SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

nauðsynlegur grundvöllur undir stofnun ítaks á því og ítakshafinn öðlast rétt sinn innan marka þess
réttar sem handhafi hinna beinu eignarréttinda átti.
Þrátt fyrir þetta kunna að finnast ítök í landsvæðum sem ekki eru undirorpin beinum eignarrétti
nú og ekki unnt að sýna óyggjandi fram á að hafi nokkurn tíman verið það. Sem dæmi um slíkt má
nefna ákvæði í máldögum um takmörkuð réttindi kirknanna í Biskupstungum á Biskupstungnaafrétti.
Þannig segir í máldaga kirkjunnar á Torfastöðum frá 1331 að hún eigi „skógarteig í Sandvatnshlíð“.
1 Hið sama kemur fram í Vilkinsmáldaga frá 1397 2 og Gíslamáldaga frá 1570. 3 Þá segir
í Gíslamáldaga um kirkjuna í Bræðratungu að hún eigi „Skógartungu undir Bláfelli“. 4 Í máli nr.
4/2000, Biskupstungnaafréttur og efstu lönd í Biskupstungnahreppi, komst óbyggðanefnd að þeirri
niðurstöðu að Framafréttur Biskupstungna, það landsvæði sem framangreind réttindi kirknanna
náðu til, væri þjóðlenda. Nefndin útilokaði þó ekki að umrætt landsvæði hefði einhvern tímann
verið undirorpið beinum eignarrétti en taldi umrædda máldaga eina og sér ekki veita næga sönnun
í þeim efnum. Í slíkum tilvikum kann þó að vera um annars konar réttindi að ræða en ítök í hinni
hefðbundnu lögfræðilegu merkingu hugtaksins.
9.5. Fjörur og rekaeign
Eignarréttur að fasteign sem liggur að sjó nær einnig til fjörunnar fram af henni, þ.e. svæðisins á
milli stórstraumsflóðmáls og stórstraumsfjörumáls. 5 Undir yfirborði sjávar taka við svokölluð
netlög sem í ýmsum lögum eru skilgreind sem sjávarbotn 115 metra út frá stórstraumsfjörumáli
landareignar. 6 Óumdeilt er að netlög fylgi sjávarjörðum en um hitt hefur fremur verið ágreiningur
hvort eignarráð fasteignareiganda feli í sér beinan eignarrétt eða séu bundin við þau réttindi sem
sérstaklega er mælt fyrir um í einstökum lögum. 7
Kemur þá til skoðunar hver hafi verið réttur landeigandans í fjöru og netlögum jarðar sinnar.
Þar verður helst litið til þeirra fjörunytja sem lengst hafa verið til umfjöllunar í löggjöf hér á landi,
þ.e. reka og veiði.
Rekinn hefur verið helsta verðmæti fjörunnar. Elstu ákvæði laga um reka eru í Grágás. Þau voru
síðan tekin upp lítið breytt í rekabálk Jónsbókar, og er sá bálkur enn í gildi ásamt viðbótum um
skotinn hval og skotmannshlut sem gefnar voru út í konungsbréfum 1778 og 1779. 8 Meginreglan
var sú að jarðeigandi átti reka fyrir landi sínu. Í Jónsbók er reki nánar skilgreindur með svofelldum
hætti: „Hverr maðr á reka allan fyrir sínu landi viðar ok hvala, sela ok fiska, fugla og þara, nema
lÄgum sé frá komit.“ 9 Eignarréttur jarðeiganda á viðar- eða hvalreka var þó því aðeins hafinn yfir
vafa að hann merkti sér rekann eða kæmi böndum á hann. 10 Allan reka utan rekamarka var hverjum
manni heimilt að flytja að landi, marka sér og slá eign sinni á en landeigandi skyldi eiga alla aðra
flutninga hvals og viðar. 11
11 Íslenskt fornbréfasafn 2, s. 669.
12 Íslenskt fornbréfasafn 4, s. 49.
13 Íslenskt fornbréfasafn 15, s. 647.
14 Íslenskt fornbréfasafn 15, s. 648.
15 Ólafur Lárusson, 1950: Eignaréttur I, s. 45. Gaukur Jörundsson, 1982-83: Eignaréttur I, s. 37. Þorgeir Örlygsson, 1998:
Kaflar úr eignarétti I, s. 57 (hdr.).
16 Sjá t.d. 3. mgr. 2. gr. laga um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu, nr. 57/1998, 1. gr. laga um vernd, friðun og
veiðar á villtum fuglum og villtum spendýrum, nr. 64/1994, og 1. gr. laga um lax- og silungsveiði, nr. 76/1970.
17 Í H 1996 2518 og 2525 er talinn vafi um beinan eignarrétt fasteignareiganda í netlögum.
18 Sbr. opið bréf um rekatilkall á Íslandi frá 4. maí 1778, 5. gr., og konungsbréf (til stiftamtmanns) um landshlut af flutningshvölum
á Íslandi frá 23. júní 1779, 1.-2. gr.
19 Jónsbók 1904, s. 194.
10 Grágás 1992, s. 351-352. Sbr. Jónsbók 1904, s. 194-195.
11 Grágás 1992, s. 353-354. Jónsbók 1904, s. 196-197. Á öðrum stað í Jónsbók (s. 203) segir þó að þess hvals, sem fluttur
sé, eigi flytjendur þriðjung en landeigandi tvo hluti nema skot finnist í, þá eigi skotmaður þriðjung. Þetta ákvæði
virðist eiga sér nokkra samsvörun í 71. k. landabrigðisþáttar Grágásar (Grágás 1992, s. 365).
113