildir eru fyrir hendi um landamerki
Svínafells að þessu leyti, sbr. kafla 10.4. Landamerkjabréf Sandfells er áritað af hálfu Svínafells og
öfugt.
Fyrstu lýsingu fyrirsvarsmanna Sandfells á austurmerkjum jarðarinnar, gagnvart Hofi, er að
finna í áðurnefndri vísitasíu Brynjólfs Sveinssonar frá 1641 þar sem nefnd eru Lágey og Steinhillingar.
Lágey heitir sunnan og suðaustan við Steiney sem er austan við Kotá, austur undir aurnum.
Steinhillingar hafa ekki fundist á örnefnaskrám eða kortum. Í landamerkjabréfi Sandfells 1922
eru merki til austurs, gagnvart Hofi, dregin úr miðju Rótarfjalli í innri enda Litlafjalls, sem er háls
áfastur Goðafjalli, í hæstu þúfu í Miðjökli og síðan ræður sama stefna mörkum „til enda“. Í landamerkjabréfi
Hofs, dags. 15. júlí 1922 og þingl. sama dag, er mörkum lýst með sama hætti úr Rótarfjalli
í Miðjökul „svo þaðan beina sjónhendingu út“. Fyrirsvarsmenn Sandfells og Hofs árita hvor
um sig landamerkjabréf hins. Lýsingar bréfanna eru í samræmi við máldaga Hofskirkju frá 1387
þar sem kemur fram að Sandfellsmenn eigi land á móti Hofskirkju, „upp í mitt Rótafjall“, sbr. einnig
fleiri heimildir um merki Hofs, sjá kafla 10.6. Með hliðsjón af þeim heimildum, sem hér hafa
verið tilgreindar, verður ekki talið að umfjöllun í vísitasíum 1641 1654 og 1677 lýsi norðurmerkjum
jarðarinnar enda var sérstakt tilefni til þeirrar umfjöllunar ágreiningsmál við eigendur Hofs um
landsvæði að sunnanverðu.
Samkvæmt framangreindu er nyrsti merkjapunktur milli Sandfells og Svínafells árið 1641 í
Svínafellsfjalli, austanvert við Svínafellsfjall 1800 og í miðjum Rauðakambi 1922. Nyrsti merkjapunktur
milli Sandfells og Hofs er mitt Rótarfjall 1387 og 1922. Syðsti merkjapunktur milli Sandfells
og Svínafells árið 1641 er Smjörsteinn, Hrakdæla 1677, Hrakdæluhólar 1800 og Hrakdæluhólar
ásamt stefnu „til enda“ 1922. Syðstu merkjapunktar milli Sandfells og Hofs eru Lágey og
Steinhillingar 1641 og loks er stefna tekin „til enda“ 1922.
Óljóst orðalag landamerkjabréfsins þarfnast nánari athugunar. Verður þá fyrst litið til norðurmarka
jarðarinnar, gagnvart Vatnajökli.
Í framangreindri færslu á merkjum Sandfells og Svínafells til austurs, sennilega með tilliti til
breytinga á jökuljaðrinum, felst ekki að merki jarðanna nái lengra norður en samkvæmt elstu heimildum.
Þá verður nákvæm staðsetning vesturmarka Sandfells, gagnvart Svínafelli, ekki talin hafa
þýðingu hér enda hafa eigendur jarðanna getað samið um breytt merki sín á milli.
Þá telur óbyggðanefnd að staðsetning landamerkjapunkta skammt undan jökulsporðinum, samkvæmt
flestum heimildum, bendi til þess að eigendur jarðarinnar hafi litið svo á að merki hennar
næðu allt að jökli enda náði hann nokkru sunnar á þeim tíma en nú. Jökullinn hefur afmarkað það
land sem máli skipti með svo augljósum hætti að ekki var talið þurfa umfjöllunar við. Landamerkjabréf
Sandfells frá 1922 miðar hins vegar við miðjan Rauðakamb sem er innan jökuljaðars.
Eldri heimildir um þessi merki, þ. á m. landamerkjabréf Svínafells 1890, gera ekki ráð fyrir að land