SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

124
fells virðast ná rétt vestur fyrir ós Skeiðarár. Sé merkjalína Skaftafells og Svínafells framlengd til
sjávar svo sem kröfugerð gerir ráð fyrir, í sömu átt og hún liggur milli tveggja síðustu punkta upp
undir Svínafellsjökli, liggur hún yfir hlaupsvæði vatnanna á Skeiðarársandi og umtalsvert inn á
Skeiðarársand. Líklegt má telja að umfjöllun um merki jarðanna á aurum Skeiðarár og Svínár hafi
þótt tilgangslítil, þar sem farvegir voru breytilegir og óljósir, auk þess sem lítil not voru af landinu
sem vatnið flæmdist um. Jafnframt hafa kennileiti á sandinum verið vandfundin. Með hliðsjón af
þessum staðháttum verður ekki talið að annað gildi um Skaftafell en Svínafell og Sandfell.
Í kjölfar þess að landamerkjalög taka gildi 1882 er gert landamerkjabréf fyrir jörðina Skaftafell.
Lýsing landamerkja er þar um margt óljós en fyrirliggjandi gögn um merki jarða á þessu svæði
styðja þó það sem þar kemur fram. Óbyggðanefnd telur jafnframt að líta verði til þess að land á
þessu svæði er afmarkað af jöklum hið efra og sjó hið neðra.
Landamerkjabréf jarðarinnar er áritað, þinglesið, fært í landamerkjabók og á því byggt síðan um
merki jarðarinnar, án þess að séð verði að komið hafi fram athugasemdir yfirvalda. Landamerkjabréf
Núpsstaða og Svínafells eru á sama hátt árituð og þinglesin. Eigendur Skaftafells og Núpsstaðar
eru einnig sammála um að miða skuli við lýsingar bréfanna en ósammála um túlkun þeirra. Þetta
bendir allt til þess að lýsing merkja hafi verið í samræmi við það sem almennt var talið gilda.
Jafnframt er ljóst að eigendur Skaftafells hafa um langa hríð haft réttmætar ástæður til að vænta
þess að merkjum sé þar rétt lýst.
Kemur þá til skoðunar hvort land innan framangreindra merkja jarðarinnar Skaftafells hafi
mismunandi eignarréttarlega stöðu.
Staðháttum á því landsvæði sem hér er til umfjöllunar er lýst hér að framan. Á sunnanverðu því
svæði sem samkvæmt framangreindu telst innan landamerkja Skaftafells er Skeiðarársandur.
Gróðurlendi hefur lengi verið meðfram fjörunni, teygt sig upp miðjan sandinn og í norðaustur, sbr.
kafla 5.3. Svo sem fram kemur í kafla 5.2. er talið víst að á fyrstu öldum Íslandsbyggðar hafi víða
verið gróið land þar sem nú er sandauðn, og Lómagnúpssandur, sem áður var nefndur svo, til muna
minni en núverandi Skeiðarársandur. Nýting á þessum hluta Skeiðarársands á 20. öld, fyrst og
fremst beit og efnistaka, hefur verið frá Skaftafelli eða með leyfi þaðan.
Fjörumörk Skaftafells eru sérstaklega tilgreind í landamerkjabréfi jarðarinnar og þau fara ekki
saman við lýsingu landamerkja, en sá háttur er algengur í Öræfum. Skaftafellsfjara liggur á milli
Núpsstaðarfjöru og Svínafellsfjöru, fyrir landi Skaftafells, Svínafells, Sandfells og alla leið austur
að Hofi. Í máli þessu hefur verið upplýst um þann almenna skilning jarðeigenda í Öræfum að í
fjörueign fyrir landi annarrar jarðar felist einungis óbeinn eignarréttur, þ.e.a.s. ítaksréttur, svo sem
til reka og selveiði. Engar vísbendingar eru um að fyrir landi Skaftafells sé að finna svokallaða
almenningsfjöru, sbr. umfjöllun um fjörur í almennum niðurstöðum óbyggðanefndar.
Á norðurhluta svæðisins er fjalllendi það og heiðarlönd sem að framan er lýst. Í Morsárdal eru
nú stærstu skógarsvæðin í Öræfum, m.a. Bæjarstaðaskógur. Í fjalllendi Öræfa teygir mosagróðurinn
sig oft upp í 500-600 m hæð, þar sem ekki er of mikill halli eða lausar skriður. Við bestu gróðurskilyrði
í fjalllendinu, s.s. í daldrögum og í snjódældum, er gróður fjölbreyttari og gróskumeiri.
Gróður Skaftafellsheiðar teygir sig norður undir Kristínartinda en breytist á þeirri leið úr gróskumiklum
gróðurlendum heiðarinnar, skóglendi og mýrum, yfir í mosagróður. Talsverður mosa- og
lynggróður er í suður- og vesturhlíðum Hafrafells. Talið er vafalaust að við upphaf landnáms hafi
gróðurþekja í Öræfum, sem og á Íslandi í heild, verið mun meiri að víðáttu og grósku en nú er, sbr.
kafla 5.2.
Vitað er um jarðir sem þarna voru til forna, Jökulfell í Morsárdal og Freysnes undan Skaftafellsjökli,
en merki þeirra, þ. á m. gagnvart Skaftafelli, eru ekki þekkt. Hafrafell mun þó vera þar
sem forðum var Freysnesland. Heimildir greina frá upprekstri bæði Skaftafells og Svínafells á
Hafrafell, auk fornra réttinda Hnappavallakirkju í Hrútfelli, inn af Hafrafelli. Líklegt er að sá
upprekstrarréttur Skaftfellinga í Hafrafell sem greint er frá í Jarðabók Ísleifs 1709 hafi átt rætur að