SKÐRSLA ÌBYGGžANEFNDAR - Óbyggðanefnd

leika. Önnur og e.t.v. heppilegri útfærsla er hins vegar ekki á valdsviði óbyggðanefndar en sá
möguleiki fyrir hendi að ríkisvaldið og einstakir jarðeigendur nái um slíkt samkomulagi, eftir atvikum
með nauðsynlegri aðkomu löggjafarvalds, sbr. ákvæði 40. gr. stjórnarskrár og II. kafla þjóðll.
9.4. Ítök
Í íslenskum rétti hafa ítök eða ítaksréttindi verið skilgreind sem réttindi er veiti rétthafa tiltekin
þröng umráð og takmörkuð not fasteignar sem er í eigu og umráðum annars eða annarra aðila. 1
Réttindi af þessum toga eiga sér langa sögu hér á landi og verður fyrst vikið að því hvað ráða megi
af eldri rétti um ítök og inntak ítaksréttinda.
Í lögbókunum Grágás og Jónsbók er hugtakið ítak ekki skilgreint sérstaklega en af einstökum
ákvæðum má ráða í merkingu þess. Í landabrigðisþætti Grágásar er fjallað um þær réttarathafnir
sem fram áttu að fara þegar maður vildi brigða öðrum land. Þar segir m.a. að brigðandi skyldi
kveðja sér kviðar (væntanlega búakviðar) til að ganga úr skugga um hvort unnt væri að selja
leiguból „eða ítök í annarra manna löndum“ áður en til þess kæmi að aðalbólið væri selt. 2
Kaflinn um landamerki og lagakaup í Jónsbók (6. k. landsbrigðabálks) hefst á þessa leið:
Nú vill maðr selja land sitt við verði, þá skulu þeir kveða á um merki með sér, um land ok skóga ok
engjar ok reka, veiðar ok afréttu ef eru, ok allra gÏða skulu þeir geta þeira, er því landi eigu at fylgja,
þó at þat sé í Ännur lÄnd, eða aðrir menn eigi þanneg ítÄk; síðan skulu þeir takaz í hendr ok kaupa með
váttum tveim eða fleirum. 3
Annars staðar í lögbókinni er nánar rætt um sams konar réttindi án þess þó að tekið sé fram að
um ítök sé að ræða. Þannig er fjallað um skóg, beituteig, fjöru, veiði og engi í annars jörðu en síður
eða jafnvel ekki notuð orðin skógar-, beitar-, fjöru-, veiði- og engjaítak. 4 Ákvæði lögbókanna leiðir
því til þeirrar niðurstöðu að ítak sé „réttur til ákveðinna nytja á landi annars“, 5 og fær það vel samrýmst
hinni lögfræðilegu skilgreiningu hugtaksins nú á dögum.
Til ítaka var stofnað með ýmsum hætti. Ítakaeign mun t.d. hafa orðið til við tímabundin lán
hlunninda, kaup og ítakaskipti. 6 Elsta skjallega heimildin um ítakaeign mun vera máldagi Stafholtskirkju
sem talinn hefur verið frá miðri 12. öld. 7 Þar er greint frá því að prestur nokkur, Steini Þorvarðsson,
hafi gefið kirkjunni m.a. þrjá hluti laxveiðar í Þverá, kerveiði í Norðurá undir fossi, Engines
á Ströndum norður „ok reki með“ og selför í Þverárdal upp frá Kvíum. Í máldaganum er lýst
einum algengasta stofnunarhætti kirknaítaka sem var gjöf í sáluhjálparskyni. Þannig hefur frá fyrstu
tíð byggðar hér á landi verið stofnað til ítaka með beinni yfirfærslu eða afhendingu tiltekinna réttinda.
Frá 13. öld hafa varðveist nokkrar skrár um ítök, einkum reka, m.a. elsta rekaskrá Skálholtskirkju
frá um 1270. Benda þær til þess að á þeim tíma hafi ítök verið orðin eftirsótt gæði sem ekki
síst kirkjulegar stofnanir sóttust eftir. 8 Ítökum fjölgaði síðan jafnt og þétt, og í byrjun 18. aldar, þegar
1 Þorgeir Örlygsson, 1998: Kaflar úr eignarétti I. Reykjavík. S. 28 (hdr.). Gaukur Jörundsson, 1982-83: Eignaréttur I, s.
6. Ólafur Lárusson, 1950: Eignaréttur I, s. 13.
2 Sbr. Grágás 1992, s. 288.
3 Jónsbók 1904, s. 124. Sambærilegur kafli er í Grágás (1992, s. 290) án þess að orðið ítak sé þar notað.
4 Sbr. Grágás 1992, s. 296, 321, 329. Jónsbók 1904, s. 147-148, 150.
5 Grágás 1992, s. 537. Sbr. Magnús Már Lárusson, 1981: „Jordejendom. Island.“ Kulturhistorisk leksikon for nordisk
middelalder. 7. b. Kaupmannahöfn. D. 671.
6 Páll Sigurðsson, 1992: „Kirknaítök. Saga þeirra og réttarþróun.“ Svipmyndir úr réttarsögu. Þættir um land og sögu í ljósi
laga og réttarframkvæmdar. Reykjavík. S. 277.
7 Íslenskt fornbréfasafn. 1. b. Kaupmannahöfn 1857. S. 178-180. Sbr. Páll Sigurðsson 1992, s. 279.
8 Íslenskt fornbréfasafn 1, s. 67-76. Tímasetning rekaskrárinnar er ekki örugg. Sbr. einnig sama rit, s. 4, 246-248 (ítakaskrá
Viðeyjarklausturs [1284]), 248-251 (reka- og landamerkjaskrá Þingeyraklausturs [1285]).
111