SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

112
Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns var tekin saman hafði myndast þéttriðið net ítaka um
land allt. 1
Ljóst er að ítakaeign skipti í margar aldir verulegu máli fyrir afkomu landsmanna og mun að
einhverju leyti hafa stuðlað að jafnari dreifingu landgæða. Á sumum stöðum á landinu hagaði þannig
til að jörð, sem ekki átti mikilvæg hlunnindi eins og upprekstrarland, skóg eða fjörunytjar eða
gat ekki nýtt þau í eigin landi vegna staðhátta, fékk þau sem ítök í öðru landi. Nefna má sem dæmi
að í Þórisdal í Lóni áttu nokkrar jarðir skógarítak. Ein þeirra var Efri-Fjörður í Lóni. Hún átti skógarítak
í Skálahvömmum í Þórisdal eða Laxárdal en í staðinn var heimilað útræði frá Klifunum (Þorgeirsstaðaklif).
2 Slík ítakaskipti munu víðar hafa tíðkast, ekki síst á þeim svæðum þar sem útræði
var gott. Hraunskarð undir Jökli átti t.d. „frí kolatak í Hrísaskóg og raptvidahögg í jördunne til upheldis“
í staðinn fyrir uppsátur og „ítaksbúðir“ í Hraunskarðsjörð. 3 Annars staðar þar sem ekki var
um ítök eða ítakaskipti að ræða var venjulega greitt ákveðið gjald fyrir útræðið, svonefndur vertollur. 4
Mörg ítök gengu smám saman úr sér ýmist af völdum eyðingarafla náttúrunnar, ofnýtingar eða
vegna breyttra búskaparhátta og urðu því ekki annað en inntakslaus réttur sem setti ákveðnar hömlur
á eignarrétt fasteigna. 5 Um miðbik nýliðinnar aldar var því svo komið að fjölmörg þeirra ítaka, sem á
jörðum hvíldu, komu ítakshafanum að litlu sem engu gagni auk þess sem ýmis þeirra virtist augljóslega
hagkvæmara að nýta samhliða nýtingu á viðkomandi jörð. Lagasetning frá þeim tíma ber skýran vott
um þá stefnu löggjafans að tryggja það að eðlileg gæði fasteigna fylgi þeim sjálfum og séu nytjuð
í sambandi við notkun þeirra. 6 Það var einkum gert með því að banna að tiltekin hlunnindi, sem fasteign
fylgdu, væru frá henni skilin auk þess sem eigendum fasteigna, sem ítök hvíldu á, var gert kleift
að leysa þau af eignum sínum gegn fjárgreiðslu. Þannig var t.d. lausn veiðiítaka í ám og vötnum
heimiluð með lögum nr. 40/1942, sbr. nú lög nr. 76/1970 og lausn skógarítaka af jörðum með lögum
nr. 100/1940, sbr. nú lög nr. 3/1955, sbr. lög nr. 76/1984. Þá fjalla lög nr. 13/1956, um sölu kirkjuítaka.
Veigamesti þátturinn í þessari viðleitni löggjafans var þó setning laga nr. 113/1952, um lausn
ítaka af jörðum, en þau taka til allra ítaka í jarðir annarra en lax- og silungsveiðiítaka í ám og vötnum
og skógarítaka, sbr. 2. og 3. gr. laganna. 7 Með þeim var sú skylda lögð á þá sem töldu sig eiga slík
ítök að lýsa þeim í samræmi við efni laganna. Væri það ekki gert féll ítakið úr gildi. Lögin hafa enn fremur
að geyma reglur um það hvernig eigandi jarðar, sem ítak er í, eldra en 25 ára, getur leyst það af
jörð sinni. Þrátt fyrir þessa viðleitni löggjafans er þó ljóst að enn kunna að finnast gild ítök hér á landi.
Óbyggðanefnd telur að tilvist ítaks í fasteign bendi fremur til þess að svæði það, sem ítakið er
á sé eða hafi einhvern tíman verið eignarland. 8 Þannig hafi réttur yfir viðkomandi landsvæði verið
1 Sbr. Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns. 12. b. (Atriðisorðaskrá), undir afrétt, beit/beitarítak, melaslægja/
meltak, lax/laxveiði, fugl/fuglatekja, eggjatak/eggjatekja/eggver, skógur/skógarítak, hrís/hrísrif/hrístak, torf, móskurður/mótak,
engjatak/engjaítak, reki/rekaítak.
2 Þetta kom fram í vitnisburði Vilhjálms Geirs Þórhallssonar, eiganda Efra-Fjarðar, við skýrslutöku 9.9. 2002 í máli nr.
5/2001. Sbr. einnig vitnisburð Þorsteins Geirssonar á Reyðará við sömu skýrslutöku.
3 Íslenskt fornbréfasafn. 3. b. Kaupmannahöfn 1896. S. 141. Fleiri dæmi eru um slík ítakaskipti í þessari heimild sem talin
er frá um 1360.
4 Sbr. Jarðabók Árna og Páls 12, undir naust, uppsátur, útræði, verbúð, vertollur.
5 Sbr. hugtakið servitut í merkingunni ítak eða ískylda.
6 Þegar um miðja 19. öld tók að gæta þeirrar tilhneigingar löggjafans að sporna við frekari stofnun ítaka, sbr. 4. gr.
tilskipunar um veiði á Íslandi frá 20. júní 1849.
7 Í 1. gr. laga nr. 113/1952 segir að ítak merki í lögunum hvers konar afnot fasteignar, sem eigi séu samfara vörslum hennar
eða þess hluta hennar, sem afnotin taki til, enda sé réttur til afnotanna byggður á heimild einkaréttareðlis. Í greinargerð
með frumvarpi því, sem varð að umræddum lögum, segir í athugasemdum að fylgt sé hinni venjulegu fræðilegu
skýringu á því hvað ítak sé.
8 Í greinargerð með frumvarpi því, sem varð að lögum nr. 113/1952, er í athugasemdum tekið fram að lögin taki ekki til ítaka
í kaupstaðarlóðir eða í afrétti, sem sveitarfélög eiga. Í lögunum er þannig gert ráð fyrir því að unnt sé eða hafi verið að stofna
til ítaka í afréttarlöndum. Með hliðsjón af hinni almennu lögfræðilegu skilgreiningu á hugtakinu ítak verður þó að ætla að með
því sé átt við afréttarlönd sem undirorpin eru beinum eignarrétti eða hafi verið það á þeim tíma þegar til ítaksins var stofnað.