SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

116
Ekki er ljóst af lögbókunum hversu langt til sjávar netlög náðu enda mun það að nokkru hafa
farið eftir aðstæðum eins og grunnsævi við sjávarstrendur. Lúðvík Kristjánsson getur sér þess til að
netlög hafi verið miðuð við 6 þumlunga selmöskvalegg og hefur því mesta dýpt netlaga um fjöru
verið 120 þumlungar eða 6 álnir. 1 Alin jafngilti um 47,7 sm svo að netlög hafa náð út að 2,9 m dýpi.
Í skipan goðorðsmannsins Sæmundar Ormssonar um almenninga í Hornafirði, sem talin er frá
um 1245, er því lýst yfir að land og fjöru skyldi helga 30 faðma þaðan frá sem efst féll í
meðalflæðum. Rekald þar fyrir utan skyldi vera almenningur. 2 Talið hefur verið að Sæmundur hafi
í skipan sinni verið að lýsa netlögum. 3 Í löggjöf frá miðbiki 19. aldar var miðað við 60 faðma (u.þ.b.
112 metra) frá stórstraumsfjörumáli. 4 Í 20. aldar löggjöf hefur fyrst og fremst verið við það miðað
að netlög séu 115 metrar á haf út miðað við stórstraumsfjörumál. 5 Sýnist nú óhætt að miða þau
mörk sem meginreglu þó svo önnur viðmið gildi vissulega skv. þeim eldri lögum sem enn eru í
gildi.
Merki sjávarjarða til hafsins miðast annaðhvort við ytri mörk fjöru eða netlaga. Um þetta álitaefni
er ekki þörf ítarlegrar umfjöllunar hér enda fjalla þjóðlendulögin einungis um land ofan sjávar.
Ljóst er að strandlengja landsins tekur breytingum, á einum stað kann að verða landrof en á
öðrum landauki. Dómstólar hafa lagt til grundvallar að eigandi sjávarjarðar eignist þann landauka
sem til verður í fjöru og netlögum fyrir landi hans. 6 Það á a.m.k. við um þann landauka sem til
verður af náttúrulegum ástæðum eða fyrir tilverknað þriðja manns. 7
Með lögum nr. 73/1990 voru auðlindir hafsbotnsins utan netlaga og svo langt til hafs sem fullveldisréttur
Íslands nær lýstar eign íslenska ríkisins, sbr. 1. gr. Netlög eru þar skilgreind með sama
hætti og áður, sbr. 3. mgr. 2. gr., og ekki verður talið að ætlunin hafi verið að afnema til frambúðar
áðurgreindan rétt sjávarjarða til landauka og fastsetja þar með í eitt skipti fyrir öll mörk sjávarjarða
til hafsins. Vilji löggjafans til slíkrar breytingar hefði þurft að koma skýrt fram. Gildistaka laga nr.
73/1990 hafði þannig ekki í för með sér að merki sjávarjarða til hafsins væru endanlega fastsett.
Fjara og netlög færast út og inn í samræmi við landauka eða landtap, þ.e. breytt stórstraumsfjörumál,
og landamerki þar með.
9.6. Niðurstöður
Af úrlausnum dómstóla fyrir gildistöku þjóðlendulaga 1998 var ljóst að tiltekin landsvæði á hálendi
Íslands væru ekki í eigu sveitarfélaga eða ríkis. Jafnframt mátti ætla að svipað ætti við um fleiri
landsvæði en þau sem komið höfðu til umfjöllunar dómstóla. Réttarstaða þessara landsvæða var því
að miklu leyti óljós. Þörfin á skýrum reglum um eignarráð og forræði jókst hins vegar með aukinni
og fjölbreyttari nýtingu.
Þjóðlendulögin voru sett til að leysa úr þessum vanda. Með þeim er íslenska ríkið lýst eigandi
slíkra svæða, þau kölluð þjóðlendur og óbyggðanefnd falið að greina á milli þeirra og eignarlanda.
Jafnframt er gert ráð fyrir að innan þjóðlendu geti einstaklingar eða lögaðilar átt takmörkuð eignarréttindi
og óbyggðanefnd falið að úrskurða um þau.
1 Lúðvík Kristjánsson 1980, s. 203.
2 Íslenskt fornbréfasafn 1, s. 536.
3 Sbr. Þorgeir Örlygsson, 1993: „Er Hornafjörður almenningur?“ Tímarit Háskóla Íslands. 6. árg. nr. 6. Reykjavík. S. 33.
4 Sbr. t.d. 3. gr. tilskipunar um veiði á Íslandi frá 20. júní 1849.
5 Sjá t.d. 3. mgr. 2. gr. laga um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu, nr. 57/1998, 1. gr. laga um vernd, friðun og
veiðar á villtum fuglum og villtum spendýrum, nr. 64/1994, og 1. gr. laga um lax- og silungsveiði, nr. 76/1970.
6 Sbr. H 1946 345. Sjá einnig Ólafur Lárusson, 1950: Eignaréttur I, s. 45 og Gaukur Jörundsson, 1982-83: Eignaréttur II,
s. 136.
7 Ekki verður ráðið af fyrirliggjandi réttarheimildum og fræðiskrifum að greinarmunur sé í þessu sambandi gerður á landauka
sem til verður fyrir tilstilli fasteignareigandans sjálfs. Á það er þó bent að réttur fasteignareiganda í þessa veru geti
ekki, í ljósi tækniframfara og nýrra viðhorfa, verið án takmarkana. Þær takmarkanir helgast þá af hagsmunum íslenska
ríkisins, fullveldisrétti þess og eignarrétti, sbr. t.d. lög nr. 73/1990.